İslam tarixi (Elnurə Əzizova)

........................... İslamın Ərəbistan yarımadasında yayılması



Фясил 10

Исламын Ярябистан
йарымадасында йайылмасы



301

İslam tarixi................................................................................

10.1. İslama dəvət üçün elçilərin
göndərilməsi

Qüreyşin siyasi, iqtisadi, ictimai və dini səbəb-
lərdən göstərdiyi müxalifətə görə, Məkkədəki təbliğ
fəaliyyəti on iki il ərzində istənilən nəticəni verməyən
Məhəmməd peyğəmbər 622-ci ildə Mədinəyə hicrət
etmişdir. Hicrətdən sonra müsəlmanlara qarşı müba-
rizədə digər qəbilələrin də dəstəyini alan Qüreyş İsla-
mın geniş kütlələrə yayılması qarşısındakı ən böyük
maneələrdən biri olaraq qalmışdır. Nəhayət, 628-ci
ildə Hüdeybiyədə müsəlmanların bu güclü rəqibi ilə
müəyyən müddətlik sülh bağlayan Məhəmməd pey-
ğəmbər həm Ərəbistandakı qəbilələrə, həm də yarım-
adaya qonşu dövlətlərə İslama dəvət məktubları gön-
dərmişdir.

Mənbələrdə qeyd olunduğuna görə, Əmr ibn
Ümeyyə əl-Zəmri Həbəşistana, Xatib ibn Əbül-Bəl-
təə Misirə, Dihyə ibn Xəlifə əl-Kəlbi Bizansa, Ab-
dullah ibn Əbu Xüzafə Sasani dövlətinə, Əmr ibn As
Ümanda Ceyfər ibn Cüləndə və İyaz ibn Cüləndəyə,
Səlit ibn Əmr Yəmamədə Sümamə ibn Üsal və Hövzə
ibn Əli əl-Hənəfiyə, Əla ibn Həzrəmi Bəhreyn hökm-
darı Münzir ibn Səva əl-Əbdiyə, Şüca ibn Vəhb Əsədi
Suriyada Qəssani hökmdarı Haris ibn Şimrə, Mühacir
ibn Ümeyyə əl-Məxzumi Yəmən hökmdarı Haris ibn
Əbdükülal Himyəriyə elçi göndərilmişdir. İslamın ilk
dəfə sistemli şəkildə geniş kütlələrə çatdırılma vasitə-

302

........................... İslamın Ərəbistan yarımadasında yayılması

si olan bu məktublarda yeni dini qəbul edənlərin iba-
dətlərlə yanaşı, idarəetmə və vergi ilə əlaqəli şərtləri
də qəbul etməsi bildirilirdi.437

Məhəmməd peyğəmbərin İslama dəvət məktubu
göndərdiyi bölgələr438

Məhəmməd peyğəmbərin göndərdiyi məktublar
vasitəsilə diplomatik münasibətlər qurmağa çalışdığı
hökmdarlar Ərəbistan yarımadasında yeni bir siyasi

437 İbn Səd, I, 259-290.
438 İbrahim Sarıçam, Həzrət Muhamməd və ümumbəşəri dəvəti, s.
287.

303

İslam tarixi................................................................................

güc olaraq ortaya çıxan İslam dövlətinə münasibətləri
çərçivəsində məktublara reaksiya vermişlər. Mənbə-
lərin qeyd etdiyinə görə, Əmr ibn Ümeyyə əl-Dəm-
rinin elçi kimi göndərildiyi Həbəşistan hökmdarı
Nəcaşi Əshəmə İslamı qəbul etmişdir. Bundan əlavə,
Əshəmə peyğəmbərin təklifi ilə Həbəşistana hicrət
etmiş Ümmü Həbibə bint Əbu Süfyanı peyğəmbərlə
nikahlamış və Həbəşistan heyətinin müşayiəti ilə Cə-
fər ibn Əbu Taliblə birlikdə ölkəsindəki mühacirləri
Mədinəyə yola salmışdır. Heyət Xeybərin fəthi əsna-
sında Mədinəyə çatmışdır.439

Xatib ibn Əbu Bəltəənin məktub apardığı Misir-
də İsgəndəriyyə valisi Müqövqis isə müsəlman olma-
mış, lakin peyğəmbərin elçisinə ehtiram göstərmiş,
onu dəyərli hədiyyələrlə yola salmışdır. Bu hədiyyə-
lərdən biri, daha sonra Peyğəmbərin sonuncu övladı
İbrahimi dünyaya gətirəcək Mariya idi.440

Mənbələrdəki məlumatlara görə, Bizans impera-
toru I İrakli (610-641) məktubunu aldığı Məhəmməd
peyğəmbər haqqında əlavə məlumat toplamışdır. Bu
məlumat imperatorda Məhəmməd peyğəmbərlə əla-
qəli müsbət qənaət yaratmışdır. İmperator müsəlman
olmaq barəsində məktuba müsbət cavab verməsə də,
Peyğəmbərin elçisini hədiyyələrlə geri göndərmiş-
dir.441 Bizansa bağlı Qəssani hökmdarı Haris ibn Əbi

439 İbn Səd, I, 258-259.

440 İbn Səd, I, 260, 491; Bəlazüri, I, 448-449.

441 İbn Səd, I, 295.

304

........................... İslamın Ərəbistan yarımadasında yayılması

Şəmirə Peyğəmbərin Şüca ibn Vəhb ilə göndərdiyi
məktuba sərt reaksiya vermiş, Bizansın da dəstəyini
təmin etməklə Mədinə üzərinə hücuma keçmək is-
təmiş, lakin gözlədiyi dəstək gəlmədiyi üçün planı
baş tutmamışdır.442

Məhəmməd peyğəmbərin Sasani hökmdarı II
Xosrova (590-628) göndərdiyi məktub onun qəzəbinə
səbəb olmuş, məktubu cıran və elçini qovan şah Sə-
nadakı Sasani valisi Bazana xəbər göndərərək, Mə-
həmməd peyğəmbəri hüzuruna göndərməsini əmr
etmişdir. Bazan Məhəmməd peyğəmbərə elçi göndər-
mişdir. Həmin ərəfədə II Xosrov oğlu Şiruyə (II Qu-
bad – 628) tərəfindən öldürülmüşdür. Məhəmməd pey-
ğəmbərin, əgər müsəlman olarsa, vali kimi vəzifəsinə
davam edəcəyini bildirdiyi Bazanla ətrafındakılar
müsəlman olmuşdur. Nəticədə, Sasani imperatorlu-
ğunun hakimiyyətində olan Bəhreyn, Oman və
Yəmən kimi Ərəbistan yarımadasındakı bölgələr
müsəlmanların siyasi hakimiyyətinə keçmişdir.443

Əmr ibn Asın göndərildiyi Omanda Əzd qəbilə-
sinə mənsub Ceyfər və İyaz Cüləndaoğulları İslamı
qəbul etmişlər. Həmin əsnada Oman hakimi olan
Ceyfər öz vəzifəsində qalmış, elçi Əmr isə bölgədə

442 İbn Səd, I, 261.
443 İbn Səd, I, 259-260.

305

İslam tarixi................................................................................

vergi məmuru kimi fəaliyyətə başlayaraq bu vəzifə-
sini birinci xəlifə Əbu Bəkr dövrünə qədər davam
etdirmişdir.444

İslamın yayılması prosesində mühüm mərhələ
olan elçilərin göndərilməsi məsələsində Məhəmməd
peyğəmbərin izlədiyi başlıca yol məktubların müm-
kün olduğu qədər geniş kütlələrə çatdırılması idi. Bu
prosesdə elçilərin vəzifələrini müvəffəqiyyətlə yerinə
yetirməsi böyük əhəmiyyət daşıyırdı. Buna görə də
elçilərin seçilməsinə xüsusi əhəmiyyət verilir, onların
göndərildikləri bölgənin, xalqın xüsusiyyətlərini və
dilini bilən, daha əvvəl həmin bölgə ilə əlaqəli təcrü-
bəsi olan şəxslərdən seçilməsinə xüsusi diqqət yetiri-
lirdi. Göndərilən məktubun məzmunu dövrün diplo-
matik yazışmalarının xüsusiyyətlərini daşıyır, hökm-
darlara titulları ilə müraciət olunurdu. Peyğəmbərin
göndərdiyi məktublar gümüşdən hazırlanmış, üzərinə
“Allah Rəsulu Məhəmməd” ifadələrinin yazıldığı
möhür vurulurdu.

10.2. Heyətlər ili
Böyük əksəriyyəti Hüdeybiyə müqaviləsindən
Məkkənin fəthinə qədər keçən müddətdə göndərilən
məktublar Ərəbistanda və yarımadanın sərhədlərin-
dən kənarda İslamla ilkin tanışlığın vasitəsi olmuşdur.

444 İbn Səd, I, 262-263.

306

........................... İslamın Ərəbistan yarımadasında yayılması

Yarımadada, xüsusilə özünəməxsus dini, siyasi və iq-
tisadi nüfuza malik Qüreyş qəbiləsi ilə müsəlmanların
uzunmüddətli mübarizəsini müşahidə edən ərəb qəbi-
lələrinin böyük əksəriyyəti 630-cu ildə Məkkənin fəth
edilməsi nəticəsində müsəlmanların siyasi üstünlük
qazandığına şahid olmuşlar. Ərəb qəbilələri arasında
dini mərkəz kimi ehtiram göstərilən Kəbənin yerləş-
diyi Məkkə müsəlmanların hakimiyyətinə keçmiş, İs-
lamın ən güclü müxalifi Qüreyş isə müsəlman olmuş-

dur.
Məkkənin fəthindən dərhal sonra Hüneyn qəz-

vəsində ən güclü ərəb qəbilələrindən olan həvazinlilər
məğlub olmuş və İslamı qəbul etmişlər. Bir il sonra
Hicazın üç böyük şəhərindən biri olan Taifin sakinlə-
ri, Səqif qəbiləsi Mədinəyə gələrək biət etmişdir. Bü-
tün bunların nəticəsində, ümumilikdə Hicaz müsəl-
manların siyasi hakimiyyətinə daxil olmuşdur. Nəha-
yət, Təbük səfəri (630) ilə birlikdə Şimali Ərəbistanın
böyük bir hissəsində İslam hakimiyyətinin təsis olun-
ması nəticəsində ərəb qəbilələrinin bir çoxu Məhəm-
məd peyğəmbərlə danışıqlar aparmağa qərar vermiş
və Mədinəyə heyətlər göndərməyə başlamışdır.

Mədinəyə gələn çoxsaylı heyətlərə görə hicri 9-
cu (miladi 630-631-ci) il İslam tarixində heyətlər və
yaxud elçilər ili (sənətu’l-vufud) adlandırılmışdır.
Mənbələrə görə, 630-631-ci illərdə Ərəbistan yarım-
adasının müxtəlif yerlərindən yetmişdən çox heyət
Mədinəyə gələrək İslamı qəbul etmiş, İslamı şəxsən

307

İslam tarixi................................................................................

təbliğçisi olan peyğəmbərdən və ya onun həmin qəbi-
ləyə göndərəcəyi müəllimdən öyrənmək istədiklərini
bildirmişlər. Hicri 9-cu ildən əvvəl də kütləvi şəkildə
və yaxud mənsublarının müəyyən bir qismi İslamı
qəbul edən ərəb qəbilələri var idi. Hicri 5-ci (626-cı)
ildə Mədinəyə gələrək müsəlman olan Bəni-Müzey-
nə445 və hicri 7-ci (628-ci) ildə dəniz yolu ilə Ciddə
limanından Mədinəyə gələn və aralarında Əbu Musa
əl-Əşərinin də olduğu əllinəfərlik Bəni-Əşər qəbiləsi
heyətini446 buna nümunə göstərmək olar. Həmin dövr-
də bu qəbilələrin İslamı qəbul etməsi istisna təşkil
edirdi. Heyətlər ili adlandırılan hicri 9-cu ildə isə bü-
tünlükdə yarımadadan onlarca qəbilə heyəti Məhəm-
məd peyğəmbərlə danışıqlar üçün Mədinəyə gəlmiş-
dir.

Qəbilə heyəti, başçısı və üzvləri, onların Mədi-
nədə qaldıqları yerlər, aparılan danışıqlar və nəticələri
ilə əlaqəli İbn Sədin təfsilatlı şəkildə nəql etdiyi
məlumatlardan anlaşıldığına görə, həmin dövrdə bi-
rincisi Bəni-Əsəd, sonuncusu Məzhic qəbiləsindən
olmaqla, yetmişə yaxın qəbilə heyəti Mədinəyə gəl-
mişdir.447 Qəbilələrin ümumi sayı nəzərə alındıqda,

445 İbn Səd, I, 265, 278, 291.
446 İbn Səd, I, 348.
447 İbn Səd, I, 291-346.

308

........................... İslamın Ərəbistan yarımadasında yayılması

Yəmən və Həzrəmövtdən gələn qəbilə heyətləri üs-
tünlük təşkil edirdi.448

İslamla tanış olmaq, Məhəmməd peyğəmbərlə
danışıqlar aparmaq, öz yurduna qayıtdığı zaman
qəbiləsi arasında yeni dini yaymaq qəbilə heyətlərinin
əsas gəliş məqsədlərindən idi. Mədinədə bəzən sə-
habələrin evlərində, bəzən də Məscidi-Nəbəviyə biti-
şik Süffədə qonaq qaldıqları dövrdə həm müsəlman-
larla yaxından ünsiyyət quran, həm də Məhəmməd
peyğəmbəri şəxsən tanıyan heyət üzvləri əksəriyyət
etibarilə İslamı qəbul etmiş, onu öz qəbiləsi arasında
yaymaq vədi ilə Mədinədən yola çıxmışlar. Məsələn,
mənbələrin qeyd etdiyinə görə, Peyğəmbərin süd qo-
humlarının qəbiləsi olan Səd ibn Bəkr qəbilə heyəti-
nin başçısı kimi Mədinəyə gələn Zimam ibn Sələbə
İslamın əsas prinsipləri haqqında məlumatı Məhəm-
məd peyğəmbərə təsdiqlədərək qayıtdıqdan sonra
qəbiləsinin də müsəlman olmasına nail olmuşdur.449

Mədinədə qaldıqları müddətdə heyətlərə İslamın
əsas prinsipləri arasında vergi qaydaları ilə əlaqəli
məlumatlar da verilirdi. Bu çərçivədə hər bir qəbi-
lənin yaşadığı bölgənin iqlim şərtləri, qəbilənin əsas
məşğuliyyəti nəzərə alınır və bunun əsasında qayda-

448 Mustafa Fayda, İslâmiyetin Güney Arabistan’a Yayılışı, Ankara

1982, s.23-130.
449 İbn Səd, II, 299-300; İbn Hişam, s.1069-1070; Təbəri, Tarix, III,

124-125.

309

İslam tarixi................................................................................

lar öyrədilirdi. Ərəb qəbilələrinin bir çoxunun hey-
vandarlıqla məşğul olduğu nəzərə alınaraq, heyvan-
ların vergiləndirilməsi ilə əlaqəli qaydalar qəbilələrə
yazılı şəkildə verilirdi. Məsələn, Bahilə qəbiləsi heyə-
tinin təmsilçisi olan Mütərrif ibn Kahin əl-Bahiliyə
istifadə olunmayan torpağın əkilməsi ilə alınan məh-
sulun, həmçinin müxtəlif heyvan növlərindən alınan
zəkat miqdarı ilə əlaqəli təfsilatların qeyd olunduğu
məktub verilmişdir.450 Bəhreyndən gələn Əbdülqeys-
oğulları heyətinə daha əvvəl məşğul olduqları şərab-
çılığın yerinə üzümdən sirkə və digər məhsulların
hazırlanması istiqamətində təlimatla yanaşı, bəzi tex-
niki məlumatlar da verilmişdir.451 Ovçuluqla məşğul
olan Tey qəbiləsi təmsilçilərinin əti yeyilən heyvan-
lar, ovlama üsulları və bənzər mövzulara dair sualları
isə əlaqədar ayələrin nazil olmasına səbəb olmuş-
dur.452

Bu qəbilə heyətləri arasında qəbulolunmaz şərt-
lər irəli sürənlər də var idi. İslamı qəbul etmiş qəbilə-
lərin əhatəsində müsəlmanlara qarşı mübarizənin
mümkün olmadığını anlayan Səqif qəbiləsinin Əb-

450 İbn Səd, I, 284. Həmin il heyvandarlıq və əkinçilik sahəsinə dair
vergi miqdarını bildirən məktublar Himyər hökmdarlarına, Yəməndəki Ha-
ris ibn Kəb qəbiləsinə də göndərilmişdir. Məsələn baxın: Yəhya ibn Adəm,
s.119; İbn Hiam, s.1081-1087; Bəlazüri, Fütuh, s.83.

451 Əbu Übeyd, Kitabül-əmval, s. 186-187.
452 Maidə, 5/4. İbn Səd, I, 321-322; İbn Hişam, s. 1972-1073.

310

........................... İslamın Ərəbistan yarımadasında yayılması

düyalil ibn Əmrin başçılığı ilə göndərdiyi heyət İsla-
mın əsas qaydaları başda olmaqla bir çox məsələdə
güzəşt istəmişdir. Belə ki, heyət üzvləri müəyyən
müddət namaz və zəkat kimi dinin əsas şərtlərindən
azad olmağı, Taifin haram bölgə elan olunmasını, Lat
bütünə ibadətə, alkoqollu içki və ribaya icazə veril-
məsini istəmişlər. Müəyyən bir müddətlik zəkatdan
və hərbi xidmətdən azad edilmək xaric, qəbilə heyə-
tinin digər şərtləri qəbul olunmamış, daha əvvəl mü-
səlman olmuş Müğirə ibn Şubə Lat bütünün ortadan
qaldırılması üçün Taifə göndərilmişdir.453

Mədinəyə gələn bütpərəst ərəblərin qəbilə he-
yətləri İslamı qəbul etmişlər. Xristian qəbilə heyətlə-
ri, əsasən, öz dinində qalmaqla razılığa gəlmişlər.
Nəcran heyəti454 və Bəni-Təğlib qəbiləsinin təmsilçi-
ləri Xristianlıqda qalmağa üstünlük vermiş, cizyə ver-
gisi ödəməklə müsəlmanlar tərəfindən himayə olun-
mağı, İslam hakimiyyətini qəbul etmişdir.455

Nəticə olaraq, 630-cu ildə müsəlmanlar səkkiz il
əvvəl mədinəlilərin himayəsinə ehtiyac duyan dini az-
lıqdan Qüreyş, Səqif, Həvazin, Süleym və digər güclü
ərəb qəbilələrindən ibarət xarici düşmənlərini, Mədinə
daxilində və ətrafında müsəlmanların mövcudluğunu

453 Vaqidi, III, 966-970; İbn Səd, I, 312-313; İbn Hişam, s. 1041; İbn
Şəbbə, I, 270-271; Təbəri, Tarix, III, 98-99.

454 İbn Səd, I, 288, 356-358; Əbu Übeyd, Kitabül-əmval, s. 280;
Bəlazüri, Fütuh, s. 75-76.

455 İbn Səd, I, 316.

311

İslam tarixi................................................................................

təhlükə altına alan digər rəqiblərini təsirsiz hala gətirən
mühüm dini-siyasi gücə çevrilmişlər. Bütün bunlar bir
neçə il əvvəl Hicazın sıravi şəhəri olan Mədinəni,
sadəcə, Hicazın deyil, yarımadanın ən mühüm siyasi
mərkəzinə çevirmişdir. Buna görə də yetmişə yaxın
ərəb qəbiləsi siyasi danışıqlar aparmaq üçün bu yeni
mərkəzə üz tutmuşdur. Bu qəbilələr arasında Kində,
Murad və Həmdan kimi güclü qəbilələrin İslamı qəbul
etməsi nəticəsində Yəmən bölgəsi, Əzd qəbiləsi sayə-
sində Ümman, Əbdülqeys, Təmim və Əsəd qəbilələri
sayəsində Ərəbistanın şərqi və mərkəzi İslam hakimiy-
yətinə daxil olmuşdur. Heyətlər vasitəsilə qəbilələrin
İslamı qəbul edib zəkat daxil olmaqla, digər öhdəliklə-
ri yerinə yetirmələri Mədinə dövlətinə bağlı olduqla-
rını göstərirdi. Məhəmməd peyğəmbər həmin yerlərlə
müntəzəm əlaqələr yaradır, ora valilər, vergi məmur-
ları və müəllimlər göndərirdi.456

Bununla birlikdə, bütün heyətlərin Mədinəyə
gəlmə səbəbinin könüllü şəkildə İslamı qəbul etmək
olduğunu demək çətindir. Xüsusilə bədəvi qəbilələr
arasında İslama siyasi məqsədlə yaxınlaşanlar, müəy-
yən imtiyazlar qazanmaq məqsədilə İslamı qəbul
etmək arzusunda olanlar da var idi. Məsələn, Bəni-
Səsə qəbiləsinin rəisi, şair Amir ibn Tüfeyl, müsəl-
man olmasının müqabilində özünün “əhli-vəbər” (kö-
çəri xalq), Məhəmməd peyğəmbərin isə “əhli-mədər”

456 İbrahim Sarıçam, Həzrət Muhamməd və ümumbəşəri dəvəti, s. 439.

312

........................... İslamın Ərəbistan yarımadasında yayılması

(oturaq əhali) üzərində olmaqla hakimiyyətin ortaq
olması kimi bir təklif irəli sürmüşdür.457

Buna görə də xüsusilə bədəvi qəbilələr arasında
hələ Məhəmməd peyğəmbərin yaşadığı dövrdə onun-
la bağladıqları müqaviləni pozanlar olmuşdur. Pey-
ğəmbərin həyatının son dövründə peyğəmbərlik id-
diasında olan Müseylimətül-kəzzabın ətrafında birlə-
şərək, İslamdan imtina etdiklərini bildirən Hənifə qə-
biləsini buna misal göstərmək olar. Bundan əlavə,
Xəndək döyüşündə müttəfiqlər ordusunda yer alan
Bəni-Əsəd qəbiləsinin təmsil olunduğu nümayəndə
heyəti də İslamı qəbul etdikdən sonra ondan üz çevir-
miş və peyğəmbərlik iddia edən Tüleyhə ibn Xüvey-
lidin ardınca gedərək müsəlmanlara qarşı savaşmış-
dır.

Bütün bunlar göstərir ki, İslamın siyasi hakimiy-
yəti 630-631-ci illərdə Mədinəyə gələn bəzi heyətlər
vasitəsilə ərəb qəbilələri tərəfindən qəbul edilsə də,
İslam inanc sistemi olaraq, xüsusilə, Qətəfan, Hənifə
və Əsəd kimi bəzi bədəvi qəbilələr arasında hələ
sözün əsl mənasında yerləşməmişdir. Bədəvilərin
İslamı inanc kimi deyil, siyasi hakimiyyət kimi qəbul
etdikləri Qurani-Kərimin “Hücurat” surəsində də öz
əksini tapmışdır: “Bədəvi ərəblər: “Biz iman gətir-
dik!” – dedilər. Onlara de: “Siz (qəlbən) iman gətir-
mədiniz! Ancaq: “Biz islamı qəbul etdik!” – deyin.

457 İbn Səd, I, 310.

313

İslam tarixi................................................................................

Hələ iman sizin qəlblərinizə daxil olmamışdır. Əgər
Allaha və Peyğəmbərinə itaət etsəniz, O, sizin əməl-
lərinizdən heç bir şey əskiltməz... (Ey Peyğəmbər! Bu
bədəvilərə) de: “Siz dininizi (həqiqi müsəlman oldu-
ğunuzu) Allahamı öyrədirsiniz? ... Onlar islamı qəbul
etdiklərinə görə sənə minnət qoyurlar. De: “Müsəl-
man olduğunuzla mənə minnət qoymayın!..”.458

Bəzi qəbilələrin məcburiyyət qarşısında Mə-
həmməd peyğəmbərin siyasi hakimiyyətinə tabe ol-
ması İslam tarixinin “riddə” hadisəsi olaraq tanınan
hadisələrlə nəticələnəcəkdi. Belə ki, hələ Məhəmməd
peyğəmbər həyatda ikən bəzi qəbilələr Yəməndə Əs-
vəd əl-Ənsi və Yəmamədə Müseylimə kimi peyğəm-
bərlik iddia edən şəxslərin ətrafında birləşmişdilər.
Peyğəmbərin vəfatından sonra, birinci xəlifə Əbu
Bəkrin dövründə isə bəzi qəbilələr zəkat vergisini
ödəməkdən imtina edərək, Mədinənin paytaxt olma-
sına etiraz edən üsyanlara yol açmışlar.

10.3. Vida həcci və vida xütbəsi
Məhəmməd peyğəmbər 631-ci (hicri 9-cu) ilin
həcc mövsümündə Əbu Bəkr ibn Əbu Qühafəni həcc
əmiri təyin edib üç yüzə yaxın səhabə ilə birlikdə
Məkkəyə göndərmişdir. Onun ardından Əli ibn Əbu
Talibi “Tövbə” surəsinin bütpərəstlərlə əlaqəli ayələ-

458 Hücurat, 49/14-17.

314

........................... İslamın Ərəbistan yarımadasında yayılması

rini çatdırmaq üçün göndərmişdir. Əli ibn Əbu Tali-
bin bayramın ilk günü Məkkədə insanlara çatdırdığı
bu xəbərə görə, həmin ildən etibarən bütpərəstlərin
Kəbəni ziyarət etməsi qadağan olunur, Məhəmməd
peyğəmbərlə sülh müqaviləsi bağlamış bütpərəstlərin
müqavilə müddəti bitənə qədər təhlükəsizlikləri tə-
min olunurdu.459

Məhəmməd peyğəmbər növbəti il, 632-ci (hicri
10-cu) ildə həcc ziyarəti üçün hazırlaşmış və mümkün
olduğu qədər çox sayda müsəlmanın iştirak etməsi
üçün xəbər göndərmişdir. O, ailə üzvləri ilə birlikdə,
Mədinədə toplaşmış müsəlmanların müşayiəti ilə 22
fevral 632-ci (26 zilqadə 10-cu) ildə yola çıxmış, Zül-
xüleyfədə ihrama girmişdir. Məhəmməd peyğəmbər
Zülxüleyfədən sonra Bəyza, Mələl, İrqüzzəbyə, Röv-
ha, Ərc, Süqya, Əbva, Cühfə, Qədiri-Xüm, Qüdeyd,
Üsfan, Qəmim, Mərrüzzəhran, Sərif və Zitüva mən-
təqələrindən keçərək, 4 zilhiccə 10-cu ildə Məkkəyə
çatmışdır.460

4-8 zilhiccə 10-cu il tarixdə həyata keçirilən bu
ziyarət həccin müsəlmanlara fərz olmasından sonra,
Məhəmməd peyğəmbərin yerinə yetirdiyi ilk və son
həcc ziyarəti olmuşdur. “Vida həcci” adlandırılan bu
səfərdə Peyğəmbər müsəlmanlara həccin bütün
hökmlərini həm nəzəri olaraq öyrətmiş, həm də təc-
rübi olaraq göstərmişdir. Peyğəmbərin həmin həcc zi-
yarəti əsnasında Ərəfat, Mina və Əqəbədə müsəlman

459 Vaqidi, III, 1077-1079; İbn Səd, II, 167-168.
460 Vaqidi, III, 1088-1091; İbn Səd, II, 171-173.

315

İslam tarixi................................................................................

zəvvarlardan ibarət 120000-140000 nəfərlik izdiha-
mın qarşısında oxuduğu xütbələr daha sonra İslam
tarixində “Vida xütbəsi” adı ilə məşhur olmuşdur.461

Həmin xütbələrində Məhəmməd peyğəmbər sə-
habənin diqqətini yalnız müsəlmanları deyil, ümumi-
likdə, bəşəriyyəti maraqlandıran təbii insan hüquqla-
rına çəkmişdir.462 Bəndə hüququnun pozulmasının
Allahın bağışlamayacağı iki günahdan biri olduğunu
vurğulayan Məhəmməd peyğəmbər bu çərçivədə can
və mal toxunulmazlığı; günah və cəzanın fərdiliyi;
ailə üzvləri, ər-arvad arasındakı hüquq və öhdəliklər,
xüsusilə qadınlara qarşı yaxşı davranılması; ribanın
və qan düşmənçiliyinin qadağan olunması; müsəl-
manlar arasındakı qardaşlığın, əmanətə sədaqətin
əhəmiyyəti üzərində durmuşdur.463

İslam tarixi mənbələrinə görə, Məhəmməd pey-
ğəmbərin Vida xütbəsində bildirdiyi bir neçə məqam,

461 Məhəmməd peyğəmbərin vida həccində oxuduğu xütbələr bir mətn
şəklində birləşdirilərək ilk dəfə ensiklopedist alim Cahizin (v. 255/869)
istifadə etdiyi “Vida xütbəsi” ifadəsi ilə məşhur olmuşdur. Baxın: Bün-
yamin Erul, “Vedâ hutbesi”, DİA, XLII, 591-593.

462 Vida xütbəsinin insan hüquqları çərçivəsində təhlil olunmasına dair
baxın: İbrahim Bayraktar, İslâm’ın İnsana Tanıdığı Bazı temel Haklar ve
Veda Hutbesi, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1991, sayı:
10, s. 221-231; Mehmet Şener, Veda Hutbe’sinin İnsan Hakları Yönünden
Kısaca Tahlili, Doğu’da ve Batı’da İnsan Hakları, 1996, s. 125-130; Meh-
met Soysaldı, Veda Hutbesinde Evrensel İlkeler, Hikmet Yurdu Düşünce-
Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 2018, c. XI/21, s. 75-93; Fikret
Karaman, İslami Tebliğin Evrenselliği ve Veda Hutbesi Üzerine Bir
Değerlendirme, Diyanet İlmi Dergi, 1994, c. XXX/3, s. 93-97.

463 Vida xütbəsinin tam mətni üçün baxın: Vaqidi, III, 1088-1117; İbn
Səd, II, 172-190; Hamidullah, İslam Peyğəmbəri, I, 298-301.

316

........................... İslamın Ərəbistan yarımadasında yayılması

onun müsəlmanlara vəsiyyəti kimi anlaşılmışdır. İlk
növbədə o, sözlərinə diqqətlə qulaq asılmasını, bəlkə
bir daha müsəlmanlarla görüşmə imkanı olmadığını
bildirmişdir. Ardından, təbliğ fəaliyyətini yerinə ye-
tirdiyinə müsəlmanların şahidlik etməsini istəmiş və
Allahı bu razılığa şahid tutan sözlər söyləmişdir.
Digər tərəfdən, Məhəmməd peyğəmbər müsəlmanla-
ra təbliğ etdiyi prinsiplərin daha sonrakı nəsillərə çat-
dırılması təlimatını vermişdir.464

Peyğəmbərin Vida həccini yerinə yetirdiyi səfər
əsnasında baş vermiş bir hadisə İslam tarixinin Mə-
həmməd peyğəmbərdən sonrakı dövründə siyasi ha-
kimiyyətə dair fikir fərqliliklərinin yaranmasında mü-
hüm rol oynamışdır. Klassik İslam tarixi mənbələrin-
də təfsilatlı şəkildə yer verilməsə də, bəzi mənbələrə
görə, Məhəmməd peyğəmbər 17 mart 632-ci (18 zil-
hiccə 10-cu) ildə Həccdən qayıdarkən Məkkə ilə Mə-
dinə arasındakı Qədiri-Xum adlı bataqlıq ərazinin ya-
xınlığında düşərgə salmışdır. Vida xütbəsində olduğu
kimi, təbliğ fəaliyyətini yerinə yetirdiyini müsəlman-
lara təsdiq etdirən Peyğəmbər səhabələrə Qurani-Kə-
rim və Əhli-Beytdən ayrılmamağı tövsiyə etmişdir.
Daha sonra o, Əli ibn Əbu Talibin əlindən tutaraq yu-
xarı qaldırmış və “Mən kimin mövlasıyamsa, Əli də
onun mövlasıdır. Ey Allahım, onu sevəni sev, ona
düşmən olanın düşməni ol!” – demişdir.465

464 Vaqidi, III, 1010-1011; İbn Səd, II, 260-261.
465 Məsələn baxın: Məclisi, Biharül-ənvar, Beyrut, 1403/1983, XXIII,
113-118; Bəzi hədis mənbələrində hadisənin baş verdiyi zaman və şərtlərlə

317

İslam tarixi................................................................................

“Qədiri-xum” adlandırılan bu hadisə erkən dövr-
lərdən etibarən, bəzi İslam alimləri tərəfindən Mə-
həmməd peyğəmbərin əmisioğlu və kürəkəni olan Əli
ibn Əbu Talibi özündən sonra siyasi lider təyin etmə-
sinin arqumenti kimi dəyərləndirilmişdir.466 Digər
İslam alimləri isə Məhəmməd peyğəmbərin vəfatın-
dan sonra baş verən siyasi hadisələri də diqqətə ala-
raq, Qədiri-xum hadisəsinin Peyğəmbərin siyasi xələf
təyin etməsi olaraq yorumlanmasının doğru olmadı-
ğını irəli sürmüşlər.467 Qədiri-xum hadisəsi X əsrdən
Büveyhilər (932-1062) və Fatimilər (909-1171) kimi
bəzi dövlətlərin də rəsmi bayramı kimi qeyd olun-
muşdur.

əlaqəli təfsilatlarında fərqlilik olan rəvayətlər üçün baxın: Əhməd ibn Hən-
bəl, Müsnəd, I, 84, 118-119, 152; IV, 281, 367-371; Müslim, “Fəzailüs-
səhabə”, 36-37; Tirmizi, “Mənaqib”, 19-20.

466 Geniş məlumat üçün baxın: Allame Şeyh Abdülhüseyin Emini,
“Dinin Kemali ve Gadir-i Hum Olayı”, Misbah, 2017, c. 6/13, s. 127-162.

467 Bu alimlərə görə Qədiri-xumda Məhəmməd peyğəmbərin Əli ibn
Əbu Talib haqqında istifadə etdiyi “mövla/vəli” sözlərinin siyasi ardıcıl
olan “xəlifə” mənasından daha çox “dost, yoldaş” mənasındadır. Bundan
əlavə, Məhəmməd peyğəmbərin həmin sözləri Əli ibn Əbu Talibin bir cən-
gavər kimi qəzvə və səriyyələrdə çox sayda məşhur bütpərəst ərəb öldür-
düyü üçün ona qarşı qəbilə/qan düşmənliyi yaranmasının qarşısını almaq
və Əli ibn Əbu Talibin Yəməndən gətirdiyi qənimətin paylaşdırılmasında
bəzi səhabələr arasında yaranan anlaşılmazlığı ortadan qaldırmaq və s. sə-
bəblərlə dediyi qeyd olunur. Nəticə olaraq, bu alimlərin fikrinə əsasən, Qə-
diri-xum hadisəsində Məhəmməd peyğəmbərin verdiyi ismarıc müsəlman-
ların Əli ibn Əbu Talibə qarşı sevgi və yaxud düşmənlik bəsləyərkən bunun
həm də peyğəmbərə qarşı münasibəti əks etdirəcəyinin bilinməsidir. Geniş
məlumat üçün baxın: Ethem Ruhi Fığlalı, “Gadîr-i Hum”, DİA, XIII, 279-
280; Cemal Sofuoğlu, “Gadir-i Hum Meselesi”, Ankara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXIV, s. 461-470.

318

........................... İslamın Ərəbistan yarımadasında yayılması

10.4. Məhəmməd peyğəmbərin vəfatı
Məhəmməd peyğəmbər Vida həccindən qayıt-
dıqdan sonra səhhəti pozulmuşdu. Digər səbəblərlə
yanaşı, bu xəbərin də təsiri ilə İslamı yeni qəbul etmiş
bəzi qəbilələr arasında peyğəmbərlik iddia edən şəxs-
lər meydana çıxmışdır. Yəmən və Yəmamə daxil ol-
maqla, yarımadanın müxtəlif bölgələrində üsyan hə-
rəkatı başlamışdır. Yəməndə peyğəmbərlik iddiası ilə
meydana çıxan Əsvəd əl-Ənsi öz qəbiləsi Bəni-Əns
və Bəni-Məzhicdən topladığı 600-700 nəfərlik süvari
dəstəsi ilə bir aydan qısa müddətdə Səna şəhərinə hü-
cum etmiş, ilk müsəlman valinin oğlu Şəhr ibn Bazanı
öldürmüş, dul həyat yoldaşı Azadla evlənmişdir. Bir
neçə ay ərzində bütünlükdə Yəməni ələ keçirən Əs-
vəd Məhəmməd peyğəmbərin bölgədəki valilərinin
və yerli xalqın dəstəyi, həmçinin Azadın da köməyi
ilə 632-ci ilin iyun (11-ci ilin rəbiüləvvəl) ayında
öldürülmüşdür.468
Həmin dövrdə peyğəmbərlik iddiası ilə tərəfdar
kütləsi toplayanlardan bir digəri Yəmamədə Bəkr ibn
Vail qəbiləsinin bir qolu olan Bəni-Hənifədən Mü-
seylimətül-Kəzzab idi. Əsl adı Məsləmə ibn Sümamə
olan bu şəxs 630-cu ildə bir qismi xristian, bir qismi
bütpərəst olan Bəni-Hənifə qəbiləsinin rəisi olmuş,
631-ci ildə qəbilə heyətinin tərkibində Mədinəyə gəl-

468 Təbəri, Tarix, III, 227-240.

319

İslam tarixi................................................................................

miş, Yəmaməyə qayıtdıqdan sonra, Məhəmməd pey-
ğəmbərə göndərdiyi məktubda özünü peyğəmbər elan
etmiş, yer üzünün yarısının özünə, yarısının isə Qü-
reyşə aid olması şəklində siyasi ortaqlıq təklif et-
mişdir. Məhəmməd peyğəmbər cavab məktubunda
“yalançı” olaraq xitab etdiyi üçün Müseylimə əl-
Kəzzab (Yalançı Məsləməciyəz) adlandırılmışdır.
Həbib ibn Zeyd əl-Ənsarini Müseylimənin ətrafında
toplanmış üsyançı qrupları yatırtmaq məqsədilə böl-
gəyə elçi olaraq göndərmişdir.469

Məhəmməd peyğəmbərin vəfatından əvvəl baş
verən digər mühüm hadisə 632-ci ildə Bizans üzərinə
göndərilmək üçün Üsamə ibn Zeydin rəhbərliyi ilə bir
ordunun təşkil edilməsidir. Ordunun tərkibində Əbu
Bəkr, Ömər ibn Xəttab, Səd ibn Əbu Vəqqas, Əbu
Übeydə ibn Cərrah kimi məşhur səhabələr olduğu hal-
da, bir mövlanın oğlu olan, üstəlik, hələ iyirmi yaşını
tamamlamamış gənc olduğu üçün təcrübəsiz hesab
edilən Üsamənin başçı təyin edilməsi bəzi səhabələrin
etirazı ilə qarşılandı. Məhəmməd peyğəmbər Mutə or-
dusuna rəhbər təyin etdiyi Zeyd ibn Harisə kimi, oğlu

469 Məhəmməd peyğəmbər elçiyi göndərdikdən qısa müddət sonra vəfat
etmişdir. Peyğəmbərin vəfatından sonra birinci xəlifə Əbu Bəkrin bölgəyə
göndərdiyi müsəlman ordusu ilə Müseylimənin tərəfdarları arasında 633-
cü ildə Ərəbistan yarımadasının o zamana qədərki ən böyük müharibəsi
hesab olunan Əqraba döyüşü baş vermişdir. Mənbələrə görə həmin döyüş-
də Müseylimənin minlərlə tərəfdarı öldürülmüş, çox sayda Qurani-Kərim
hafizi olmaqla yüzlərlə müsəlman şəhid olmuşdur. Vaqidi, I, 286-287;
Təbəri, III, 137-147, 271-315.

320

........................... İslamın Ərəbistan yarımadasında yayılması

Üsamə ibn Zeydin də komandirliyə layiq olduğunu
bildirmişdir. Səfərə çıxmaq məqsədilə Mədinə yaxın-
lığındakı Cürf adlı bölgədə düşərgə quran ordunun
göndərilməsi Həzrət Məhəmmədin səhhətinin ciddi
dərəcədə pisləşməsi səbəbindən təxirə salındı.470

11-ci ilin səfər/632-ci ilin may ayında Məhəm-
məd peyğəmbərin səhhəti ciddi şəkildə ağırlaşdı.
Məsciddə namaza imamlıq etməkdə də çətinlik çək-
diyi üçün bu işi bir neçə gün Əbu Bəkrə həvalə etdi.471
Mənbələrdə qeyd olunan məlumata görə, vəfatından
üç-dörd gün əvvəl Məhəmməd peyğəmbər vəsiyyət
yazdırmaq məqsədilə mürəkkəb və yazı materialı is-
təmiş, lakin Ömər ibn Xəttabın da aralarında olduğu
bəzi səhabələrin etirazı və yaranan anlaşılmazlığa
görə bundan imtina etmişdir.472 Bəzi İslam alimlərinə
görə, Məhəmməd peyğəmbər həmin vəsiyyətində
özündənsonrakı siyasi xələfini təyin etmək istəmiş,
lakin səhabələr arasında yaranan ixtilafa görə bunu
həyata keçirməmişdir.473 “Qirtas (kağız) hadisəsi”
adlandırılan bu hadisə daha sonra İslam tarixində
dini-siyasi qruplar arasında ən ixtilaflı məsələlərdən
birinə çevrilmişdir.474

470 İbn Səd, II, 189-190, 248-250.
471 İbn Səd, II, 215-224, 290-292; Bəlazüri, I, 555-561.
472 Buxari, “Elm”, 39; Müslim, “Vəsiyyə”, 22; İbn Səd, II, 242-245.
473 Şeyx Müfid, əl-İrşad, s. 98; Məhəmməd Baqir Məclisi, Biharül-
Ənvar, c. 22, s. 468-475; c. 38, s. 156-158.
474 Əlaqədar rəvayətlərin təhlili üçün baxın: Harun Reşit Demirel,
“Hadis Edebiyatında Peygamber (s.a.v.)’ın Son Günleri ve Kırtas Olayı,

321

İslam tarixi................................................................................

Məhəmməd peyğəmbər, ümumi qəbul edilmiş
görüşə görə, 13 rəbiüləvvəl 11-ci/8 iyun 632-ci ildə
vəfat etmişdir.475 Məhəmməd peyğəmbərin vəfatı
Mədinədə müsəlmanlar arasında böyük kədər və
çaşqınlıqla qarşılanmışdır. Mənbələrə görə bu xəbərə
hazır olmayan səhabələrdən biri kimi, Ömər ibn
Xəttab Peyğəmbərin yaşadığını iddia etmiş, vəfat
etdiyini deyənləri cəzalandıracağını bildirmişdir.476
Qızı Aişənin otağına gedib Peyğəmbərin vəfat etdiyi-
ni anlayan Əbu Bəkr məscidə çıxaraq Ömər ibn
Xəttab başda olmaqla, müsəlmanlara bu sözlərlə
xəbərdarlıq etmişdir: “Ey insanlar! Məhəmmədə itaət
edənlər bilsinlər ki, o, vəfat etmişdir. Allaha ibadət
edənlər isə onun ölümsüz olduğunu bilirlər. Quranda
buyurulduğu kimi, “Məhəmməd ancaq bir peyğəm-
bərdir. Ondan əvvəl də peyğəmbərlər gəlib-getmişdir.
Əgər o ölsə və ya öldürülsə, siz gerimi dönəcəksiniz?
Halbuki, geri dönən şəxs Allaha heç bir zərər yetir-
məz. Lakin Allah şükür edənlərə mükafat verər”.477

Turkish Studies: Türkoloji Araştırmaları: International Periodical for the
Language, Literature and History of Turkish or Turkic, 2018, c. XIII/25, s.
161-177; Abdulalim Demir, “İmamiyye Şiası Hadis Kaynaklarına Göre
Hz. Ömer’in Kırtâs Olayındaki Tavrı ve İlgili Rivayetlerin Tahlili, Temel
İslam Bilimleri Araştırmaları, 2018, s. 219-246; Mehmet Salih Arı, “Sünnî
ve Şiî Kaynaklarına Göre Hz. Ömer ve Kırtâs Olayı”, Uluslararası Hz.
Ömer Sempozyumu, 2018, c. II, s. 323-332.

475 İbn Səd, II, 272-274; Bəlazüri, Ənsab, I, 548-549.
476 İbn Səd, II, 260-266.
477 Ali İmran, 3/144.

322

........................... İslamın Ərəbistan yarımadasında yayılması

Əbu Bəkrin bu xitabından sonra, Mədinədə Məhəm-
məd peyğəmbərin vəfat etdiyi həqiqəti qəbul edil-
mişdir.478

Peyğəmbər yaxın qohumlarından olan əmisi
Abbas ibn Əbdülmüttəlib, onun oğulları Fəzl və Qü-
səm, həmçinin Üsamə ibn Zeyd və Efiyopiya mənşəli
mövlası Şüqranın köməyi ilə kürəkəni Əli ibn Əbu
Talib tərəfindən yuyularaq kəfənlənmişdir. Müsəl-
manlar dəstə-dəstə gələrək, Peyğəmbərin cənazə na-
mazını qıldıqdan sonra, cənazənin dəfn olunacağı
yerə qərar verilmiş və Həzrət Məhəmməd vəfat etdiyi
otaqda dəfn olunmuşdur.479

Həzrət Məhəmmədin 610-cu ildə başlayan pey-
ğəmbərlik fəaliyyəti 632-ci ildə sona çatmış, ömrü-
nün son on ilini həm də dövlət başçısı kimi yaşamış-
dır. Onun vəfatı əsnasında İslam Ərəbistan yarımada-
sının bütün ərazisinə yayılmış, Mədinə şəhəri dövlət
başçısı peyğəmbər Həzrət Məhəmməd ilə onlarca qə-
bilə heyətinin danışıqlar apardığı paytaxta çevrilmiş-

dir.

478 İbn Səd, II, 268-270.
479 İbn Səd, II, 288-300.

323

İslam tarixi................................................................................

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT

Abdulalim Demir, “İmamiyye Şiası Hadis Kaynakla-
rına Göre Hz. Ömer’in Kırtâs Olayındaki Tavrı
ve İlgili Rivayetlerin Tahlili, Temel İslam Bi-
limleri Araştırmaları, 2018, s. 219-246.

Abdülkerim Özaydın, “Arap: İslam’dan Önce Arap-
lar’da Sosyal ve İktisadi hayat”, DİA, III, 321-
324.

Abdülkerim Özaydın, “el-Kâmil”, DİA, XXIV, 281-
283.

Abdülkerim Özaydın, “Târihu Medîneti Dımaşk”,
DİA, XL, 90-92.

Adem Apak, İslam tarihi, IV cild, İstanbul: Ensar
Neşriyat, 2011.

Ahmet Ağırakça, “Gassaniler”, DİA, XIII, 397-398.
Ahmet Güç, “Put”, DİA, XXXIV, 364-365.
Ali Rıza Sağman, İslam Tarihinde Bahira Meselesi,

İstanbul: Ahmet Sait Matbaası, 1959.
Allame Şeyh Abdülhüseyin Emini, “Dinin Kemali ve

Gadir-i Hum Olayı”, Misbah, 2017, c. 6/13, s.
127-162.

324

....................................................... İstifadə olunmuş ədəbiyyat

Arslan İhsan, “Vahiy Bağlamında Rahib Bahira Ola-
yının Değerlendirilmesi”, Recep Tayyip Erdo-
ğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (RTEU
Journal of Social Sciences), 2018, sayı: 8, s. 313-
341.

Bağdadi, Tarixü Bağdad au Mədinətis-səlam, I-XIV,
Beyrut t.y.

Barbara Roggema, The Legend of Sergius Barbara:
Eastern Christian apologetics and apocalyptic in
responce to Islam, Leiden: E.J.Brill, 2012.

Bəkri, Abdullah ibn Əbdüləziz (v. 487/1094), Mucəm
məstəcəm min əsmail-bilad vəl-məvazi (red.
Mustafa əs-Səqqa), 4 cild, Beyrut t.y.

Bəlazüri, Əbül-Abbas Əhməd ibn Yəhya (v. 279/-
892), əl-Büldan və fütuhüha və əhkamüha (red.
Süheyl Zəkkar), Beyrut 1992.

Bəlazüri, Əbül-Abbas Əhməd ibn Yəhya (v. 279/-
892), Ənsabül-əşraf (red. Məhəmməd Həmidul-
lah) I, Qahirə, 1959.

Bəlazüri, Əbül-Abbas Əhməd ibn Yəhya (v. 279/-
892), Ənsabül-əşraf (red. Riyad Zirikli, Süheyl
Zəkkar), I-XIII, Beyrut 1996.

325

İslam tarixi................................................................................

Buxari, Əbu Abdullah Məhəmməd ibn İsmail (vb.
256/870), əl-Camiüs-səhih, 8 cild, İstanbul
1992.

Bünyamin Erul, “Vedâ hutbesi”, DİA, XLII, s. 591-
593.

Bünyamin Erul, Hz. Peygamber’in Risalet Öncesi
Hayatına Farklı Bir Yaklaşım, Diyanet İlmi
Dergi, Peygamberimiz Özel Sayısı, 2000, s. 33-
66.

Cahiz, Əbu Osman Əmr əl-Kinani əl-Leysi, əl-Bəyan
vət-təbyin (red. Əbdüssəlam Muhamməd Ha-
run), 4 cild, Qahirə 1975.

Cahiz, Əbu Osman Əmr əl-Kinani əl-Leysi, Kitabül-
həyəvan, 7 cild, Beyrut 1388/1969.

Cahiz, Əbu Osman Əmr əl-Kinani əl-Leysi, Rəsailü
Cahiz (red. Əbdüssəlam Muhamməd Harun), 4
cild, Qahirə: 1979.

Casim Avcı, “Mes‘ûdî, Ali b. Hüseyin”, DİA, XXIX,
353-355.

Casim Avcı, “Târihu Bağdâd”, DİA, XL, 88-89.

Cavad Əli (v. 1408/1987), əl-Müfəssəl fi tarixil-Ərəb
qəbləl-İslam, I-X, Beyrut 1980.

Cəfər Sübhani, Əbədiyyət Nuru Həzrət Muhəmməd,
Bakı: Nurlar, 2014.

326

....................................................... İstifadə olunmuş ədəbiyyat

Cemal Sofuoğlu, “Gadir-i Hum Meselesi”, Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XXIV,
s. 461-470.

Cengiz Kallek, “Kitâbü’l-Harâc”, DİA, XXVI, 101-
104.

Chelhod, J., “Rada‘”, EI², VIII, 361-362.

Daniel C. Peterson, Muhammad: the Prophet of God,
Grand Rapids: Əilliam B. Erdmans Publishing,
2007.

De Lacy O’leary, History of Arabia Before Muham-
med, Lahor 1989.

Əbu Übeyd, Qasım ibn Səllam əl-Hərəvi əl-Əzdi (v.
224/838), Kitabül-əmval (red. Məhəmməd
Əmarə) Qahirə 1989.

Əbu Übeyd, Qasım ibn Səllam əl-Hərəvi əl-Əzdi (v.
224/838), Kitabün-nəsəb (red. Məryəm Məhəm-
məd Xeyrüddür), Beyrut 1989.

Əbu Yusif, Yaqub ibn İbrahim ibn Həbib əl-Ənsari
əl-Kufi (v. 182/798), Kitabül-xərac, Beyrut
1399/1979.

Əbu Yusuf, Kitabül-xərac, Beyrut 1399/1979.

Əhməd Şöqvi Fəncuri, İslamda İlk Hemşire Hanım
Sahabî: Rüfeyde (trc. Taceddin Uzun), Konya
1992.

327

İslam tarixi................................................................................

Elnurə Əzizova, “Ubeyd b. Şeriyye”, DİA, XLII, 15-
16.

Elnurə Əzizova, “Ukâz”, DİA, XLII, 61-62

Elnurə Əzizova, “Zülmecâz”, DİA, XLIV, 570-571.

Elnurə Əzizova, Hz. Peygamber Döneminde Çalışma
Hayatı ve Meslekler.

Əskəri, Əbu Hilal Həsən ibn Abdullah (ö. 400/1009),
əl-Əvail, Beyrut 1407/1987.

Əsmai, Əbu Səid Əbdülməlik (v. 216/831), Şərhu Di-
vani Zürrummə (red. Əbdülqüddüs Əbu Salih),
I-III. Beyrut 1993.

Əşa, Əbu Basir Sənnacətül-ərəb Məymun ibn Qeys
(v. 7/629), Divani Əşa əl-kəbir, (şrh. Məhəm-
məd Əhməd Kazım), Beyrut 1994.

Ethem Ruhi Fığlalı, “Ebu Talib”, DİA, X, 238.

Ethem Ruhi Fığlalı, “Gadîr-i Hum”, DİA, XIII, 279-
280

Əzraqi, Əxbarü Məkkə və ma caə fiha minəl-asar
(red. Rüşdi Salih Mələas), I-II, Beyrut 1416.

Fakihi, Əbu Abdullah Məhəmməd ibn İshaq (v. 272/-
885), Əxbarü Məkkə fi qədimid-dəhr və hadisi
(red. Əbdülməlik Abdullah Düheyş), I-VI, Bey-
rut 1984.

328

....................................................... İstifadə olunmuş ədəbiyyat

Faruk Abu-Chacra, “Trade and Trade Routes of the
Quraysh”, Asian Trade Routes (ed. Karl Rein-
hold Haellquist), London 1991, s. 38-42.

Faruk Abu-Chakra, “Trade and Trade Routes of the
Quraysh”, Asian Trade Routes (ed. Karl Rein-
hold Haellquist), London 1991, s. 38-42.

Ferdinand Əüstenfeld, Geschichte der Stadt Medina
im Auszuge aus dem arabischen des Samhudi,
Göttingen 1860

Fikret Karaman, İslami Tebliğin Evrenselliği ve Veda
Hutbesi Üzerine Bir Değerlendirme, Diyanet
İlmi Dergi, 1994, c. XXX/3, s. 93-97.

Fuad Sezgin, “İslam tarihinin kaynağı olmak bakı-
mından Hadis’in ehemmiyeti”, İslam Tetkikleri
Enstitüsü Dergisi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1957, II/1, s.19-
36.

Fuat Sezgin, Geschichte des Arabischen Schrifttums
(GAS), Leiden: E.J.Brill, 1967, c. I/2, s. 65-117.

Gregor Schoeler, “Əriting and Publishing: On the Use
and Function of Əriting in the First Centuries of
Islam”, Arabica, XLIV/3 (Leiden 1997), s. 423-
435.

Hakkı Dursun Yıldız, “Arap/Tarih”, DİA, İstanbul,
1991, III, 272-276.

329

İslam tarixi................................................................................

Haqqı İsmail İbrahim, Əsvaqül-ərəbit-ticariyyə fi
şibhil-cəzirtil-ərəbiyyə, Amman 1423/2002.

Halil Aldemir, “İhtilaf Çözümleme Yöntemi Olarak
Mübahele”, İnsan ve Toplum Dergisi, 2011, I/2,
s. 135-154.

Halis Demir, Recep Tayyip Gedikli, Mikail Şeker, İs-
lam Tarihindeki Bir Vakanın Yorum Kritiği:
Rahip Bahira Olayı, Ağrı İslami İlimler Dergisi
(AGİİD), 2018, sayı 2, s. 57/92

Haqqı İsmail İbrahim, Əsvaqül-Ərəbit-ticariyyə fi
şibhil-cəzirətil-Ərəbiyyə, Amman 1423/2002.

Harun Reşit Demirel, “Hadis Edebiyatında Peygam-
ber (s.a.v.)’ın Son Günleri ve Kırtas Olayı, Tur-
kish Studies: Türkoloji Araştırmaları: Interna-
tional Periodical for the Language, Literature
and History of Turkish or Turkic, 2018, c.
XIII/25, s.161-177;

Heck, Gene Ə., “Arabia Əithout Spices’: An Alterna-
tive Hypothesis”, JAOS, MXXIII/3 (Connecti-
cut 2003), s. 547-576.

Həmdani, İbnül-Haiq Həsən ibn Əhməd ibn Yaqub
(v. 334/945), Kitabü’l-Cövhərəteyni’l-ətiqatey-
nil-maiəteyn minəs-səfra və’l-beyza (red. Hə-
məd əl-Casir), Riyad 1408/1987.

330

....................................................... İstifadə olunmuş ədəbiyyat

Həmdani, İbnül-Haiq Həsən ibn Əhməd ibn Yaqub
(v. 334/945), Sifətü Cəzirətil-Ərəb (red. Mə-
həmməd ibn Əli Əqva), Riyad 1977.

Həsən Bəsri, Fəzilətül-mücavərə fi Məkkətil-mükər-
rəmə, İstanbul: Mətbəəi-Amirə, 1280.

Heyd, Ə. Yakın-Doğu Ticaret Tarihi, (trc. Enver Ziya
Karal), Ankara 1975.

Hüseyin Algül, “Haram Aylar”, DİA, XVI, 105-106.

Hüseyin Algül, “Himyerîler”, DİA, XVIII, s. 62-63.

Hüseyin Algül, “Mûte Savaşı”, DİA, XXXI, s. 385-
587.

Hüseyin Ali Dakûkî, “Hîre”, DİA, XVIII, 122-124.

Hüseyin Elmalı, “Hitâbet/Arap Edebiyatı”, DİA,
XVIII, 158-160.

İbn Düreyd, Əbu Bəkr Məhəmməd ibn Həsən əl-
Əzdi, (v. 321/933) əl-İştiqaq, (red. Əbdüssəlam
Məhəmməd Harun), Qahirə 1958.

İbn Əbdülbər, Əbu Ömər Cəmaləddin Yusif ibn Ab-
dullah (v. 463/1071), əl-İstiab fi mərifətil-əshab
(red. Əli Məhəmməd əl-Bicavi), I-IV. Beyrut
1412.

İbn Əbdürəbbih, Əbu Ömər Əhməd ibn Məhəmməd
(ö. 328/940), əl-İqdül-fqrid, VII, Qahirə 1969.

331

İslam tarixi................................................................................

İbn Əsakir, Tarixü mədinəti Diməşq (red. Mühib-
büddin Əbu Səid əl-Əmrəvi, I-LXX, Beyrut
1995.

İbn Həbib, Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Həbib Ümeyyə
(v. 245/860), əl-Mühəbbər, (red. Ilse Lichten-
stadter), Beyrut t.y.

İbn Həbib, Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Həbib Ümeyyə
(v. 245/860), əl-Münəmmaq fi əxbari Qüreyş
(red. Xurşud Əhməd Faruq), Beyrut 1985.

İbn Həcər, Əbül-Fəzl Şəhabəddin Əhməd ibn Həcər
əl-Əsqəlani, (v. 852/1449), əl-İsabə fi təmyizis-
səhabə (red. Əli Məhəmməd Bicavi), I-VIII,
Beyrut 1992.

İbn Həzm, Əbu Məhəmməd ibn Əli ibn Əhməd (v.
456/1064), Cəmhərətü ənsabil-ərəb (red. Əbdüs-
səlam Məhəmməd Harun), Qahirə 1982.

İbn Hişam, Əbu Məhəmməd Cəmaləddin Əbdülməlik
(v. 213/828), es-Sirətün-nəbəviyyə (red. Musta-
fa əs-Səqqa və digər.), Dəməşq-Beyrut 1424/-
2003.

İbn İshaq, Əbu Abdullah Məhəmməd ibn İshaq (v.
150/767), Sirət ibn İshaq: əl-müsəmma bi-Kita-
bi’l-mübtədə vəl-məbəs vəl-məğazi (thq. Mə-
həmməd Həmidullah), Konya 1981.

332

....................................................... İstifadə olunmuş ədəbiyyat

İbn Mənzur, Məhəmməd ibn Mükərrəm ibn Əli əl-
Ənsari (v. 711/1311), Lisanül-ərəb, I-XV, Bey-
rut t.y.

İbn Miskəveyh, Təcaribül-üməm (red. Əbül-Qasım
Emami), I-VI, Tehran: Suruş, 2001/1421.

İbn Qüteybə, Əbu Məhəmməd Abdullah ibn Müslim
(v. 276/889), əl-Məarif (red. Sərvət Üqqaşə),
Qahirə 1981.

İbn Səd, Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Səd (v.
230/845), ət-Təbəqatül-kübra (red. İhsan Ab-
bas), I-IX, Beyrut 1968.

İbn Səd, Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Səd (v.
230/845), ət-Təbəqatül-kübra: əl-qismül-mü-
təmmim (red. Ziyad Məhəmməd Mənsur), Mə-
dinə 1408/1987.

İbn Sidə, Əbül-Həsən Əli ibn İsmayıl (v. 458/1066),
əl-Mühkəm və’l-mühîtül-əzəm (red. Mustafa əl-
Hicazi, Hamid Əbdülməcid), I-XII, Qahirə
1419/1998.

İbn Sidə, Əbül-Hasan Əli ibn İsmayıl ibn Sidə (v.
458/1066), əl-Müxəssəs, I-XVI, Beyrut 1978.

İbn Şəbbə, Tarixül-mədinətil-münəvvərə (red. Əli
Məhəmməd Dundul, Yasin Saduddin Bəyan), I-
II, Beyrut 1996.

333

İslam tarixi................................................................................

İbnül-Cövzi, Əbül-Fərəc Cəmaləddin Əbdürrəhman
ibn Əli (v. 597/1201), əl-Müntəzəm fi tarixil-
müluk vəl-üməm, 18 cild, Beyrut t.y.

İbnül-Əsir, əl-Kamil fit-tarix (red. Abdullah əl-Qazi),
I-XI, Beyrut 1415.

İbnül-Əsir, Üsdül-ğabə fi mərifətis-səhabə (thq. Xəlil
Məmun Şiha), I-V, Beyrut, 1418/1997.

İbnül-Kəlbi, Əbül-Münzir İbnüs-Saib Hişam ibn Mə-
həmməd (v. 204/819), Cəmhərətün-Nəsəb (red.
Naci Həsən), Beyrut 1986.

İbnül-Kəlbi, Əbül-Münzir İbnüs-Saib Hişam ibn Mə-
həmməd (v. 204/819), Kitabül-əsnam (red. Əh-
məd Məhəmməd Übeyd), Əbudabi: əl-Mcməüs-
səqafi, 2003/1424.

İbn Xəldun, Əbu Zeyd Vəliyüddin Əbdürrəhman ibn
Məhəmməd (ö. 808/1406), Müqəddimə (tərc.
Zakir Kadiri Ugan), I-III, Ankara, 1988.

İbrahim Bayraktar, İslâm’ın İnsana Tanıdığı Bazı te-
mel Haklar ve Veda Hutbesi, Atatürk Üniver-
sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1991, sayı: 10,
s. 221-231.

İbrahim Sarıçam, “Hicâbe”, DİA, XVII, 431-432.

İhsan Abbas, “əl-Əlaqatüt-ticariyyə beynə Məkkə
vəş-Şam hətta biayətil-fəthil-islami”, əl-Əbhas,
XXXVIII (Beyrut 1990), s. 3-40.

334

....................................................... İstifadə olunmuş ədəbiyyat

İlyas Akyüzoğlu, İbn-i Miskeveyh ve Tarih Anlayışı,
Ankara Üniversiteti Sosial Elmlər İnstitutu, An-
kara 2003.

İrfan Şahid, “İslâm Öncesi Arabistan”, İslâm Tarihi:
Kültür ve Medeniyeti (ed. P.M. Holt vd.) (trc.
Hamdi Aktaş vd.), I-IV, İstanbul 1997, I, 19-43.

İsfəhani, Əli ibn Hüseyn ibn Məhəmməd Əbül-Fərəc,
(v. 357/967), əl-Əğani (şrh. Əbdüləmir Əli
Mihənna, Səmir Cabir), I-XXIV. Beyrut 1986.

İsmail Metin, Hz. Muhammed’in Risalet Öncesi Ha-
yatına Yaklaşımlar: Fransızca Siyer Literatürü
Örneği, Hadis ve Siyer Araştırmaları, 2016, c. II,
s. 83-103.

İsmail Yiğit, “Sebe”, DİA, XXXVI, 241-243.

J. Spencer Trimingham, Christianity among the
Arabs in Pre-Islamic Times, London –Nyu
York, 1979.

Jones, A. H. M., “Asian Trade in Antiquity”, Islam and
the Trade of Asia (ed. D. S. Richards), s. 1-10.

Joseph Schacht, “Rıdâ”, İA, IX, 724-726.
Kudret Büyükcoşkun, “Arabistan”, DİA, III, 248-

252.
M. Yaşar Kandemir, “Hatice”, DİA, XVI, 465-466.

335

İslam tarixi................................................................................

Mahmud İbrahim, Merchant Capital and Islam,
Ausitn 1990.

Maxime Rodinson, Mohammed, New York, 1974.

Maya Shatzmıller, “Tidjâra”, EI², X, 466-475.

Məclisi, Məhmməd Bağır ibn Məhəmməd Təqi (v.
1110/1698), Biharül-ənvar, 110 cild, Beyrut,
1403/1983.

Mehmed Said Hatiboğlu, Hz. Peygamber’i Yanlış
Yorumlama Tezahürleri, İslami Araştırmalar,
1986, c. I, say. 2, s. 5-11

Mehmet Akif Aydın, “Aile”, DİA, II, 196-200.

Mehmet Ali Kapar, “Ka’b b. Eşref”, DİA, XXIV, 3-4.

Mehmet Ali Kapar, “Lahmiler”, DİA, XXVII, 54-55.

Mehmet Aykaç, “Fatıma bint Esed”, DİA, XII, 225.

Mehmet Azimli, Benu Kureyza Kuşatması ve Sonucu
Hakkında Bazı Düşünceler”, Dicle Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, X/2, Diyarbəkr 2008,
s. 26-27.

Mehmet Salih Arı, “Sünnî ve Şiî Kaynaklarına Göre
Hz. Ömer ve Kırtâs Olayı”, Uluslararası Hz.
Ömer Sempozyumu, 2018, II, s. 323-332.

Mehmet Soysaldı, Veda Hutbesinde Evrensel İlkeler,
Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler
Araştırma Dergisi, 2018, XI/21, s. 75-93.

336

....................................................... İstifadə olunmuş ədəbiyyat

Mehmet Şener, Veda Hutbe’sinin İnsan Hakları
Yönünden Kısaca Tahlili, Doğu’da ve Batı’da
İnsan Hakları, 1996, s. 125-130.

Mehmet Şimşek, “Peygamberlik Nurunun Hz.
Muhammed’e İntikali”, İlahiyat Araştırmaları
Dergisi, 2019, 11, s. 137-147

Meir Jacob Kister, “al-Hira: Some Notes on its Rela-
tions əith Arabia”, Arabica, XV, Leiden: 1968,
s. 143-169.

Meir Jacob Kister, “Notes on the Papyrus Text About
Muhammad’s Campaign Against the Banu al-
Nadir”, Archiv Orientalni, XXXII (1964), s.
233-236.

Meir Jacob Kister, “The Massacre of the Banu Quray-
za: A Re-Examination of a Tradition”, Jerusa-
lem Studies in Arabic and Islam, 8 (1986), s. 63

Meir Jacob Kister, “The Sons of Khadija”, Jerusalem
Studies in Arabic and Islam, XVI, Qüds 1993, s.
59-95

Məqrizi, Əbül-Abbas Təqiyyüddin Əhməd ibn Əli (v.
845/1442), İmtaül-Əsma bima lin-nəbiyyi mi-
nəl-əhval vəl-əmval vəl-həfədə vəl-məta (red.
Məhəmməd Əbdülhəmid ən-Nəmisi), I-XV.
Beyrut 1420/1999.

337

İslam tarixi................................................................................

Mərzuqi, Əbu Əli Əhməd ibn Məhəmməd (v. 421/-
1030), əl-Əzminə vəl-əmkinə, 2 cild, Qahirə t.y.

Michael Lecker, “İslâm Öncesi ve İslâm’ın İlk Dö-
neminde Medîne (Yesrib) Pazarları Üzerine”
(tərc. Ahmet Turan Yüksel), İslâm San’at, Tarih,
Edebiyat ve Musiki Dergisi (İSTEM), IV
(Konya 2004), 247-256.

Michael Lecker, The Banû Sulaym: a contribution to
the study of early Islam, Jerusalem 1989.

Muallakât – Yedi Askı (trc. M. Şerefettin Yaltkaya),
Ankara 1989.

Muhammed Hamidullah (v. 2002), “el-Îlâf veya İs-
lâm’dan Önce Mekke’nin İktisadi-Diplomatik
Münasebetleri” (trc. İsmail Cerrahoğlu), AÜİFD,
IX. (Ankara 1961), s. 213-222.

Muhammed Hamidullah (v. 2002), “Hilfü’l-Fudûl”,
DİA, XVIII, 31-32.

Muhammed Hamidullah (v. 2002), “Hudeybiye ant-
laşması”, DİA, XVIII, 218-219.

Muhammed Hamidullah (v. 2002), “Hz. Peygam-
ber’in İslâm Öncesi Seyahatleri” (trc. Abdullah
Aydınlı), İİFD, 4. (Erzurum 1980), s. 327-342.

Muhammed Hamidullah (v. 2002), İslâm Peygam-
beri: Hayatı ve Faaliyetleri (trc. Salih Tuğ), I-II.
İstanbul 2003.

338

....................................................... İstifadə olunmuş ədəbiyyat

Muhammed Hamidullah (v. 2002), İslam Peyğəm-
bəri, 2 cild, Bakı: İpəkyolu Nəşriyyatı, 2013.

Muhammed Hamidullah (v. 2002), Məcmuətül-
vəsaiqis-siyasiyyə liəhdin-Nəbəvi vəl-xilafətir-
raşidə, Beyrut 1422/2001.

Muhammed Hamidullah, “Hendek gazvesi”, DİA,
XVII, 194-195.

Muhammed Hamidullah, “Hicrî Takvim ve Tarihî
Arkaplanı” (tərc. Kasım Şulul), Uludağ Üniver-
sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, IX/9 (2000), s.
671-685

Muhammed Həmidullah, Məcmüatül-vəsaiqis-siya-
siyyə liəhdin-nəbəvi vəl-xilafətir-raşidə, Beyrut:
Darün-nəfais, 2001.

Murat Ağarı, “Ya‘kûbî”, DİA, XLIII, 287-288.

Musa ibn Üqbə, əl-Məğazi (thq. M. Baqşiş Əbu Ma-
lik), Rabat 1994.

Mustafa əl-Azami, İlk Devir Hadis Edebiyatı (tərcü-
mə Hulusi Yavuz), İstanbul: İz yayıncılık, 1993,
s. 34-58.

Mustafa Fayda, “Batn-ı Nahle Seriyyesi”, DİA, V,
202-203.

Mustafa Fayda, “Bedir Gazvesi”, DİA, V, 325-327.

Mustafa Fayda, “Bedevî”, DİA, V, 311-317.

339

İslam tarixi................................................................................

Mustafa Fayda, “Halîfe b. Hayyât”, DİA, XV, 301-
303.

Mustafa Fayda, “Hz. Muhammed’in Necranlı Hıristi-
yanlarla Görüşmesi ve Mübâhele”, İslam İlim-
leri Enstitüsü Dergisi, Ankara Universiteti İla-
hiyyat Fakültəsi, 1975, II, s. 143-149

Mustafa Fayda, “Nesî”, DİA, XXXII, 578-579.
Mustafa Fayda, “Siyer ve meğazi”, DİA, XXXVII,

319.
Mustafa Fayda, “Târihu’l-Ümem ve’l-Mülûk”, DİA,

XL, 92-94.

Mustafa Fayda, İslâmiyetin Güney Arabistan’a Yayı-
lışı, Ankara 1982.

Mustafa Fayda, İslâmiyetin Güney Arabistan’a Yayı-
lışı, Ankara 1982, s. 23-130.

Mustafa Özkan, “Medine Vesikası”, DİA, II (Ek), s.
212-215.

Müslim, Əbul-Hüseyn Müslim ibn əl-Hccac (v. 261/-
875), əl-Camiüs-səhih, 5 cild, İstanbul 1981.

Müstafa Sabri Küçükaşçı, “Kinde”, DİA, XXVI, 37-
38.

Nadir Özkuyumcu, “Beni Nadir”, DİA, XXXII, 27-
276.

340

....................................................... İstifadə olunmuş ədəbiyyat

Nasirüddin əl-Əsəd, əl-Qiyan vəl-ğina fil-əsril-
Cahili, Beyrut 1988.

Neşet Çağatay, İslâm Dönemine Dek Arap Tarihi,
Ankara 1989.

Nihad M. Çetin, “Arap/Edebiyat”, DİA, III, 286-309.
Nihad M. Çetin, “Arap/Yazı”, DİA, III, 376-377.
Osman Çetin, “İbn Zebâle”, DİA, XX, 458.
Patricia Crone, “Hoə Did The Quranic Pagans Make

A Living?”, BSOAS, LXVIII/3 (London 2005),
387-399.

Patricia Crone, Meccan Trade and the Rise of Islam,
Oxford 1987.

Philip K. Hitti, İslam Tarihi: Siyasi ve Kültürel (trc.
Salih Tuğ), 4 cild, İstanbul 1980.

Qali, Əbu Əli İsmail ibn Qasım (v. 356/960), əl-
Əmali, 3 cild. Beyrut: Darül-Kütubil-İlmiyyə,
t.y.

Qəlqəşəndi, Əbül-Abbas Şəhabəddin Əhməd ibn Əli
(v. 821/1418), Sübhül-Əşa, 14 cild, Beyrut,
1987.

Razi, Əbu Bəkr Məhəmməd ibn Zəkəriyya (v. 313/-
925), Muxtarüs-sihah (red. Mahmud Xatir),
Beyrut, 1995.

341

İslam tarixi................................................................................

Richard James Horatio Gottheil, Bir Hıristiyan Bahira
efsanesi – bir tahrif örneği (XI-XII. Yüzyıl: Ba-
hira hadisesinin Hz. Muhammedi (S.A.V.) ve
İslamiyeti reddeden bir efsaneye dönüştürülmesi
(trc. Fatımatüz Zehra Kamacı), İstanbul: İnkilab
Yayınları, 2008.

Robert Bertram Serjeant, “Material for a History of
Islamic Textile”, Ars Islamica, IX (Michigan
1942), s. 54-145.

Robert Sımon, Meccan Trade and Islam (trc. Feodora
Sos), Budapest 1989.

Səid əl-Əfqani, Əsvaqül-ərəb fil-cahiliyyə vəl-islam,
Dəməşq 1960.

Səmani, Əbu Səid Əbdülkərim ibn Məhmməd b.
Mənsur əl-Mərvəzi (v. 562/1167), əl-Ənsab, I-
V, Beyrut 1988.

Sezgin, Fuat, Geschichte Des Arabischen
Schrifttums, I-XII, Leiden 1967-2000.

Smıth, G. R., “al-Shihr”, EI², IX, 438-439.
Suyuti, Əbül-Fəzl Cəlaləddin Əbdürrəhman ibn Əbu

Bəkr (v. 911/1505), Tarixül-xüləfa (red. Mə-
həmməd Mühyiddin Əbdülhəmid), y.y. 1371/-
1952.

342

....................................................... İstifadə olunmuş ədəbiyyat

Süheyli, Əbül-Qasım Əbdürəhman ibn Abdullah (v.
581/1185), ər-Rövzül-ünf fi şərhis-sirətin-
nəbəviyyə li-İbn Hişam, 7 cild, y.y. 1390/1970.

Şami, Əbu Abdullah Şəmsəddin Məhəmməd ibn
Yusif, Sübülül-hüda vər-rəşad fi sirəti xeyril-
ibad (thq. Əbdülmüiz Əbdülhəmid əl-Cəzzar),
13 cild, Qahirə: əl-Məclisül-əla liş-Şüunil-İsla-
miyyə, 1427/2006.

Şeyx Müfid, Məhəmməd ibn Məhəmməd (v. 413/-
1022), əl-İrşad, Beyrut: Müəssəsətül-aləmi lil-
mətbuat, 1979.

Şinasi Gündüz, “Sâbiîlik”, DİA, XXXV, 341-344.

Şinasi Gündüz, Sâbiîler: Son Gnostikler, İstanbul:
Vadi yayınları, 1999.

Təbəri, Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Cərir (v. 310/923),
Tarixüt-Təbəri: Tarixür-rüsul vəl-müluk (red.
Əbül-Fəzl İbrahim), I-XI, Beyrut t.y.

Təbrizi, Əbu Zəkəriyya əl-Xatib Yəhya (v. 502/1109),
Şərhül-müəlləqətil-əsril-müzəhhəbat (red. Ömər
Faruq ət-Təbba), Beyrut t.y.

Uri Rubin, “The Assassination of Ka’b b. al-Ashraf”,
Oriens, XXXII (1990), s. 65-71.

Übeyd ibn Şəriyyə, Əxbaru Übeyd ibn Şəriyyə əl-
Cürhümi fi əxbaril-Yəmən və əşarihə və ənsabi-
ha əlal-vəfa vəl-kəmal, Səna 1979.

343

İslam tarixi................................................................................

Ülkər Şirəliyeva, Kur’an-i Kerim’e Göre Nübüvvete
Karşı Direniş ve Sebepleri (Magistr dissertasi-
yası), İstanbul: Mərmərə Universiteti Sosial
Elmlər İnstitutu, 2001, s. 10-15.

Vahidi, Əbül-Həsən Əli ibn Əhməd (v. 468/1076),
Əsbabü nüzulil-Quran, Riyad 2005.

Vaqidi, Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Ömər ibn Va-
qid əl-Əsləmi (v. 207/823), əl-Məğazi (red.
Marsden Jones), I-III, Beyrut 1984.

Ə. Montgomeri Əatt, Muhammad at Madina, Oxford,
1956, s. 214-215

Ə.N. Arafat, “Neə Light on the Story of Banu Qu-
rayza and the Jeəs of Medina”, JRAS (1976), s.
100-110.

Əatt, Muhammad: Prophet and Statesman, s. 172-176

Xəlifə İbn Xəyyat, Əbu Əmr əş-Şeybani (v. 240/854),
Tarix (red. Əkrəm Ziya Öməri), Dəməşq 1397.

Xəlifə ibn Xəyyat, Kitabüt-təbəqat (thq. Süheyl
Zəkkar), c. I-II, Dəməşq: Vizarətüs-səqafə vəs-
səyyahə vəl-irşad vəl-qövmi.

Xəlil ibn Əhməd, Əbu Əbdürrəhman (v. 175/791),
Kitabül-eyn (red. Mehdi Məhzumi və İbrahim
Səmərrai), 8 cild, Beyrut 1988.

344

....................................................... İstifadə olunmuş ədəbiyyat

Yahya ibn Adəm, Kitabül-xərac (red. Əhməd Mə-
həmməd Şakir), Beyrut 1399/1979.

Yaşar Çelikkol, İslâm Öncesi Mekke, Ankara 2003.

Yəhya İbn Adəm, Əbu Zəkəriyya Yəhya ibn Adəm
ibn Süleyman (v. 203/818), Kitabül-Xərac (red.
Əhməd Məhəmməd Şakir), Beyrut 1399/1979.

Yəqubi, İbn Vazih Əhməd ibn İshaq (v. 292/905),
Tarixül-Yəqubi, 2 cild, Beyrut t.y.

Zəhəbi, Əbu Abdullah Şəmsəddin Məhəmməd (v.
748/1348), Siyəri-əlamin-nübəla (red. Şüeyb əl-
Ərnaut), I-XXV, Beyrut 1405/1985.

Zəməxşəri, Əbül-Qasım Carullah Mahmud (v. 538/-
1144), əl-Müstəqsə fi əmsalil-ərəb, 2 cild, Bey-
rut 1987.

Zübeyr İbn Bəkkar, Əbu Abdullah Zübeyr ibn Bəkkar
(v. 256/870), Cəmhərətü nəsəbi Qüreyş və əxba-
riha (red. Mahmud Məhəmməd Şakir), Ciddə
1961.

Zübeyri, Əbu Abdullah Müsəb ibn Abdullah (v. 236/-
851) Nəsəbi-Qüreyş (red. E. Levi Provençal),
Qahirə 1982.

Zürrummə, Əbül-Haris Qeylan ibn Üqbə (v. 117/-
735), Divanü şiri Zürrummə (Carlie Henry Ma-
kartney), yy. ty.

345

İslam tarixi................................................................................

Çapa imzalanmışdır: 06.10.2019
Kağız formatı: 60x90 1/16
Tiraj: 500

346