คติชนและภูมิปัญญาท้องถิ่น

คติชนและภมู ปิ ัญญาท้องถิน่
FOLKLORE AND LOCAL WISDOM

ชวนพศิ อัตเนตร์
ปร.ด. (หลักสูตรและการสอน)

คณะมนษุ ยศ์ าสตรแ์ ละสงั คมศาสตร์
มหาวทิ ยาลยั ราชภัฏนครปฐม
2564

(3)

สารบัญ

หนา้
คานา...................................................................................................................................... (1)
บทที่ 1 การศึกษาวิชาคติชนวทิ ยา ....................................................................................... 1

1.1 ความหมายของคตชิ นวิทยา ............................................................................... 1
1.2 ววิ ฒั นาการของการศึกษาคติชนวทิ ยา................................................................ 2
1.3 ความม่งุ หมายของการศึกษาคตชิ นวทิ ยา............................................................ 2
1.4 ประโยชนข์ องการศึกษาคตชิ นวิทยา .................................................................. 3
1.5 การเก็บรวบรวมข้อมูลคตชิ นวิทยา..................................................................... 9
1.6 การจาแนกประเภทข้อมูลคติชนวทิ ยา ............................................................... 13
1.7 บทสรปุ ............................................................................................................ 14
1.8 คาถามทบทวน .................................................................................................. 14
1.9 เอกสารอา้ งอิง ................................................................................................... 14

บทที่ 2 แนวคดิ เกีย่ วกบั ภมู ิปัญญาท้องถิ่น............................................................................ 15
2.1 ความเป็นมา ความหมาย และลักษณะของภูมิปญั ญาท้องถิ่น ............................ 15
2.2 ประเภทของภมู ิปัญญาทอ้ งถ่ิน........................................................................... 21
2.3 ปัจจัยทส่ี ง่ ผลให้เกดิ ภูมิปญั ญาทอ้ งถนิ่ ................................................................ 23
2.4 คุณค่าของภูมิปัญญาทอ้ งถ่นิ .............................................................................. 26
2.5 ขอ้ จากัดของภูมิปญั ญาท้องถ่ิน .......................................................................... 28
2.6 การศกึ ษาภูมปิ ัญญาท้องถิน่ ............................................................................... 29
2.7 การดาเนินงานภมู ปิ ัญญาท้องถิน่ ....................................................................... 31
2.8 การพฒั นาภูมิปัญญาในฐานะทุนทางเศรษฐกจิ .................................................. 37
2.9 บทสรุป ............................................................................................................ 38
2.10 คาถามทบทวน .................................................................................................. 38
2.11 เอกสารอ้างองิ ................................................................................................... 38

(4)

สารบัญ (ตอ่ )

หน้า
บทที่ 3 ประเภทขอ้ มลู คตชิ นจากภมู ิปญั ญาท้องถ่ิน.............................................................. 99

3.1 คุณสมบตั ิของขอ้ มลู คตชิ น................................................................................. 39
3.2 การจาแนกประเภทของมลู คตชิ น ...................................................................... 43
3.3 ขอบข่ายของข้อมูลในฐานะทีเ่ ป็นศาสตร์............................................................ 47
3.4 บทสรปุ ............................................................................................................ 59
3.5 คาถามทบทวน .................................................................................................. 59
3.6 เอกสารอ้างองิ ................................................................................................... 59

บทที่ 4 ศลิ ปะการแสดงพ้ืนบา้ น ล้อแหง่ จติ วิญญาณ............................................................ 60
4.1 การแสดงพน้ื บา้ น .............................................................................................. 60
4.2 การแสดงพื้นบ้านภาคกลาง ............................................................................... 60
4.3 การแสดงพ้ืนบ้านภาคเหนือ............................................................................... 67
4.4 การแสดงพนื้ บา้ นภาคอสี าน .............................................................................. 68
4.5 การแสดงพน้ื บ้านภาคใต้ .................................................................................. 71
4.6 การเล่นพื้นบา้ น ................................................................................................. 74
4.7 การเลน่ พื้นบ้านของเดก็ ไทย .............................................................................. 78
4.8 บทสรปุ ............................................................................................................ 83
4.9 คาถามทบทวน .................................................................................................. 84
4.10 เอกสารอา้ งอิง ................................................................................................... 84

บทท่ี 5 ศาสตร์และศลิ ป์งานชา่ งไทย .................................................................................... 85
5.1 ศลิ ปหตั ถกรรมพื้นบา้ น ...................................................................................... 85
5.2 มูลเหตุของการสร้างศิลปหตั ถกรรมพื้นบา้ น....................................................... 86
5.3 ประเภทของศิลปหตั ถกรรมพ้ืนบ้าน................................................................... 87
5.4 ศิลปหตั ถกรรมพน้ื บ้านภาคต่าง ๆ ของไทย ....................................................... 90

(5)

สารบญั (ตอ่ )

หนา้
5.5 คุณคา่ ของศลิ ปหตั ถกรรมพน้ื บ้านของไทย......................................................... 109
5.6 สถาปัตยกรรมพ้ืนบา้ น....................................................................................... 110
5.7 ลกั ษณะทัว่ ไปของสถาปตั ยกรรมของไทย........................................................... 110
5.8 ประเภทของสถาปัตยกรรมพื้นบ้านของไทย....................................................... 111
5.9 สถาปัตยกรรมประเภทศาสนสถาน.................................................................... 112
5.10 สถาปตั ยกรรมประเภทที่อย่อู าศัย...................................................................... 116
5.11 ประเภทของเรือนไทยแบบด้ังเดิม...................................................................... 117
5.12 บทสรุป ............................................................................................................ 126
5.13 คาถามทบทวน .................................................................................................. 126
5.14 เอกสารอา้ งองิ ................................................................................................... 126

บทที่ 6 ภมู ิปญั ญากับการพฒั นาคุณภาพชีวติ ...................................................................... 127
6.1 ความหมายของภูมปิ ัญญาและคาที่เกย่ี วข้อง .................................................... 127
6.2 ลกั ษณะของภูมิปัญญา....................................................................................... 132
6.3 ประเภทและสาขาของภูมิปญั ญา ....................................................................... 135
6.4 ระดบั ของภูมปิ ญั ญา .......................................................................................... 137
6.5 ภูมปิ ญั ญาท้องถิ่นดั้งเดมิ ของไทยกับภมู ิปัญญาทอ้ งถ่ินอื่น .................................. 137
6.6 คุณคา่ และความสาคัญของภูมปิ ัญญา ................................................................ 140
6.7 แนวทางการดารงรกั ษาภมู ิปัญญาไทย ............................................................... 144
6.8 ภูมปิ ญั ญากบั การพัฒนาคุณภาพชวี ติ ................................................................. 150
6.9 บทสรุป ............................................................................................................ 162
6.10 คาถามทบทวน .................................................................................................. 163
6.11 เอกสารอ้างองิ ................................................................................................... 164

(6)

สารบญั (ตอ่ )

หน้า
บทท่ี 7 วัฒนธรรมวตั ถุ ....................................................................................................... 166

7.1 ความหมายของวฒั นธรรมวตั ถุ .......................................................................... 168
7.2 ความม่งุ หมายของการศึกษาวัฒนธรรมวตั ถุ....................................................... 172
7.3 การศึกษาวัฒนธรรมวัตถบุ างประเภท................................................................ 177
7.4 เครอื่ งแตง่ กายพน้ื บ้าน....................................................................................... 182
7.5 สถาปัตยกรรมพื้นบา้ น....................................................................................... 185
7.6 การประกอบอาหารพ้ืนบา้ น .............................................................................. 188
7.7 วตั ถุพื้นบา้ นวัตถุ................................................................................................ 191
7.8 บทสรุป ............................................................................................................ 194
7.9 คาถามทบทวน .................................................................................................. 194
7.10 เอกสารอา้ งองิ ................................................................................................... 194

บทที่ 8 การศกึ ษาข้อมลู คติชน ............................................................................................. 196
8.1 การศึกษาข้อมูลคติชน ....................................................................................... 196
8.2 ความสมั พนั ธร์ ะหว่างคติชนกับศาสตรอ์ นื่ .......................................................... 197
8.3 ความสมั พันธก์ ับมานษุ ยวิทยา ........................................................................... 198
8.4 ความสัมพนั ธก์ ับจิตวทิ ยา................................................................................... 200
8.5 ความสมั พนั ธก์ ับศลิ ปะ....................................................................................... 201
8.6 บทบาทหน้าท่ีคติชน .......................................................................................... 202
8.7 บทสรปุ ............................................................................................................ 221
8.8 คาถามทบทวน .................................................................................................. 221
8.9 เอกสารอ้างองิ ................................................................................................... 221

(7)

สารบญั (ตอ่ )

หน้า
บทท่ี 9 ภูมิปัญญาทอ้ งถ่นิ กับการจดั การความรู้.................................................................... 223

9.1 ศลิ ปะแหง่ คตชิ น................................................................................................ 264
9.2 การปฏบิ ตั ิงานสนาม.......................................................................................... 268
9.3 ผรู้ วบรวมขอ้ มลู และวิทยากร ............................................................................. 269
9.4 ประเภทของข้อมลู ............................................................................................. 273
9.5 การเลอื กเร่อื ง.................................................................................................... 274
9.6 ยทุ ธวธิ ีการเขา้ สงู่ านสนาม ................................................................................. 275
9.7 การบนั ทึกขอ้ มลู ................................................................................................ 277
9.8 ตวั อยา่ งการบันทกึ ขอ้ มลู เอกสาร ....................................................................... 278
9.9 สรุปวิธกี ารปฏิบัติงานสนาม............................................................................... 292
9.10 บทสรุป ............................................................................................................ 293
9.11 คาถามทบทวน .................................................................................................. 293
9.12 เอกสารอา้ งอิง ................................................................................................... 293

บทที่ 10 ภูมปิ ัญญาท้องถ่ินกับการจัดการเรยี นรู้ .................................................................. 294
10.1 กรอบความคดิ เก่ียวกบั ภูมปิ ญั ญาทอ้ งถิน่ ........................................................... 295
10.2 ปจั จัยพื้นฐานการก่อเกดิ ภูมปิ ัญญาท้องถิน่ ........................................................ 296
10.3 กระบวนการกาเนดิ ภมู ปิ ญั ญาท้องถ่ิน................................................................ 303
10.4 การพลวตั ของภมู ิปญั ญาท้องถิน่ ........................................................................ 304
10.5 การจัดการความรู้ภมู ิปัญญาท้องถน่ิ ................................................................... 306
10.6 เหตุผลในการจัดการความรู้ภมู ปิ ญั ญาท้องถิ่น.................................................... 307
10.7 มติ กิ ารพง่ึ พาตนเองกับการจดั การความรู้ภมู ิปญั ญาท้องถิ่น ............................... 308
10.8 หลกั การและแนวคิดเกี่ยวกบั การจัดการความรู้ภูมปิ ัญญาท้องถ่นิ ...................... 309
10.9 ตัวแบบของการจัดการความรู้ภมู ปิ ัญญาท้องถิน่ ................................................ 309
10.10 องค์ประกอบในการจดั การความรูภ้ มู ิปัญญาท้องถ่ิน .......................................... 310
10.11 กรอบแนวความคิดการจดั การความรู้ภูมิปญั ญาท้องถิ่นปลาร้าข้ามปี ................. 318
10.12 กระบวนการจดั การความรู้ภมู ิปญั ญาท้องถน่ิ ปลารา้ ขา้ มปี................................. 320
10.13 กระบวนการจัดการความรเู้ พ่ือฟน้ื ฟแู ละพัฒนาอาหารท้องถน่ิ น้าหนังควาย....... 328

(8)

สารบญั (ตอ่ )

หนา้
10.14 บทสรุป ............................................................................................................ 331
10.15 คาถามทบทวน .................................................................................................. 331
10.16 เอกสารอ้างอิง ................................................................................................... 331

บรรณานุกรม ....................................................................................................... 0

บทท่ี 1
การศกึ ษาวชิ าคติชนวิทยา

1.1 ความหมายของคตชิ นวทิ ย”

คติ แปลวา่ ทาง
คาว่า “ทาง” เป็นคาง่ายๆ แต่มีความหมายลึกซ้ึงและกว้างขวาง เพราะมีความหมาย
ครอบคลุมไปถึง “แนวทาง ระยะทาง การเคลือ่ นไป ตลอดจนประสบการณ์ท้งั ส้ินในชวี ิตของมนษุ ย์”
ชน คอื คนทว่ั ๆ ไป
วิทยา หมายถึง ความรู้
“คติชนวิทยา” จึงหมายถึง “ความรู้ที่เก่ียวกับแนวทางการดาเนินชีวิตประจาวันของคน
ท่ัว ๆ ไป คาศัพท์ทางวิชาการในภาษาอังกฤษใช้คาว่า Folklore ซึ่ง Willium Thoms นักค้นคว้า
ชาวอังกฤษเป็นผู้คิดขึ้น และนาเข้าสู่วงการในปี ค.ศ. 1846 การศึกษาเก่ียวกับ Folkloe ในระยะแรก
หมายถึงข้อมูลในขอบข่ายของการศึกษาค้นคว้าเก่ียวกับเรื่องของปวงชน ซึ่งต่อมาจะใช้เป็นช่ือของ
สาขาวชิ าทศ่ี กึ ษาข้อมูลเก่ยี วกบั เร่อื งของปวงชนด้วย
กงิ่ แกว้ อัตถากร” ได้ศกึ ษาผลงานของวิลเลยี ม ธอมส์ พบว่าเขาไดก้ าหนดขอบข่ายของวิชา
ได้ว่าเป็นวิชาที่ศึกษาเรื่องราวของ “วิถีชีวิต ประเพณี สิ่งท่ีถือปฏิบัติ โชคลาง บทเพลง สุภาษิต ฯลฯ
จากอดตี ” ถึงแมว้ ่าคตชิ นวิทยาจะเป็นการศกึ ษาส่งิ ที่เป็นอดีต แตส่ ิ่งทเี่ ปน็ อดีตเหล่านน้ั กเ็ ปน็ พื้นฐานของ
ปัจจุบันและอนาคต และวิชาคติชนวิทยาไม่เพียงแต่ศึกษาเรื่องราวในอดีตเท่านั้น แต่ยังศึกษาความ
เปลีย่ นแปลง ววิ ัฒนาการ ตลอดจนเรอ่ื งราวทีเ่ ปน็ ปจั จุบนั ด้วย
สาหรับประเทศไทยได้มีผู้แปล Folklore ว่า “คติชาวบ้าน” ซ่ึง กิ่งแก้ว อัตถากร
แสดงความเห็นว่าน่าจะเหมาะสาหรับใช้กับข้อมูลบางส่วน ส่วนชื่อวิชาควรใช้คาว่า “คติชนวิทยา”
เพราะมีความหมายกว้างขวาง เหมาะกับขอบข่าย ความสนใจ และการค้นคว้าเท่าที่ปฏิบัติกันอยู่ใน
วงการ Folklore สากล กล่าวคอื วา่ ด้วยวิถีชีวติ ตามประเพณีของกลมุ่ ชนน่ันเอง
ดังนน้ั จงึ เลือกใชค้ าว่า “คตชิ นวิทยา” ซ่งึ หมายถงึ วิชาทศี่ ึกษาเกี่ยวกบั วถิ ีชีวิต ความเปน็ อยู่
ขนบธรรมเนียมประเพณี วัฒนธรรม สุภาษิต บทเพลง ความเช่ือถือ โชคลาง ฯลฯ ของปวงชน และใช้
คาวา่ “คตชิ น” เรียกเนอื้ หาในวชิ านีร้ ่วมกนั

2 ชวนพิศ อตั เนตร์

1.2 ววิ ัฒนาการของการศกึ ษาคติชนวิทยา

การศึกษาคติชนวิทยาได้เร่ิมทาการศึกษากันในยุโรปมาเป็นเวลานานแล้ว แต่ทว่าไม่เป็น
ลักษณะทางวิชาการ จนเม่ือประมาณคริสต์ศตวรรษที่ 18 จึงได้เร่ิมศึกษากันอย่างจริงจัง และ
ในคริสต์ศตวรรษที่ 19 ก็มีการศึกษาอย่างแท้จริงจนกลายเป็นศาสตร์ขึ้น โดยที่ลักษณะการศึกษาคติชน
วิทยาในระยะแรกมีแนวศึกษาเรื่องของอดีต และกลุ่มชนผู้มีคติชนเป็นสมบัติก็คือกลุ่มชนท่ีมีสภาพ
ความเป็นอยู่แบบดั้งเดิม ไม่ใช่กลุ่มชนสมัยใหม่ในเมือง ต่อมาในคริสต์ศตวรรษที่ 20 ได้มีความคิดเห็น
แนวใหม่ว่าประชาชนทเ่ี ป็นเจ้าของคติชนนั้นไม่จาเป็นตอ้ งเป็นคนชนบทห่างไกลเมืองเสมอไป เน่ืองจาก
ในเมืองใหญ่ ๆ ก็มีกลุ่มชนที่ยังรักษาขนบธรรมเนียมด้ังเดิม ดาเนินชีวิตตามบรรทัดฐานเดิมอยู่ด้วย
นักคติชนวิทยาจึงหันมาสนใจและศึกษาคติชนวิทยาในเมืองใหญ่ ศึกษารวมท้ังวัฒนธรรมท่ีเปล่ียนแปลง
ไปดว้ ย แทนทจ่ี ะมุง่ ศกึ ษาแต่คติชนวิทยาในชนบทหา่ งไกลหรือวฒั นธรรมดง้ั เดมิ แต่เพยี งอย่างเดยี ว

คติชนวิทยาจึงมีเนื้อหาวิชาท่ีกว้างขวางขึ้น ไม่ใช่มุ่งศึกษาเฉพาะแต่เร่ืองในอดีตและสังคม
ชนบท แต่จะสนใจศึกษาเร่ืองใหม่ใกล้ตัวของสังคม และกลุ่มชนในปัจจุบัน โดยวิธีการศึกษาและ
การถ่ายทอดคติชนเหลา่ นั้น ตอ้ งสอดคล้องเหมาะสมกบั การดาเนนิ ชวี ติ ในปจั จุบัน

สาหรับประเทศไทยนั้นการศึกษาคติชนวิทยาในระยะแรก ๆ มีเฉพาะเป็นการสอนใน
วิทยาลัย หรือมหาวทิ ยาลัยบางแหง่ ต่อมาการศึกษาคติชนวิทยาได้แพรห่ ลายกว้างขวางขน้ึ ดังจะเห็นได้
จากสถาบันของรัฐบาลและเอกชนหลายแห่งได้เป็นศูนย์อนุรักษ์และรวบรวมคติชนของไทยข้ึน เช่น
สถาบันไทยคดีศึกษา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ และศูนย์สังคีตศิลป์ ธนาคารกรุงเทพ จากัด รวมทั้งมี
การเผยแพร่คติชนไทยสาขาต่าง ๆ อยา่ งสม่าเสมอ ทางส่อื มวลชน อนั ไดแ้ ก่ วิทยุ โทรทศั น์ หนังสอื พิมพ์
เป็นตน้

1.3 ความมุ่งหมายของการศึกษาคติชนวิทยา

“บุปผา ทวสี ขุ ” ได้สรปุ ความมุ่งหมายของการศึกษาคติชนวิทยาไว้อยา่ งนา่ สนใจ ดังนี้
1. ใหน้ กั ศึกษาตระหนักถงึ คณุ คา่ ของวฒั นธรรมพน้ื บ้านพน้ื เมืองที่มีอยู่ของไทย
2. ให้นักศึกษามคี วามรู้ในวชิ าคตชิ นวิทยา เช่น รูค้ วามหมายและประเภทของคติชนวทิ ยา
3. ให้นักศึกษารู้จักวิธีการและสามารถเก็บรวบรวมข้อมูลได้ด้วยการสัมภาษณ์ การจด
บันทึก การบนั ทกึ เสียง การถา่ ยภาพ ฯลฯ
4. ให้นักศึกษารู้จักวิธีการ และสามารถจาแนกข้อมูลคติชนได้ตามหลักการจัดหมวดหมู่
ของขอ้ มลู เช่น จาแนกประเภทการเล่นของเดก็ ภาษติ ปรศิ นา คาทาย ฯลฯ
5. ให้นักศึกษาได้ฝึกความคิด สามารถวิจารณ์ข้อมูล เป็นศึกษาวิเคราะห์ข้อมูลข้ันสุดท้าย
และแลกเปลย่ี นความรู้ ความคดิ ซง่ึ กันและกนั

คตชิ นและภูมิปัญญาทอ้ งถ่ิน 3

6. ให้นักศึกษาเข้าใจ และเห็นความพยายามในการสร้างระเบียบชีวิตที่ต่อเน่ืองกันมา
หลายชวั่ อายุคน และให้มเี หตผุ ลในการศกึ ษาชีวิตและสังคมน้นั ๆ

1.4 ประโยชน์ของการศกึ ษาคตชิ นวทิ ยา

1. จากการศึกษาวิชาคติชนวิทยาทาให้ตระหนักว่าคติชนเป็นมรดกสาคัญในฐานะที่เป็น
วัฒนธรรมของชาติอย่างหนึ่งที่มีคุณค่าใหญ่หลวง เป็นพ้ืนฐานของเรื่องราวที่เกี่ยวกับชีวิตมนุษย์แต่ละ
ชาตแิ ต่ละภาษา ซง่ึ มกี ารจดจา ถา่ ยทอดและถือปฏิบตั สิ บื ต่อกันมาหลายชั่วอายุ คนจงึ ควรท่จี ะหวงแหน
และอนรุ ักษ์ไว้ให้คนรนุ่ ต่อไป เพือ่ ใหร้ จู้ ักตัวเอง และภมู ิใจวา่ เรากเ็ ป็นชาติท่ีมีความเจริญรุ่งเรือง มีคติชน
อันเป็นวัฒนธรรมท่ีเป็นเอกลักษณ์ของตนเองมาหลายปีแล้ว ถ้าไม่ช่วยกันรักษาและหวงแหนไว้
ส่ิงเหลา่ น้ีนับวันจะสญู หายหมดไป

2. ทาให้เป็นว่าคติชนเป็นเครื่องให้ความบันเทิงแก่มนุษยชาติมาแต่ด้ังเดิมทุกเพศ ทุกวัย
ทุกโอกาส คือตั้งแต่วัยเด็กก็มีการเล่น มีการทายปริศนา ฟังนิทาน เป็นต้น พอวัยหนุ่มสาว ก็มีเพลง
ปฎิพากย์มีการละเล่นต่าง ๆ มีประเพณีเน่ืองในเทศกาล เช่น ลอยกระทง เวียนเทียน สงกรานต์ ฯลฯ
วัยชราก็มีการเล่านิทานให้ลูกหลานฟัง ร้องเพลงกล่อมเด็ก หรือการเที่ยวสนกในเทศกาลต่าง ๆ
ตลอดจนดูการเล่นโขน ละคร หนัง ลิเก เป็นต้น เป็นเคร่ืองมือให้ความบันเทิงแก่คนทุกวัย เป็นเร่ือง
ธรรมดาที่ชาวบ้านจะใช้คติชนเป็นเคร่ืองให้ความบันเทิงในทุกโอกาส เช่น เวลาพกั ผอ่ นยามวา่ งงาน หรือ
ยามเย็นเป็นประจาวัน เวลาพักผ่อน เทศกาลทั้งที่เก่ียวข้องกับศาสนา หรือแม้แต่เวลาประกอบอาชีพ
เช่น เก่ียวข้าว สงฟาง ก็ยังมีเพลงร้อยเพ่ือความเพลิดเพลินบันเทิงใจ และช่วยผ่อนคลายความ
เหนด็ เหน่ือยหรือความเคร่งเครียดได้

3. ทาให้ทราบว่าคติชนเป็นเคร่ืองมือช่วยให้มนุษย์เข้าใจสภาพชีวิตโดยทั่วไปดีย่ิงข้ึน เป็น
ที่ประมวลแหง่ ความรสู้ ึกนึกคดิ ความเช่อื ความกลวั ความนิยม ระเบยี บแบบแผน และอืน่ ๆ

4. การศึกษาคติชนวิทยาทาให้มีโอกาสได้เรียนรู้ภาษาถิ่นต่าง ๆ ทาให้เห็นความแตกต่าง
และความคล้ายคลึงของภาษาในท้องถ่ินเหล่านั้น เช่น การกลายของเสียงพูด และความแตกต่างของ
คาศัพทต์ า่ ง ๆ ในท้องถนิ่ แตล่ ะภาค ตวั อย่างเช่น

ภาษากลางใช้คาว่า “พูด” ภาคเหนือว่า “อู้” ภาคอีสานว่า “เว้า” ภาคใต้ว่า “แหลง”
ภาคกลางว่า “อร่อยมาก” ภาคเหนือว่า “ลาแต้ ๆ” ภาคอีสานว่า “แซบอีหลี” ภาคใต้ว่า “หรอยจ้าน”
ภาคกลางว่า “ช้าง” ภาคเหนือว่า “จ๊าง” ภาคอีสานว่า “ซ่าง” ภาคใต้ว่า “ฉ่าง” ภาคกลางว่า “ชนะ”
ภาคเหนอื ว่า “แป๊ (แพ)้ ” ดงั น้ี เปน็ ต้น

5. ทาให้เห็นว่าคติชนนอกจากจะเป็นเคร่ืองให้ความบันเทิงสนุกสนานเพลิดเพลินแล้วยัง
ช่วยในการพักผอ่ นหน่อยใจ และใชเ้ วลาว่างใหเ้ ปน็ ประโยชน์

4 ชวนพศิ อตั เนตร์

6. ทาให้เห็นคุณค่าว่าคติชนเป็นศิลปะในการดารงชีพอย่างหนึ่ง เช่น งานฝีมือและ
ศิลปกรรมพื้นบา้ น หตั ถกรรมพน้ื บา้ น ฯลฯ

7. ทาให้เห็นว่าคติชนบางอย่าง เช่น การร้องเพลงชาวบ้าน เพลงกล่อมเด็ก เพลงปลอบ
เด็ก การละเล่นพ้ืนเมือง ฯลฯ ยังช่วยกล่อมเกลาจิตใจให้ประณีตละเอียดอ่อน ทาให้เป็นคนเต็มคน
มีความสมบรู ณท์ งั้ ด้านรา่ งกายและจิตใจ

8. ทาให้ตระหนักว่าคติชนช่วยก่อให้เกิดความสามัคคี และความพร้อมเพรียงในหมู่คณะ
เช่น การละเล่นบางอย่างต้องใช้คนจานวนมาก ต้องอาศัยความพร้อมเพรียง จึงจะเล่นได้สนุก และเป็น
ระเบยี บเรียบรอ้ ย ตวั อย่างเช่น การแขง่ เรอื การเล่นช่วงชยั เพลงฉ่อย การเล่นชกั เยอ่ ฯลฯ

9. ทาให้ทราบว่าคติชนเสมือนกระจกที่สะท้อนให้เห็นความคิด ความเช่ือ นิสัยใจคอ และ
ความเป็นอยู่ของคนในสังคมนั้น ๆ เช่น สมัยก่อนในชนบทที่ยังไม่เจริญของไทย ยังไม่มีส้วมซึมใช้ ก็มี
ปริศนาคาทายสะท้อนให้เห็นถึงลักษณะความเปน็ อยู่ คือทายวา่ “อะไรเอย่ หลน่ ตุ๊บ หมาไล่ฮบุ แมลงวัน
ตอมโฉ่ (ไดแ้ ก่ อุจจาระ) หรอื ตัวอย่างจากเพลงชาวบา้ นบทหนงึ่ ทส่ี ะทอ้ นใหเ้ หน็ ถงึ ค่านิยมเกยี่ วกับผู้หญิง
ว่าตอ้ งเปน็ แมบ่ ้านแมเ่ รอื น คอื

“ลกู เอยลูกสาว ลกู ของชาวเมืองเหนือ
ทาขมิ้นเป็นเน้อื ทาอะไรกไ็ ม่เปน็
หุงข้าวแต่ละหม้อ ส้นิ ฟนื กอ่ เป็นเกียนเขน็
บา้ งกส็ ุกบา้ งกด็ ิบ บ้างกเ็ ปน็ ทอ้ งเส้น
หุงขา้ วกไ็ ม่เปน็ หนา้ ชาเลยไมม่ อี ายเอย” เปน็ ต้น
10. ทาให้เห็นคุณค่าว่าคติชนดุจดังเคร่ืองควบคุมสังคมให้ดาเนินอยู่ในชีวิตประจาวันได้
อย่างมีความสุข เป็นเสมือนกรอบล้อมรอบให้ชีวิตอยู่ในขอบเขตท่ีนิยมกันว่าดี และถูกต้อง แม้กฎหมาย
บ้านเมืองไม่บังคับจิตใจ หรือมีอิทธิพลเหนอื จิตใจมนษุ ย์ได้เท่า ทั้งนี้เพราะได้ยินได้ฟังได้รับการอบรมอยู่
กับวิถีชีวิตแบบน้ันมาตั้งแต่เกิด เช่น คติ หรือสุภาษิตท่ีสอนว่าอะไรเป็นส่ิงท่ีควรประพฤติปฏิบัติ และ
อะไรเปน็ ส่งิ ท่ีควรงดเว้น สอนให้คนไมป่ ระมาท ไดแ้ ก่ สภุ าษติ คาพงั เพยตา่ ง ๆ ดังตัวอย่าง
“พดู ไปสองไพเบ้ยี นงิ่ เสียตาลึงทอง”
“อยา่ ชงิ สุกกอ่ นหา่ ม”
“หวานเปน็ ลม ขมเป็นยา”
“อยา่ ถ่มนา้ ลายรดฟา้ ”
“คบื ก็ทะเล ศอกกท็ ะเล”
“ปลาหมอตายเพราะปาก” ฯลฯ

คติชนและภมู ิปัญญาท้องถิน่ 5

11. การศึกษาวิชาคติชนวิทยา ทาให้เป็นคนมีปัญญา รู้จักสังเกต มีเหตุผล รอบคอบ เช่น

การเล่นปรศิ นาคาทายต่าง ๆ ดงั ตวั อย่าง

อะไรเอ่ยสองตีนเดินมาหลังคามุงจาก (ไก่)

อะไรเอย่ ยิ่งต่อยงิ่ สน้ั (บหุ ร)ี่

อะไรเอ่ยยิง่ ตัดยิ่งยาว (ถนน)

อะไรเอ่ยเขยี วชอมุ่ พุ่มไสว ไม่มีใบ มแี ตเ่ มด็ (ฝน) ฯลฯ

12. คตชิ นทาใหเ้ กิดความนยิ มภาคภมู ิใจในท้องถนิ่ ของตน เป็นเคร่อื งชี้ใหเ้ หน็ สภาพของตน

ว่าคล้ายคลึงกับที่อ่ืน ๆ ทั่วโลก ความคิดเช่นน้ีจะไม่สร้างความรู้สึกแบ่งแยก และขณะเดียวกันก็สร้าง

ความภาคภูมใิ จในทอ้ งถิน่ ของตนว่ามิได้ด้อย หรือผิดแปลกไปจากท้องถ่นิ อืน่ ใดในโลก

13. ฝึกให้ผู้ศึกษาเป็นคนมีนิสัยรู้จักเก็บรวบรวมคติชนในท้องถิ่นของตน โดยใช้เวลาว่างให้

เป็นประโยชน์

14. การศึกษาคติชนวิทยา ทาให้ศึกษาวรรณคดีได้กว้างขวางลึกซ้ึงยิ่งข้ึน เช่น ในวรรณคดี

บางเร่ืองกล่าวถึง ชื่อบ้านนามเมือง นิทาน หรือประเพณีเอาไว้ ถ้าเราได้รู้เร่ืองประวัติ ตานาน ช่ือบ้าน

นามเมือง นทิ าน หรือประเพณีต่าง ๆ ก็จะเรียนวรรณคดีได้อย่างมรี สชาติ คติชนจงึ เป็นเสมือนแสงสว่าง

ทสี่ ่งใหเ้ ข้าใจวรรณคดยี ิ่งขนึ้

นอกจากน้ันวรรณคดีบางเร่ืองมีภาษาถิ่นปนมาก ถ้าเรียนวิชาคติชนวิทยาแล้วก็จะ

เข้าใจความหมายของภาษาถิ่น ทาให้เรียนวรรณคดีได้เข้าใจลึกซึ้งย่ิงข้ึน เนื่องจากในการศึกษาวรรณคดี

และวรรณกรรมต่าง ๆ ของไทย จะพบว่ามีคติชนมากมายแทรกปะปนอยู่เป็นอันมาก ดังคากล่าวที่ว่า

วรรณคดีเป็นกระจกเงาท่ีสะท้อนภาพสังคมในยุคน้ัน ๆ และคติชนก้คือวิถีชีวิตความเป็นอยู่ของคนใน

สังคม วรรณคดีแต่ละยุคแต่ละสมัยจึงมักจะมีคติชนของแต่ละสมัยเหล่าน้ันแผงอยู่ด้วย ดังตัวอย่าง

ตอ่ ไปนี้

14.1 ประเพณีการต้อนรับราชทูต เช่น ในเสภาขุนช้างขุนแผน ตอน สมเด็จ

พระพันวสั สาเสดจ็ ออกรับทูตลา้ นชา้ ง

ครานน้ั พระองคผ์ ู้ทรงเดช ชาเลืองพระเนตรผายผัน

เหน็ ราชทูตมาถวายบังคมคลั กับทง้ั เคร่อื งสุวรรณบรรณา

ถึงตรัสประภาษปราศรัย มาในปา่ ไม้ใบหนา

กีว่ ันจงึ จะถงึ พารา มรรคายากงา่ ยประการใด

อน่ึงกรุงนาคบุรี ข้าวกล้านาดหี รอื ไฉน

หรอื ฝนแล้งข้าวแพงมภี ยั ศกึ เสอื เหนอื ใตส้ งบดี

ท้งั องค์พระเจ้าเวียงจนั ทน์ ทรงธรรมเป็นสุขเกษมศรี

ไม่มีโรคายายี อย่หู รอื ดอี ยา่ งไรในเวียงจันทน์

6 ชวนพศิ อัตเนตร์

14.2 แสดงการแต่งกายของชาวบ้าน เช่น จากกาพย์ห่อโคลงนิราศธารโศก ของ

เจา้ ฟ้าธรรมธเิ บศร์ ทาให้ทราบวา่ สตรีสมัยกรุงศรอี ยธุ ยาไว้ผมมวย ดงั น้ี

ไรน้อยรอยแหนบทง้ึ ถอยแถว

เปน็ ระเบยี บตามแนว รอบเกลา้

รมิ เผ้าเพราพร้งิ แวว แลเลิศ

ผมมวยรวยปกี เจา้ เรยี บร้อยไรงาม

ต่อมาในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น สตรีนิยมไว้ผมปีก ปล่อยจอนที่ข้างหูยาวลงมา ดังในคากลอนจาก

ประชมุ จารึกวัดโพธว์ิ ่า

เจา้ งามปกี ตัดทรงมงกฎุ กษัตริย์ เจ้างามทัดกระเจียกผมสมพักตรส์ ิ้น

เจา้ งามไรไม่แขง็ คดหมดมลทิน เจ้างามประทนิ่ กล่ินเกศกระจายจร

14.3 เลา่ เรอื่ งนทิ านชาวบ้าน เช่น

14.3.1 บ้านจระเขร้ ้อง

ท่านผฟู้ งั ถว้ นหนา้ อย่าสงสยั เดมิ จะไดต้ ้ังยา่ นเปน็ บ้านชอ่ ง

เพราะเถรขวาดแปลงกายร้ายคะนอง จงึ เรียกบ้านจระเข้รอ้ งแตน่ ัน้ มา

เด๋ียวนม้ี ีหลกั แหลง่ แขวงอา่ งทอง บา้ นช่องปกึ แผ่นแนน่ หนกั หนา

จงึ ต้งั นามตามนทิ านเพราะขรัวตา จงึ ปรากฏตามตาบลจนทุกวัน

(เสภาขุนช้างขุนแผน)

14.3.2 สามเสน

ถงึ สามเสนแจ้งความตามสาเหนียก เม่อื แรกเรยี กสามแสนทงั้ กรงุ ศรี

ประชุมฉดุ พทุ ธรูปในวารี ไมเ่ คลือ่ นทีช่ ลธารบาดาลดิน

จงึ สาปนามสามแสนเปน็ ชือ่ คุ้ง เออชาวกรงุ กลับเรยี กสามเสนสนิ้

น่หี รอื รกั จักมนิ ่าเปน็ ราดิน แตช่ ่อื ดนิ เจยี วยงั กลายเปน็ หลายคา

(นริ าศพระบาท)

14.3.3 เขาขาด

ถงึ เขาขาดพถี่ ามถึงนามเขา ผใู้ หญ่เลา่ มาใหฟ้ งั พีก่ งั ขา

ว่าเดิมรถทศกณั ฐเ์ จ้าลงกา ลกั สีดาโฉมฉายมาท้ายรถ

หนีพระรามกลวั จะตามมารุกรบ กงกระทบเขากระจายทลายหมด

ศลิ าแตกแหลกลงดว้ ยกงรถ จึงปรากฏต้ังนามมาตามกัน

(นิราศพระบาท)

คติชนและภูมิปัญญาทอ้ งถน่ิ 7

14.3.4 บา้ นทึง

ผเู้ ถ้าเล่าเรอื่ งหย้าน บา้ นทึง

ท้าวอทู่ องมาถงึ ถ่ินถุง้

แวะขอเชอื กหนังขึง เขาไม่ใหแ้ ฮ

สาปยา่ นบา้ นเขตคงุ้ คท่ี ้ึงทงึ แปลง

(นิราศสพุ รรณ)

14.3.5 บางนายไกร

บางนายไกรไกรทองอยคู่ ลองนี้ ช่อื จงึ มมี าทกุ วนั เหมอื นมัน่ หมาย

ไปเข่นฆา่ ชาละวันใหพ้ ลันตาย เปน็ เลศิ ชายเช่ียวชาญผ่านวชิ า

ไดค้ รอบครองสองสาวชาวพจิ ิตร สมสนิทนางจระเข้เสน่หา

เหมอื นตัวพน่ี ีไ้ ด้ครองแตน่ อ้ งยา จะเก้อื หน้าพางามขน้ึ ครามครนั

(นิราศพระประธม)

14.3.5 โพธเ์ิ ตยี้ โพธ์ติ ่า

ถงึ โพธเิ์ ตีย้ โพธิ์ต่าเหมอื นคากลา่ ว แต่โตราวสามออ้ มเท่าพอ้ มสาน

เป็นเร่อื งราวเจ้าฟ้าพระยาพาน มาสงั หารพระยากงองค์บดิ า

แล้วปลกพระมหาโพธบิ นโขดใหญ่ เผอิญให้เตย้ี ตา่ เพราะกรรมหนา

อนั เท็จจริงสิ่งใดเปน็ ไกลตา เขาเล่ามาพีก่ ็เลา่ ให้เจ้าฟัง

(นิราศพระประธม)

14.4 แสดงถึงสภุ าษติ และสานวนต่าง ๆ เชน่

เจ้าของตาลรักหวานข้ึนปนี ต้น ระวังตนตีนมือระมัดมั่น

เหมือนคบคนคาหวานราคาญครัน ถา้ พลง้ั พลนั เจ็บอกเหมอื นตกตาล

(นิราศพระบาท)

ถงึ บางพูดพูดดเี ป็นศรศี ักดิ์ มีคนรกั รสถอ้ ยอร่อยจิต

แม้พดู ชวั่ ตัวตายทาลายมติ ร จะชอบผดิ ในมนษุ ยเ์ พราะพดู จา

(นิราศภเู ขาทอง)

ถึงบางบอนทน่ี ม่ี แี ตช่ อื่ เขาเล่อื งลอื บอนขา้ งบางย่ขี ัน

อันบอนตน้ บอนน้าตาลย่อมหวานมนั แต่ปากคนั แก้ไขมใิ คร่ฟัง

(นิราศเมืองเพชร)

แลว้ สอนวา่ อย่าไว้ใจมนษุ ย์ มันแสนสดุ ลกึ ล้าเหลอื กาหนด

ถงึ เถาวัลยพ์ นั เก่ยี วทเี่ ล้ียวลด กไ็ มค่ ดเหมือนหนงึ่ ในนา้ ใจคน

(พระอภยั มณี)

8 ชวนพิศ อตั เนตร์

14.5 แสดงถงึ ประเพณี ความเชอ่ื และสภาพความเป็นอยู่ของคนสมัยน้ัน เช่น

14.5.1 สภาพบา้ นเมอื งยามสงคราม

ให้เรง่ รดั จัดรกั ษาเวยี งชยั ให้ตง้ั คา่ ยรายไปรอบพารา

ปิดทวารทัง้ นัน้ ให้มน่ั คง ลงเข่ือนไม้แกน่ ให้แนน่ หนา

ปนื หามเอามาจกุ ทกุ เสมา ดาบศิลาใส่ตับลาดับไว้

ทข่ี อบคา่ ยนั้นให้รายปืนจ่ารง ทีต่ รงช่องประตูกลางวางปนื ใหญ่

เอาบะขาวกวาดวดั ทงั้ ฉตั รชัย จุกใสท่ ุกช่องทวารา

บนกาแพงทวารข้างดา้ นใต้ ขงเอาซุงแขวนวใหแ้ นน่ หนา

แมน้ เข้าศึกฮกึ โหมโจมเข้ามา เอามดี พรา้ ตดั ทับใหย้ บั ไป

(เสภาขนุ ชา้ งขุนแผน)

14.5.2 ประเพณกี ารทาศพ

เอาผ้าขาวมาให้ได้ดังใจหวัง จึงตราสังห่อศพหาชา้ ไม่

ตัดกระดานตอ่ โลงดว้ ยทนั ใด ก้านตองรองในเข้าฉับพลนั

คร้ันแลว้ ยกศพข้ึนใส่ไม้ ใหห้ ามไปฝังท่ีปา่ ชา้ นั่น

เกณฑ์คนเฝ้าศพใหค้ รบครนั แลว้ พากันรอ้ งไห้กลบั ไปเรือน

(เสภาขุนช้างขนุ แผน)

14.5.3 ความเชอ่ื เรอ่ื งบาปบญุ

ง้ิวนรกสิบหกองคุลีแหลม ดงั ขวากแซมเสี้ยมแซกแตกไสว

ใครทาชู้คู่ทา่ นครันบรรลัย กต็ อ้ งไปปีนต้นน่าขนพอง

(นริ าศภเู ขาทอง)

หรอื

รอยบญุ เราร่วมพอ้ ง พบกนั

บาปแบง่ สองทาทนั เทา่ สร้าง

เพรงพรากสตั วจ์ าผนั พลดั คู่ เขาฤา

บุญรว่ มบาปจาร้าง นชุ ร้างเรียมไกล

(โคลงนิราศนรนิ ทร์)

14.5.6 สถาปัตยกรรม

เรอื งรองพระมณฑิรพจิ ิตร กลพิศพมิ านบน

กอ่ งแก้วและกาญจนระคน รุจิเรขอลงกรณ์

ช่อฟา้ กเ็ ฟือ้ ยกลจะฟัด ดลฟากฑิฆัมพร

บราลพี ไิ ลพิศบวร นภศูลสล้างลอย

(อิลราชคาฉนั ท)์

1.5 การเกบ็ รวบรวมข้อมลู คตชิ นวทิ ยา

คติชนและภูมิปญั ญาทอ้ งถน่ิ 9

การศึกษาคติชนวทิ ยามหี ลายแนวทาง ตามความสนใจและความต้องการนาไปใช้ประโยชน์
ของแต่ละกลุ่ม เช่น นักการศึกษาเห็นว่าคติชนเป็นมรดกทางวัฒนธรรมของชาติ ศึกษาคติชนเพ่ือใช้
ประโยชน์ในการจัดการศึกษาแก่เยาวชน นักคติชนวิทยาอาจศึกษาคติชนเพราะเป็นแหล่งรวบรวม
เกี่ยวกับความเช่ือ ความใฝ่ฝันของมนุษย์ ก็จะศึกษาในแนวจิตวิเคราะห์ ส่วนนักวิทยาศาสตร์ต้องการ
ศึกษาคติชนนท่ีได้จากทัศนคติของชาวบ้าน เพื่อเป็นแนวทางให้เข้าใจเหตุการณ์และบุคคลในปัจจุบัน
แม้แต่กลุ่มนักคติชนวิทยาเองก็มีแนวทางการศึกษาเพื่อขยายความรู้ความเข้าใจก่อให้เกิดความคิดที่จะ
ให้มีทางปฏบิ ตั ิเกี่ยวกับคติชนให้กว้างขวางลึกซง้ึ ขน้ึ

การศึกษาคติชนตามแนวทางต่าง ๆ ที่กล่าวมาแล้วน้ันจึงมีวิธีการศึกษาที่สาคัญย่ิงคือ
การเก็บรวบรวมข้อมูลทางคติชน ซึ่งผู้ศึกษาควรจะได้ฝึกปฏิบัติเก็บข้อมูลดังกล่าวให้เป็นระบบและ
ถูกต้องตามระเบียบแบบแผนยิ่งข้ึน ด้วยการศึกษาลกั ษณะของข้อมูลคติชนอย่างละเอียดแล้วแบง่ ข้อมูล
ออกเป็น 2 ลกั ษณะอันไดแ้ ก่

1. ข้อมูลช้ันต้นหรือข้อมูลปฐมภูมิ (Primary Resources) เป็นข้อมูลท่ีเก็บรวบรวมจาก
ชาวบ้านโดยตรง อาจเก็บโดยการสัมภาษณ์ การสังเกต การให้ตอบแบบสอบถามหรือเก็บของจริง
การบันทึกลงแถบบันทึกเสียง การถ่ายภาพ ฯลฯ การเก็บข้อมูลจากชาวบ้านด้วยวิธีน้ีเรียกว่า การเก็บ
ขอ้ มลู ภาคสนามจากวิทยากร อนั นับว่าเป็นข้อมูลแทจ้ รงิ ท่ไี ม่มกี ารบิดเบอื น

2. ข้อมูลช้นั รอง หรอื ข้อมูลทุตยิ ภมู ิ (Secondary Resources) เปน็ ข้อมูลท่เี ก็บจากแหล่ง
ท่ีมผี รู้ วบรวมไปแล้ว (จากขอ้ มูลประเภทที่ 1) เรียกวา่ แหลง่ ทุติยภมู ิ ซึ่งสว่ นใหญจ่ ะเปน็ หนงั สือต่าง ๆ ที่
ชาวบ้านหรือนักคติชนวิทยา จดบันทึกถ่ายทอดเอาไว้ ข้อมูลประเภทนี้ถ้าเก่า ๆ มักจะจดบันทึกใน
สมุดข่อย สมุดใบลาน สมุดไทยที่เขียนด้วยรง หรือทางภาคใต้มีหนังสือท่ีเรียกว่า บุด อยู่ 2 ชนิด คือ
บุดดา เป็นหนังสือที่เนื้อกระดาษสีดา เขียนด้วยตัวอักษรสีเหลือง หรือรง อย่างหนึ่ง กับอีกอย่างหน่ึง
เรยี กวา่ บดุ ขาว เป็นหนงั สือเนอื้ กระดาษสีขาวเขยี นดว้ ยหมึกสีดา เป็นตน้

ด้วยเหตุน้ีตามหลักวิชาคติชนวิทยาจึงถือว่าข้อมูลแบบปฐมภูมิ เป็นข้อมูลที่มีคุณค่ามาก
ท่สี ดุ เพราะเชื่อแนว่ ่าถกู ต้อง ได้มาจากแหล่งตน้ กาเนดิ โดยตรง ไมม่ กี ารผา่ นผหู้ นึง่ ผูใ้ ดเลยแต่อาจจะเป็น
การสิ้นเปลืองในด้านเวลา ทุนทรัพย์ และแรงงานมากกว่า ข้อมูลทุติยภูมิ ซึ่งมีข้อเสียคือข้อมูลทุติยภูมิ
อาจจะผดิ ไปจากความเป็นจริง และดอ้ ยคณุ ค่าไป เน่อื งจากการเก็บรวบรวมข้อมูลมาไม่ถกู ต้องตามหลัก
วิชากเ็ ป็นได้

ความสาคัญของแหล่งข้อมูลจึงอยู่ที่ข้อมูลภาคสนามจากวิทยากร และควรตระหนักถึง
ระเบียบวิธีเก็บข้อมูลภาคสนามมาจะต้องศึกษาให้มีความรู้ความเข้าในการปฏิบัติการเก็บรวบรวมเพ่ือ
ให้ผลจากการรวบรวมน้ันใช้ประโยชน์ได้ และเป็นที่เช่ือถือ การเก็บข้อมูลภาคสนามจึงต้องทาอย่างมี
ระเบยี บและมวี ิธกี ารที่เป็นวทิ ยาศาสตร์ ดงั หลกั เกณฑ์ทจี่ ะกลา่ วถึงต่อไปนี้

1. คุณสมบัติของผเู้ ก็บรวบรวมขอ้ มูล ก่ิงแก้ว อัตถากร ได้ให้หลักเกณฑ์ในเร่ืองคุณสมบัติ
และบคุ ลกิ ของผเู้ ก็บรวบรวมข้อมลู ดงั นี้

10 ชวนพศิ อัตเนตร์

1.1 ทัศนะความเป็นกลางของผู้เก็บรวบรวมข้อมูล ความเป็นกลางน้ีสาคัญมากใน
การที่จะได้ข้อมูลที่แสดงถึงวิถีชีวิต และความรู้สึกนึกคิดของคนในสังคมน้ันอย่างแท้จริง เช่น ถ้าผู้
รวบรวมมีอคติ กล่าวคือ รักท้องถิ่นท่ีรวบรวมน้ันมากเกินไป ก็อาจทาให้เลือกข้อมูลแต่ที่ดี ๆ และอาจ
พยายามกลบเกล่ือนส่ิงท่ีคิดว่าไม่ดี สกปรก แต่แท้จริงแล้ว ชีวิตคนน้ันมีท้ัง 2 ด้าน ดังนั้นเราควรดึง
ออกมาใหไ้ ด้ตรงตามความเป็นจรงิ

1.2 ผ้รู วบรวมควรมีความอดทน และความสงบเสงย่ี ม คือ เราตอ้ งเขา้ ไปหาวิทยากร
อย่างผู้ขอ ถ้าสภาพความเป็นอยู่ต่าง ๆ ของชาวบ้านยังไม่ดีพอ อาจขัดกับความรู้สึกของเรา เราต้อง
อดทน และสงบเสงี่ยม ซึ่งถือเป็นคุณสมบัติสาคัญของบุคคลที่จะรวบรวมข้อมูล อาจใช้คากว้าง ๆ ว่า
ผูร้ วบรวมข้อมูลควรเป็นผู้มมี นุษยส์ ัมพันธ์ดี มไี หวพรบิ ปฎิภาณ สามารถทาความเข้าใจเหตุการณต์ ่าง ๆ
ได้

1.3 ผู้เก็บรวบรวมข้อมูลคติชน จะต้องมีพื้นฐานความรู้เกี่ยวกับคติชนวิทยา ซึ่งอาจ
จาแนกออกได้ดังนี้

1) ประเภทและรปู แบบต่าง ๆ ของคตชิ นวา่ เปน็ อย่างไรและมีอะไรบ้าง
2) กระบวนการทางคติชน ซึ่งหมายถึงวิธีการถ่ายทอด ผู้ถ่ายทอด และผู้รับ
การถา่ ยทอด
3) แนวคิดทางคติชน หมายถงึ เจตคติ (Attitude) ของประชาชนผรู้ บั สืบทอด
ทางดา้ นคตชิ นว่าเขามคี วามรู้สกึ อยา่ งไรต่อคตชิ นนัน้ ๆ และมีปฏิกริ ยิ าตอบสนองอย่างไรบา้ ง
4) มคี วามร้ใู นระเบยี บวธิ กี ารเกบ็ ขอ้ มูลอย่างถกู ต้อง
1.4 ต้องเตรียมอุปกรณ์ในการปฏิบัติดาเนินงาน ซึ่งต้องตรวจตราอย่างละเอียด
รอบคอบก่อนออกปฏิบัติงาน เช่น กล้องถ่ายรูป เคร่ืองบันทึกเสียง แถบบันทึกเสียง ถ่านไฟฉาย ฟิล์ม
ถา่ ยรูป สมุดบนั ทึก กระดาษ อปุ กรณก์ ารเขียน ฯลฯ และควรคาดการณไ์ ว้ดว้ ยวา่ หากเกดิ การขัดข้องจะ
แก้ไขปญั หาไดอ้ ย่างไร เพ่อื ไม่ให้เสยี งานและเสยี เวลา

2. หลักเกณฑก์ ารเลือกวทิ ยากร
สาหรับวิทยากรนั้นทุกคนในหมู่บ้านมีแนวโน้มที่จะเป็นวิทยากรได้ท้ังส้ินต้ังแต่เด็กเล็ก

ไปจนถึงผู้ใหญ่ แล้วแต่ประเภทของข้อมูลและวิธีการที่จะเก็บรวบรวม เช่น ถ้าจะเก็บรวบรวมข้อมูล
ประเภทการละเล่นของเด็กอาจจะใช้วิธีเก็บรวบรวมโดยตรงจากการสังเกตจากพฤติกรรมของเด็กจาก
วิทยากรที่เป็นเด็กเล็กได้ ดังน้ันควรจะเลือกวิทยากรให้เหมาะสมกับข้อมูลที่จะเก็บรวบรวม ถ้าจะเก็บ
ข้อมูลประเภทเพลงชาวบ้าน ควรเลือกวิทยากรท่ีเป็นพ่อเพลงหรือแม่เพลงเพื่อให้ได้ข้อมูลที่เที่ยงตรง
ย่ิงขึ้น และหากจะสัมภาษณ์หรือเก็บข้อมูลจากวิทยากร ไม่ควรเก็บจากวิทยากรคนเดียว เพราะอาจจะ
ให้ขอ้ มลู ทผ่ี กผันไปได้ นอกจากนั้นควรทราบถงึ ภูมิหลังเก่ียวกบั ตวั วทิ ยากร อาทิ ขอ้ มูลส่วนตวั อนั ได้แก่

คตชิ นและภูมิปญั ญาท้องถิน่ 11

ช่ือ นามสกุล อายุ เพศ ที่อยู่ อาชีพ การศึกษา รวมไปถึงประวัติการอพยพ โยกย้ายถ่ินท่ีอยู่อาศัยของ
วทิ ยากรซึง่ มอี ิทธิพลตอ่ การใหข้ ้อมลู อย่างมาก

3. หลกั เกณฑ์ในการเลอื กสถานท่ี
ในการเลือกสถานท่ีเก็บข้อมูลนั้น ถ้าทาได้ควรทาแผนท่ีตาบลหรือหมู่บ้านน้ันไว้ด้วย

รวมทั้งจานวนประชากร ลัทธคิ วามเช่อื หรือศาสนา การคมนาคม อาชพี ประชากร ภาษาพดู ของชุมชน
ฯลฯ ซึง่ ควรพจิ ารณาตามหลักเกณฑห์ รืออาศยั วิธีการดังน้ี

3.1 สถานทน่ี นั้ จัดวา่ เป็นใจกลาง หรือศนู ย์กลางของตาบล เช่น มีโรงเรยี น วัด ฯลฯ
3.2 จานวนประชากรอยูใ่ นเกณฑป์ านกลาง ไมม่ ากหรือนอ้ ยเกนิ ไป
3.3 ขนาดของหมู่บา้ นไม่ใหญห่ รอื เลก็ จนเกินไป
3.4 ตอ้ งเป็นตัวแทนของวฒั นธรรมในอาณาเขตนั้น ๆ ได้
3.5 ประชาชนอ่านออกเขียนไดบ้ า้ ง
3.6 ถ้าเป็นกลมุ่ เกา่ (Old Folk) หม่บู ้านนั้นยังไมม่ ีวฒั นธรรมผสม หรือมีน้อยมาก
3.7 หมู่บ้านนั้น ๆ มีวทิ ยากรท่ีให้ข้อมูลได้มากพอ (ในกรณีเกบ็ เพื่อรักษาคติชนไม่ให้
สูญจากกล่มุ เก่า)
3.8 ความสะดวกในการติดตอ่ หมบู่ ้านมถี นนเข้าถึงการติดตอ่ เปน็ ไปได้ดี

4. การปฏิบตั ิงานภาคสนามเพื่อรวบรวมข้อมูล
ควรจะคานึงถึงลาดับขน้ั ตอนในการปฏบิ ตั ิงานภาคสนาม ดงั น้ี
4.1 การต้ังปัญหา คือ การพิจารณาว่ามีปัญหาข้อใดบ้างที่ต้องการนามาพิจารณา

และรวบรวมปัญหาทีต่ อ้ งการจะนามาพจิ ารณาเหลา่ นน้ั เข้าไว้
4.2 การวิเคราะห์ปัญหา คือ การกาหนดว่าต้องการข้อมูลท่ีเกี่ยวข้องอะไรบ้างและ

จะใชว้ ธิ ีการที่เหมาะสมที่สดุ อย่างไร จึงจะได้ขอ้ มลู นนั้ ๆ ตามที่ต้องการ
4.3 การเกบ็ รวบรวมข้อมูล
4.4 การเสนอที่ค้นพบ
4.5 การตัง้ สมมติฐานโดยอาศัยหลักฐานจากการวิเคราะห์และการตีความข้อมลู
วิธีการทัง้ 5 ขั้นตอนน้มี ีรายละเอียดทีจ่ ะนาเสนอตอ่ ไปนี้
(1) การต้งั ปัญหา
การต้ังปัญหาหรือการกาหนดเป้าหมายหัวข้อของปัญหาจะต้องกระชับโดยการ

จากัดขอบเขตของปัญหาที่ศึกษาให้แคบ เช่น ศึกษาคติชนรูปแบบย่อยเพียงรูปแบบเดียว กาหนดหัวข้อ
ให้แคบเขา้ หรอื กาหนดวิทยากรใหม้ ีจานวนนอ้ ย วางขอบเขตให้เปน็ เรอื่ งเฉพาะเจาะจงลงไป อาทิ ปญั หา
เรื่อง “หัตถกรรมพื้นบ้านภาคเหนอื ” “ความเชือ่ ในโชคลางในเกษตรกรจังหวัดนครปฐม” ฯลฯ

12 ชวนพศิ อตั เนตร์

(2) การวิเคราะหป์ ัญหา
เพื่อจะได้เป็นแนวทางในการปฏิบัติงานภาคสนามอย่างระมัดระวัง กาหนด

ระยะเวลาในการเก็บข้อมูล วิเคราะห์ปัญหาเกี่ยวกับการใช้เทคโนโลยี หรืออุปกรณ์ การรวบรวมข้อมูล
วิเคราะห์ถึงวธิ ีทีเ่ หมาะสมที่จะใช้รวบรวมขอ้ มลู ฯลฯ

(3) การรวบรวมขอ้ มลู
สาหรับวิธีการที่ใช้ในการเก็บรวบรวมข้อมูล อาจจะเลือกใช้วิธีการต่าง ๆ ได้

หลายวธิ ี ดังเชน่
1. การใช้แบบสอบถาม (Question Naires) เป็นแบบสอบถามที่พิมพ์

ข้อความคาถามต่าง ๆ ไว้ให้ตอบ การใช้วิธีน้ีมีข้อจากัดว่า ผู้ให้ข้อมูลจะต้องมีการศึกษาอ่านออก
เขียนได้ ถา้ ผูใ้ ห้ข้อมลู อา่ นหนังสือไมอ่ อกก็จะไม่ได้ข้อมูลตามที่ตอ้ งการ วิธีนี้โดยมากจะใช้เปน็ การสารวจ
ข้อมูลเก่ียวกับประวัติของวิทยากร สภาพภูมิศาสตร์หรือประวัติศาสตร์ของเขตที่เก็บข้อมูลและ
กระบวนการถ่ายทอดข้อมลู ฯลฯ

2. การสัมภาษณ์ (Interviews) ซ่งึ แบ่งเปน็ 2 ลกั ษณะ คอื
ก. สัมภาษณ์โดยอ้อม คือการที่ผู้สัมภาษณ์สนทนากับวิทยากรผู้ให้ปากคา

ในเรื่องราวทั่วไป โดยผู้สัมภาษณ์จะเป็นเพียงผู้แนะนาหัวข้อท่ีจะสนทนากัน และอาจต้ังคาถามหรือ
ขอให้เล่าซ้า ขอให้เล่าละเอียดเป็นตอน ๆ ไปก็ได้ เมื่อจบเร่ืองหนึ่งแล้วก็อาจตั้งเร่ืองใหม่ได้อีก วิธี
สัมภาษณ์โดยอ้อมน้ีได้เร่ืองราวโดยละเอียด เน่ืองจากวิทยากรสามารถพูดได้เต็มท่ีตามใจชอบ อาจได้
เนื้อเร่ืองกว้างขวางและการสัมภาษณ์แบบนี้ยังทาให้มีสัมพันธภาพอันดีระหว่างผู้ปฏิบัติงานกับวิทยากร
อกี ดว้ ย

ข. การสัมภาษณ์โดยตรง การสัมภาษณ์แบบน้ีทาได้โดยผู้ปฏิบัติงาน
กาหนดคาถามเอาไวล้ ่วงหน้าให้เป็นการสนทนาทไ่ี ม่เคร่งเครียด อาจต้องคอยกระตุ้นให้วิทยากรพูดหรือ
ต้องปรับคาถาม อาจต้องจากัดขอบเขตสนทนา และผู้ปฏิบัติงานอาจต้องอดทน และไม่แสดงอารมณ์
หรือความรู้สึก ถ้าวทิ ยากรไมไ่ ด้ตอบสนองในส่ิงทตี่ ้องการ

การสัมภาษณ์โดยการต้ังคาถามน้ีอาจได้รับคาตอบ คาช้ีแจงท่ีผิดไปจากความ
จริงเพราะวทิ ยากรไม่เข้าใจคาถาม อาจพูดนอ้ ยเกนิ ไปเพยี งใช่ หรอื ไมใ่ ช่ หรอื อาจเขา้ ใจคาถามผดิ ไปเสีย
อีกทางหน่ึง ผู้เก็บข้อมูลจึงควรรับคาตอบทั้งหมดไว้ในการตรวจสอบอีกทีหน่ึง อาจต้องสัมภาษณ์ให้มาก
คนข้นึ ในเร่ืองเดียวกัน หรอื อาจสัมภาษณว์ ิทยากรผูน้ น้ั ใหมโ่ ดยเปลยี่ นรปู คาถามเสยี บา้ ง เปน็ ต้น

ในการเก็บข้อมูลโดยวธิ สี ัมภาษณ์น้ีอุปกรณ์ประเภทเคร่ืองบันทึกเสยี งมีความจา
เป็นมาก ผู้เก็บข้อมูลต้องมีความรู้ในการใช้อุปกรณ์เหล่าน้ีด้วย เพื่อจะได้ไม่เกิดข้อบกพร่องต่าง ๆ เช่น
ไฟดบั ถ่านหมด เทปยืด เสยี งไม่ชดั เจน ฯลฯ

1. การสังเกต (Observation) ผู้เก็บข้อมูลอาจใช้วิธีการสังเกตโดยมอง
เหตุการณ์จากภายนอกแล้วจดบันทึกเหตุการณ์ต่าง ๆ นั้นไว้ตามท่ีสังเกตได้จากประสาทสัมผัส เช่น

คติชนและภมู ปิ ญั ญาท้องถิ่น 13

การเห็น การได้ยิน การสัมผัส เป็นต้น ผู้เก็บข้อมูลอาจจะเป็นผู้ท่ีเข้าร่วมในกิจกรรมน้ันด้วยหรืออาจะ
เป็นแต่ผู้สังเกตการณ์ภายนอกก็ได้อุปกรณ์ท่ีใช้ประกอบการสังเกตอาจใช้การจดบันทึก การถ่ายภาพ
หรือ การบันทึกเสยี งกไ็ ด้

2. การถ่ายภาพ ต้องบรรยายไว้ด้วยว่าภาพแต่ละภาพเหล่าน้ันแสดงอะไร
สาหรบั ในปจั จบุ ันนิยมการเกบ็ รวบรวมข้อมูลคตชิ นด้วยวิธีการถ่ายทาเป็นเทปโทรทัศน์ซง่ึ มีการถ่ายภาพ
และการบรรยายรายละเอียดไปพร้อมกนั ดว้ ย

3. การเก็บจากของจริง โดยมากมักจะเป็นข้อมูลคติชนประเภทที่ไม่ใช้คาพูด
ซง่ึ จะเกบ็ ของจรงิ ต่าง ๆ รวบรวมไว้ได้ เชน่ ศลิ ปหตั ถกรรมพนื้ บา้ น ฯลฯ

4. การเก็บข้อมูลโดยทาหุ่นจาลองไว้ เช่น พิพิธภัณฑ์หุ่นข้ีผึ้งไทย ตาบล
ศาลายา อาเภอนครชัยศรี จงั หวดั นครปฐม ได้ทาหุน่ จาลองชวี ิตชาวบา้ นคนไทยในชนบทไว้ เปน็ ต้น

เมือ่ เกบ็ รวบรวมข้อมลู คตชิ นมาได้แล้ว กน็ าข้อมลู จาแนกและจดั หมวดหมู่ข้อมูล
แตล่ ะประเภท รวมท้งั วิจกั ษณว์ จิ ารณ์หาคุณค่าของคติชนของชาวบา้ นเหลา่ น้นั เพื่อให้สามารถนาไปใช้ได้
ส่วนขั้นตอนอีก 2 ประการ คือ การเสนอสิ่งท่ีค้นพบและการตั้งสมมติฐานโดยอาศัยหลักฐานจากการ
วิเคราะห์และการตีความข้อมูลนั้น สมควรศึกษาในเชิงการวิจัยเพราะจาเป็นต้องใช้วิธีการของการวิจัย
โดยตรง อีกท้ังเป็นงานที่ไม่จาเป็นต้องทาในภาคสนามและบุคคลท่ีปฏิบัติงานอาจเป็นคนละชุดกับ
ผปู้ ฏบิ ตั ิงานภาคสนามก็ได้

1.6 การจาแนกประเภทข้อมูลคตชิ นวิทยา

โดยทั่วไปการจาแนกข้อมูลของคติชนมักจัดไว้ 3 ประเภท ตามวิธีการแบ่งของ แจน ฮาร์
โรลด์ บรนุ แวนด์ (Jan Harold Brunvand) ดังนคี้ อื

1. ประเภทมุขปาฐะ (Verbal) คือ ข้อมูลคติชนประเภทที่ใช้ภาษาคือใช้ถ้อยคา ได้แก่
สานวน คาพงั เพย สุภาษิต นทิ าน ปรศิ นาคาทาย เพลงพ้นื บา้ น เพลงกล่อมเดก็ และภาษาถิน่

2. ประเภทอมุขปาฐะ (Non verbal) คือข้อมูลคติชนที่ไม่ต้องใช้ภาษาพูดหรือคาพูดก็
สามารถถ่ายทอดสบื กันได้ การสืบทอดใช้วธิ ีการสังเกต และปฏิบัติฝึกฝน หรือเป็นวัตถุส่ิงของที่สมั ผัสได้
ด้วยประสาทสัมผัสท้ังห้า ซ่ึงอนุรักและถ่ายทอดกันต่อ ๆ มา ได้แก่ ศิลปะ หัตถกรรมหรืองานฝีมือ
สถาปตั ยกรรม การแตง่ กาย อาหารการกิน กิรยิ าท่าทาง และดนตรีพนื้ บา้ น

3. ประเภทผสม (Mix หรือ Partly Verbal) เป็นประเภทผสมระหว่างชนิดท่ีต้องใช้ภาษา
และทา่ ทางประกอบกนั ได้แก่

14 ชวนพศิ อตั เนตร์

1.7 บทสรุป

1.8 คาถามทบทวน

1.9 เอกสารอา้ งอิง

บทท่ี 2
แนวคิดเกีย่ วกับภมู ิปญั ญาท้องถน่ิ

2.1 ความเปน็ มา ความหมาย และลกั ษณะของภูมิปญั ญาท้องถิ่น

ในการรับรู้ท่ัวไปมักมองภูมิปัญญาเป็นภาพท่ีเก่ียวกับชาวบ้าน ชาวชนบท เป็นส่ิงท่ีมี
รากเหง้ายาวนาน แสดงความเป็นไทยและเป็นส่ิงที่มีคุณค่างดงาม ในอีกมุมหนึ่งก็มองเป็นเรื่องพ้ืน ๆ
หรือเรื่องโบราณ ความเป็นมาเรื่องภูมิปัญญาท้องถ่ินในประเทศไทยไม่สามารถระบุแน่นอนได้ว่ามี
จุดเริม่ ตน้ เมอื่ ใด

แต่ความสนใจเก่ียวกับแนวคิดแบบชาวบ้านมีประวตั ิย้อนไปได้ถึงช่วงปลายคริสต์ศตวรรษที่
19 ภายหลงั ที่ชาตสิ ยามมขี อบเขตดินแดนอยา่ งชัดเจน คนชัน้ สงู ในสงั คมมคี วามต่ืนตัวและหระหายใคร่รู้
ในการทาความรู้จักกับกลุ่มคนอ่ืน ๆ ที่อยู่ในเขตการปกครองของชาวบ้านดังที่ปรากฏเป็นงานเขียน
เก่ียวกับชาวป่า หรือชาวบ้านในรูปแบบบันทึกขนบธรรมเนียมของกลุ่นมชนต่าง ๆ ในช่วงระยะเวลา
ไล่เลยี่ กันกลุม่ นกั เดินทาง หมอสอนศาสนา นกั สารวจ และปัญญาชนกไ็ ด้เริ่มบนั ทึกการสารวจสภาพชีวิต
ภาษา ขนบธรรมเนียม ประเพณีของผู้คนในเขตประเทศไทย และประเทศใกล้เคียง เขียนเป็นรายงาน
ทางวิชาการหรือบทความลงวารสาร เชน่ วารสารของสยามสมาคม วารสารของสานักฝรงั่ เศสแห่งปลาย
บุรพทิศ เป็นต้น ต่อมาในช่วงปลายพุทธศตรวรรษที่ 25 พระยาอนุมานราชธน ปราชญ์ด้านวัฒนธรรม
ไทย ได้นาเรื่องราวเกี่ยวกับประเพณี และวิถีชีวิตของชาวนามาบันทึกไว้เพื่อการศึกษา รวมท้ังได้นา
แนวคิดคติชนวทิ ยา และมานุษยวิทยามาสอน และเผยแพร่ในสถาบนั การศึกษาเปน็ ท่านแรก จนกระท่ัง
ภายหลังสงครามโลกครั้งท่ี 2 นักมานุษยวิทยาสมัยใหม่ได้เริ่มศึกษาวิถีชีวิตของชาวบ้านอย่างจริงจัง
เรอ่ื ยมา

แมว้ ่าความสนใจเก่ียวกบั การศกึ ษาวถิ ชี ีวติ และความคิดของชาวบา้ นท้องถนิ่ ในสังคมไทยจะ
มีมาอย่างยาวนานแต่กระแสภูมิปัญญาเพ่ิงเร่ิมต้นอย่างชัดเจนในช่วงภายหลังเหตุการณ์ 14 ตุลาคม
2516 ซง่ึ มีการรณรงค์ประชาธปิ ไตย และสง่ เสรมิ การเรยี นรสู้ ภาพปัญหาของชาวชนบท มคี วามต่นื ตวั ต่อ
การศึกษาประวัติศาสตร์ และวัฒนธรรมท้องถิ่น เห็นได้จากในปี พ.ศ. 2521 มีการจัดสัมมนา
ประวัติศาสตร์ท้องถิ่นที่จังหวัดนครศรีธรรมราช มหาสารคาม พระนครศรีอยุธยา พิษณุโลก ลพบุรี
นครราชสีมา ฯลฯ มีความกระตือรือล้นในการศึกษาเรื่องราวเกี่ยวกับท้องถิ่น โดยสถาบันราชภัฏ
ซึ่งมีบทบาทสาคัญในการจัดสัมมนาเหล่าน้ี คาว่า “ภูมิปัญญา” นั้น คาดว่าเริ่มมีการใช้ครั้งแรกใน
ระหว่างการอภิปรายแนวคดิ วัฒนธรรมชมุ ชน ในการสมั มนาเร่อื งวัฒนธรรมไททยกบั งานพัฒนาชนบทท่ี

16 ชวนพศิ อัตเนตร์

สวางคนิวาส จังหวัดสมุทรปราการ ในปี พ.ศ. 2524 ซ่ึงมีการเสนอว่าชาวบ้านท่ีอยู่กันเป็นชุมชนล้วน
มีวัฒนธรรท่ีส่ังสมมายาวนานเป็นของตนเอง เป็นสิ่งท่ีมีคุณค่า และสามารถนามาพัฒนาคุณภาพชีวิต
ได้โดยไม่ต้องมุ่งพัฒนาชุมชนไปสู่ความทันสมัย หรือมุ่งเข้าสู่ระบบตลาดอย่างเต็มตัว แนวคิดวัฒนธรรม
ชุมชนจึงควรมองชาวบ้านในฐานะท่ีเป็น Think subject และมองบทบาทของนักพัฒนาเป็นผู้ศึกษา
ทาความเข้าใจวัฒนธรรม และกระตุ้นให้ชาวบ้านเกิดความตระหนักในความรู้ความคิด ความสามารถ
ของเขาเอง และร่วมกันหาวิธีนามาใช้เพื่อนาไปสู่การเปลี่ยนแปลง ซึ่งแนวคิดในเร่ืองดังกล่าวส่งผลให้มี
การจัดต้ังองค์กรพัฒนาของเอกชน ในรูปแบบมูลนิธิเพ่ือสนับสนุนส่งเสริมการพัฒนาชนบทที่สาคัญ
ได้แก่

มูลนิธิหมอชาวบ้าน ก่อนต้ังในปี 2523 เกิดจากการรวมตัวของแพทย์ชนบท โดยมี
ศาสตราจารย์ นายแพทยป์ ระเวศ วะสี เปน็ ผรู้ ิเริ่ม

มูลนิธิชุมชนท้องถ่ินพัฒนา ก่อตั้งในปี 2532 ซึ่งได้รับการสนับสนุนจากองค์กร CIDA
ประเทศแคนาดา โดยมศี าสตราจารย์เสน่ห์ จามริก เป็นประธาน

มูลนิธิหมูบ่ ้าน กอ่ ตงั้ ในปี 2533 โดยมี ดร.เสรี พงศ์พิศ เป็นประธาน
มลู นธิ ภิ มู ิปัญญา กอ่ ตัง้ ในปี 2533 โดยมี ดร.เอกวิทย์ ณ ถลาง
เม่ือแนวทางการพฒั นาท่ีเน้นการให้ความสาคัญกับภูมิปัญญาท้องถ่ิน หรือพ้นื เพความรู้ของ
ชาวบ้านได้ขยายตัวออกไปก็ได้รับการตอบรับจากนักวิชาการท่ัวไปโดยเฉพาะในกลุ่มนกั วิชาการท้องถิ่น
ซ่ึงมีความสนใจ และมักมีภูมิหลังทางด้านภาษา วรรณกรรม และขนบธรรมเนียมประเพณีของท้องถ่ิน
ประกอบกับประสบการณ์การใช้ชีวิตในท้องถิ่นทาให้เห็นว่าภูมิปัญญาเป็นโจทย์ของการค้นคว้าวิจัยที่
สาคัญซึง่ จะนาไปสู่การแก้ปญั หาและการพัฒนาท้องถ่ิน มีการใช้คาว่า “ภูมปิ ัญญา” ในงานวิจัยเก่ียวกับ
ทอ้ งถนิ่ อยา่ งแพร่หลาย
กระแสภูมิปัญญาได้รับการกล่าวถึงอย่างคึกคักอีกครั้งในช่วงหลังปี พ.ศ. 2530 จนกระทั่ง
ถึงปัจจุบัน เน่ืองจากการท่ีกระแสโลกาภิวัตน์เข้ามามีบทบาทสาคัญในสังคมไทย ภูมิปัญญาท้องถ่ินจึง
เปรียบเสมือนปราการดา่ นสาคัญในการต้ังรับ และกระแสโลกที่ถาโถมเข้ามาอย่างรนุ แรง จากเร่ิมแรกที่
องคก์ รพฒั นาเอกชนมีบทบาทสาคัญในการสรา้ ง และขายแนวคดิ ภูมปิ ัญญาท้องถิ่น องคก์ รรฐั หลายแห่ง
ได้เข้ามาสนับสนุน และนาคาว่าภูมิปัญญาไปผนวกเข้าเป็นส่วนหน่ึงของบทบาทหน้าที่ของงานราชการ
หน่วยงานท่ีมีบทบาทสาคัญคือ สานักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ (สวช.) มีการสนับสนุน
การวิจัยของนักวิจัยท้องถ่ินจานวนมาก สานักงานคณะกรรมการการศึกษาแห่งชาติ ได้ดาเนินโครงการ
ส่งเสริมกิจกรรมการเรียนรู้ครูภูมิปัญญาไทย ในปี พ.ศ. 2542 เพื่อยกย่องบุคคลในท้องถ่ินที่เป็นปราชญ์
ในดา้ นต่าง ๆ สานักงานกองทนุ สนับสนนุ การวจิ ัย (สกว.) ต้งั ข้ึนในปี พ.ศ. 2536 มีหน้าทส่ี นับสนุนใหเ้ กิด
การวิจัยเพื่อสร้างองค์ความรู้ท้องถ่ินท่ีเป็นประโยชน์ต่อการวางนโยบายภาครัฐ เน้นการให้ชาวบ้านใน
ชุมชนสร้างความรู้ ความเข้าใจเก่ียวกับองค์ความรู้ท่ีมีอยู่เดิม และสร้างกลไกในการแก้ไขปัญหา ของ
ตนเอง เน้นกระบวนการมากกว่าผลผลิต ซึ่งผลจากากรสนับสนุนจากภาครัฐทาให้เกิดงานวิจัยท่ี

คติชนและภมู ิปัญญาท้องถ่นิ 17

เก่ียวข้องกบั ภูมิปัญญาทอ้ งถนิ่ จานวนมา จนคาว่าภมู ปิ ัญญากลายมาเปน็ ที่ยอมรบั ในวงกวา้ ง และใชเ้ ป็น
ภาษาของทางราชการ ดังเห็นได้จากยุทธศาสตร์ และภารกิจของกระทรวงวัฒนธรรมที่เน้นการอนุรักษ์
วัฒนธรรม และภูมิปัญญา และกาหนดให้นักวิชาการวัฒนธรรมมีหน้าที่รวบรวมภูมิปัญญาท้ังท่ีเป็น
รูปธรรม และนามธรรม และเมื่อวันท่ี 11 กุมภาพันธ์ 2559 ได้มีการประกาศใช้พระราชบัญญัติส่งเสริม
และรักษามรดกภูมิปัญญาทางวฒั นธรรม เพ่อื คุม้ ครอง และสบื ทอดรักษามรดกภูมปิ ัญญาทางวัฒนธรรม
ให้มคี วามสืบเนอื่ งย่ังยนื ตอ่ ไป

ความหมายและคาจากัดความของภูมปิ ัญญาท้องถน่ิ
คาว่า “ภูมิ” หมายถึง พ้ืน ขั้น พื้นเพ ความรู้ “ภูมิปัญญา” จึงหมายถึง พื้นความรู้
ความสามารถ ซ่ึงคาว่า “ภูมิปัญญา” น้ีมีที่มา ศัพท์ภาษาอังกฤษว่า “Wisdom” หมายถึง ความรู้
ความสามารถ ทักษะความเช่ือ และศักยภาพในการแก้ปัญหาของมนุษย์ท่ีสืบทอดกันมาจากอดีตถึง
ปัจจุบันอย่างไม่ขาดสาย และเช่ือมโยงกันทั้งระบบทุกสาขาการอยู่ร่วมกันเป็นกลุ่ม หรือชนชาติหรือ
ประเทศชาติ เป็นระยะเวลายาวนาน ย่อมมีภูมิปัญญาของตน และมักเรียกรวมๆ กันว่า ภูมิปัญญา
ท้องถิ่น (local wisdom) หรือภูมิปัญญาชาวบ้าน นักวิชาการผู้ทรงคุณวุฒิซ่ึงมีความเช่ียวชาญด้าน
การดาเนนิ งานภูมปิ ญั ญาท้องถ่นิ หลายทา่ นได้ให้ความหมายของภมู ิปญั ญาท้องถิ่นไว้อยา่ งนา่ สนใจ ดังน้ี
ศาสตราจารย์นายแพทย์ประเวศ วะสี ผู้ทรงคุณวุฒิท่านสาคัญ ซึ่งเป็นนักวิชากากรรุ่น
บุกเบิกในการปลุกกระแสภูมิปัญญาท้องถ่ินเพื่อการพัฒนาชุมชน และเป็นหนึ่งในคณะกรรมการ
วฒั นธรรมแห่งชาติ กล่าวว่า
สัจธรรมที่เด่นชัด ไม่ว่าสังคมหรือชุมชนใดก็ตามที่เม่ือเกิดข้ึนและดารงอยู่มานาน ล้วน
จะต้องมีภูมิปัญญาของตัวเอง ไม่เช่นนั้นก็อยู่ไม่ได้ ตัวภูมิปัญญามีลักษณะเป็นกระบวนการท่ีสะสมเป็น
ระยะเวลายาวนานว่าทาอะไรประชาชนจึงมีชวี ิตอยู่ได้โดยสอดคล้องกับธรรมชาติที่นั่น... ภูมิปัญญาเกิด
จากการสะสมประสบการณ์ และการเรียนรู้มายาวนาน ความรู้ต่าง ๆ จะเช่ือมโยงกันไปหมด ไม่ได้แยก
ออกเป็นวิชา ๆ ตามท่ีร่าเรียนกัน ดังน้ัน ความรู้เกี่ยวกับเศรษฐกิจ อาชีพ ความเป็นอยู่ การใช้จ่าย
การศึกษาวฒั นธรรม มนั ผสมกลมกลนื หรือเชื่อมโยงกนั
รองศาสตราจารย์ ดร.เสรี พงศ์พิศ ผู้อานวยการสถาบันพัฒนาชนบท มูลนิธิหมู่บ้าน
ผู้เชี่ยวชาญด้านการวิจัยเพ่ือพัฒนาชนบทและชุมชน กล่าวว่า ภูมิปัญญาท้องถิ่นคือองค์ความรู้ในด้าน
ตา่ ง ๆ ของการดารงชวี ิต ท่ีเกดิ จากการสะสมประสบการณ์ท้งั ทางตรงและทางอ้อม ประกอบกบั แนวคิด
วิเคราะห์ ในการแก้ปัญหาต่าง ๆ ของตนเอง จนเกิดการหลอมรวมเป็นแนวคิดในการแก้ไขปัญหาที่เป็น
ลักษณะของตนเอง ท่ีสามารถพัฒนาความรู้ดังกล่าวมาประยุกต์ใช้ให้เหมาะสมกับกาลสมัยในการ
แกป้ ัญหาของการดารงชวี ิต
ศาสตราจารย์ ดร. เอกวิทย์ ณ ถลาง อดีตเลขาธิการคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ
เป็นผู้เชี่ยวชาญทางด้านวัฒนธรรม และผลักดันกระแสภูมิปัญญาท้องถ่ินให้เป็นที่ประจักษ์ท้ังใน

18 ชวนพศิ อตั เนตร์

ระดับประเทศและระดับชุมชน กล่าวว่า ภูมิปัญญาท้องถ่ิน หมายถึง ความรู้ ความคิด ความเช่ือ
ความสามารถ ความจัดเจนที่กลนุ่ ชนได้จากประสบการณ์ท่ีสัง่ สมไวใ้ นการปรับตัวและดารงชพี ในระบบ
นิเวศหรือสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติและส่ิงแวดล้อมทางสังคม-วัฒนธรรม ที่ได้มีพัฒนาการสืบสาน
กันมา ภูมิปัญญาเป็นความรู้ ความคิด ความเช่ือ ความสามารถ ความจัดเจน ท่ีเป็นผลของการใช้
สติปัญญาปรับตัวกับสภาวะต่าง ๆ ในพ้ืนที่ท่ีกลุ่มชนนั้นตั้งหลักแหล่งถ่ินฐานอยู่ และได้แลกเปล่ียน
สงั สรรค์ทางวฒั นธรรมกับกลุ่มชนอ่นื จากพน้ื ที่สง่ิ แวดลอ้ มอืน่ ท่ไี ดม้ ีการตดิ ต่อสมั พนั ธ์กนั แล้วรบั เอาหรือ
ปรับเปล่ยี นนามาสรา้ งประโยชน์หรือแกป้ ัญหาได้ในส่ิงแวดล้อมและบริบททางสังคม-วฒั นธรรมของกลุ่ม
ชนน้ัน ภูมิปัญญาจึงมีท้ังภูมิปัญญาอันเกิดจากประสบการณ์ในพื้นที่ ภูมิปัญญาที่มาจากภายนอก และ
ภูมิปัญญาที่ผลิตใหม่หรือผลิตซ้า เพื่อการแก้ปัญหา และการปรับตัวให้สอดคล้องกับความจาเป็นและ
ความเปล่ยี นแปลง

ศาสตราจารย์ สุธวิ งศ์ พงศ์ไพบูลย์ เมธวี ิจยั อาวโุ ส อดตี ผู้อานวยการสถาบนั ทกั ษณิ คดีศึกษา
และประธานคณะกรรมการจัดทาสารานุกรมวัฒนธรรมภาคใต้ ผ้เู ช่ียวชาญดา้ นประวัตศิ าสตร์วฒั นธรรม
ของภาคใต้ กล่าวว่า ภูมิปัญญาท้องถิ่นเป็นวิธีการจัดการ วิธีการชี้นา และการริเร่ิม เสริมต่อของ
นักปราชญ์ในท้องถิ่นหรือในกลุ่มชน สั่งสมงอกงามข้ึนจากความรอบรู้ ประสบการณ์ ผนวกด้วยญาณ
ทศั นะ (ความเฉยี บคมในการหย่ังเป็น หยงั่ รู้ ทล่ี ุ่มลึกกวา่ วิสยั ทัศน์) เปน็ รากฐาน รากเหง้าของภูมิปัญญา
ชาวบ้านจึงมักเกี่ยวเน่ืองกับการนาสภาวะตามธรรมชาติท่ีอยู่ในวิสัยท่ีจะจัดการได้ หรือภาวะที่เกิดจาก
การกระทา การเสาะสรา้ งของคนรุ่นก่อน ๆ มาปรบั เปรอให้เกอ้ื กูลแก่การดารงชพี ช้นั พนื้ ฐาน หรือปัจจยั
4 อันได้แก่ อาหาร ทอี่ ยอู่ าศัย เครือ่ งนุ่งห่ม และยาบาบดั โรคภยั ไขเ้ จบ็ แลว้ ภูมปิ ญั ญาเหลา่ นั้นค่อย แตก
หน่อต่อยอดเป็นภูมิปัญญาเพื่อจรรโลงจิตใจ เป็นเคร่ืองประเทืองอารมณ์ อันได้แก่ ภูมิปัญญาประเภท
งานช่างฝีมือและศิลปกรรมพื้นบ้าน ตลอดจนภูมิปัญญาอันเป็นปทัสถานท่ียึดถือเป็นความดี ความงาม
ตามคติชนหรือคติชาวบ้าน

นอกจากผู้ทรงคุณวุฒิและนักวิชาการแล้ว ยังมีหน่วยงานและองค์กรต่าง ๆ ซึ่งดาเนินงาน
เก่ียวเน่ืองในด้านวัฒนธรรมและภูมิปัญญาท้องถ่ิน ได้ให้คาจากัดความของภูมิปัญญาท้องถ่ินที่น่าสนใจ
ได้แก่สานกั งานคณะกรรมการวัฒนธรรมแหง่ ชาตซิ ่งึ มีนายกรัฐมนตรเี ปน็ ประธาน มอี านาจหน้าทโ่ี ดยตรง
ในการวางนโยบายด้านวัฒนธรรมของชาติ รวมทั้งการส่งเสริม สนับสนุน ค้นคว้า วิจัย และเผยแพร่
วฒั นธรรมไทย

พื้นเพรากฐานความรอบรู้ของชาวบ้าน หรือความรอบรู้ของชาวบ้านท่ีเรียนรู้และมี
ประสบการณ์สืบต่อกันมา ทง้ั ทางตรงคือประสบการณ์ด้วยตัวเอง และทางออ้ มซ่ึงเรียนรู้จากผู้ใหญ่ หรอื
ความรู้สะสมท่ีสืบต่อกันมา กล่าวอีกนัยหน่ึง ภูมิปัญญาท้องถิ่นหมายถึง ทุกส่ิงทุกอย่างท่ีชาวบ้านคิดได้
เอง และนามาใชแ้ ก้ปัญหา เป็นสตปิ ญั ญา เปน็ องค์ความร้ทู งั้ หมดของชาวบา้ น ทั้งในแง่มมุ ทกี่ ว้างและลึก
ท่ีชาวบ้านสามารถคิดเองทาเอง โดยอาศัยศักยภาพท่ีมีอยู่ แก้ปัญหาการดาเนินชีวติ ท้องถิ่นได้เหมาะสม
กบั กาลสมยั

คติชนและภมู ปิ ัญญาท้องถนิ่ 19

กระทรวงศึกษาธิการ เป็นหน่วยงานท่ีดาเนินงานด้านวัฒนธรรมของชาติระยะหนึ่งได้ระบุ
ความหมายของภูมปิ ัญญาไวว้ ่า

ความรู้ท่ีเกิดจากประสบการณ์ในชีวิตของคนเราผ่านกระบวนการศึกษา สังเกต คิด
วิเคราะห์จนเกิดปัญญา และตกผลึกมาเป็นองค์ความรู้ท่ีประกอบกันข้ึนมาจากความรู้เฉพาะหลายๆ
เรื่อง ความรู้ดังกล่าวไม่ได้แยกย่อยออกมาเป็นศาสตร์เฉพาะสาขาวิชาต่าง ๆ อาจกล่าวไว้ว่า ภูมิปัญญา
ท้องถิ่นจัดเป็นพ้ืนฐานขององค์ความรู้สมัยใหม่ท่ีจะช่วยในการเรียนรู้ การแก้ปัญหา การจัดการ และ
การปรับตัวในการดาเนินชีวิตของคนเรา ภูมิปัญญาท้องถ่ินเป็นความรู้ท่ีมีอยู่ทั่วไปในสังคม ชุมชน และ
ในการตัวของผู้รู้เอง หากมีการสืบค้นหาเพื่อการศึกษาและนามาใช้ก็จะเป็นที่รู้จักกกันเกิดการยอมรับ
ถา่ ยทอด และพัฒนาไปสคู่ นรุน่ ใหมต่ ามยุคตามสมยั ได้

พระราชบญั ญตั ิส่งเสริมและรกั ษามรดกภูมิปัญญาทางวฒั นธรรม พ.ศ. 2559 ใหค้ วามหมาย
“มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม” ว่า ความรู้ การแสดงออก การประพฤติปฏิบัติ หรือทักษะทาง
วัฒนธรรมท่ีแสดงออกผ่านบคุ คล เคร่ืองมือ หรือวัตถุ ซึ่งบุคคล กลุ่มบุคคล หรือชุมชนยอมรับ และรู้สึก
เป็นเจ้าของร่วมกัน และมีการสืบทอดกันมาจากรุ่นหน่ึงไปยังคนอีกรุ่นหนึ่ง โดยอาจมีการปรับเปล่ียน
เพ่อื ตอบสนองต่อสภาพแวดล้อมของตน้ ส่วนคาวา่ “ชุมชน” หมายถึง กลุ่มคนกลมุ่ เดียวหรือหลายกลุ่ม
ที่มคี วามรู้ มกี ารประพฤติปฏบิ ตั ิ สบื ทอด หรอื มีสว่ นรว่ มในมรดกภูมิปญั ญาทางวัฒนธรรมน้ัน

เห็นไดว้ ่าผทู้ รงคณุ วุฒิและนักวชิ าการดา้ นวัฒนธรรมได้ให้ความหมายของภูมิปัญญาท้องถ่ิน
ไปในแนวทางเดียวกัน คือ ภูมิปัญญาท้องถ่ินเป็นองค์ความรู้ท่ีเกิดข้ึนจาการปรับตัวให้เข้ากับ
สภาพแวดล้อม เพอื่ แกป้ ัญหาในการดารงชวี ติ ของมนุษย์ และกล่มุ ชนมีการสง่ั สม พัฒนา และสืบทอดต่อ
กันมา องคค์ วามรู้ภูมิปญั ญาจงึ มีลักษณะเป็นการบรู ณาการศาสตร์ทกุ แขนงในวิถีชีวิตส่วนหนว่ ยงานหรือ
องค์กรนั้นจะให้ความหมายในแง่เดียวกันกับนักวิชาการ แต่เน้นในประเด็นที่สองคล้องกับวัตถุประสงค์
การดาเนินงานขององค์กรมากกวา่

ลกั ษณะสาคัญของภูมิปัญญาทอ้ งถ่นิ
จากการจากัดความของ “ภูมิปัญญาท้องถิ่น” ท้ังจากผู้ทรงคุณวุฒิ นักวิชาการ และ
หน่วยงานท่ีเก่ียวข้องมีความสอดคล้องกัน กล่าวคือ ภูมิปัญญาท้องถ่ินถือเป็นรากฐานในการดาเนินชวี ิต
ของคนในสังคมน้ัน ๆ ซ่ึงมีความสัมพันธ์ใน 3 มิติ คือ ความสัมพันธ์ระหว่างคนกับธรรมชาติสิ่งแวดล้อม
จะแสดงออกมาในลักษณะภูมิปัญญาในการดาเนินวิถีชีวิตขั้นพ้ืนฐาน ด้านปัจจัยส่ี ซ่ึงประกอบด้วย
อาหาร เคร่ืองนุ่งห่ม ท่ีอยู่อาศัย และยารักษาโรค ตลอดท้ังการประกอบอาชีพต่าง ๆ เป็นต้น
ความสัมพันธ์ระหว่างคนกับคนอื่นในสังคม จะแสดงออกมาในลักษณะ จารีตขนบธรรมเนียมประเพณี
ศิลปะ และนันทนาการ ภาษา และวรรณกรรม ตลอดทั้งการสื่อสารต่าง ๆ เป็นต้น และความสัมพันธ์

20 ชวนพิศ อตั เนตร์

ระหว่างคนกับส่ิงศักดิ์สทิ ธ์ิ สิ่งเหนือธรรมชาติ จะแสดงออกมาในลักษณะของสิ่งศักด์ิสิทธิ์ ศาสนา ความ
เช่อื ตา่ ง ๆ เปน็ ตน้

ภาพท่ี 2.1 ความสมั พันธข์ องภูมปิ ัญญาท้องถ่ิน

ด้วยลักษณะความสัมพันธ์ข้างต้น จึงส่งผลให้ภูมิปัญญาซ่ึงเกิดจากการสะสมมาจาก
ประสบการณ์ชีวิต สังคม สภาพแวดล้อมท่ีแตกต่างกัน และถ่ายทอดสืบทอดต่อกันมา มีลักษณะสาคัญ
ดงั น้ี

มีความจาเพาะกับท้องถ่ิน เพราะภูมิปัญญาท้องถ่ินสะสมข้ึนจากประสบการณ์ หรือ
ความเจนจัดจากชีวิต และสังคมในท้องถนิ่ หนึ่ง ๆ นน้ั ภูมปิ ญั ญาท้องถน่ิ จึงมีความสอดคล้องกับเร่ืองของ
ทอ้ งถ่ินมากกวา่ ภูมิปัญญาทมี่ าจากขา้ งนอก แต่อาจเอาไปใชใ้ นท้องถน่ิ อืน่ ท่ีแตกตา่ งกันไม่ไดห้ รอื ไม่ได้ดี

มีความเช่ือมโยงหรือบูรณาการสูง เพราะภูมิปัญญาท้องถ่ินเกิดจากประสบการณ์จริง จึงมี
ความบูรณาการทั้งในเร่ืองร่างกาย จิตใจ สังคม และส่ิงแวดล้อม เช่น ความคิดเร่ืองแม่ธรณี แม่โพสพ
พระภูมิเจ้าท่ี รุกขเทวดา เป็นการนาเอาธรรมชาติมาเป็นนามธรรมท่ีส่ือไปถึงจิตใจท่ีเช่ือมโยงไปสู่อัตถะ
ประโยชน์ สร้างความสัมพันธ์ท่ีถูกต้อง ให้คนเคารพธรรมชาติ เมื่อให้ความเคารพแล้วจะไม่เกิดการ
ทาลาย

มีความเคารพผู้อาวุโส เพราะผู้อาวุโสมีประสบการณ์มากกว่า ภูมิปัญญาท้องถิ่นเป็นเรอื่ งที่
กอ่ กาเนดิ สั่งสม ปรับเปลีย่ นตามเหตุปัจจัยอยใู่ นจติ ใจ ระบบคิด พฤตกิ รรมความเคยชินและความสันทัด
จัดเจนท่ีเรียกเป็นองค์รวมว่าวัฒนธรรมของชาวบ้าน โดยชาวบ้าน เพื่อชาวบ้าน ภูมิปัญญาท้องถ่ินได้รับ
การทดสอบในชีวิตจริง ผ่านกาลเวลา สถานการณ์ และบริบททางเศรษฐกิจสังคมที่เคลื่อนไหว
เปลี่ยนแปลงอยู่เป็นนิจ จึงเป็นธรรมดาที่ภูมิปัญญาท้องถิ่นหลายส่ิงหลายอย่างย่อมตกสมัยไปแล้ว ทว่า
พร้อมกันนั้น ภูมิปัญญาท้องถิ่นอีกหลายส่ิงหลายอย่างก็ยังคงอยู่ หากแต่มีการปรับใช้ตามสถานการณ์
แล้วงอกงามเตบิ โตตอ่ ไป

ภูมปิ ญั ญาทอ้ งถ่นิ ในภาพรวมจงึ หมายถึงทุกสิ่งทุกอย่างท่ีคนในท้องถนิ่ ไดค้ ิดขึ้นและนามาใช้
แก้ปัญญาในการดาเนินชีวิตอย่างเหมาะสม กลายเป็นองค์ความรู้ ท่ีเกิดจากทักษะและความชานาญ
แสดงให้เห็นความสัมพันธ์ระหว่างคนกับคน และคนกับธรรมชาติ และมีการสืบทอดและเชื่อมโยง
ต่อเน่ืองจากอดีตจนถึงปัจจุบัน ภูมิปัญญาท้องถ่ิน จึงถือเป็นองค์ความรู้ทางวัฒนธรรมท่ีมีคุณค่าย่ิง
เนื่องจากเป็นรากฐานของสังคม สะทอ้ นถึงวิถกี ารดาเนนิ ชีวติ ของผคู้ นในทอ้ งถนิ่ น้นั

คตชิ นและภูมปิ ัญญาท้องถิ่น 21

2.2 ประเภทของภมู ิปญั ญาท้องถนิ่

ภูมิปัญญาท้องถ่ินมีลักษณะบูรณาการและมีความสัมพันธ์กับในทุกมิติการดารงชีวิต
การจัดแบ่งประเภทของภูมิปัญญาจึงมีเกณฑ์ท่ีหลากหลายตามแต่วัตถุประสงค์ของการนาไปใช้
ประโยชน์ ดังน้ี

1. แบ่งตามแหลง่ ขอ้ มลู
ในการศึกษา วิจัยด้านศักยภาพและสถานภาพของภูมิปัญญาไทย เพื่อส่งเสริมและ

สนับสนุนการพัฒนาชุมชนให้เข้มแข็งและยั่งยืน ได้แบ่งภูมิปัญญาตามแหล่งข้อมูลเป็น 3 ประเภท คือ
ภูมิปัญญาจากบุคคล เช่น ครูภูมิปัญญาไทย คนดีศรีสังคม ศิลปินแห่งชาติ บุคคลดีเด่นด้านต่าง ๆ
ภูมิปญั ญาจากองค์กรพัฒนา หรอื องค์กรชมุ ชน ซ่ึงแตล่ ะองคก์ รจะบ่งบอกภารกิจ กิจกรรม วตั ถุประสงค์
เป้าหมาย ที่สามารถเช่ือมโยงความสัมพันธ์ได้ว่าเป็นภูมิปัญญาไทยสาขาใดและภูมิปัญญาจากผลผลิต
เป็นผลิตภัณฑ์ของบุคคลหรือองค์กรชุมชน ซึ่งบางกรณีผลิตภัณฑ์อย่างหนึ่งอาจเก่ียวข้องกับภูมิปัญญา
ปลายสาขา

2. แบง่ ตามผคู้ รอบครอง
กรมทรัพย์สินทางปัญญา กระทรวงพาณิชย์ ซึ่งมีพันธกิจในการคุ้มครองทรัพย์สินทาง

ปัญญา ได้ให้ความหมายของภูมิปัญญาท้องถ่ินในฐานะทรัพย์สินทางปัญญาแขนงหนึ่งว่าเป็นองค์ความรู้
ของกลุ่มบุคคลท้องถิ่น และรวมถึงงานศิลปวัฒนธรรมพ้ืนบ้านที่มีอยุ่ในประเทศไทยแบ่งออกเป็น
2 ประเภท ดงั นี้

2.1 องค์ความรู้ของกลุ่มบุคคลท้องถ่ิน เช่น การผลิตอาหารและเคร่ืองด่ืม การผลิต
ผลิตภัณฑ์จากสมุนไพร การผลิตผลิตภัณฑ์จากวัสดุเหลือใช้ และการผลิตผลิตภัณฑ์จากไม้ หิน โลหะ
แก้ว เซรามคิ ดินเผา เคร่ืองหนงั และอ่ืน ๆ

2.2 งานศิลปวัฒนธรรมพื้นบ้าน เช่น เร่ืองเล่าพื้นบ้าน กวีนิพนธ์พ้ืนบ้าน ปริศนา
พน้ื บา้ น เพลงพ้ืนบา้ น ดนตรพี ืน้ บา้ น การฟอ้ นราพื้นบา้ น ละครพน้ื บา้ น จติ กรรมพื้นบา้ น ประตมิ ากรรม
พนื้ บ้าน หตั ถกรรมพน้ื บา้ น เครือ่ งแต่งกายพ้ืนบ้าน และส่ิงทอพ้ืนบ้าน

คติชนวิทยาจึงมีเนื้อหาวิชาท่ีกว้างขวางข้ึน ไม่ใช่มุ่งศึกษาเฉพาะแต่เรื่องในอดีต
และสังคมชนบท แต่จะสนใจศึกษาเร่ืองใหม่ใกล้ตัวของสังคม และกลุ่มชนในปัจจุบัน โดยวิธีการศึกษา
และการถ่ายทอดคตชิ นเหลา่ นนั้ ต้องสอดคลอ้ งเหมาะสมกบั การดาเนนิ ชวี ิตในปัจจุบนั

2.3 แบง่ ตามอรรถประโยชน์

22 ชวนพศิ อัตเนตร์

จาแนกประเภทภูมิปัญญาท้องถ่ินตามอรรถประโยชน์ได้เป็น 5 ประเภทใหญ่ ๆ
ดังนี้ ภูมิปัญญาเพ่ือการยังชีพ เป็นภูมิปัญญาเพ่ือการอยู่รอดของชีวิตตามปัจจัยในการดารงชีพ
4 ประการ คือ อาหาร ทีอ่ ยู่อาศยั เครอื่ งน่งุ หม่ และยารักษาโรค

ภูมิปัญญาเพ่ือการพิทักษ์ชีวิตและทรัพย์สิน โดยการพยายามให้มีชีวิตท่ีม่ันคง
เช่น การพ่งึ ตนเอง การหลบเลี่ยงอนั ตราย การใช้อาวุธ เป็นต้น

ภูมิปัญญาเพื่อการพิทักษ์ฐานะและอานาจ โดยอาศัยฐานะและอานาจเพ่ือช่วย
ในการดารงชีวิต เช่น การสร้างและการขยายฐานอานาจ เช่น ธรรมเนียมการผูกดองหรือผูกเกลอ
เพ่ือขยายเครือขา่ ยญาตมิ ิตร

ภูมิปัญญาการจัดการเพ่ือสาธารณประโยชน์ เป็นภูมิปัญญาที่สร้างประโยชน์
ร่วมกัน เชน่ การสรา้ งศาลารมิ ทาง เพ่อื เปน็ ที่หยุดพักของผเู้ ดนิ ทาง

ภมู ปิ ัญญาทเี่ ปน็ การสร้างสรรค์พิเศษ เป็นภมู ปิ ญั ญาทใ่ี ช้วสิ ยั ทัศน์เฉพาะตวั สร้าง
ข้นึ เชน่ นกั ปราชญ์ด้านต่าง ๆ

2.4 แบ่งตามสภาพโดยรวม ภมู ปิ ัญญาสามารถแบง่ สาขาในภาพรวมได้เปน็ 10 สาขา
ดงั น้ี

2.4.1 สาขาเกษตรกรรม หมายถึง ความสามารถในการผสมผสานองค์ความรู้
ทักษะ และเทคนิคด้านการเกษตรกับเทคโนโลยี โดยการพัฒนาบนพ้ืนฐานคุณค่าดั้งเดิม ซึ่งคนสามารถ
พ่ึงพาตนเองในภาวการณต์ ่าง ๆ ได้ เชน่ การทาเกษตรแบบผสมผสาน วนเกษตร เกษตรธรรมชาติ ไรน่ า
สวนผสม และสวนผสมผสานการแกป้ ัญญาการเกษตรด้านการตลาด การแกป้ ญั หาดา้ นการผลิต การ
แกไ้ ขปญั หาโรคและแมลง และการรจู้ กั ปรับใช้เทคโนโลยีทเี่ หมาะสมกับการเกษตร เป็นต้น

2.4.2 สาขาอุตสาหกรรมและหัตถกรรม หมายถึง การรู้จักประยุกต์ใช้
เทคโนโลยีสมัยใหม่ในการแปรรูปผลิตผล เพ่ือชะลอการนาเข้าตลาดเพ่ือแก้ปัญหาด้านการบริโภคอย่าง
ปลอดภัย ประหยัด และเป็นธรรม อันเป็นกระบวนการที่ทาให้ชุมชนท้องถ่ินสามารถพึ่งพาตนเองทาง
เศรษฐกจิ ได้ ตลอดทั้งการผลิตและการจาหน่ายผลิตผลทางหัตถกรรม เชน่ การรวมกลุ่มของกลุ่มโรงงาน
ยางพารา กลุม่ โรงสี กลุม่ หัตถกรรม เป็นตน้

2.4.3 สาขาการแพทย์แผนไทย หมายถึง ความสามารถในการจัดการป้องกัน
และรักษาสุขภาพของคนในชุมชน โดยเน้นให้ชุมชนสามารถพ่ึงพาตนเองทางด้านสุขภาพและอนามยั ได้
เชน่ การนวดแผนโบราณ การดแู ลและรักษาสุขภาพแบบพ้นื บา้ น การดูแลและรักษาสขุ ภาพแผนโบราณ
ไทย เป็นตน้

2.4.4 สาขาการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม หมายถึง
ความสามารถเก่ียวกับการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ และสิ่งแวดล้อม ท้ังการอนุรักษ์ การพัฒนา และ
การใช้ประโยชน์จากคุณค่าของทรัพยากรธรรมชาติ และส่ิงแวดล้อมอย่างสมดุลและยั่งยืน เช่น การทา
แนวปะการงั เทียม การอนรุ กั ษป์ ่าชายเลน การจดั การป่าต้นนา้ และป่าชมุ ชน เป็นต้น

คติชนและภมู ปิ ัญญาทอ้ งถนิ่ 23

2.4.5 สาขากองทุนและธุรกิจชุมชน หมายถึง ความสามารถในการบริหาร
จัดการด้านการสะสม และบริการกองทุน และธุรกิจในชุมชน ท้ังที่เป็นเงินตรา และโภคทรัพย์ เพ่ือ
ส่งเสริมชีวติ ความเป็นอยขู่ องสมาชิกในชุมชน เช่น การจัดการเรื่องกองทุนของชุมชน ในรูปของสหกรณ์
ออมทรพั ย์ และธนาคารหมู่บ้าน เปน็ ตน้

2.4.6 สาขาสวัสดิการ หมายถึง ความสามารถในการจัดสวัสดิการในการ
ประกนั คุณภาพชวี ิตของคน ให้เกิดความมนั่ คงทางเศรษฐกิจ สังคมและวฒั นธรรม เช่น การจัดต้งั กองทุน
สวัสดิการรักษาพยาบาลของชุมชน การจัดระบบสวัสดิการบริการในชุมชน การจัดระบบส่ิงแวดล้อมใน
ชุมชน เป็นต้น

2.4.7 สาขาศิลปกรรม หมายถึง ความสามารถในการผลิตผลงานทางด้าน
ศิลปะสาขาตา่ ง ๆ เชน่ จติ รกรรม ประตมิ ากรรม วรรณกรรม ทัศนศลิ ป์ คตี ศิลป์ ศิลปะมวยไทย เป็นตน้

2.4.8 สาขาการจัดการองค์กร หมายถึง ความสามารถในการบริหารจัดการ
ดาเนินงานขององคก์ รชมุ ชนตา่ ง ๆ ให้สามารถพัฒนา และบรหิ ารองค์กรของตนเองได้ ตามบทบาท และ
หนา้ ทข่ี ององค์การ เช่น การจดั การองค์กรของกลุม่ แม่บ้าน กล่มุ ออมทรพั ย์ กล่มุ ประมงพน้ื บา้ น เป็นตน้

2.4.9 สาขาภาษาและวรรณกรรม หมายถึง ความสามารถผลติ ผลงานเกย่ี วกับ
ด้านภาษา ทั้งภาษาถิ่น ภาษาโบราณ ภาษาไทย และการใช้ภาษา ตลอดทั้งด้านวรรณกรรมทุกประเภท
เช่น การจัดทาสารานุกรมภาษาถ่ิน การปริวรรต หนังสือโบราณ การฟื้นฟูการเรียนการสอนภาษาถ่ิน
ของท้องถิน่ ตา่ ง ๆ เป็นตน้

2.4.10 สาขาศาสนาและประเพณี หมายถึง ความสามารถประยุกต์ และปรับ
ใช้หลักธรรมคาสอนทางศาสนา ความเช่ือ และประเพณีดั้งเดิมที่มีคุณค่าให้เหมาะสมต่อการประพฤติ
ปฏิบัติให้บังเกิดผลดีต่อบุคคล และส่ิงแวดล้อม เช่น การถ่ายทอดหลักธรรมทางศาสนา การบวชป่า
การประยกุ ต์ประเพณบี ุญประทายขา้ ว เป็นตน้

2.3 ปจั จยั ทีส่ ง่ ผลให้เกดิ ภมู ปิ ัญญาทอ้ งถิน่

ภูมิปัญญาท้องถิ่นเกิดจากการปรับตัวของมนุษย์ให้สามารถดารงชีพในสภาพแวดล้อมได้
ปัจจัยท่ีส่งผลให้เกิดภูมิปัญญา จึงแบ่งเป็น 2 ส่วน คือ ปัจจัยภายในซึ่งเป็นธรรมชาติการเรียนรู้ของ
มนุษย์และปัจจัยภายนอกท่ีทาให้มนุษย์เกิดการเรียนรู้ ทดลอง สังเกตการณ์ จนสะสมสืบทอดเป็น
ภมู ิปญั ญา ดงั น้ี

1. ปจั จัยภายใน

24 ชวนพิศ อัตเนตร์

ปัจจัยภายในเป็นปัจจัยที่เกิดข้ึนตามธรรมชาติการเรียนรู้ของมนุษย์และชุมชนมีหลาย
วิธกี าร ซึ่งอธบิ ายไดด้ ังนี้

1.1 การลองผิดลองถูก มนุษย์มีวิธีการท่ีจะอยู่รอดด้วยการทดลอง ลองผิดลองถูก
และถ่ายทอดประสบการณ์เหล่าน้ันให้แก่ลูกหลาน เม่ือนานเข้าก็สั่งสมจนเกิดเป็นหลักในการประพฤติ
ปฏบิ ัตติ น จารีต ประเพณีของกลุ่มคน

1.2 การลงมือกระทาจริง มนุษย์เรียนรู้ด้วยการลงมือทาในสถานการณ์และ
ส่ิงแวดล้อมท่ีมีอยู่จริง เช่น ผู้คนในภาคใต้เรียนรู้ท่ีจะพ่ึงพากันระหว่างต่างถิ่นต่างทาเล ระหว่างเชิงเขา
ลุ่มน้าและชายทะเล ด้วยการผูกไมตรีเพื่อแลกเปลี่ยนระหว่างพ้ืนท่ีจนกลายเป็นธรรมเนียมปฏิบัติใน
ชีวิตประจาวันสืบต่อกนั มา

1.3 การสาธิตวิธีการและการบอกเล่า การถ่ายทอดความรู้และความสามารถผ่าน
การกระทาจริง และพัฒนาต่อเน่ืองมาจนเป็นการส่งต่อแก่คนรุ่นหลัง และส่ังสอนด้วยคาบอกเล่าในรูป
ต่าง ๆ อาทิ เพลงกล่อมเด็ก คาพังเพยหรือสุภาษิต รวมทั้งการสร้างองค์ความรู้ไว้เป็นลายลักษณ์
ในส่วนที่เป็นศิลปะวิทยาการท่ีมีความซับซ้อนหรือลึกซ้ึงขึ้นอีกระดับในรูปของตาราหรือวรรณกรรม
ตา่ ง ๆ เช่น ตารายา ตาราโหราศาสตร์ ตานาน นทิ าน ตามความเหมาะสมและสอดคล้องกับพื้นฐานทาง
วฒั นธรรมของกลมุ่ ชน

1.4 การเรียนรู้ทางพิธีกรรม ในทางจิตวิทยาพิธีกรรมมีความศักดิ์สิทธิ์และมีอานาจ
โน้มนา้ วให้บุคคลท่ีมสี ว่ นร่วมในพิธกี รรมรับเอาคณุ ค่าและแบบแผนการประพฤติที่ตอ้ งการไว้ เป็นการย้า
ความเชื่อและสร้างกรอบศีลธรรมจริยธรรมของกลุ่มชน โดยใช้ศรัทธา ความขลังและความศักดิ์สิทธ์ิของ
พิธีกรรมสร้างกระแสความเช่ือและพฤติกรรมท่ีพึงประสงค์ พิธีกรรมจึงไม่ใช่เรื่องท่ีงมงายหรือเหลวไหล
แตเ่ ป็นกรรมวิธที างวฒั นธรรมในการปลูกฝงั แนวทางท่ีพงึ ประสงค์

1.5 การเรียนรู้ทางศาสนา หลักธรรมคาสอน ศีลธรรม วัตรปฏบิ ัติ ตลอดจนพิธีกรรม
และกจิ กรรมท้ังสังคมทวี่ ัดเปน็ ศูนย์กลาง ลว้ นมีสว่ นย้าภูมปิ ัญญาในการเรียนรู้ในกรอบที่เป็นบรรทัดฐาน
ของสังคม ให้ความมั่นคงอบอุ่นทางจิตใจ และเป็นท่ียึดเหน่ียวให้คนเกิดความเชื่อมั่นในการประพฤติ
ปฏิบัติ ศาสนาจึงมีอิทธิพลต่อชีวิตของคนทั้งทางตรงและทางอ้อม รวมท้ังเป็นส่วนหนึ่งในกระบวนการ
ชัดเกลาทางสงั คม

1.6 การแลกเปลี่ยนความรู้และประสบการณ์ ซ่ึงเกิดข้ึนระหว่างบุคคลต่างสังคม
ต่างชาติพันธ์ุ ทาให้กระบวนการเรียนรู้ขยายตัวกว้างขวางข้ึน มีการผสมผสานระหว่างความคิดใหม่ ๆ
ท่ีไม่เคยมีในสังคมนั้น อาจมีความขัดแย้งกันบ้าง แต่ก็ก่อให้เกิดการเรียนรู้ที่หลากหลายซ่ึงสามารถ
พัฒนาไปสสู่ ่งิ ใหม่จากขอบเขตเดิม เป็นเครอื ข่ายทางภูมิปญั ญาทก่ี วา้ งขวางหลากหลาย

1.7 การผลิตซ้าทางวัฒนธรรม (culture reproduction) เป็นการคัดสรรเลือกเฟ้น
ภูมิปัญญา ความเช่ือและธรรมเนียมปฏิบัติที่สืบทอดกันมาในสังคม มาผลิตซ้าเพ่ือแก้ปัญหาทาง

คติชนและภมู ิปญั ญาท้องถิน่ 25

ส่ิงแวดล้อม เศรษฐกิจและสังคมที่เกิดขน้ึ โดยให้สอดคลอ้ งกับฐานความเชอื่ เดมิ ถือเป็นการเรียนรูอ้ ยา่ ง
หน่งึ ซ่งึ มที งั้ ทีป่ ระสบความสาเร็จและไม่ประสบความสาเร็จตามเป้าหมาย

1.8 ครูพักลักจา เป็นกระบวนการเรียนรู้ท่ีเกิดจาการสังเกตและแอบเรียนแอบลอง
ทาดู แล้วรับเอามาเป็นของตน โดยเอาองค์ความรู้ของผู้อื่นมาเป็นของตนเองและสามารถทาตามไดจ้ ริง
ถือเปน็ ธรรมชาตขิ องการเรยี นรูอ้ ยา่ งหนึง่ ของมนุษย์

2. ปัจจยั ภายนอก
ปจั จยั ภายนอก เปน็ สว่ นสาคญั ประการหนึง่ ทีส่ ง่ ผลตอ่ การเกดิ การเรียนร้จู นก่อเกิดเป็น

ภูมปิ ญั ญาท้องถ่ิน ประกอบด้วย 2 ประการ ดงั น้ี
2.1 สภาพภมู ศิ าสตร์และสิ่งแวดล้อมธรรมชาติ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยาม

บรมราชกุมารี ทรงมีพระราชดารัสว่า “การต้ังถ่ินฐานท่ีทามาหากิน และสิ่งก่อสร้างทางถาวรวัตถุของ
มนุษย์ ไม่ว่าจะเป็นอดีตหรือปัจจุบันจะมีความเกี่ยวข้องกับสภาพภูมิศาสตร์ ดิน น้า และ
ทรพั ยากรธรรมชาติอื่น ๆ การศกึ ษาหรือความรู้ในดา้ นภูมิศาสตร์จงึ เปน็ ประโยชน์ต่อความเข้าใจสถานะ
และความเป็นอยู่ของมนุษย์ สภาพภมู ศิ าสตร์หรือสภาพธรรมชาตเิ ปน็ ปจั จัยทก่ี าหนดให้คนในพน้ื ทน่ี ้ัน ๆ
ว่าควรตั้งถิ่นฐานบ้านเรือนอย่างไร ประกอบอาชีพใด กินอาหารอะไร เม่ือเจ็บป่วยไข้ควรรักษาอย่างไร
หรือกระทั่งเม่ือเสียชีวิตไปแล้วควรจัดการอย่างไร ภูมิศาสตร์จึงเป็นปัจจัยท่ีควบคุมความเป็นอยู่ของ
มนุษย์ทั้งหมด สภาพทางภูมิศาสตร์สามารถแบ่งได้หลัก ๆ 3 แบบ คือ ภูเขา ท่ีราบ และทะเล แม้พื้นท่ี
ภูเขาจะเป็นแหล่งต้นน้าและอุดมสมบูรณ์ไปด้วยทรัพยากรป่าไม้ แต่การคมนาคมไม่สะดวก ด้วยสภาพ
เช่นน้ีผู้คนท่ีอาศัยอยู่ในพ้ืนที่ภูเขามักจะมีลักษณะพิเศษ เช่น การเดินบนท่ีสูงชันได้อย่างคล่องแคล่ว
ว่องไว เพาะปลูกโดยการทาไร่เล่ือนลอย เพราะที่ดินมีน้อยไม่สามารถปลูกเพาะปลูกคราวละมาก ๆ ได้
เกิดภูมิปัญญาการเพาะปลูกแบบข้ันบันได เป็นต้น ส่วนบริเวณที่ราบลุ่มซ่ึงเหมาะสมกับการทา
เกษตรกรรม เนื่องจากมีลาน้าไหลผ่าน ดินเกิดจากดินตะกอบทับถมกันเป็นอาหารที่ดีของพืช บริเวณนี้
จึงมักเป็นแหล่งอารยธรรมที่สาคัญ และพื้นที่บริเวณชายทะเล แม้จะมีดินท่ีเป็นกรดสูงไม่เหมาะแก่การ
เพาะปลกู แตก่ ม็ ีแหล่งอาหารท่ีสาคัญก่อให้เกิดการทาประมง การเพาะเล้ยี งสัตว์น้า อกี ท้งั สะดวกในการ
ติดตอ่ กับสังคมภายนอก สภาพภมู ศิ าสตร์ชายทะเลของประเทศไทยนนั้ มีลกั ษณะพเิ ศษคือ สองฝากฝ่ังมี
ลักษณะแตกต่างกัน โดยด้านทิศตะวันตกเป็นแผ่นดินท่ีเล่ือนทรุดลงไป ชายหาดแคบ ชุมชนด้ังเดิมจึง
เป็นชุมชนขนาดเล็กไม่มีการส่ังสมอารยธรรมมากนั้น ส่วนใหญ่เป็นสถานท่ีแวะพักของนักเดินทาง
ส่วนด้านทิศตะวันออกพ้ืนที่ชายฝั่งทะเลลาดเทไม่มากนัก พ้ืนที่ราบลุ่มซึ่งเกิดจากดินตะกอนกว้างขวาง
เหมาะกบั การต้งั ชมุ ชมุ เกษตรกรรม จึงพบว่ามีการสง่ั สมอารยธรรมมาอย่างยาวนาน

2.2 อิทธิพลทางวัฒนธรรมใหม่ การเข้ามาของวัฒนธรรมใหม่เป็นปัจจัยสาคัญที่ทา
ให้ภูมิปัญญามีการเปลี่ยนแปลง โดยเฉพาะยุคโลกาภิวัฒน์ (Globalization) ทาให้สังคมก้าวไปข้างหน้า

26 ชวนพศิ อัตเนตร์

อย่างรวดเร็วโดยไม่ตระหนักถึงความพร้อมอย่างจริงจัง วัฒนธรรมใหม่มีบทบาทในปัจจุบัน เช่น
การเปล่ียนแปลงเศรษฐกิจแบบยังชีพเป็นทุนนิยมและเสรีนิยม กระแสวิทยาศาสตร์ และเทคโนโลยี
ขา่ วสาร เปน็ ต้น วัฒนธรรมใหม่ทเี่ ข้ามาผลกั ให้สังคมมคี วามเปล่ยี นแปลงในทกุ ด้าน ตวั อย่างอทิ ธพิ ลจาก
วัฒนธรรมใหม่ท่ีทาให้สังคมไทยเกิดความเปล่ียนแปลงขนาดใหญ่ ได้แก่ การปฏิรูปการณ์ปกครองเพื่อ
ตอบโต้ลัทธิล่าเมืองขึ้น โดยรวมอานาจไว้ที่กรุงเทพมหานคร ส่งให้สถาบันการศึกษา สถานพยาบาล
หน่วยงานสาคัญกระจุกตัวอยู่ในเมืองหลวง วัฒนธรรมชุมชนท้องถิ่นจึงคลายความสาคัญลง และหันมา
น้อมรับวัฒนธรรมหลวงผ่านกลไกของระบบราชการและระบบการศึกษา แบบแผนการผลิตและ
การบริโภคสมัยใหม่ จากเดิมเป็นสังคมเกษตรเพื่อยังชีพ เกิดการปลูกข้าวเพ่ือแลกเปล่ียนเงินตรามาใช้
จ่าย การพึ่งพากันในชุมชนลดลง เป็นตน้

2.4 คณุ ค่าของภมู ปิ ัญญาทอ้ งถ่ิน

ภมู ิปญั ญาทอ้ งถิ่นเกิดจากการแก้ปญั หาในการดารงชีวิตของมนุษย์ นอกจากคุณคา่ โดยตรง
ในการแก้ปัญหาเร่ืองน้ัน ๆ แล้ว ภูมิปัญญาท้องถิ่นยังมีคุณค่าที่สาคัญต่อตัวคน ชุมชน และสิ่งแวดล้อม
อีกหลายประการ ดังต่อไปนี้

1. ภูมิปัญญาทอ้ งถ่ินสรา้ งศักดศ์ิ รแี ละความภาคภูมใิ จในตวั ตน
ภูมิปัญญาท้องถิ่นลักษณะท่ีเฉพาะตัว ซ่ึงแสดงออกมากจากการถ่ายทอดส่งต่อจากรุ่น

ต่อรุ่นของกลุ่มคนผ่านประวัติศาสตร์และยุคสมัยจนกลายเป็นเอกลักษณ์ซึ่งแสดงถึงความเป็นกลุ่นชน
หรือชนชาติ เป็นสิ่งหลอมรวมคนในสังคมไว้ด้วยกัน ประเทศซึ่งมีการสร้างสมอารยธรรมมายาวนานก็มี
ภมู ปิ ญั ญาทแี่ สดงถึงความเป็นชาติที่ได้รบั การยอมรับจากนานาประเทศหลายประการ อาทิ ศิลปะแม่ไม้
มวยไทย อกั ษรไทย อาหารไทย และวรรณกรรมต่าง ๆ เปน็ ตน้ ซึ่งภูมปิ ัญญาท่ีแสดงถึงความเปน็ กลุ่นชน
หรือชาติเหล่านี้ ทาให้เกิดการหลอมรวมเป็นหนึ่งเดียว เกิดความภาคภูมิใจในศักดิ์ศรีความเป็นตัวตน
ของท่ีมีรากฐานมายาวนาน

2. ภมู ิปัญญาท้องถนิ่ สง่ เสริมให้มกี ารใชว้ ัตถุดิบในท้องถิน่
เป็นการส่งเสริมในการนาทรัพยากรท่ีมีอยู่ในท้องถิ่นมาใช้ประโยชน์ เช่น การนาพืช

สมุนไพรมาใช้ผลิตยาแผนโบราณหรือยาสมุนไพรท่ีเก็บได้ในท้องถิ่น เป็นการส่งเสริมการประหยัดและ
แก้ปัญหาทางเศรษฐกิจ เครื่องมือเคร่ืองใช้สาหรับใช้หากินในชีวิตประจาวัน รวมทั้งงานหัตถกรรม
พื้นบ้านซ่ึงมีลักษณะและรูปแบบเฉพาะถิ่นที่แตกต่างกัน เช่น หัตถกรรมกระจูด ผลิตภัณฑ์จาก
กะลามะพร้าว หมาน้าที่ใช้กาบมะพร้าวขนาดใหญ่มาสานเพื่อใช้ตักน้าจากบ่อน้าต้ืนของภาคใต้ กระติบ
หรอื ภาชนะใสข่ ้าวเหนยี่ วนง่ึ ซงึ่ เปน็ อาหารหลกั ทางภาคเหนอื และภาคตะวันออกเฉยี งเหนือ

คติชนและภมู ิปัญญาทอ้ งถน่ิ 27

3. ภมู ิปัญญาทอ้ งถิน่ สร้างความสมดุลระหวา่ งคนในสังคมและธรรมชาติไดอ้ ยา่ งยง่ั ยนื
ภมู ิปัญญามีความเดน่ ชดั ในเรอ่ื งของการยอมรับนบั ถือ และใหค้ วามสาคัญแก่คน สงั คม

และธรรมชาติอย่างย่ิง มีเคร่ืองช้ีท่ีแสดงให้เห็นได้อย่างชัดเจนมากมาย เช่น ประเพณีไทย 12 เดือน
ตลอดท้ังปี ล้วนเคารพคุณค่าของธรรมชาติ ได้แก่ ประเพณีสงกรานต์ ประเพณีลอยกระทง เป็นต้น
ประเพณีสงกรานต์เป็นประเพณีท่ีทาในฤดูร้อนซึ่งมีอากาศร้อน ทาให้ต้องการความเย็น จึงมีการรดน้า
ดาหัว ทาความสะอาดบ้านเรือน การรักษาป่าไม้ต้นน้าลาธาร ได้ประยุกต์ให้มีประเพณีการบวชป่า
ให้คนเคารพส่ิงศักดิ์สิทธ์ิ ธรรมชาติและสภาพแวดล้อม ยังความอุดมสมบูรณ์แก่ต้นน้า ลาธาร ให้ฟ้ืน
สภาพกลบั คนื มาไดม้ าก ล้วนเป็นความสัมพนั ธ์ระหว่างคนกบั สงั คมและธรรมชาติ ทงั้ ส้นิ

อาชีพการเกษตรเป็นอาชีพหลักของคนไทย ที่คานึงถึงความสมดุล ทาแต่น้อยพออยู่
พอกิน แบบ “เฮ็ดอยู่เฮ็ดกิน” ของพ่อทองดี นันทะ เม่ือเหลือกินก็แจกญาติพี่น้อง เพ่ือนบ้าน บ้านใกล้
เรือนเคียง ทาให้คนในสังคมได้ช่วยเหลือเก้ือกูล แบ่งปันกัน เคารพรัก นับถือ เป็นญาติกัน ทั้งหมู่บ้าน
จึงอยู่ร่วมกันอย่างสงบสุข มีความสัมพันธ์กันอย่างแนบแน่น ธรรมชาติไม่ถูกทาลายไปมากนัก เน่ืองจาก
ทาพออยูพ่ อกนิ ไมโ่ ลกมากและไม่ทาลายทกุ อย่าง ผดิ กบั ในปจั จุบัน ถอื เปน็ ภมู ปิ ัญญาท่ีสร้างความสมดุล
ระหว่างคน สังคม และธรรมชาติ

4. ภมู ิปัญญาท้องถ่ินเป็นบอ่ เกิดของพฤติกรรมทางจริยธรรม
ภูมิปัญญาท้องถิ่นไม่ใช่ความรู้ทางเทคนิคเพียงอย่างเดียว แต่ยังมีส่วนท่ีเป็นคุณค่าและ

จรยิ ธรรมรวมอยดู่ ว้ ย ภูมปิ ญั ญาทอ้ งถน่ิ ทเ่ี ป็นบอ่ เกดิ ของพฤติกรรมทางจริยธรรมจาแนกได้ดังนี้
4.1 พฤติกรรมทางจริยธรรมเก่ียวกับท่ีอยู่อาศัย เช่น การแสดงความเคารพโดยการ

สู่ขวัญ และไหว้ศาลพระภูมิเจ้าที่ การไม่เบียดเบียนทาลายระบบนิเวศโดยการไม่สร้างบ้านในแหล่งน้า
หรือรุกล้าแม่น้าลาคลอง การคัดเลือกไม้ท่ีเหมาะสมกับบ้าน หรือการช่วยเหลือเผ่ือแผ่ในการสร้างบ้าน
และงานข้นึ บา้ นใหม่

4.2 พฤตกิ รรมทางจริยธรรมเกี่ยวกับการทามาหากิน เชน่ การแสดงความกตัญญูต่อ
ส่ิงเหนือธรรมชาติท่ีมีบุญคุณ โดยการสู่ขวัญข้าว การสู่ขวัญควาย การสู่ขวัญเรือ หรือการแสดงเมตตา
ปราณี โดยการปกป้องศัตรูข้าวด้วยวิธีทางจิตวิทยา อาทิ การใชค้ าถาอาคม ผา้ ยนั ต์ น้ามนต แทนการใช้
สารเคมี

4.3 พฤติกรรมทางจริยธรรมเกี่ยวกับวิถีชีวิต เช่น การแสดงความกตัญญูกตเวทีต่อ
พระคุณโดยการอยู่ในโอวาทคาส่ังสอนของบิดามารดาและครูอาจารย์ การบรรพชาอุปสมบทเพ่ือ
ทดแทนพระคุณ เป็นต้น

4.5 ภมู ิปญั ญาท้องถิน่ เปล่ียนแปลงปรบั ปรุงไดต้ ามยุคสมยั
แม้ว่ากาลเวลาจะผ่านไป ความรู้สมัยใหม่จะหลั่งไหลเข้ามามาก แต่ภูมิปัญญา

ไทย ก็สามารถปรับเปล่ียนให้เหมาะสมกับยุคสมัย เช่น การรู้จักนาเครื่องยนต์มาติดตั้งกับเรือ ใส่ใบพัด

28 ชวนพิศ อัตเนตร์

เป็นหางเสือ ทาให้เรือสามารถแล่นได้เร็วข้ึน เรียกว่า เรือหางยาว การรู้จักทาเกษตรแบบผสมผสาน
สามารถพริกฟื้นคืนธรรมชาติให้อุดมสมบูรณ์แทนสภาพเดิมที่ถูกทาลายไป เมื่อป่าถูกทาลายเพราะถูก
ตัดโค่น เพื่อปลูกพืชแบบเดี่ยว ตามภูมิปัญญาสมัยใหม่ที่หวังร่ารวย แต่ในท่ีสุดก็ขาดทุนและมีหนี้สิน
สภาพแวดลอ้ มสญู เสียเกิดความแหง้ แล้ง คนไทยจงึ คิดปลูกปา่ ที่กินได้ มพี ชื สวน พืชป่าผลไม้ พืชสมนุ ไพร
ซึ่งสามารถมีกินตลอดชีวิตเรียกว่า “วนเกษตร” บางพื้นที่ เม่ือป่าชุมชนถูกทาลาย คนในชุมชนก็รวมตวั
กัน เป็นกลุ่มรักษาป่า ร่วมกันสร้างระเบียบ กฎเกณฑ์กันเอง ให้ทุกคนถือปฏิบัติได้ สามารถรักษาป่าได้
อยา่ งสมบรู ณด์ งั เดิม ถือเป็นการใชภ้ มู ปิ ญั ญาปรับปรงุ ประยุกตใ์ ช้ไดต้ ามยุคสมยั

เหน็ ได้วา่ ภูมปิ ัญญาท้องถิ่นเป็นส่วนสาคัญในการสร้างความสมดลุ ระหว่างคนกับชุมชน
สงั คม เศรษฐกิจ ธรรมชาตแิ ละสิ่งแวดล้อม เกดิ ข้ึนและธารงอยู่เน่ืองดว้ ยการเป็นเครื่องมือแก้ไขปัญหาที่
เกดิ ขน้ึ ในชุมชนอยา่ งเฉพาะ

2.5 ขอ้ จากดั ของภูมปิ ญั ญาทอ้ งถิ่น

ภายหลังการเปล่ียนแปลงโดยรับเอาวัฒนธรรมตะวันตกเข้ามาอย่างรวดเร็วในสังคมไทย
จนปล่อยปละละเลยต่อภูมิปัญญาท้องถิ่นด้ังเดิม เป็นเหตุให้ประสบปัญหาหลายอย่างในสังคมจนเป็น
เหตุให้ต้องหันกลับมาร้ือฟ้ืนภูมิปัญญาท้องถิ่นอีกครั้ง แต่กระน้ันภูมิปัญญาท้องถ่ินก็ยังคงมีข้อจากัด
ปลายประการ ไดแ้ ก้

1. ทศั นคตติ ่อภูมิปัญญาทอ้ งถิ่น
การปกครองประเทศโดยรวมศูนย์อานาจไว้ท่ีส่วนกลาง เมื่อวัฒนธรรมเมืองหลวงหรือ

กรุงเทพฯ รับวัฒนธรรมตะวันตกเข้ามา อิทธิพลจึงแผ่กระจายครอบงาไปท้ังประเทศ ส่งผลให้ความ
ภาคภูมิใจในวัฒนธรรมท้องถ่ินค่อยๆ ถดถอยและเลือนหายไป ภูมิปัญญาท้องถิ่นซึ่งได้แก้ภาษา
ขนบธรรมเนียมประเพณี การละเล่น และวิธีการกินอยู่ ถูกดูแคลนว่าไม่ทันยุคสมัย ด้อยกว่าวัฒนธรรม
จากเมืองหลวง ส่งให้ชาวบ้านในส่วนภูมิภาคที่ได้รับอิทธิพลผ่านการศึกษาหรือสื่อต่าง ๆ หมดความ
ภาคภมู ิใจในถน่ิ กาเนดิ และรากเหงา้ วฒั นธรรมของตน

2. การรับภูมปิ ญั ญาใหม่เข้ามาอย่างขาดความระมัดระวัง
ในปัจจุบันเป็นโลกของข้อมูลข่าวสาร ผู้คนมีการติดต่อแลกเปลี่ยนข้อมูลกันได้อย่าง

รวดเร็ว การรับแนวทางการพัฒนาตามกระแสหลักคือโลกตะวันตก โดยไม่ได้มีการพิจารณาถึงความ
เหมาะสมกับพ้ืนฐานวัฒนธรรมไทยอย่างถี่ถ้วน ซ่ึงบางสิ่งอาจไม่เหมาะสมมีผลกระทบในทางลบท้ังต่อ
ตนเองและประเทศชาติ เช่น การรับเอาวิทยาการการปลูกพืชเชิงเดี่ยวเพื่อให้ได้ผลผลิตจานวนมาก
โดยตัดทาลายพืชดั้งเดิมไป เป็นการทาลายสมดุลของธรรมชาติ ทาให้เกิดวิกฤติปัญญาทางธรรมชาติ
ตามมา หรือการรับภูมิปัญญาด้านอาหารการกินจากตะวันตกแทนการรับประทานข้าวและพืชสมุนไพร
กอ่ ให้เกิดโรคตามมามากมาย เปน็ ตน้

คติชนและภมู ปิ ญั ญาท้องถิ่น 29

3. การขาดความเชื่อมั่นในการพึง่ ภมู ปิ ัญญาของตน
เห็นได้จากการรับเทคโนโลยีต่างประเทศเข้ามาและเช่ือว่าชาวต่างประเทศเก่งกว่าตน

โดยยกย่องให้เป็นที่ปรกึ ษา ให้มาควบคุมงานตลอดท้ังการศึกษาและการวิจยั ของประเทศ โดยเฉพาะใน
ด้านภูมิปัญญาท้องถ่ิน เช่น เป็นที่ปรึกษาด้านการเกษตร การศึกษาวิจัยสมุนไพร ทั้งที่มีคนไทยมี
ความสามารถไปทางานเป็นท่ีปรึกษายังต่างประเทศจานวนมากเน่ืองจากคนไทยขาดความเชื่อมั่นว่าคน
ไทยด้วยกันก็มีภูมิปัญญาที่เหมาะสม หลายครั้งเราจึงสูญเสียลิขสิทธ์ิทางปัญญาให้กับชาวต่างประเทศ
ท่ีมาศึกษาวิจัยและเก็บข้อมูลในไทย ส่งผลให้เกิดการชะงักงันในการสร้างสรรค์ภูมิปัญญาใหม่ๆ ท่ีควร
คุณคา่ ไปอย่างนา่ เสียดาย

4. ระบบการศึกษาแผนใหมล่ ะเลยการเรียนรู้ด้านภูมิปัญญาไทย
การเปลี่ยนแปลงระบบการศึกษาสมัยใหม่ส่งผลให้ระบบการศึกษาไทยละเลยกิจกรรม

และกระบวนการเรียนรู้ด้วยภมู ิปัญญาของชุมชนที่อยู่ภายนอกสถานศึกษา มุ่งเน้นแต่การเรียนการสอน
ตามระบบการศกึ ษาสมัยใหมซ่ ่งึ ได้รบั มาจากตะวนั ตก การศกึ ษาของไทยจึงถกู แยกส่วนออกจากชวี ิตและ
สภาพความเป็นจริงภายนอกสถานศึกษา อีกท้ังระบบการศึกษาไทยในขณะนี้ยังมุ่งผลิตกาลังคนให้
ตอบสนองต่อภาคเศรษฐกิจและสังคมสมัยใหม่ จนกลายเปน็ ค่านิยมที่คนไทยต้องใชร้ ะบบการศึกษาเป็น
บันไดไต่เตา้ สถานภาพทางสงั คมและการเมือง

5. การบริหารการศึกษาและการจัดการเรียนรู้ในปัจจบุ นั
การบริหารการศึกษาและการจัดการเรียนรู้ในปัจจุบันไม่เอ้ือต่อการสืบทอดภูมิปัญญา

ท้องถิ่น เน่ืองจากโครงสร้างทางการศึกษามีลักษณะแบ่งแยกกระจัดกระจาย โดยแบ่งเป็นระดับชั้น
ประถมศึกษา มัธยมศึกษา จนไปถึงระดับอุดมศึกษา และยังแบ่งส่วนออกเป็นการศึกษาภายในโรงเรียน
และการศกึ ษาภายนอกโรงเรยี น แสดงให้เหน็ ถงึ คา่ นยิ มในการคดั คนตามระดบั การศกึ ษา ในขณะท่มี กี าร
นาความรูแ้ ละประสบการณ์ของผู้ทรงคุณวุฒิทางภูมิปัญญาท้องถิน่ มาจดั การเรียนการสอนค่อนข้างน้อย
ส่งผลให้หลักสูตรการเรียนการสอนส่วนใหญ่เป็นภูมิปัญญาสากล ส่วนภูมิปัญญาท้องถิ่นไม่ค่อยมีการ
นาไปถ่ายทอดหรือเรียนรู้ในสถานศึกษา เพราะหลักสูตรการศึกษาให้ความสาคัญต่อภูมิปัญญาท้องถ่ิน
นอ้ ยกวา่ ภูมปิ ัญญาสากล

2.6 การศึกษาภมู ปิ ญั ญาทอ้ งถ่ิน

เสน่ห์ จามริก ปราชญ์ด้านวัฒนธรรม ได้ให้แนวคิดในการศึกษาภูมิปัญญาท้องถ่ินว่า
การศึกษา วิจัย ภูมิปัญญาท้องถิ่นท่ีแท้จริงน้ันจะต้องเป็นการศึกษา วิจัย ท่ีหมายความถึงการแสวง
คาตอบทเ่ี ปน็ ระบบเปิด คือเปน็ การหาแนวทางการพัฒนาที่สามารถพัฒนาไดต้ ่อไป เป็นการกาหนดแนว
ทางการพัฒนาท่ีข้ึนอยู่กับศักยภาพของท้องถิ่น การทางานวิจัยในรูปน้ีจะต้องมองเงื่อนไขและศักยภาพ
ของท้องถิ่นเป็นสาคัญหาวิธีการที่จะให้สามารถดารงชีวิต ดาเนินชีวิต เพื่อการพัฒนาต่อไปได้ตาม

30 ชวนพิศ อัตเนตร์

ศักยภาพ และขีดความสามารถท่ีเขาจะต้องมีการพัฒนาอยู่เสมอ เพราะฉะนั้นงานพัฒนาหรืองานวิจัย
จึงเป็นการแสวงหาคาตอบท่ีเปิดขึ้นอยู่กับตัวเงื่อนไข และศักยภาพของชุมชนน้ันเฉพาะ เพ่ือท่ีจะให้
ท้องถ่ินสามารถพัฒนาตัวเองต่อไปได้ ด้วยเหตุนี้ในการศึกษาภูมิปัญญาท้องถิ่น ผู้ศึกษาจึงต้องมีความ
เข้าใจเกี่ยวกับชุมชน โดยมุ่งเน้นศึกษาจากชาวบ้านให้มากที่สุด ว่าเขาทาอะไรเป็น อะไรเก่ง มีอะไร
อย่บู า้ ง ไม่เปน็ ไปในรปู แบบการเข้าไปสอนชาวบ้านเพื่อนาขอ้ มลู มาวิเคราะห์หาความหมายเพื่อจดั ระบบ
ขนึ้ ใหม่ เนอ่ื งจากขอ้ มูลทไ่ี ด้อาจจะสะเปะสะปะ จาเป็นต้องนาข้อมลู มาศกึ ษาวจิ ัยแลว้ นาเอาเชื่อมโยงกับ
ภูมิปัญญาอื่น ๆ เพ่ือช่วยพัฒนาชีวิตชาวบ้านรวมทั้งการจัดศึกษาอบรมชาวบ้านควรมีหลายรูปแบบ
บนหลักการเคารพชาวบ้าน พยายามเข้าถึงวิธีการถ่ายทอดความรู้ศิลปวิทยาของชาวบ้าน ซึ่งใน
การศกึ ษาภมู ิปญั ญาท้องถ่ินมหี ลักสาคัญดังนี้

1. การทาความเข้าใจ
ลาดับแรกผู้ศึกษาต้องถอดประสบการณ์เฉพาะด้านออกไป การปลดปล่อยตัวเองออก

จากความชานาญเฉพาะด้านเป็นเง่ือนไขสาคัญ ในการรับฟังประสบการณ์ ความรู้ ข้อมูลของชาวบ้าน
เพ่ือให้วิเคราะหป์ ระเด็นปัญหาได้ชัดเจนข้ึน เรายังไม่สามารถค้นพบรูปแบบตายตัวใด ๆ ท่ีสามารถใช้ได้
ทั่วไปกับชนบททุกแห่ง เนื่องจากชุมชนประกอบด้วยความสัมพันธ์ที่ก่อสานข้ึนอย่างซับซ้อน สะท้อนถึง
โครงสรา้ งของระบบเศรษฐกิจและความสัมพันธ์ทางสังคม บนสภาพทางกายภาพ ภมู ิศาสตร์ วฒั นธรรม
ประเพณี และความสมั พันธ์ทางการผลิตทมี่ ีรปู ลักษณ์เฉพาะอยา่ ง

2. การรวบรวมข้อมลู
การรวบรวมข้อมลู ภูมปิ ัญญาทอ้ งถ่นิ มขี ้นั ตอนดังนี้
2.1 การสืบค้นข้อมูล โดยสืบค้นจาก “ผู้รู้” หรือ “ผู้นา” ชาวบ้าน เพราะไม่ใช่

ชาวบ้านคนไหนก็ได้ที่จะทาหน้าท่ีนี้ ชาวบ้านไม่ได้มีศักยภาพและภูมิปัญญาท่ีเท่าเทียมกันทุกคนชุมชน
ไม่เคยขาดผนู้ า ผู้มีปัญญาและบารมีบางคนมีความสามารถเป็นผนู้ า เป็นหมอยา และเปน็ ครู ผ้เู ชยี่ วชาญ
ด้านศิลปะ หัตถกรรม คนเหล่าน้ีพร้อมท่ีจะให้ความร่วมมือ ดาเนินการ และริเริ่มเม่ือได้รับการยอมรับ
และสนับสนุน

ก่อนท่ีจะพระราชทานพระราชดาริใดน้ัน พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว จะทรง
ศึกษาข้อมูลต่าง ๆ อย่างเป็นข้ันตอน เร่ิมต้นจากข้อมูลเอกสาร แผนท่ี แล้วทรางตรวจสอบกับพื้นที่และ
ภูมิประเทศจรงิ ทรงเคารพในภมู ปิ ระเทศและขนบธรรมเนียมประเพณีของประชาชนมาก ทรงมพี ระราช
ดารัสว่า “...การพัฒนาน้ัน จะต้องเป็นไปตามภูมิศาสตร์และภูมิประเทศทางสังคมไปด้วยพร้อม ๆ กัน
ภูมิประเทศทางสงั คมศาสตรก์ ็คือ เรื่องทางสังคมวทิ ยาคือนสิ ยั ใจคอของคน...” ทรงใช้เวลาครงั้ ละนาน ๆ
ในการพูดคุยกับประชาชน เพราะทรงเห็นว่า ความตระหนักรู้ตามธรรมชาติ ซ่ึงเกิดจากประสบการณ์ใน
การดารงชีวิตท่ีสืบสายต่อเน่ืองกันมาของชาวบ้านน้ันเป็นสิ่งท่ีมีค่า เป็นส่ิงที่เรียนรู้ได้ ไม่มีวันหมดสิ้น
และทรงย้าเสมอถึงความพร้อม ความสานึกและความกระตือรือร้นท่ีจะมีส่วนร่วมในการพัฒนาตนเอง
และท้องถิ่นของตน

คติชนและภมู ปิ ญั ญาท้องถ่นิ 31

การสนทนากับชาวบ้านด้วยความสนิทประหน่ึงญาติ นอกจากทาให้ผู้ศึกษา
เข้าถึงข้อมูลแล้ว ยังทาให้เข้าถึงวิญญาณของข้อมูลน้ัน การสนทนาธรรมดาจะมีสีสันและปลุกเร้า
พลังงานของวิญญาณดั้งเดิมให้กลับมามีชีวิต เป็นสานึกทางประวัติศาสตร์ เป็นพลังทางวัฒนธรรม ที่ทา
ให้ชาวบ้านเกิดความเชื่อม่ันในตนเอง ไม่รู้สึกต่าต้อยหรือไม่มีคุณค่า พร้อมที่จะอนุรักษ์ พ้ืนฟู และ
ประยุกต์คุณค่าเหล่าน้ันเพ่ือการพัฒนาตนเองต่อไปชาวบ้านจะได้รับประโยชน์จากการศึกษาต้ังแต่
แรกเร่ิมของการทาวิจัยแลว้ โดยไมต่ อ้ งรอว่า เมอื่ การวจิ ยั เสร็จจะนาขอ้ มูลกลบั ไปสู่ชาวบา้ นได้อย่างไร

2.6.2.2 การวิเคราะห์ข้อมูล ภายหลังจากการสืบค้นแล้วก็ควรศึกษาวิจัยแนวคิดและ
ประสบการณเ์ กย่ี วกบั บริบทของชุมชน นามาวิเคราะหเ์ ปรยี บเทียบรว่ มกบั กรณอี ่ืน ๆ ทไ่ี ดค้ น้ ควา้ มา

2.3 การตรวจทานและการเชื่อมโยงข้อมูล โดยประสานงานให้คนเหล่านี้ได้มา
พบปะกัน เพ่ือร่วมแสดงความเห็นและแลกเปล่ียนประสบการณ์กัน ซึ่งจะทาให้ได้ประเด็นร่วมที่
เช่ือมโยงไปสู่ประเด็นอ่ืนได้ไม่ยาก เพราะชีวิตชาวบ้านไม่ได้แยกประเด็นอยู่แล้ว เช่น การรักษาพ้ืนบ้าน
จะโยงไปถึงเร่ืองการทามาหากิน พิธีกรรม และความเช่ือต่าง ๆ และยังโยงไปถึงประสบการณ์ในการ
ประยุกตว์ ฒั นธรรมการรับเอาความร้แู ละเทคโนโลยสี มยั ใหม่

การศึกษาวิจยั โดยชาวบา้ นมสี ว่ นร่วม จึงเป็นการสรา้ งจติ สานึกให้กบั ชมุ ชน และ
สร้างพลังงานในการแก้ไขปัญหาต่าง ๆ ที่พวกเขาประสบอยู่ นักวิจัยไม่ใช่นักพัฒนา แต่นักวิจัยสามารถ
รว่ มมอื กับนักพัฒนาท้ังรัฐและเอกชนในกระบวนการวิจัยเพื่อจิตสานึก ซงึ่ ทาให้งานนั้นสัมพันธ์กับบริบท
ทางเศรษฐกิจสังคมของอดีตและปัจจุบันของหมู่บ้าน ซึ่งจะช่วยกาหนดทิศทางการพัฒนาและอนาคต
ของหมูบ่ า้ นนน้ั

2.7 การดาเนนิ งานภมู ปิ ัญญาทอ้ งถนิ่

งานวัฒนธรรม คือ การสร้างสานึกของการสืบทอดคุณค่าแบบประเพณี ปรับปรนให้เข้ากบั
ยุคสมัยแห่งการเปล่ียนแปลง ทาให้ชาวบ้านเกิดความเชื่อมั่นในตนเอง และค้นหาแนวทางการพัฒนาท่ี
นาไปสู่การพึ่งตนเองได้ในที่สุด โดยวิธีการกับเป้าหมายของการดาเนินงานด้านวัฒนธรรมจะต้อง
สอดคล้องกัน วิธีการนั้นจะต้องเป็น่วนหน่ึงของเป้าหมายเป็นกระบวนการพัฒนา การดาเนินงาน
ภูมิปัญญาท้องถิ่นท่ีมีเป้าหมายเพ่ือให้เกิดประโยชน์แก่ชุมชนอย่างย่ังยืนแล้ว ก็ต้องเริ่มต้นจากการ
เปลี่ยนแปลงแนวคิด โดยเริ่มจากให้ชุมชนและชาวบ้านเป็น “ตัวตั้ง” ทาความเข้าใจกับรากเหง้าของ
ชุมชน และพยายามเข้าใจกระบวนทัศน์ด้ังเดิมซึ่งเป็นรากฐานชีวิตของชุมชน ปรับวิธีคิดให้เช่ือและ
ศรัทธาในชาวบ้าน กจ็ ะสามารถเหน็ ถึงภูมปิ ญั ญาและศกั ยภาพชาวบ้านมากย่ิงขึ้น

การดาเนินงานภูมิปัญญาท้องถิ่นท่ีผ่านมาอยู่ในความควบคุมดูแลของภาครัฐเป็นส่วนใหญ่
อาทิ กรมศิลปากร สานักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ ร่วมกับโรงเรียนหรือหน่วยงานราชการ
ประจาจังหวัดต่าง ๆ รวบรวมเอาศิลปะ โบราณวัตถุ สิ่งของเครื่องใช้ท้องถ่ินเก็บไว้ และจัดงานส่งเสริม

32 ชวนพิศ อัตเนตร์

ภูมิปัญญาเหล่านั้น มหาวิทยาลัยทาหน้าที่ศึกษาวิจัย การท่องเท่ียวแห่งประเทศไทยส่งเสริมสถานท่ี

ท่องเที่ยวและสนับสนุนการจัดงานประเพณีระดับจังหวัดและระดับชาติ ซึ่งการดาเนินท้ังหมดอยู่ใน

กรอบกระบวนทัศน์สังคมใหม่ มองภูมิปัญญาท้องถ่ินในลักษณะท่ีเป็น “เอกลักษณ์” มีความสวยงาม

แปลก ควรแก่การเกบ็ รกั ษาไว้ เพอ่ื ใหช้ นชาตอิ ่ืนประจักษว์ า่ เราก็มีของดีเหมอื นกนั สรา้ งความภาคภูมิใจ

ในประวัติศาสตร์และวัฒนธรรมของตนเอง เพ่ือแสดงว่าเราไม่ได้ถูกกลืนไปทั้งหมดและมรดกทาง

วัฒนธรรมเหล่านี้ยงั สามารถขายได้ โดยการดึงดูดนักท่องเท่ียว การรวบรวมสิ่งของศึกษาวิจัยถือได้ว่าได้

ทาประโยชน์ในการอนุรักษ์ภูมิปัญญาท้องถิ่นไว้ไม่ให้สูญหาย หรือถูกลืมเลือนเพราะได้บันทึกหรือ

รวบรวมเอาไว้แล้วพวกเขาเชื่อว่าการดาเนินงานของตนมีส่วนช่วยในการพัฒนาประเทศ ทาให้คนได้

เรียนรู้เรื่องราวเก่าก่อน ทาให้คนมีรายได้เพิ่มข้ึนจากการขายของท่ีระลึก สินค้าพื้นเมือง แต่เม่ือมองใน

อีกมุมหนึ่งประโยชน์ท่ีชุมชนได้รับโดยตรงจากการดาเนินงานภูมิปัญญาท้องถ่ินมีน้อยมาก หรือเรียกได้

ว่าในหลายกรณี ชาวบ้านถูกใช้เป็นเครื่องมือ เพื่อประโยชน์ของผู้ที่อ้างว่าสนับสนุนภูมิปัญญาท้องถิ่น

เช่นเดียวกับในเรื่องอ่ืน ๆ ท่ีคนมีอานาจมากกว่าย่อมเอาเปรียบผู้ท่ีมีอานาจน้อยกว่า ตักตวงเอา

ทรพั ยากรของผูเ้ สยี เปรยี บหรือดอ้ ยกวา่ ไม่วา่ จะเป็นทรพั ยากรธรรมชาติ แรงงานและวฒั นธรรม

กระบวนการดาเนนิ งานภมู ิปญั ญาทอ้ งถ่นิ แบ่งออกได้เป็น 4 สว่ น คอื 1) การอนุรกั ษซ์ ่ึงเป็น

การรักษาภูมิปัญญาท่ีมีอยู่แล้วให้ดารงอยู่ต่อไป 2) การฟ้ืนฟู เป็นการร้ือฟ้ืนภูมิปัญญาที่ซบเซาลงให้

กลับมามีบทบาทอีกคร้ัง 3) การพัฒนาภูมิปัญญาในฐานะทุนทางวัฒนธรรม ซ่ึงเป็นการนาวัฒนธรรมมา

เพม่ิ มลู คา่ ทางเศรษฐกจิ เพือ่ ให้ภมู ปิ ัญญาอยรู่ อดได้ในสงั คมปจั จบุ ันซงึ่ เปน็ สังคมทุนนิยมและ 4)

การผลิตซา้ ทางวัฒนธรรม

1. การอนุรกั ษ์

การเก็บรวบรวมโบราณวัตถุ ส่ิงของเครื่องใช้ เรื่องราวจากคาบอกเล่า คาสอน นิทาน

การละเล่น ท่ีทาอยู่ในปัจจุบันมักถูกจากัดอยู่ในศูนย์ของเมือง สถาบันการศึกษา หรือ หน่วยงานอื่น ๆ

ในภาครัฐ ด้วยทางราชการมักคิดว่าชาวบา้ นไม่เห็นคุณค่า ไม่รู้จักดูแลรักษาสิ่งเหล่านี้ ถ้าปล่อยไว้จะสูญ

หายหมด ทั้งท่ีในความจริงมีเอกชนจานวนมากที่ดาเนินการเหมือนกับทางภาครัฐได้ด้วยใจรัก ไม่ได้หวัง

ผลตอบแทนหรือประโยชน์ทางการค้า นอกจากน้ียังมีอีกหลายคนท่ีสนใจจะทา แต่ไม่สามารถทาได้

เนื่องจากขาดการสนับสนุน หากชาวบ้าน และชุมชนได้รับการส่งเสริมพวกเขาก็ยินดีที่จะอนุรักษ์มรดก

ทางวัฒนธรรมของตนเอง เช่นเดยี วกับการอนรุ ักษ์ทรัพยากรทางวัฒนธรรมท่ีจับต้องไม่ได้ เช่น ประเพณี

การละเล่น ดนตรี ศิลปหัตถกรรม การสนับสนุนมิใช่การส่งเสริมให้มาจัดการแสดงเพียงปีละไม่กี่คร้ัง

แต่ต้องให้เห็นความสาคัญและเห็นคุณค่าอย่างสม่าเสมอต่อเน่ือง ให้ส่ิงเหล่าน้ีอยู่ในบริบททางสังคม

วฒั นธรรมของชาวบา้ น

โดยเฉพาะ “ภูมิปัญญา” ที่ควรเร่งอนุรักษ์เป็นลาดับต้นๆ อนุรักษ์ในที่นี้หมายถึง

การให้ความสนับสนุนอย่างถูกวิธี ให้ผู้นาชาวบ้านมีส่วนร่วมและบทบาทสาคัญในการพัฒนาท้องถ่ิน

ในกระบวนการเรียนรู้ การศึกษา สาธารณสุข การจัดการชมุ ชน ให้ชาวบ้านเปน็ “คร”ู เปน็ ผูน้ า ส่งเสรมิ

คตชิ นและภมู ปิ ัญญาท้องถ่ิน 33

การริเร่ิมและยกย่องใหเ้ กียรติ เช่น กรณีโรงเรียนในชนบทขาดแคลนครสู อนดนตรี ภาครัฐแก้ปัญหาโดย
การสนับสนุนเคร่ืองดนตรีสมัยใหม่และเครื่องดนตรีไทย ไม่คิดส่งเสริมการสอนดนตรีพื้นบ้าน โดยให้
ปราชญ์ชาวบ้านมาช่วยสอน ซึ่งวิธีการนี้จะช่วยให้ชาวบ้านมีความภาคภูมิใจที่ได้รับการยอมรับ หรือใน
ด้านการเกษตร ความรู้หลายอย่างท่ีดูเหมือนล้าสมัย แต่ก็สามารถนาไปพิสูจน์ทดลองได้ เช่น การปลูก
พืชด้วยหลักธาตุ 4 (ดิน น้า ลม ไฟ) สามารถปลูกไม้ส่ีชนิดในหลุดเดียวกันได้ ซ่ึงส่ิงเหล่าน้ีไม่มีในตารา
สมยั ใหม่การอนุรักษ์เช่นนี้ชว่ ยใหช้ าวบ้านภูมิใจในมรดกทางวฒั นธรรมของตน และมที างเลือกอื่นที่ไม่ใช่
แต่สิ่งท่ีสงั คมใหมน่ าเสนอ

การอนุรักษ์ภูมิปัญญาท้องถ่ิน ไม่ใช่เพียงการจัดแสดง การจัดงานหรือการเก็บสะสม
วัตถใุ นหอ้ งส่เี หลย่ี ม แต่เปน็ วิถีชวี ิตทรี่ วมเอาระบบคุณคา่ และทศั นะอีกแบบหน่งึ กระบวนการดาเนินงาน
ภมู ิปัญญาทอ้ งถนิ่ จึงมีหลากหลายรูปแบบ และวิธกี ารมากกว่าท่ีเป็นอยู่

2. การฟ้ืนฟู
วัฒนธรรมพื้นบ้านหลายอย่างได้รับการฟ้ืนฟูขึ้นใหม่ โดยเฉพาะวัฒนธรรมทางสังคม

เช่น การลงแขก การผูกเสี่ยวทางภาคอีสาน และวัฒนธรรมอีกหลายอย่างกาลังซบเซาก็กลับฟื้นข้ึนมา
ใหม่ เช่น ดนตรีไทยและเพลงลูกทุ่ง โดยความร่วมมือระหว่างภาครัฐและเอกชน โดยมีภาครัฐเป็น
ผู้ประสานงาน

ชาวบา้ นในชนบทก็สามารถฟื้นฟวู ัฒนธรรมของตนเองได้ ทัง้ ในแงก่ ารฟื้นอดีต และฟ้ืน
สภาพแวดล้อม พ่ออาจารย์ทองดี ปราชญ์ชาวบ้านจากหมู่บ้านอีสานกล่าวว่า “การฟ้ืนฟูธรรมชาติให้
เหมือนเดิมเป็นไปไม่ได้อีกแล้ว แต่หากชาวบ้านนาบ่อปลาทุกบ่อมาต่อกัน ก็จะได้ลาน้าสายใหม่ ถ้าเอา
ตน้ ไมท้ ุกต้นท่ีปลกู มารวมกนั กจ็ ะได้ป่าใหม่” เป็นการฟืน้ ฟูอกี รูปแบบหน่ึงทีส่ มสมัยโดยมิไดร้ ักษารูปแบบ
แต่เนือ้ หายงั คงเดมิ

การรักษาแบบพื้นบา้ นอกี หนงึ่ ภมู ปิ ัญญาท่ีซบเซาไประยะหนึ่ง เมื่อสาธารณสุขแผนใหม่
แพร่เข้าสู่ทุกภาคส่วนของสังคม ทาให้หมอยาพ้ืนบ้านกลายเป็น “หมอผี” ถูกดูถูกดูหมิ่น หมดความ
เชื่อถือ ชาวบ้านนิยมการรักษาแบบสมัยใหม่ เพราะมีความเช่ือว่าหายเร็วกว่า จนกระทั่งการ
เปลี่ยนแปลงทางสังคมดาเนินไปสู่ทางตัน ปัญหาเศรษฐกิจรายล้อม ชาวบ้านจึงหันมาพ่ึงพาการรักษา
แบบพ้ืนบ้าน และพบว่าการรักษาแบบสมัยใหม่ไม่ได้ “วิเศษ” ไปเสียทุกอย่าง ในการฟ้ืนฟูการแพทย์
พ้ืนบ้านไม่ใช่เฉพาะการศึกษาตารายาและวิธีการรักษาจากชาวบ้านมาปรับใช้กับการแพทย์ไทยเท่านั้น
แต่เป็นการเห็นคุณค่า และสนับสนุนให้เกิดความรเู้ พิ่มเติมจากท่ีชาวบ้านรู้ จะทาประโยชน์ได้มากย่ิงข้ึน
เช่น กรณีกลุ่มสมุนไพรไทอีสาน ซ่ึงมีสมาชิกเป็นหมอยาจากสี่จังหวัดแถบภาคอีสาน รวมตัวกันโดยการ
สนับสนุนขององค์กรเอกชนแบ่งปันความรู้เก่ียวกับการรักษาพ้ืนบ้าน และตั้งหน่วยฝึกอบรมเคลื่อนท่ีไป

34 ชวนพิศ อตั เนตร์

ตามหมู่บ้านสมาชิก และเปิดฝึกอบรมเกี่ยวกับการรักษาสุขภาพอนามัย การป้องกันและรักษาโรคข้ัน
พื้นฐาน และฝกึ อบรมพิเศษ

ในส่วนของภาครัฐ กรมส่งเสริมวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม ได้มีนโยบายในการ
ฟ้นื ฟู ภูมปิ ญั ญาท้องถ่ิน เพอื่ ให้เป็นฐานความรู้ในการผสมผสานกบั วทิ ยาการสากล ดังนี้

2.1 การประกาศยกย่องปราชญ์ท้องถิ่น ซ่ึงเป็นผู้สืบทอดองค์ความรู้ภูมิปัญญา โดย
เรียกว่า “ครูภูมิปัญญาไทย” เพ่ือให้ได้รับการยอมรับในวงกว้างและสามารถทาการถ่ายทอด พัฒนา
ผลงานของต้นได้อย่างต่อเนื่องและมีคุณภาพ โดยมีการสนับสนุนการถ่ายทอดองค์ความรู้ของครูภูมิ
ปัญญาไทย เข้ากับกระบวนการเรียนการสอนในระบบโรงเรียน เช่น การเทียบโอนหน่วยกิต การ
เทียบวุฒิตาแหน่ง เพื่อใหเ้ กิดการลน่ื ไหลระหว่างความรู้ ผสานเขา้ ดว้ ยกันเป็นระบบการศึกษาทีเ่ ป็นหน่ึง
เดียว

2.2 การจัดตั้งภูมิปัญญาไทย ซ่ึงแนวคิดน้ีต้องการให้มีแหล่งสาหรับการเรียนรู้ภูมิ
ปัญญาของชุมชนน้ัน ๆ เกิดข้ึน อาจเป็นแหล่งเรียนรู้ที่มีอยู่แล้วในชุมชน เช่น บ้านของผู้ทรงภูมิปัญญา
วัด ศาลาของหมู่บ้าน เวทีชาวบา้ น เป็นต้น เพ่ือให้สามารถใชส้ ถานที่นั้น ๆ เปน็ แหล่งเรยี นรู้ ถ่ายทอดภูมิ
ปัญญาค่กู บั สถานศึกษาในระบบได้อย่างมีประสิทธภิ าพมากขน้ึ

2.3 การจัดต้ังสภาภูมิปัญญาไทย เน่ืองจากลักษณะภูมิปัญญาไทยมีความ
หลากหลายสมดุลกันเป็นองค์รวม หากนาเรื่องภูมิปัญญาไทยเข้าไปไว้หน่วยงานใดหน่วยงานหนึ่ง
นโยบายของหนว่ ยงานน้ันจะเป็นตัวกาหนดกรอบของภมู ิปญั ญาไทยให้จากัดอยูเ่ ฉพาะเรอ่ื ง เชน่ หากนา
ภูมิปญั ญาไทยไปไว้ในกระทรวงศึกษาธกิ าร ประเดน็ ทจี่ ะถกู ยกขนึ้ มาพิจารณา คอื ภูมปิ ญั ญาไทยน้นั ต้อง
เป็นเรื่องของการศึกษาเท่านั้น จึงจะได้รับการส่งเสริมและวิธีการส่งเสริมทางหน่ึงท่ีมีแนวโน้มว่าจะ
เป็นไปได้สูงคือ การนาภูมิปัญญาไทยไปบรรจุไว้ในโรงเรียน ซ่ึงจะขัดกับลักษณะของภูมิปัญญาไทยท่ี
ผู้เรียนจะเรียนรู้ได้ในสภาพแวดล้อมที่เหมาะสมกับภูมิปัญญาไทยแต่ละเรื่องเท่าน้ัน หากเปล่ียน
สภาพแวดล้อม การเรียนรู้ภูมิปัญญาไทยก็จะไม่เกิด จึงสมควรให้มีสภาภูมิปัญญาไทย เป็นศูนย์กลาง
แลกเปลย่ี นความรู้และถา่ ยทอดความรภู้ มู ปิ ญั ญา

2.4 การจัดตั้งกองทุนส่งเสริมภูมิปัญญาไทย เพื่อแก้ปัญหาการจัดสรรเงิน
งบประมาณจากรัฐบาล ท่ีมกี ฎ ระเบยี บ ขอ้ บงั คบั และระยะเวลา รวมท้ังสภาวการณ์ของประเทศมาเป็น
ตัวตัดสินว่าโครงการ/งานใดควรได้รับงบประมาณเท่าใด และจะได้รับเงินในปีถัดไปหรือไม่ รวมท้ังการ
พัฒนาและสร้างสรรค์ความรู้ใหม่จากฐานภูมิปัญญาเดิมต้องอาศัยระยะเวลานาน การกาหนด
งบประมาณเป็นรายปี จึงเป็นมูลเหตุขัดขวางการพัฒนาและการส่งเสริมภูมิปัญญาไทยอย่างมากเพ่ือ
แก้ไขข้อจากัดดังกล่าว การต้ังกองทุนส่งเสริมภูมิปัญญาไทยจึงจาเป็นอย่างย่ิง ในฐานะเป็นทุนในการ
สรา้ งและเสรมิ ภูมิปัญญาของชาตดิ ว้ ยความร่วมมอื ท้งั จากภาครฐั และภาคเอกชน

2.5 การคุ้มครองลิขสิทธ์ิภูมิปัญญาไทย เพ่ือให้ภูมิปัญญาไทยอันเป็นมรดกทาง
ปัญญาของแผ่นดินได้อยู่คู่กับคนไทย เป็นทุนทางปัญญาในการพัฒนาประเทศในด้านต่าง ๆ ท้ังทาง

คตชิ นและภมู ปิ ญั ญาท้องถ่ิน 35

เศรษฐกิจ สังคม การเมือง สิ่งแวดล้อม รวมท้ังวัฒนธรรมการสงวนและรักษามรดกทางภูมิปัญญา
ดังกล่าวจึงต้องมีระบบคุ้มครองทรัพย์สินทางภูมิปัญญาเกิดข้ึน เพื่อพิทักษ์ผลประโยชน์ในท้องถิ่นและ
ประเทศชาติ ลขิ สทิ ธ์ิ ภมู ปิ ัญญาไทยนจ้ี ึงเปรียบเสมอื นระบบคมุ้ กันและสง่ เสรมิ ปญั ญาของชาติ

2.6 การจัดต้ังสถาบันแห่งชาติว่าด้วยภูมิปัญญาและการศึกษาไทย เพ่ือทาหน้าท่ี
ประสานงานและเผยแพร่ภูมิปัญญาไทย การประชาสัมพันธ์และเผยแพร่ข้อมูลเป็นปัจจัยสาคัญมากใน
การทางานต่อภาพพจน์และสถานภาพของบุคคล หน่วยงาน/องค์กร/สถาบันต่าง ๆ เนื่องจากกลไก
สาคัญในการส่งเสริมภูมิปัญญาไทยคือการสร้างความรู้ ความเข้าใจ การสร้างจิตสานึก และเห็นคุณค่า
ของส่ิงที่เป็นภูมิปัญญาไทยการพัฒนาให้บุคคลต่าง ๆ มีการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมทั้งสามดา้ น (ความรู้
ทัศนคติ และพฤตกิ รรม) จาเป็นต้องอาศัยการให้การศึกษาในทุกรปู แบบ

3. การประยกุ ต์
พระยาอนุมานราชธน ปราชญ์ด้านวัฒนธรรมผู้มีความเข้าใจอย่างลึกซ้ึงในด้าน

วฒั นธรรม ไดก้ ลา่ วไว้ว่า
วัฒนธรรมจะเปลี่ยนไปเป็นความเจริญ อยู่ท่ีคนในสังคมมีปัญญาความสามารถ รู้จัก

ริเร่ิมด้วยการค้นพบส่ิงที่มีอยู่แล้ว และด้วยการประดิษฐ์เสริมสร้างสิ่งใหม่บนรากฐานส่ิงเก่า เพ่ือรักษา
เสถยี รภาพและบคุ ลกิ ลักษณะสังคมของตน้ ไว้ การเปล่ียนแปลงไปข้างหน้าเท่านนั้ ท่ีจะทาให้วัฒนธรรมใด
วัฒนธรรมหน่ึงมีเสถียรภาพ เปรียบเสมือนลูกข่างทีต้องหมุนอยู่ตลอดเวลาจึงจะยืนอยู่ได้ เช่นนี้เองจึง
เรียกว่าวัฒนธรรมมีพลวตั และในการเคล่ือนท่ีไปน้ัน หากไม่มีการสกัดของเก่าที่ไม่สอดคลอ้ งแลว้ ท้ิงเสีย
บ้าง พร้อมกับต่อเติมเสริมแต่งส่ิงใหม่เข้าไป ก็จะทาให้วัฒนธรรมเกิดอาการล้า และค่อยเส่ือมไป จนใน
ที่สุดก็จะสลัดทิ้งวัฒนธรรมของตนเองเสีย แล้วรับเอาวัฒนธรรมอื่นเข้ามาแทนที่เป็นของตน อันจะเป็น
ผลให้สงั คมนน้ั ตอ้ งสญู เสียบคุ ลกิ ลักษณะของตนไปในทสี่ ุด

จากแนวคิดข้างต้น วัฒนธรรมมีความเปล่ียนแปลงอยู่ตลอดเวลา การที่วัฒนธรรมจะ
ดารงอยู่สืบไปได้จึงต้องมีการปรับเปลี่ยนให้สอดคล้องกับสภาพความเป็นไปของผู้คนและสังคม อาจมี
การปรับลดของเดิมหรือเพ่ิมเติมสิ่งใหม่เข้าไป แต่ก็ต้องคงแก่นของวัฒนธรรมท่ีเป็นอัตลักษณ์เฉพาะ
เอาไว้ จงึ จะทาใหว้ ัฒนธรรมสามารถดารงอยสู่ ืบไปได้

เน่อื งจากวัฒนธรรมเปน็ วิถชี ีวิตที่มกี ารเคลื่อนไหวเปลย่ี นแปลงโดยธรรมชาติ การ
ประยุกต์จึงเป็นลักษณะหน่ึงท่ีเกิดขึ้นเร่ือยมา เพียงแต่ในอดีตการประยุกต์เป็นไปอย่างช้า ๆ ไม่
รวดเร็วเช่นในปัจจุบัน การประยุกต์มีหลายแบบข้ึนอยู่กับบทบาทของผู้ประยุกต์ในขณะนั้น เช่น
ชาวบ้านประยุกต์ท่ารา หรือเคร่ืองดนตรีเพ่ือทามาหากิน การจัดงานบุญประทานข้าวเปลือกเพื่อเป็น
กองทุนหมู่บ้าน การลงแขกทานาเพื่อจัดตั้งธนาคารข้าว การทอดผ้าป่าขาว การบวชต้นไม้ เป็นต้น

36 ชวนพิศ อตั เนตร์

เป็นการประยุกต์ส่วนหน่ึงมักถูกกาหนดโดยรัฐหรือเอกชนจากภายนอก แล้วชาวบ้านสานต่อหรือริเริ่ม
เอง

การประยุกตไ์ ม่ใช่การนาเอาของเกา่ มาให้กบั ส่ิงใหม่ แต่เปน็ การผสมผสานระหว่างของ
เก่ากับของใหม่ กลายเป็นเทคโนโลยี วิธีการหรือรูปแบบใหม่ท่ีเหมาะสม โดยเพิ่มคุณภาพโดยไม่ทาลาย
ล้างคุณค่าด้ังเดิม การประยุกต์ที่ประสบความสาเร็จมาจากการรักษารากเหง้าเดิมเอาไว้ ตัวอย่างเช่ น
การลาในภาคอีสาน ที่ยังคงรักษารูปแบบเอกลักษณ์เดิมไว้ แต่ได้ประยุกต์เป็นหมอลาหมู่และผสมผสาน
กับเพลงลูกทุ่งแบบอีสานซึ่งทาให้การลายังสามารถคงอยู่แตแ่ ปรรูปไปเปน็ เพลงลูกทุ่ง ซึ่งเป็นท่ีนิยมของ
ชาวอีสาน กระบวนการประยุกต์จึงเกิดจากการสัมผัสระหว่างวัฒนธรรมที่แตกต่ างกันหรือการ
เปล่ียนแปลงของส่ิงแวดล้อมทางสังคม การดาเนินงานภูมิปัญญาท้องถ่ินในปัจจุบันจึงมักเป็นไปใน
ลักษณะการประยุกต์ เนื่องจากนกั วชิ าการและขา้ ราชการท่ีได้รับการศึกษาและมีข้อมูลอีกแบบหน่ึง เปน็
ตัวแทนของวัฒนธรรมใหม่ หากมีปฎิสัมพันธ์กับชาวบ้านในลักษณะที่มีความเคารพกันและกัน และ
รว่ มกนั หารูปแบบทเี่ หมาะสมกับสภาพทเี่ ปน็ จริงของชาวบ้านก็จะเป็นการประยกุ ต์ทป่ี ระสบผลสาเรจ็ ได้

4. การสร้างใหม่
เส้นแบ่งระหว่างการประยุกต์กบั การสรา้ งใหม่ไม่ชดั เจนนัก เน่อื งจากการสร้างใหม่ส่วน

หน่ึงถือเปน็ การประยกุ ต์ เพียงแตก่ ารสรา้ งใหม่นั้นมสี ่วนเก่านอ้ ยกว่าการประยุกตม์ าก เชน่ การประดิษฐ์
โปงลางของภาคอีสาน ซ่ึงเป็นเคร่ืองดนตรีชนิดหนึ่ง ซ่ึงมีท่ีมาจากไม้แขวนคอวัวควาย นามาร้อยเรียง
เหมือนระนาด เกิดเป็นเคร่ืองดนตรีชนิดใหม่ท่ีมีรูปลักษณ์และเสียงท่ีเป็นเอกลักษณ์ของตน ท้ังน้ี
การสร้างใหม่บางส่วนก็ไม่ประสบความสาเร็จ เช่น การริเริ่มโครงการใหม่ๆ เพ่ือพัฒนาหมู่บ้านโดย
ภาครัฐและเอกชนโดยไม่มีพื้นฐานการผสมผสานกับวัฒนธรรมหรือภูมิปัญญาด้ังเดิมของชุมชน เช่น
ธนาคารข้าว ธนาคารโคกระบือ กลุ่มออมทรัพย์ เป็นต้น เน่ืองมาจากภาครัฐหรือเอกชนภายนอกไม่
คานึงถึงศักยภาพของท้องถิ่นซ่ึงมีความแตกต่างกันไปในแต่ละพ้ืนท่ี และชาวบ้านไม่ได้มีส่วนร่วมมา
ตั้งแต่แรกเริ่มเป็นเพยี งผู้รบั คาสง่ั ให้ปฏิบตั ิตาม หรือให้ความรว่ มมอื บางส่วนเท่านัน้

การสร้างใหม่ที่สาคัญอีกประการคือ การรับรองสถานภาพนิติบุคคลทางกฏหมายของ
องค์กรชาวบ้าน ซึ่งเป็นหลักประกันในการ “พ่ึงตนเอง” ของชาวบ้าน เป็นการได้มาของอานาจทางการ
ตัดสินใจและการบริหารจดั การดว้ ยตวั เอง โดยให้ชาวบ้านเป็นเจ้าของการพัฒนามากกว่าท่ีเป็นอยู่ หรือ
หมายถงึ การเป็นเจ้าของวัฒนธรรมหรอื วิถีชีวติ ของตนเอง

คติชนและภมู ิปัญญาทอ้ งถนิ่ 37

2.8 การพฒั นาภมู ิปัญญาในฐานะทนุ ทางเศรษฐกิจ

ในชว่ งทศวรรษที่ผ่านมา หลายประเทศทว่ั โลกได้ใหค้ วามสาคัญในการพัฒนาเศรษฐกิจโดย
อาศัยรากฐานทางวัฒนธรรม รวมถึงภูมิปัญญาท้องถ่ินมาพัฒนาต่อยอดเพ่ือสร้างความมั่งค่ังทาง
เศรษฐกิจ หรือที่เรียกว่า “เศรษฐกิจเชิงสร้างสรรค์” โดยจัดภูมิปัญญาให้เป็นทุนในการดาเนินแนวทาง
ตามเศรษฐกจิ เชงิ สรา้ งสรรค์ ซึ่งมแี นวความคดิ ดังน้ี

เศรษฐกิจเชิงสร้างสรรค์มีจดุ ริเรม่ิ มาจากสหราชอาณาจักรซึ่งเป็นประเทศผู้นาในการพัฒนา
เศรษฐกิจเชิงสร้างสรรค์เพ่ือขับเคลื่อนเศรษฐกิจอย่างประสบความสาเร็จ ได้รับการยอมรับให้เป็น
ประเทศต้นแบบจากนานาชาติ โดยได้ให้ความหมายของเศรษฐกิจสร้างสรรค์ว่า “เศรษฐกิจที่
ประกอบด้วยอุตสาหกรรมท่ีมีรากฐานมาจากความคิดสร้างสรรค์ของบุคคล ทักษะ ความชานาญ และ
ความสามารถพิเศษ ซ่ึงสามารถนาไปใช้ประโยชน์ในการสร้างความมั่งค่ังและสร้างงานให้เกิดข้ึนได้
โดยทส่ี ามารถสงั่ สมและส่งผ่านจากรุน่ เก่าสรู่ นุ่ ใหมด่ ้วยการคุ้มครองทรัพย์สินทางปัญญา

องค์การยูเนสโก (UNESCO) ได้ยึดนิยามท่ีนาเสนอโดยกระทรวงวัฒนธรรม ส่ือ และ
การกีฬา ของสหราชอาณาจักร (UK DCMS) ว่า คือ “อุตสาหกรรมท่ีเกิดจากความคิดสร้างสรรค์
ความชานาญ และความสามารถท่ีมีศักยภาพในการสร้างงานและความมั่งคั่งโดยการผลิต และ
ใชป้ ระโยชน์จากทรัพย์สนิ ทางปัญญา” โดยแบง่ เศรษฐกจิ เชงิ สร้างสรรค์เป็น 4 กลุม่ ดังน้ี

1. กลุ่มมรดกทางวัฒนธรรม ประกอบด้วย งานฝีมือและหัตถกรรม การท่องเที่ยวเชิง
วฒั นธรรม/ความหลากหลายทางชีวภาพ การแพทยแ์ ผนไทย และอาหารไทย

2. กลมุ่ ศลิ ปะ ประกอบด้วย ศิลปะการแสดง และทศั นศิลป์
3. กลุ่มส่ือสมัยใหม่ ประกอบด้วย ภาพยนตร์ และวีดิทัศน์ การพิมพ์ การกระจายเสียง
และดนตรี
4. กลุ่มงานสร้างสรรค์และออกแบบ ประกอบด้วย การออกแบบ แฟชั่น สถาปัตยกรรม
การโฆษณา และซอฟตแ์ วร์

ในประเทศไทยแนวคิดเศรษฐกิจสร้างสรรค์ยังอยู่ในระยะเร่ิมต้นไม่มีการกาหนดนิยามและ
ขอบเขตการพัฒนาที่ชัดเจน ตลอดระยะเวลา 10 ปี ที่ผ่านมาได้พัฒนาเศรษฐกิจสร้างสรรค์บนพื้นฐาน
ของการผสมผสานระหว่างวัฒนธรรมประเพณี และภูมิปัญญาท้องถิ่น จนกระท่ังปัจจุบันได้มีการนา
เทคโนโลยีและนวัตกรรมใหม่ ๆ เข้ามาช่วยเพิ่มมูลค่าและเช่ือมโยงภาคการผลิตและบริการต่าง ๆ ให้มี
ประสทิ ธภิ าพเพ่มิ ขนึ้

สานักงานคณะกรรมการพฒั นาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ (ศศช.) รว่ มกบั ศนู ยส์ รา้ งสรรค์
การออกแบบ (ศสบ.) ภายใต้สานักบริหารและพัฒนาองค์ความรู้ (สบร.) ได้กาหนดยุทธศาสตร์การ
ขบั เคลอ่ื นเศรษฐกจิ สร้างสรรค์ของไทยเพ่ือใหข้ ับเคลอ่ื นอย่างต่อเนื่องเป็นรูปธรรมและย่ังยนื ดังนี้

38 ชวนพิศ อตั เนตร์

1. การพัฒนาโครงสร้างพืน้ ฐานและสภาพแวดลอ้ มภายในประเทศ
2. การบูรณาการและดาเนินการของหน่วยงานท้ังในภาครัฐและภาคเอกชน ต้องมี
หนว่ ยงานทรี่ ับผิดชอบหลักและมกี รอบนโยบายและกลไกการขบั เคล่อื นที่ชัดเจน รวมทัง้ มีการจัดทาแผน
แมบ่ ทและจัดทาแผนท่นี าทางพัฒนา (Roadmap)
3. การศึกษาวิจัยและพัฒนาเชิงลึกในสาขาเศรษฐกิจสร้างสรรค์และทุนทางวัฒนธรรม
ภาครัฐควรขับเคลื่อนในการศึกษาหาความรู้จาก 5 สาขา ได้แก่ (1) มรดกทางวัฒนธรรม ภูมิปัญญา
ความหลากหลายทางชีวภาพ (2) เอกลักษณ์ศิลปะและวัฒนธรรม (3) งานช่างฝีมือและหัตถกรรม (4)
อตุ สาหกรรมสื่อ บันเทิง และซอฟตแ์ วร์ (5) การออกแบบและพัฒนาสนิ ค้าสร้างสรรค์ และสร้างงานวิจัย
ที่มีการจัดทาฐานข้อมูลและจัดเก็บข้อมูลท่ีมีประสิทธิภาพ เพ่ือกาหนดนโยบายสาหรับการพัฒนาใน
ลาดบั ตอ่ ไป
4. การสร้างความตระหนักและสร้างโอกาสให้ผู้ประกอบการ โดยภาครัฐควรผลักดันและ
สนับสนุนให้ผู้ประกอบการได้รับการพัฒนาทักษะความรูเ้ พื่อสามารถต่อยอดความคิดและทันต่อกระแส
การเปล่ยี นแปลงของโลก

2.9 บทสรุป

2.10 คาถามทบทวน

2.11 เอกสารอ้างอิง

บทที่ 3
ประเภทขอ้ มลู คตชิ นจากภมู ปิ ญั ญาทอ้ งถน่ิ

ข้อมูลคติชนเป็นส่ิงที่ดึงดูดใจให้ศึกษาค้นคว้า ทั้งผู้ท่ีมีความรู้เร่ืองคติชนและทั้งผู้ที่สนใจ
ถึงแม้ว่าจะมีการอธิบายความหมายกันอย่างมากมาย และอาจทาให้ผู้ศึกษาสับสนในบางครั้ง
วิธีการศกึ ษาท่ีควรจะใช้ได้ ก็คือ การเริม่ ต้นท่แี นวความคิดร่วมท่ีนักวชิ าการทวั่ ไปยอมรับ คือ ความคิดท่ี
ประกอบด้วยข้อมูลในวัฒนธรรมที่ถ่ายทอดไปด้วยปาก หรือประเพณีปรัมปรามุขปาฐะ ( Oral
Tradition) น่ันเอง หรือมิฉะน้ันก็เป็นการถ่ายทอดโดยเป็นไปตามธรรมเนียม ตามแบบอย่าง
(Customary Example) การถ่ายทอดแบบนี้ ทาให้คติชน ซ่ึงไม่ว่าจะเป็นรูปแบบท่ีเป็นถ้อยคา
เป็นแบบอย่างหรือเป็นวัตถุก็ตาม มีแนวโน้มท่ีจะกลายเป็นแบบแผนที่ค่อนข้างตายตัวในด้านลีลา
แบบฉบับ และโครงสร้างคงอยู่ได้ในลักษณะท่ีเป็นหลายสานวนซึ่งส่วนใหญ่จะไม่เกี่ยวข้องกับ
แหล่งกาเนดิ เดมิ

ดังท่ีได้กล่าวมาแล้วว่า ผู้ศึกษาข้อมูลคติชนเองอาจสับสนกับข้อมูลท่ีมีอยู่เป็นจานวนมาก
และแยกไมไ่ ด้ว่า เรอ่ื งใดเปน็ ประเพณปี รมั ปราของพืน้ บา้ นทีแ่ ท้จรงิ เร่อื งใดเปน็ คติชนเทียม หรือท่เี รียก
กันว่า “Fakelore” วิธีง่าย ๆ ที่จะทราบได้น้ัน แจน แฮโรลด์ บรุนแวนด์ แนะว่าให้สังเกตว่าขณะท่ี
สาธารณชนมีแนวโน้มที่จะยอมรับเรื่องราวท่ีฟังดูง่าย และคุ้นเคยไม่ว่าจะเป็นนิทาน เพลง เคร่ือง
แต่งกาย ฯลฯ วา่ เปน็ “คติชน” น้ัน นกั คตชิ นวิทยาจะต้องตรวจสอบ “สานวน” ทแี่ พร่หลาย หมนุ เวยี น
ในลกั ษณะมุขปาฐะของข้อมูลเหลา่ น้วี า่ มีความถูกต้องสมบูรณ์ตามลักษณะของคติชนหรือไม่

เน้ือหาสาระของตติชนนั้นมีอยู่เป็นจานวนมากมาย และมีแบบหรือประเภทต่าง ๆ อย่าง
หลากหลาย บรุนแวนด์ กล่าวว่าอาจจาแนกอย่างคร่าว ๆ เป็น คาพูดพื้นบ้าน (Folksay) คือเร่ืองราว
ส้ัน ๆ ท่ีไม่ใช่เรื่องเล่า ได้แก่สุภาษิตและปริศนาวรรณกรรมพ้ืนบ้าน (Folk Literature) ได้แก่บทกวีและ
เร่ืองราวพ้ืนบ้าน ขนบธรรมเนียมประเพณีและความเชื่อ (Custom and Belief) คือพฤติกรรมและ
ความเช่ือของคนพ้ืนบ้าน และวิถีชีวิตพื้นบ้าน (Folklite) ซ่ึงมักเป็นประเพณีปรัมปราเก่ียวกับวัตถุ เช่น
การสร้างกระท่อมหรือการเย็บผ้านวม บรุนแวนต์ ระบุว่ามีวิธีการอย่างอื่นท่ีจะจาแนกข้อมูลเหล่าน้ี
ได้คือจาแนกเป็นประเพณีปรัมปรามุขปาฐะ อมุขปาฐะ และมุขปาฐะบางส่วน และข้อมูลท่ีดูเหมือนจะ
แบง่ ประเภทได้งา่ ย เชน่ ถ้อยคา และดนตรีมารวมกนั เขา้ เปน็ เพลงพน้ื บา้ น เปน็ ตน้

40 ชวนพิศ อัตเนตร์

อย่างไรก็ตาม ผู้ศึกษาควรจะตระหนักว่า ต้นฉบับของคติชนนั้นเกิดข้ึนเป็นคร้ังแรกใน
ลักษณะของการแพร่กระจายแบบมุขปาฐะ และคงอยู่ในลักษณะเช่นน้ีมาเป็นเวลานานพอสมควรมิได้
เกดิ ขึ้นเป็นสานวนทบ่ี ันทกึ เป็นลายลกั ษณอ์ ักษรเลยทีเดียว ซง่ึ จะเป็นสานวนท่ี คงทีไ่ มม่ ีการเปลีย่ นแปลง
ใด ๆ ท้ังสิ้น สานวนหรือต้นฉบับในการศึกษาค้นคว้าทางคติชนวทิ ยาจึงไม่มีฉบับใดเลยท่ีจะเป็นต้นฉบบั
เดิมที่ไม่มีการเปลี่ยนแปลง ตรงกันข้ามการเล่าหรือการขับซ้า ๆ กันจะย่ิงทาให้เกิดความหลากหลาย
อย่างไม่มีข้อจากัด ซ่ึงผู้เล่าหรือผู้ขับเองก็ไม่รู้ตัว การที่นักคติชนวิทยาบันทึกข้อมูลนั้นไม่ใช่การเจาะจง
บันทึกต้นฉบับท่ีถูกต้องแท้จริง แต่ทาได้เพียงบันทึกข้อมูลหลาย ๆ สานวนมาเพ่ือศึกษาเปรียบเทียบกัน
เท่านน้ั นอกจากน้ี การศึกษาขอ้ มลู คตชิ นน้ันไมใ่ ช่การวเิ คราะห์เพียงรูปแบบ และเเบบแผนการประพันธ์
ของตัวต้นฉบับเท่านั้น แต่จะต้องพิจารณาภาวะแวดล้อมต่าง ๆ ในการถ่ายทอดต้นฉบับเหล่านี้ และ
บทบาทหน้าท่ีของต้นฉบับ หรือข้อมูลเหล่านี้ในวัฒนธรรมด้วย ซึ่งข้อมูลคติชนจานวนไม่น้อยก็ไม่ได้มี
รูปแบบเป็น “ต้นฉบับ” แต่จะประกอบด้วยแบบแผนพฤติกรรมของผู้คนในสังคม และยังมีลักษณะที่
เปน็ ประดิษฐก์ รรม คอื ส่งิ ทีผ่ ู้คนสรา้ งขนึ้ กม็ ี

เราอาจจะสรุปได้ว่า ข้อมูลของคติชน เช่น คาพูดโบราณ เรื่องราว นิทาน ความเช่ือ
ขนบประเพณี การละเล่นการร้องราทาเพลง ฯลฯ เหล่านี้ คงอยู่มาเป็นเวลานานในวัฒนธรรม และนาน
ตราบเท่าที่มีภาษาในแต่ละวัฒนธรรมให้ใช้วรรณกรรมสายลักษณ์ที่บันทึกข้อมูลต้ังแต่สมัยโบราณจะ
ปรากฏความคิดเก่าแก่ท่ีหลากหลาย และการแสดงออกซงึ่ ความคดิ เหลา่ น้นั ทถ่ี ่ายทอดจากพ่อแมม่ าสู่ลูก
จากชนรนุ่ หนง่ึ มายังชนอกี รุ่นหนึ่ง ตวั อยา่ งเช่น นิทานหรอื เรอื่ งราวเก่าแก่ของอนิ เดียซ่งึ เดิมมักจะบันทึก
ไว้ด้วยภาษาสันสกฤต เช่น ปัญจตันตระ กถาสริตสาคร นิทานชาดก ต่างก็มีโครงเรื่องที่ยังคงพบได้ใน
การแพร่กระจายแบบมุขปาฐะ หรือนิทานของทางตะวันออกกลางและตะวันออกใกล้ เช่น นิทาน
อาหรับราตรี นิทานที่เล่ากันมานาน เช่น นิทานอีสป นอกจากน้ีก็มีพระคัมภีร์ไบเบิลท่ีศักด์ิสิทธ์ิ ท่ียังมี
การใช้ถ้อยคาแบบสุภาษิตเก่าแก่ มีแก่นเร่ืองและโครงเร่ืองที่เป็นแบบนิทานปรัมปรา แบบตานาน
ซึง่ เปน็ คติชนแบบท่ใี ชถ้ อ้ ยคาทง้ั สิน้ แต่เราก็ยังมขี ้อมูลอนื่ ๆ อกี เช่น ความเชื่อในพระเจา้ ความเช่ือเรอื่ ง
ผีสาง ไสยศาสตร์ เรื่องโชคลาง ฯลฯ ซ่ึงเราก็เรียกข้อมลู เหลา่ นีว้ า่ คตชิ นเชน่ เดยี วกัน

3.1 คณุ สมบัติของขอ้ มูลคตชิ น

แจน แฮโรลด์ บรุนแวนด์ เน้นว่าข้อมูลคติชนนั้นเป็น “ประเพณีปรัมปรามุขปาฐะ”
โดยเฉพาะอย่างย่ิงในการใช้คานี้ในวงวิชาการเขามีความเห็นว่า คาว่าคติโบราณของปวงชน หรือ
Popular Antiquitics ที่เคยใช้กันอยู่ก่อนที่ วิลเลียมจอห์น ธอมส์ จะคิดคาว่า Folk – Lore ข้ึนมาน้ัน
หมายถึง "สิ่งที่ยังคงหลงเหลืออยู่” ในด้านภูมิปัญญาของวัฒนธรรมสมัยแรก ๆ ที่ยังคงอยู่รอดใน
ประเพณีเก่าแกข่ องผคู้ นระดับชาวบา้ น แต่นกั คติชนวทิ ยาสมยั ปจั จุบันไดห้ ลงลืมละทงิ้ ความเป็นชาวบ้าน
หรือชาวชนบทท่แี ฝงอยู่ในคา ๆ น้ีไป แต่อย่างไรก็ตามบรรดานกั วิชาการเหล่านี้ก็ยังใชค้ วามหมายแฝงนี้

คตชิ นและภูมปิ ัญญาท้องถน่ิ 41

อยู่บ้างเมื่อพวกเขาต้องการกล่าวถึงวัฒนธรรมบางส่วนท่ีถ่ายทอดไปในลักษณะมุขปาฐะ และนักคติชน
วิทยาเหล่านม้ี ีแนวโน้มที่จะขจัดข้อมูลที่เข้าใจกันวา่ เป็นคติชนแต่เป็นข้อมูลท่ีไม่บรสิ ุทธิ์ และถ่ายทอดไป
อย่างแพร่หลายด้วยการตีพิมพ์ การกระจายเสยี งหรือด้วยวิถีทางของการพาณชิ ย์ นอกจากนี้ บรนุ แวนด์
ยังมีความเห็นว่า ข้อมูลของคติชนควรจะแบ่งเป็นประเภทใหญ่ ๆ โดยใช้ “ถ้อยคา” หรือ Verbal เป็น
หลกั คือ Verbal Folklore, Party Verbal Folklore และ Non-Verbal Folklore และบรุนแวนค์ ยงั ได้
กลา่ วถงึ คุณสมบัติของคติชนทีแ่ ทจ้ ริงว่าจะต้องมี 5 ลกั ษณะ ดังต่อไปนี้

1. คติชนมีลักษณะเป็นมขุ ปาฐะ (Oral) คือการถ่ายทอดข้อมูลเป็นการถ่ายทอดด้วยปาก
จากคน ๆ หน่ึงไปยงั อกี คนหนึ่ง และจากคนรุ่นหนึ่งไปยังคนรุน่ ต่อไป “การถ่ายทอดแบบมขุ ปาฐะ” หรือ
Oral Transmission นั้น รวมถึงเร่ืองราวส้ัน ๆ ท่ีประกอบการสาธิต และการเลียนแบบด้วย เช่น
การเรียนการสอนการแกะสลักไม้ การละเล่นตามประเพณีเก่าแก่ การเย็บปักถักร้อย และงานช่างไม้
คติชนจะไม่ถ่ายทอดในลักษณะท่ีเป็นทางการ ที่เป็นการจงใจ โดยใช้หนังสือหรือสิ่งตีพิมพ์มาเป็น
เครื่องมือ หรือด้วยเครื่องมืออ่ืนอื่น ๆ เช่นเครื่องบันทึกเสียง การเรียนการสอนในชั้นเรียน หรือด้วย
วถิ ที างของการพาณิชย์

2. คติชนมีลักษณะเป็นประเพณีปรัมปรา (Traditional) สาหรับลักษณะนี้ บรุนแวนต์
กลา่ วว่าตีความหมายได้เป็น 2 ประการ คือ ประการทหี่ นึ่งคติ ชนถ่ายทอดกันต่อ ๆ มาแบบซ้า ๆ กันใน
รูปแบบท่ีแน่นอนหรือเป็นมาตรฐาน และประการท่ีสอง คติชนแพร่กระจายหมุนเวียนอยู่ในท่ามกลาง
สมาชกิ ของกลมุ่ เฉพาะรูปแบบที่เป็นประเพณปี รัมปราหรือโครงสร้างของคตชิ นนจี้ ะทาให้เรายอมรับและ
จดจาเร่ืองราวเล็ก ๆ น้อย ๆ ที่สอดคล้องกันของคติชนในลักษณะต่าง ๆ กันเช่นนิทานสักเรื่องหนึ่งท่ีมี
ผู้เล่ากนั หลายคนหลายคร้ัง จะมีหลายสงิ่ ที่เปลี่ยนแปลงไปได้ เช่นตัว ละครในเรอื่ ง ฉาก ความยาวของ
เร่ือง ลีลาการเล่า และแม้แต่ภาษาที่ใช้เล่า แต่เรายังคงถือว่าเป็น “เร่ืองเดียวกัน” เพราะเรื่องน้ียังคงมี
รูปแบบพ้ืนฐานอย่างเดียวกัน ตัวอย่างเช่นเร่ือง “ซินเดอเรลลา” ซึ่งเป็นเร่ืองท่ีรู้จักกันดี ไม่ว่าจะเป็นใน
ลักษณะของการ์ตูน ภาพล้อ และตัวละครกลายเป็นวยั รุ่นสมัยใหม่ หรอื เปน็ ภาพยนตร์ท่ีมดี าราฮอลลีวูด
แสดงนา

สาหรับกรณีนี้ บรุนแวนต์ อธิบายว่า ภาพการ์ตูน ภาพล้อ หรือภาพยนตร์ นั้น ไม่ใช่
คติชนอย่างแน่นอน ซ่ึงทาให้เกิดข้อสังเกตขึ้นมาว่า ส่ิงท่ีจะอยู่ในข่ายท่ีเป็นคติชนนั้นจะต้องมีคุณสมบัติ
2 ประการร่วมกัน คือคุณสมบัติตามข้อ 1 และข้อ 2 เขายกตัวอย่างว่าบทสนทนาทั่ว ๆ ไปนั้น เป็น
มุขปาฐะ แต่ไม่ได้เป็นประเพณีปรัมปรา และกระบวนการทางด้านกฎหมาย มีลักษณะเป็นประเพณี
ปรัมปรา แต่ไมไ่ ด้เปน็ มุขปาฐะ เพราะมกี ารเก็บรกั ษาไว้ด้วยการพิมพ์ไมใ่ ชเ่ ก็บไว้เป็นคาพดู

ด้วยเหตุน้ี บรุนแวนด์ จึงสรุปว่าแง่มุมต่าง ๆ ของวัฒนธรรมที่มีลักษณะท้ังมุขปาฐะ
และเป็นประเพณีปรัมปราจึงควรจะเป็นคติชนได้ ดังงน้ันจึงอาจมีเร่ืองราวพื้นบ้านท่ีเป็นแบบประเพณี

42 ชวนพศิ อัตเนตร์

ปรัมปราหรือสุภาษิตคาพังเพยท่ีพูดออกมาในการสนทนา หรือการโต้แย้ง และการสืบพยานกันในศาล
และสิง่ เหล่านีก้ ็เปน็ ตัวอย่างท่ถี กู ตอ้ งของศติชนได้

3. คติชนมีลักษณะเป็นหลายสานวนต่างกัน (Diferent Versions) สาหรับเร่ืองน้ี
บรุนแวนด์ อธิบายว่า การถ่ายทอดแบบมุขปาฐะจะทาให้เกิดสานวนต่าง ๆ ของต้นฉบับ (Text) ฉบับ
เดียวกันสานวน (Version) นี้บางทีก็เรียกว่า Varian โดยทั่วไปแล้วนักคติชนวิทยามักจะพูดถึงข้อมูล
แต่ละชิ้นว่าเป็น Text หรือเป็น Version ส่วนคาว่า Variant นั้นใช้กับ Text ที่ผิดแผกแตกต่างออกไป
จากมาตรฐานสามัญอย่างกว้างขวาง บรุนแวนด์ มีความเห็นว่า นิทาน เร่ืองราว สุภาษิต คาพังเพยหรือ
ต้นฉบับของข้อมูลอื่น ๆ น้ัน จะเป็นข้อมูลคติชนที่มีชีวิต ตราบเท่าที่มันหมุนเวียนแพร่หลายอยู่ในความ
ผนั แปรต่าง ๆ ตามแบบอย่างประเพณดี ง้ั เดิม ในลกั ษณะท่ีเป็นมขุ ปาฐะ

ด้วยเหตุนี้ บรุนแวนด์ จึงสรุปความคิดข้อน้ีของเขาว่า เราอาจให้คาจากัดความของ
คาวา่ คตชิ นได้ดงั ท่ีได้กล่าวไว้แลว้ คือ “ข้อมลู ต่าง ๆ ในวฒั นธรรมท่หี มุนเวียน แพรก่ ระจายถ่ายทอดตาม
แบบประเพณีกาหนดอยู่ท่ามกลางสมาชิกของกลุ่มใด ๆ ก็ได้ ข้อมูลเหล่าน้ีจะเป็นสานวนต่าง ๆ กัน
ถ่ายทอดในรูปแบบมุขปาฐะ หรือในแบบฉบับท่ีเป็นไปตามประเพณี” และเสริมว่าควรจะมีการเพิ่ม
ความหมายของคามากขึ้นเฉพาะในการศึกษาด้านมานุษยวิทยาในวัฒนธรรมที่ไม่มีตัวหนังสือเท่านั้น
เพราะในวัฒนธรรมเหล่าน้ัน ทุกส่ิงทุกอย่างจะถ่ายทอดไปแบบมุขปาฐะ คาว่าคติชนจะใช้กับสิ่ งที่
เรียกว่า “ศิลปะเกี่ยวกับถ้อยคา” หรือ Verbal Art เท่านั้น คือ เพลง เร่ืองราว นิทาน ปริศนา สุภาษิต
คาพังเพย ฯลฯ

4. คติชนมีลักษณะเป็นส่ิงที่ไม่ทราบท่ีมา (anonymous) บรุนแวนด์ กล่าวว่า ถึงแม้ว่า
คาว่าประเพณีปรัมปรามุขปาฐะและการนาเสนอหลาย ๆ สานวนจะเป็นคาอธิบายท่ีใช้กาหนด
ความหมายของคติชนได้ก็ตาม คุณสมบัติอ่ืน ๆ ก็มีความสาคัญที่จะทาให้การอธิบายความหมาย
สมบูรณ์ด้วย และคุณสมบัติข้อหน่ึงก็คือ ความไม่ทราบท่ีมา ไม่ทราบว่าผู้แต่งเป็นใคร ซึ่งเป็นเร่ือง
แน่นอนว่าในต้นฉบับท่ีถ่ายทอดมาแบบมุขปาฐะน้ัน ย่อมจะไม่ระบุช่ือผู้แต่งไว้ ถึงแม้ว่าเพลงบางเพลง
อายจะระบชุ ่ือผแู้ ต่งไว้ในบทเพลง หรือในความทรงจาของผู้คนในท้องถ่นิ ท่ีมีการแต่งเพลงน้ัน ๆ กต็ ามก็
เป็นเพียงส่วนน้อยเท่านั้น การค้นคว้าข้อมูลคติชนอาจจะทาให้ทราบถึงตัวผู้สร้างสรรค์ข้อมูลได้
แต่ข้อมูลส่วนใหญ่จะไม่ปรากฏว่าใครเป็นผู้แต่งหรือสร้างข้ึนมา และแม้แต่เวลาที่ข้อมูลนั้น ๆ กาเนิด
ขึ้นมากบั สถานที่ท่ีกาเนิด กย็ ังเป็นเรื่องลกึ ลับเสียเปน็ สว่ นมาก

3.2 การจาแนกประเภทของมลู คตชิ น

คตชิ นและภูมิปัญญาท้องถ่ิน 43

ข้อมูลคติชนมีอยู่เป็นจานวนมาก และมีอยู่ในสังคมทุกแห่ง นอกจากนี้ยังมีลักษณะที่
แตกต่างและหลากหลายนักวิชาการจากบางประเทศได้พยายามจัดจาแนกข้อมูลของคติชน โดยเฉพาะ
ขอ้ มลู ที่เปน็ มุขปาฐะ แต่ก็มปี ญั หาในเร่ืองระบบและแนวความคดิ ที่ไมต่ รงกัน

แจน แฮโรลด์ บรุนแวนด์ ได้จาแนกข้อมูลคติชนออกเป็น 3 กลุ่มหรือ 3 ประเภทใหญ่ ๆ
โดยเน้นความเปน็ ขอ้ มลู คตชิ นของชาวอเมรกิ นั ดังน้ี

1. คติชนที่ใช้ถ้อยคา (Verbal Folklore) บรุนแวนด์ ระบุว่าข้อมูลแบบน้ีมีการศึกษากัน
มากในสหรัฐอเมริกา และสามารถจัดได้อย่างเป็นระบบ จากกลุ่มที่ง่ายท่ีสุดไปยังกลุ่มท่ียากซับซ้อน
และหลากหลายที่สุด เร่ิมจากคาพูดของปัจเจกชน คือ คากล่าวพื้นบ้าน หรือ คาพูดพ้ืนบ้าน (Folk
Speech) รวมถึงภาษาถ่ิน และการตง้ั ช่ือตอ่ จากน้ันก็มวี ลีและประโยคทส่ี ืบทอดกนั มาตามแบบประเพณี
กาหนดคือ สุภาษิต และคาพูดแบบคาพังเพย (Proverb และ Proverbial Saving) ส่วนคาถามท่ีเป็น
ประเพณีเก่าแก่ปรัมปรา คือ ปริศนา (Riddle) ต่อไปก็มีบทประพันธ์ที่มีเสียงสัมผัส (Rhyme) และ
บทประพันธ์หรือบทกวีโบราณอ่นื ๆ นอกจากนี้กม็ ีเร่ืองเลา่ (Narrative) และเพลงพื้นบ้าน (Folksong)

2. คติชนที่ใช้ถ้อยคาบางส่วน (Partly Verbal Folklore) คือคติชนท่ีประกอบด้วย
ส่วนประกอบท่ีทั้งใช้ถ้อยคา และไม่ใช้ถ้อยคา ตัวอย่างของคติชนแบบน้ีคือ ความเช่ือ และ ความเชื่อ
โชคลาง ของคนทั่วไป (Popular Belief และSuperstition) บรุนแวนด์ กล่าวว่าความเช่ือจะเกี่ยวข้อง
กับการใช้ถ้อยคา และเกี่ยวข้องกับการไม่ใช้ถ้อยคา แต่ใช้ภาษาท่าทาง (เช่น การไขว้มือ) และเก่ียวข้อง
กับวัตถุ (เช่น เท้ากระต่าย) นอกจากน้ียังมีคติชนแบบท่ีใช้ถ้อยคาไปพร้อมกับการออกท่าทาง คือ
การเล่นพ้นื บา้ น (Folk Game) การเลน่ ละครพน้ื บา้ น (Folk Drama) การรา่ ยราพืน้ บ้าน (Folk Dance)
ซึ่งในการร่ายราจะมีเพลงประกอบ อาจมีคาร้อง และมีการร้องเรียกกันในระหว่างผู้ร่ายรา และยังมี
ขนบธรรมเนียมพื้นบ้าน (Folk Custom) และเทศกาลรื่นเรงิ พื้นบา้ น (Folk Festival)

3. คติชนท่ีไม่ใช้ถ้อยคา (Non-Verbal Folklore) คือคติชนท่ีรวมไว้ซ่ึงข้อมูลเก่าแก่ที่สืบ
ทอดมาตามประเพณีของสถาปัตยกรรมพื้นบ้าน (Folk Architecture) ศิลปะ (Art) หัตถกรรม (Craf)
เครือ่ งแตง่ กาย (Costume) และโภชนาการ (Food) ท่เี ป็นของพนื้ บ้านท้งั หมดและข้อมูลบางชนิดก็ไม่ใช่
วตั ถุ เชน่ การแสดงท่าทาง (Gesture) และดนตรีพื้นบา้ น (Folk Music)

บรุนแวนด์ กล่าวว่า การจาแนกประเภทของข้อมูลของเขานั้นยึดข้อมูลของชาวอเมริกัน
เป็นหลัก ซึ่งบางประเภทก็จะคาบเกี่ยวกันอยู่ แต่การแบ่งข้อมูลออกเป็นสามกลุ่มนั้น เป็นการเน้นถึง
ส่วนประกอบต่าง ๆ ท่ีเปน็ คติชน และแสดงใหเ้ ห็นว่า ข้อมลู แต่ละชนิดนน้ั สามารถนาไปจัดไวใ้ นที่อยู่ของ
มันได้อย่างไร ถึงแม้ว่าจะเป็นการจัดอย่างคร่าว ๆ แต่ก็จะช่วยได้ในการนาข้อมูลน้ีมาศึกษา เขามี
ความเห็นว่าการจาแนกประเภทน้ันเป็นเพียงวิถีทางที่ทาให้ข้อมูลกระจ่างชัดเจนข้ึนและเป็นการจัด
ระเบียบให้กบั ข้อมลู ทีผ่ ูศ้ กึ ษาจะต้องเก็บรวบรวมและนามาวิเคราะห์