Жиенбаева МЕктепке дейінгі педогогика

с. Н.ЖИЕНБАЕВА Р. К. EEKMAfAMBETOBA А. Ж. СЫЗДЫК.БАЕВА е. И.Б0ЛШЕКБАЕВА МЕКТЕПКЕ ДЕЙ1НП ПЕДАГОГИКА 2-ш1 басылым кайта ецделген жене TOAblKTbipblAfQH ; К : i7

Рецензенттер: Мендаяхова К. - п.г.д,, Ь^азак мемлекетт1к кыздар педагогикалык yHHBepcHTexi Манкеш А.Е. - п.г.д., Абай атындагы Казак ултгык педагогикалык университет! Арзаибаева Б.О. - п.г.к., «0рлеу» б!л!ктш!кт! арттыру улттьщ орталыгы» акционерл!к когамы. Жиенбаева С.Н. Ж66 Мектепке деЙ1нг> педагогика. Оку куралы./- Алматы, Альманах, 2018.- 269 б. ISBN 978-601-7945-55-8 Оку куралында Kaaipri мектепке дей!нп б1л!мн!н теориялык-практикалык тургыдан гылыми жэне эд!стемелш жет!ст!ктер! ашылган. Мектепке дейшп педагогиканьщ эд!снамалык жэне теориялык непздер! балага бшм беруд!ц жуйел!к-!с-эрекетт!к тэсшдемес! мен балалар мен ересектердщ субъектсубъектш! озара эрекеггест!пн уйымдастыру тургысынан усынылган. Оку куралы педагогикалык мамандьщтар студенттерше арналган, толыгымен 5В010100 - Мектепке дейшп окыту жэне тэрбиелеу мамандыгынын мемлекетт!к бш1м беру стандартына сэйкес келед!. УДК 373.2 ББК 74.1 Zhll.l;140.T.16.B. 5B0I0100, 6М010100, 6D010I00 ~ Мектепке deiiimi оцыту жэне тэрбиелеу малюндыгы бойынша республикальщ оцу-эд1стемел1х кецесшн} отырысында макулданып, баспага усынылды №1 хаттама, 25.04.2018 ж. Бул басылымга барльщ цукьщтар «Альманах» баспа уйте muecini. Авторлыц цуцыц tiecinihj келшмшЫз кез к&чген тэсшмен квбейтуге тыйым салынды. ISBN 978-601-7945-55-8 © Жиенбаева С.Н., 2018 © Альманах, 2018

МАЗМ¥НЫ 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 2 2.1 2.2 2.3 3 3.1 3.2 4 4.1 4.2 4.3 4.4 5 .5.1 5.2 5.3 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 7 7.1 Мектепке дей1нг1 педагогика гылым рет1иде Мектепке дей1нг1 педагогиканьщ пэн1, м1ндетгер1 жоис кышет! Мектепке дейтп педагогиканьщ нег1зг1 санатгары Мектепке дей1нг1 педагогиканьщ шыгу тари.кы Казакстанда мектепке дей1нг1 б1л1м беру жуйсС1н1д калыптасуы мен дамуы Мектепке дей1нг1 педагогиканьщ баска гылымдармен байланысы Мектепке дей1нг1 педагогиканьщ зерттеу кездер! мен эд1стер1 Мектепке дейшп педагогиканьщ эдкнамалык ме|1здер1 Мектепке дешнп б1л1м беруд1н эд1снамалык тасшдс’мелер! Мектепке дейшг! тэрбие тркырымдамалары Мектепке дей1нг1 тэрбиен1ц педагогикалык теориялары Казакстандагы мектепке дей1нг1 б1л1м беру жуйес! «Мектепке дей1нг1 б1л1м беру жуйес!» TyciHiri К;азакстандагы мектепке дей1нг1 б1л1м беру жуйсс1, олардын типтер! жэне уйымдык курылымы Ерте жэне мектеп жасына дейшг! балаляр дамуыньщ жас ерекшел1ктер1 Ерте жэне мектеп жасына дей1нг1 балалардьщ жас кезеддер* Ерте жэне мектеп жасына дей1нг1 балалардыд исихологиялыкпедагогикалык ерекшел1кгер1 Жетекш! ic-эрекет Tycimri Бала дамуындагы дагдарыстар Баланын б1ртутас дамуы бала тулгасыиьщ алеумггтену! мен даралануынын Kopimci ретшде Бала тулгасыньщ элеуметтену! Тулганын даму факторлары Педагогикалык процесс мектеп жасына дей1мг1 балаларды дараландыру мен элеуметтенд1ру жагдайы ретшде Мектеп жасына дей1нг{ балаларда тргальщ мадеииет базисш калыптастыру Тэрбие мазмуны Дене тэрбиес! Адамгерш1л1к тэрбиес! Акыл-ой тэрбиес! Эстетикалык тэрбие Ерте жэне мектеп жасына дей1иг1 балалярды тэр6нелеуд1н зацдылыктары мен катидаттары Ерте жэне мектеп жасына дей1нп балялар тарбиесшщ -"чдылыктары мен кагидаттары туралы TyciHirrcp 5 6 7 14 20 22 27 29 30 35 36 41 42 51 52 58 62 67 72 72 75 78 80 85

7.2 7.3 Тарбиен1н эд1стер1 мен куралдары Тэрбие эд1стер1Н1ц ж'^ктелу! жэне оларга сипаттама Мектеп жасына деГннг! балалардыц т^-лгалык даму мониторинг! Мектеп жасына дей1нп балаларды балабакшада оцыту ерекшел!ктер1 Мектеп жасына дейшг! балаларды окытудьщ теорияльщ нег!здер! Балабакшада балаларды окыту мазмуны Мектеп жасына дей!нг! балаларды окыту кагидаттары Ерте Ж0не мектеп жасына дей!нг1 балаларды окыту эд!стер! Балабакшада окыту процес!н уйымдастыру формалары Мектепке дей1нг1 уйымдардагы заттык-кещст1кт1к дамытушы ортанын ерекшел1ктер1, уйымдастыру кагидаттары жэне оны жобалау Заттык-кещст!кт!к дамытушы орта тус!н!г! мен мэн! Заттык-кещст1кт!к дамытушы орта курылымы Мектепке дей!нп уйымдарда заттык-кец!ст!кт!к дамытушы ортаны куру кагидаттары Мектеп жасына дей!нп балалар вм1р1ндеп ойын Ойын - мектеп жасына дей!нп балалардьщ непзп !с-эрекет! Балалар ойыныныц ж!ктелу! Балалар ойыныньщ турлер! жэне оларга сипаттама Ойыншыктар Баланыц балабакшага бей1мделу1 «Бешмделу», «бей!мделу кезендер!» тусЫктер! Баланыц бей!мделу кезешндег! куйзел!ст!к жагдайы Бей!мделу кезешшн факторлары Балаларды окуга дайындау «Мектепке дайындык», «балалардын мектепте окуга дайьш болуы», «мектеп жасына толу» тус!шктер!нщ мазмуны Мектепке дей!нг! ересек жастагы балалардын дамуы Балаларды окуга дайындауцагы отбасыныч рол! Мектеп жасына дейшг! балалардьщ мектепте окуга даярлыгын диагностикалау Балабакша мен отбасы арасындагы езара эрекетгесМк Жеке ту.лганы кальштастырудагы отбасыньщ рел! Балабакша мен отбасы ынтымактастытыньщ формалары Пайдаланган эдебиеттер TiaiMi Глоссарий 1^осымшалар К^осьшша А TipeK сызбалар 1<,осьтмша Э Бакылау-елшеу материалдары Косымша Б Топтык жумыска арналган тапсырмалар .Косымша В Аныктамалык материалдар Пэнд!к корсеткгш 7.4 8 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 9.1 9.2 9.3 10 10.1 10.2 10.3 10.4 11 11.1 11.2 11.3 12 12.1 12.2 12.3 12.4 13 13.1 13.2 87 88 91 95 97 98 99 103 108 109 ПО 116 119 122 135 140 141 143 147 150 153 158 162 163 170 178 184 191 251 2.53 258

1 МЕКТЕПКЕ ДЕИШП ПЕДАГОГИКА ГЫЛЫМ РЕТ1НДЕ 1.1 Мектепке дей1нг1 педагогиканыц пэн1, м1ндеттер1 жэне кызмет! Мектепке дей1нг1 педагогика жалпы педагогика гылымынын 6ip саласы. Ол мектеп жасына дей1нп балалардьщ ваше тэн ерекшел1ктер1н ескере отырып, мектепке дей1нп окыту мен тэрбиен1н максаттарын, мазмунын жэне эд1стер1н карастырады. Мектепке дейшп педагогика - б^л ерте жэне мектеп жасына дей1нп балаларды окыту мен тэрбиелеудщ зацдылыктарын зертгейДн TYCIHIKTI педагогиканыц 6ip саласы. НАК;ТЫЛАУ Мектепке деЙ1нг1 педагогиканыц нысаны - 6ipiimiden, туганнан жеД жаска дешнп балалар, ектш1ден педагогикальщ процесс. Мектепке дей1нп педагогиканыц карастыратын пэш -педагогикалык процест1ц курамдас бел1ктер1, мацсаттары, М1ндеттер1, мазмуны мен формалары, эдктер! мен куралдары жэне олардьщ ерекшел1п (баска) бойынша езара эрекеттесу процес1нде (6ip кезкарас бойынша) тэрбиеш! мен балалардьщ сапасы мен касиетгер1н1ц турлену!. Мектепке дей1нп педагогиканыц непзг! м1ндеттер1: ~ мектепке дешнп уйымдар мен бастауышта окыту мекемелер1н!н арасындагы бш м беру кызмепн1ц мазмунымен сабактастыгын гылыми непздеу; - жас ерекшел1кгерше карай балалардьщ отбасында, мектепке дей1нг1 уйымдарда жан-жакты жэне тольщ дамуын камтамасыз ету уш!н балалармен жумыс 1стеуд1ц мазмунын, эд1стерш жэне технологиясын аныктау; - ерте жэне мектеп жасына дешнг! балаларды окыту мен тэрбиелеуд1н жана тужырымдамалары мен технологияларын эз1рлеу; - эртурл! топтардагы мектеп жасына дейшп балаларга бш м беруде вариативтл бш м багдарламаларын колданудьщ технологияларын жэне эд1стерш гылыми непздеу; ~ он нэтижелерд! тэж1рибеге енг1зу ушш педагогикалык 1Едызметг1н тэж1рибесш зерттеу жэне жинактау. Мектепке дей1нг1 педагогиканыц кызметтер! Тусшд1руш1л1к (теориялык) - бш м беру мен окыту процес1н, онын максаттарын, м1ндетгер1н, мазмунын, уйымдастыру формаларын, эд1стер1н жэне icKe асыру куралдарын, сондай-ак осы процестщ бапаньщ жеке басын калыптастыруга эсерш зерттейд!. Педагогикалык фак-плерд!, завдылыктарды, жагдайларды сипаттайды. Нэтиже - зандар, угымдар, капщалар, теория, угымдар.

1?олданбалы (технологиялык) заманауи когамньщ талаптарына сай Kejiexin бш1м беру мен 01р>1тудыц, жуйелер мен технологиялардьщ жаца, озык багдарламалары мен эд1стер1н 1?арастырады. Болжамдык - бш1м беру жуйес1н дамытудыц процестер! мен болашагын, тэрбиен! уйымдастыру мен педагогикалык шындыктыц дамуын болжайды. Окыту жэне тэрбиелеу - б1л1м берудщ жаца тужырымдамаларын гылыми тургыда болжап, отбасында жэне мектепке дешнп уйымдарда балаларды тэрбиелеудщ теорияльщ непздер! мен технологияларын зерттейд!, эртурл! типтег! мектепке дей1нг1 уйымдардагы оку процес1н1ц ерекшел1ктер1н керсетед!. 1.2 Мектепке дейшп педагогиканьщ nerisri санаттары Элеуметтену (лат. socialis - когамдык) - бул карым-катынас пен ic-эрекетте жузеге асырылатын жеке тулганьщ элеуметт1к тэж1рибес1н игеру процес! мен ОНЫЦ нэтижес!. 0леуметтенд1ру адамньщ когамньщ тольщ мушес! ретшде жумыс icxeyre мумюнд1к берет1н бшмн1ц, нормалардьщ жэне кундылыктардьщ белгш! 6ip жуйес1н мецгеру1н камтиды. Тэрбиелеуге келес! аныктамаларды беруге болады: 1) жинакталган тэжipибeнi урпактан урпакка беру, (кец элеум етк магынада); 2) адамга когамдык институттардьщ эсер! (отбасы, бМм беру мекемес!, букаралык акпарат куралдары, онер жэне т. б.) 3) арнайы уйымдастырылган, максатты жэне баскарылатын ужым эсер!, тэрбиешшер тэрбиеленуш!ге оган бер!лген касиетгер!н калыптастыру максатында (кец педагогикалык магынада); 4) тэрбиел!к мшдетгерд! шешуге багытталган накты тэрбие жумысыньщ пронес! жэне нэтижес! (тар педагогикалык магынада). Даму - эртурл! факторлардьщ, оньщ !ш!нде тэрбиен!н эсер!нен болатын сандык жэне сапалык езгер!стер. Мектеп жасына дейшг! балалардьщ жас ерекшел!ктер!не сипаттама (дамудьщ ерекшел!ктер!), жеке даму (ез!нд!к ерекшелш, даму ерекшел!ктер!), жеке тулгальщ даму (даму, жеке касиеттерш дамыту, олардын ерекшел!ктер!). Жас ерекшел1к даму - бул ерекшелктер! жэне даму зацдылыктарына тэн. Жеке даму - эрб!р баланыц даралык ерекшел!ктер!. Жеке тулгалык даму - мектеп жасына дешнг! балалардьщ жеке тулгалык касиеттершщ пайда болуы. 1^алыптастыру - бул баланьщ бук!л тыныс-т!рш!л!г!н ескере отырып, арнайы уйымдастырылган баскару факторларыньщ жиынтьн-ы. Окыту - бул акпарат беру, ендеу жэне жацасын жасау уш!н багытталган ересек (педагог, мугал!м, ата-аналар жэне т.б.) балалармен езара эрекетгесуд!н арнайы курылган процес!. Бул жагдайда балалар танымына карай акпаратпен жумыс !стеуде арнайы дагдылар мен епт!л!ктер!н калыптастыру, элеуметт!к жэне адамгерш!л!к м!нез-кулык эдеттер!н дамыту мацызды.

Бш1м - элеуметт1к тэж1рибен1 беруд1ц жетекш! тепп; жеке адамньщ жэне когамнын мудлес1нде жузеге асырылатын уйымдастырылган педаго}'икалык; процесс. BiaiMHin Kaaipri замангы xyciHiri адамзаттьщ элеуметг1к мацызы бар тэж1рибес1н мeнгepyдi, б]л1мге, дагдыга, шыгармашылык кызметке жэне элемге змоциялык кундылыкка багдарлауды камтиды. Мектепке дей1нп б!л1м беру - мектепке дей1нг1 уйымдарда немесе атаанасыньщ басшылыгьшен о^ыту мен тэрбиелеу процес1нде баланьщ жеке, адамгершш1кт1к жэне зияткерл1к дамуыньщ нег1з1н кал аута мшдегп. Мектеп жасына дей1нг1 кезен - баланьщ психикалык дамуы. K^asipri отандык жас кезецдер1не белу - 3-тен 6-7 жаска дей1н. Мектепке дей1нп балалык шак - бул баланьщ туганнан мектепке баруына дейшп кезен,. Мектепке дейшг! балалык шак баланьщ дене мушелерш1н каркынды дамуын жэне психикасыныц калыптасуымен сипазталады. Мектепке дейшп тэрбие - бул ерте жэне мектеп жасына дей1нп балалардыц отбасыльщ жэне когамдык тэрбиес!. Мектепке дейшп уйымдар - ерте жэне мектеп жасына деЙ1нп балаларды тэрбиелеуге жэне окытуга арналган бш м беру уйымдары. Мектепке дейшп уйымдардаты педагогикалык процесс - мектепке дешнп уйым жагдайында бш1м беру мен тэрбиелеу максаттарын б1ртутас жэне езара байланыстыратын процесс. 1.3 Мектепке дейзнп педагогиканыц шыгу тарихы Мектепке дешнп педагогиканыц тылым рет1нде пайда болуы Я.А. Коменскийд1ц (1592-1670) алгашкы мектепке дешнп тэрбие жуйес1н жасауымен байланысты, онда бала тэрбиес1ндег1 iorepi идеялар дамуы баяндалган; - балалардыц жас жэне жеке ерекшел1ктерш есепке алу кажетт1гш Kepceni; - терт кезецнен туратын жас ерекшел1ктер1н эз1рлед1: балалык шак, жетюншек шак, жастык шак, жеззлген шак. 0p6ip кезец алты жылга созылады, белг1л1 б1р шкалага сэйкес келед1.Туганнан 6 жаска дешнп баиаларга «атааналар мектеб!» арналган; - тэрбиенщ табигилык идеясын усынды; - «Дуниеш суреттер аркылы бейнелеу» атты окулыгы балаларды коршаган ортамен кернекш1ктер аркылы таныстырудыц басы болды; - балаларды окыту мен тэрбиелеу жумысында корнекшк эд1стерд1 кецшен колдану кажеттшг1н непздед!; - 6 жаска дей1нг1 балаларды тэрбиелеудеп непзг! м1ндет сез1м мушелер! мен т1л1нщ дамуы жэне коршаган орта туралы тусш1гшщ болуы деп есептед!; - ол баланы мектепте окытуга жуйел! дайындауга арналган бшм багдарламасын усынды, бул багдарлама барлык гылымньщ элементтер1н Камтыды. Усынылган б1л1мдер мен дагдылар карапайымнан курделше, жещлден ауырга е1уд1ц б1р1здш1к кагидаттарын сактаган.

Г.Песталоцци (1746-1827) тэрбиен1ц басты м1ндет1 баланын адамгерш1л1к келбет1н калыптастыру деп санады. Песталоцци жуйес1нде а/ламгершш1к тэрбиес!, айналадагы адамдарга суй1спенш1л1кпен карау сез1м1н дамыту жетекш! орын алады. Адамгерш1л1к тэрбиес1н1ц куралдары, б1р1нш1ден, айналадагы ец жакын ортадан балалардьщ алган мей1рбандьщ, суй1спенш1л1к кезкарасын адамдардьщ, кубылыстардыд, заттардьщ негурлым кец шенбер1не жэне, ек1нш1ден, педагогтардьщ кемег1мен жинакталган балалардьщ жеке ездер1шц тэж1рибес1н (б1р кылыктан баланьщ 03 бетшше без1ну1 жэне баскалардыц муддес! ушш б1рдецен1 курбан exyi, кандай да болсын куш жумсауы т.б.) тарату болып табылады. Адамгерш1л1к сипатындагы кыльщтарында жаттыгудьщ осы тэр1зд1 тэж1рибе жасау нег1з1нде бала жеке басыньщ муддес1нен ез ерк1мен бас тартуга уйренед!, баскаларга кемектест1м деген сана-сез1мнен лэззат алады. Песталоццид1ц езге 6ip кагидасы дамыта отырып окыту хуралы идеясы болды, ягни оку процес1н1ц курылымы мынадай болуга хи1с: хек мэл1меххерд1н жинацхалуына апарып кана коймай, сонымен б1рге балалар каб1лет1нщ дамуына да апарады, оларды болашакха езд1г1нен кызмех ехуге даярлайды, Бул идея орасан жем1сх1 болып шыкхы жэне кепхеген педагоггардьщ енбег1нде одан эр! дами xycxi. Песхалоцци басхы да хандаулы хэрбиеш! ана деп есепхед!. Охбаеыльщ бастапкы хэрбиеге орасан зор мацыз бере келш, оньщ дурыс багых алзл>1на камцорлык ехе охырып, ол «Аналар к1хабы, немесе балаларды бакьшазта жэне сейлеуге капай уйрету жен1нде аналарга арналган басшылык»,- аххы арнаулы куралды курасхыруга белсенд! кахысхы. Kixan материалдары баланьщ коршаган орха жен1ндег1 хусш1г1н кецейху жэне хэрх1пке келх1ру жагынан анага кемек керсетуте тшс болды. XIX гасырдын ек1нш1 жархысында XX гасырдыц басында Еуропада нем1с педагогы Фридрих Фребельдщ (1782-1852) мектепке дей!нг1 хэрбие хеориясы кен харалды. Фребельд1ц педагогикальщ жуйес1н1ц карама-кайшылыгы болды. Ол руххы бастапкы, бул махериядан басым хурады деп пайымдайхын идеалиехш философияга непзделд!. Фребель хэрбиеш адам бойында хумысынан болахын хорх: ic-эрекеххщ, ханымньщ, коркем жэне д1ни инсхинкхерд1н дамуы деп хус1нд1. Тэрбие максахы - баланьщ бойында эуел басха кудай берген, барлык адамга тэн касиехт! аныкхап бшу. Табиги дарындылык принцип1не Фребель нак осындай хус1н1к берд1. Ол хэрбие хабигаххьщ берген1не ешхеце коспайды, хек езшщ бойына б1хкен касиехлерд! дамытады деп есепхед!. Сонымен б1рге Фребель хабигаххагы узд1кс1з даму хуралы жэне адамньщ вм1р бойы дамуы хуралы багалы да марызды ой-шк1рд1 насихаххады. Мекхепке дей1нг1 хэрбиеге орасан мацыз бере охырып, оны ойынды дамыхудьщ нег1зг1 куралы деп санады, баланьщ дене мен психика жагынан калыпхасуында оньщ улкен рол ахкарахындыгын Kopcexxi. Балалардьщ хабиги ерекшел1кхер1не суйешп Фребель баланьщ 1с-эрекех1ндег1 жэне баска балалармен ---------- 1ндагы кажехс1нулерщ канагаххандыру уш1н оны курдасхарынын

когамында тэрбиелеу керек деп санады, Ол бул идеяны педагогикалык жагынан терец непздед! жэне оны кепш1л1кке эйг1леу, кен1нен тарату Ж0н1нде кеп ic тындырды. Фребель «балалар бакшасы» деген терминд! енпзд!, мр1ын ез1 буюл дуниежуз1нде жаппай кабылданды. Мектепке дей1нг1 уйымнын, булай аталуынан, сондай-ак тэрбиеш! эйелд! Фребель «баулаушы» деп атагандыгынан оныц балаларга деген суй1спеншш1г1, педагогтарды баланьщ есеюше жэне дамуына кемектесуге шакд.1рганы, максатты педагогикалык, ыкпалдьщ манызына жогары бага берген! айкын кер1нд1. Фребель дидактикалык ойындар мен алуан турл! сабактардын жуйесш куруды бастады, оларды журпзу жен1ндеп эд1стемел1к нускауларга талдау жасады. Ол балалармен олардьщ жасына сэйкес жумыс жург1зуд1Н алуан тэсшдер1не талдау жасай отырып, мектепке дейшп тэрбие практикасын едэу1р байытгы. Фребель сэби жэне мектеп жасына дейшп балалар тшнщ калыптасу кезендер1н егжей-тегжейл! Kepceiri жэне затпен таныстырудан бурын оныц атын б1лу кажетт1пн талап eiri. Балалардьщ турл! материалдармен (таякшалар, мозайка, моншак, сабан, кагаз) 1стейтш жумысы жен1нде Фребельд1н усыныстарында кеп кундыльщ болды. Фребельдщ ецбеп педагогика тарихында мынамен аныкталады: ол мектепке дей1нп уйымдар жумысыньщ теориясын 6ipiHmi болып жасап, мектепке дейшп педагогикалык гылымньщ дербес саласы болып б0л1ну{не себепкер болды. Ол мектепке дей1нп тэрбие идеясын насихатгау жэне балалар бакшаларын кен тарату уш1н кеп ic тындырды. Р. Оуэншч юшкентай балаларга арналган мектебь Роберт Оугш (1771-1858) аса кернект! социал-утопистерд1ц катарында болды. Ол НьюЛанаркте уйымдастырган «Мшез-кулыкка арналган жада институт» осы максатка кызмет етуге ти1с болды, бул институтка 1-ден 3 жаска дешнп балалар уш1н бебекжай 3-тен 5 жаска деЙ1нп «ишкентай балалар уш1н мектеп», 5-тен 10 жаска дейшп балалар уш1н бастауыш мектеп к1рд1, «Жана институтта» жумыс 1стейт1н жастар уш1н сабактар жург1з1лд1, жумысшылар мен олардьщ отбасылары уш1н лекциялар жэне мэдени ойын-сауыкгар етк1з1лд|. Мектепке дейшп мекемелер 300-ге тарта балаларга кызмет erri. Сабак арнайы белшш, эсем безенд1р1лген уйлерде жэне ойьшга арналган аландарда етюзшш отырды. Бул мекемелерд! уйымдастыру ей максатты кездед!: б1р1нш1ден, жумысшы эйел-аналар жумыс уакытында бапаларына камцорлык етуден босатылды, екшш1ден, Р.Оуэн балаларды коршаган ортаньщ жаман ыкпалынан мумк1нд1гшше ертерек сакдауга тырысты. Балалардьщ бойына адалдык, шыншылдык, сипайыльщ сез1м1н, ужымдык рухын тэрбиелеуге улкен кещл белшд!. Балалардьщ бойында жаксы м1нез-кулык пен талгамды дамыту максатымен оларды шотландык эсем улттык костюмдермен немесе ежелг! римд1к туника сиякты кец т1г1лген кейлектермен ки1нд1рд|, би билеуге жэне эн салуга, влен айтуга уйретт!.

Р.0уэнн1ц мектепке детнп тэрбие саласындагы кызмет! алдьщгы катарлы журтшылыктан жогары бага алды. Ол алгаш рет букара халыктын балаларын мектепке дей1нг1 уйымдарда тэрбиелеуд1н Heriain салды. М.Монтессори (1870-1952) «Балалар у™» гылыми педагогика эд1с1» к1табында мектепке дей1нг1 б1л1м беруд1ц озьщ идеяларын усынды: - ай сайын антропометрияльщ елшеулер енг1з1лд1; " балаларды тег1н жумыспен камту жагдайымен камтамасыз ету, гимараттьщ жэне балабакша белмелер1н1ц эдетгеп курал-жабдыктарында камтылуы: устелдер жен1л жийазбен, балалардьщ ecyine арналган жиЬаздармен, гигиеналык жэне ецбек техникасымен ауыстырылды; - тэрбиеш1н1ц пассивт! рел1н аньщтап, оньщ дидактикальщ материалдарына цызмет ету функциясын тагайындаган М.Монтессори сонымен катар камкорлыкты бакылау эд1с1 бойынша, балалардьщ кор1н1стерге кызыгутпылыктарын дамытуды талап етт1; - балаларды тэрбиелеу мен окытудьщ непзп тур! - тэуелс!з зерттеулер - бойынша дамытылган форманы колдануды усынган; - жеке сабак, оньщ педагогикалык утымды принциптер!не непзделген (жакындыгы, карапайымдылыгы, объективт!л!г!); - тактикалык-булшыкет сез!м!н!ц жатгыгуларына багытталган дидактикальщ материалдар курылды. Алайда, Монтессори балалардьщ шыгармашылык ойынына он бага бермед!, окыту процес!нде ойынды пайдаланбады, эдеби шыгармаларды колдануды колдамады. К.Д.Ушинский мектепке дей!нг! тэрбие теориясын дамытуга улес коскан орыс педагогы (18244-1870). Оньщ педагогикалык жуйес! непзше халыктык принцип алынды, осыган байланысты ecin келе жаткан урпактыц тэрбиее! мен б!л1м алуы тарихи даму жагдайларына, халыктьщ кокейтест! мукдаждары мен кажетгершен шытуы ти!с. «Тэрбие,— деп жазды К.Д. Ушинский,— дэрменс!з болгысы келмесе, халыктык болуы ти!с». К.Д. Ушинский былай деп атап керсетт!: тек хальщ курган немесе халыктык непзде негтзделген тэрбиен!ц педагогикалык жуйес! пэрменд! болады жэне шынайы патриотты тэрбиелей алады. «Адам тэрбие тиег!» деген вз!н!ц осы кернект! ецбепнде К. Д.Ушинский эр баланьщ жас жэне психикальщ ерекшел!ктер!н м!ндетг! турде есепке any кажетт!г! туралы осы мацызды кагиданы усынып, непздед!. «Егер педагогика адамды барлык жагынан тэрбиелепс! келсе, ол оны алдымен барлык жагынан 6biyi ти!с», - деп жазды ол. К,олда бар гылыми-психикалык деректердщ негшнде бала ойыны теориясын жасай отырып, К. Д.Ушинский оньщ б!л!мд!к-тэрбиел!к мацызын корсетт!. Ол баланьщ психикальщ ем!р!нде киялдау улкен рел аткарады, ол ойын кез!нде анагурлым тольщ жузеге асырылады деп есептед!. «Ойын уст!нде бобек - деп жазды К. Д. Ушинский,- есейген адам, ол оз кушш байкайды жэне 03 жасагандарына жеке бил!к етед!». Ол баланьщ элеуметгщ ортасы мен жасы ойынньщ сипаты мен мазмунына капай эсер етет!нд!г!н, ойын кез!нде когамдьщ 10

карым-катынастардын neriai калай танылатындыгын керсетт!. Б:^ардан аскан K^ipeiri тэрбисл1к 1суралды каре отырып К.Д.Ушинский халыктык ойындарга ерекше мацыз берд1. Оньщ балалар ойыны хуралы айткан ой-пшрлер1 орыстык жэне дуниежуз1л1к мектепке дей1нг1 педагогикага косылган манызды улес болды. Мектеп жасына дeйiнri балалармен жумыста К. Д.Ушинский табигатпен танысуга, эстетикалык жэне адамгерш1л1к тэрбиес1не кеп орын берд1. Ол адамгершш1к тэрбиес1н беру аркасында бала адам больш калыптасады деп есептед!. Акыл-ой тэрбиес1н беруде Ушинский бала ойлауынын нактылыгьшен, бейнелш1г1мен байланысты болатын кернек1л1кке суйену кажетгтн бек1тт1. Оньщ niKipi бойынша, балаларга арналхан шыгармалар баяндалу карапайымдылыгымен, айкындылыгымен, жогары KepKeMfliniriMCH ерекшеленуге raic. Оньщ менш1кт1 шыхармалары осы талаптарга толык сай. Ол жазган «Ана т1л1» деген мтаптагы эцг1мелердщ кеб! Kaaipri уакытга мектеп жасына дейшп балаларга оку жэне энпмелеп беру ушш пайдаланылуда. В^огамдьщ тэрбиен!и жаксы жактарын жогары багалай отырьш, К.Д. Ушинский мектеп жасына дей!нп балаларды тэрбиелейпн негурлым табиги орта - отбасы деп есептед! жэне осыган байланысты балаларга отбасында тэрбие беру м!ндеттер!н, сондай-ак ата-аналардьщ кукыктары мен м!ндеггер!н айкындап берд!, эс!ресе ананьщ аткаратын релше ерекше кещл белд!. Балабакшалардагы окыту кызметш жаксарту ушш ол б!рнеше усыныстар жасады: - балаларды отыргызып койып, кеп тапсырма беруге болмайды, вз бетхмен эрекет етуге уйрету керек; -жасы толмай окыта бастау баланьщ миын шаршатады, ез кушше сенбеу сез!м! пайда болады; - KemiKxipin окытуда баланьщ кеш дамуына эсер етед!; - баланы ютап окуга уйрету. Л.Н. Толстойдьщ (1828-1910) педагогикалык идеяларыньщ 6ipi тулгага ерк1н тэрбие беру. Ол адамньщ оз нанымдары мен козкарасын когамнан ешкандай зорльщ-зомбылык пен мэжбурлштен курметгемеу кудыгына не екешне жэне балалардьщ табиги жет1лд1р1лу1не жэне жогары адамгершшк касиеттер1не ие екендшше сенед! - педагогика тарихында алгаш рет мектеп жасына дейшп балаларды тэрбиелеу мэселелерше ерекше кенш б0л1ндг Баланы тэрбиелеу магынасыз, себеб! балалардын сана-сез1м1 ересектерге Караганда кушт1рек. Ересектер балаларга материалды тек дамуы уш1н гана беруге ти!с. Ол балалардын табигилык идеалын жогары санады. Окыту кезшде ол балаларга максатгы б1л1м беру эсер1н жокка шыгарды. Ол отбасылык тэрбие жактаушысы болды, нег1зг1 шарты - салауатты отбасылык эд!с! (ата-анасынын кел1с1м1, езара сыйластьщ, б1рыцгай кезкарас), махаббат пен енбек эдеб1н тэрбиелеу кажетплт. Ол балаларды жазалау эдЮне карсы шыкты. «0л1ппе», «Окуга арналган к1тап» окулыктарыньщ авторы. И

Галым жэне педагог П.Ф. Лесгафт (1837-1909) - тэрбиешшер мен атааналар уш1н балаларды кундел1кт1 ем1рде бакылау процес1ндс агзанын дамуына орта мен физикалык жаттыгулар эсер етет1н1н дэлелдед!. «Баланьщ отбасылык тэрбиес! жэне оньщ мацызы» к1табында ол балаларды отбасылык тэрбиелеуд1ц гылыми нег1здер1н белплед!; отбасында б1л1м беруд! уйымдастырудьщ непзп талаптарын усынды, балаларга дене жазасын етеуге жол бермеу туралы, балалар мен ойыншыктардьщ рел1н аныктады. Дене тэрбиес1н1н тупнускалык теориясын курды, оган сэйкес ол моторикалык жаттыгуларды, жеке козгалыстарды саналы бакылауга, балалар агзаларынын анатомияльщ жэне физиологиялык жет1лд1р1лу1нде мумк1нд1пнше епт1л1кт1 жэне энергияны аз жумсауды жеце б1лу каб1летш уйретуд! кездед!. Дене тэрбиес!, ол акыл-ой, адамгершш1кт1к-эстетикалык тэрбиемен тыгыз байланысты тулганы жан-жакты дамытудьщ мацызды куралдарын карастырды. А.С.Симонович (1840-1933) балабакшаны мектепке даярлау кезен! рет1нде карастырды. Ол балабакшаларда 6 жастан 7 жаска дейшг! балаларга арналган сыныптар куру идеясын усынды. Балабакшанын максаты мен мэн1н аныктады, мектепке дей1нг1 жэне бастауыш сыныпта окитын балалардыч психологиялык сипаттамаларына непзделген балабацша мен бастауыш мектепт1н жалпы жэне накты м1ндеттер1н аныктауга тырысты. Ол тэрбиешш1ч балалармен жэне балабакшамен карымкатынасы отбасылык карым-катынас улг1с1не непзделу! ти1с екешн атап етг1. Е.Н.Водовозова (1844-1923 жж.) Мектепке дей1нг1 педагогикада б1р1нш1 болып мектеп жасына дей1нг1 балалардьщ психикалык жэне адамгершшк тэрбие мэселелерше мэн берд1. Ол тэрбиен1ч халыктык болганын жактады. Балалардыч дене жэне ецбек тэрбиес1не адамгершшк аспект1лер1шч 6ipi рет1нде улкен мэн бер1лд1. Н.К.Крупская (1869-1939) мектепке дей1нг1 б1л1м беруд! дамытуда мачызды рел аткарды. К(огамдык мектепке дей1нг1 б1л1м беру идеясын насихаттау барысында ол кептеген макалаларды мектепке дейшг! бш!м беру мэселелер!не арнады, эс!ресе, балалардыч психикалык, ечбек, адамгерш!л!к тэрбиес! туралы. Ол барльщ конгрестерде жэне мектепке дейшг! б!л!м берудег! кездесулерге белсене катыскан. Директивалык кужаттарды эз!рлеуге т!келей катысты: балабакша тэрбиеш!лер!не арналган нускаулыктар, балабакша багдарламалары, Ережелер т.б. Н.К.Крупекая баланы кешенд! дамытудьщ еч мачызды куралы - ойынды баланын шугыл кажеттшг! деп санайды. Ойынньщ элеуметт!к манызын ашып керсет!п, ол мектеп жасына дешнг! бала ушш оны коршаган элемд! б!луд!н тэсш екенш корсетт!. Ойын ойнау, ол объектшер мен кубьшыстар туралы ез ойларын нактьшайды, «тустерд!, п!ш!ндерд!, материалдык касиеттерд!, кеч!ст!кт!к катынастарды, сандык байланыстарды, 0с!мд!ктерд!, жануарларды зерттейд!. Ол балалар ойыншыгына коп квч!л болд!. 12

Ол мектеп жасына Aeftinri балаларга кандай ойыншыктарды беру керект1г1 хуралы накты нускаулар эз1рлед1, олар баланьщ кызыгушылыктарына сэйкес болуына баса назар аударды. Е.И.Тихеева (1867-1943) «Kaaipri замангы балабакша, онын, мэн1 мен жабдыкталуы» (1914) к1табында, «Т1лд1к сейлеу жэне оны дамыту жолдары» (1913) макаласында, сондай-ак баска да енбектер1нде балабакшанын принциптер!, мазмуны мен эд1стер1, бала тулгасын калыптастырудагы балабакшанын рвл1, халыктык б1л1м беруд1н артыкшылыгын актап, еркш тэрбие беруге карсы турды. Ол мектепке дейшг! б1л1м беру теориясын тэж1рибеге жакындатуга тырысты. Е.И.Тихеева мектеп жасына дей1нг1 балаларга арналган сейлеу жэне ойлауды дамыту, балаларды мектепте окуга дайындайтын уйымдастырылган багдарлама сесеияларын етк1зуге, балаларга таныс эртурл! обьектшерд! жуптастыру мен курастыру кагидатгарына непзделген, сез1м мушелер1н дамытуга арналган баетатсы дидактикалык материалдар жуйес) эд1стемееш эз1рлед1. Ол балабакшаны зертхана рет1нде карады, онда баряык адамдар, acipece ата-аналар, балаларды тэрбиелеу туралы кеп бшмдер ала алады. П.П. Блонский (1884-1941) «Балалардын жас ерекшел1ктер1» (1934) атты 1ргел1 енбепнде баланын ерте жастан жас0сп1р1мд1кке дей1нг1 генетикальщ дамуын керсетт!, эртурл! 1с-эрекеттеп тулганы дамытудын улпстн жасады. Мектеп жасына дей1нг1 балалардын жас ерекшелшне егжей-тегжейл! сипаттама берд1. П.П.Блонскийд1н «Мектепке дейшп тэрбиеге xipicne» окулыгы (1913) педагогикалык институттардын мектепке дешнг! б1л1м факультет студенттер1нщ непзп окулыктарыньщ 6ipi болды. Л.С.Выготский (1896-1934) мектеп жасындагы баланьщ даму ерекшел1ктерш жэне жасына тэн дагдарыстарды, мектеп жасына дейшп балаларды окыту мен дамытудын ерекшелштерш жэне олардын балабакша багдарламаларын куруга к1р1су1н терен тус1нд1рд1. Оньщ пшршше, мектеп жасына дешнп баланы мектепке дайындау керек, балалар пэндш окуга дайьш болуы ти1с. А.П.Усова (1898-1965) балабакша мен отбасында мектеп жасына дейшп балаларды окытудын теорияльщ непзш жасады. Мекгеггте окуга дайындыкты онтайландыру жолдарын уйретг!, мектепке даярлауцьщ психологиялыкпедагогикалык тужырымдамаеыньвд непзш еалды. А.Усованын басшылыгымен балабакшада окытудын мазмуны, формалары мен эд1с-тэс1лдер1 зерттелд!. Мектепке дешнг! бш м беруш1лер менгере алатын бшмн1н ей денгешне катысты ереже эз1рленд1. Б1ршш1 денгейге дейш ол езд1пней, ойындар, ем1р тэж1рибелер1н бакылауларында жэне баска адамдармен карым-катынаста жинакталган карапайьш бшмд) керсетг!; Екшш1ге - йурдел! б1л1м мен дагдыларды менгеру тек максатты окыту' барысында гана мумк1н болады деп аныктады. Ол теориялык б1л1мд1 арнайы уйымдастырылган сабакгарда шеру кажетплтн керсетт! жэне оньвд баланьщ психикалык дамуында манызды рел аткаратынына сенд1. 13

А.Усованьщ зерттеулер! балаба^шадагы сенсорлык тэрбие принциптер1н дамытуга, мектеп жасына дей1нг1 балаларды тэрбиелеуде халык шыгармашылыгын пайдалануга арналган. 1980-1990 жылдары б1л1м беру жуйес! реформаланып, В.В. Давыдов, В.А. Петровскийлардыц жаца «Мектепке дей1нг1 б1л1м беру тужырымдамасы» бек1т1лд1. Ол Казакстанда заманауи мектепке дей1нг1 б1л1м беру уш1н марызды терт нег1зг1 принципт! белг1лед1: - 1зг1ленд1ру - мектеп жасына дей1нг1 баланыц тулгалык гуманист1к багыттылыгын, азаматтык нег1з1н, ецбеккорлыгын, адамньщ кукыктары мен бостандыктарын курметтеуд!, отбасын, отанын, табигатка деген суй1спенш1л1г1н тэрбиелеу; б1л1м беруд! дамыту - балага тулгальщ багдар беру, оньщ денсаулыгын сактау жэне ныгайту, ойлау мен белсенд1л1к жолдарын игеру, сейлеу т1л1н дамыту; - тэрбиелеу мен 01сытуды саралау жэне дараландыру - оньщ бей1мд1л1г1не, мудцелер1не, 1^аб1леттер1не жэне мумк1нд1ктер1не сэйкес баланыц дамуы; - мектепке дей1нг1 б1л1м беруд! деидеологизациялау - жалпы кундыльщтардьщ басымдыгы, балабавднадаты б!л!м беру багдарламаларынын мазмунын идеологияльщ батыттан бас тартуы. 1991 жылы «Мектепке дей1нг1 уйымдар туралы уакытша Ережелер» бек!т!лд!. Ол атап еткендей, б!рыцгай багдарлама сезс!з балалардыц жеке ерекшел!ктерш ескерместен педагогикальщ процестщ нысандары, мазмуны мен эд!стер! бойынша б!ркелкшкке экелд!; Багдарламаны м!ндетт1 турде надты кужат рет!нде пайдалану тэрт!б! жойылды. 1.4 казакстанда мектепке дейшп бЫм беру жуйес!н1ц калыптасуы мен дамуы Казакстандагы мектепке дейшп б!л!м беру жуйес!н!ц даму тарихы XX гасырдыц басынан басталады жэне оны калыптастыру мен дамытудын ек! кезещн камтиды. Б!р1нш! кезец - мектепке дейшг! бш!м берудвд кецестш кезец!, келес! кезецдерд! цамтиды: - б!р!нш1 кезец - 20-шы жылдардыц басынан 20-шы гасырдыц 30-шы жылдарыныц басына дешн - мектепке дейшг! б!л!м беру жуйес! курылды; - екшш! кезец - 30-шы жылдардан бастап XX гасырдыц 50-ш! жылдарыныц ортасына дешн. Бул кезец ушш типт!к; - Мектеп жасына дешнг! балаларды мектепке дайындауды талап етет!н жалпы б!л!м беруд! енпзу бойынша мектепке дей!нг! уйымдардыц жел!с!н улгайту; - Нормативт!к-эд!стемел!к кужаттарды эз!рлеу: «Мектепке дей!нг! уйымдардыц кызмет турлер! бойынша жумыс багдарламалары», «Балабавдпа хартиясы»; - ¥ш!нш! кезец - 50-ш!- жылдардыц екшш! жартысынан 90-шы жылдардыц басына дей!н - мектепке дешнг! уйымдарды жацгырту, гылыми 14

колдау жзне мектепке дей1нг1 уйымдардагы педагогикалык процест! жет1лд1ру Keaeni. Ек1нш1 кезец - егеменд! Казакстандагы мектепке дей1нп бш1м беруд! дамыту. 1^азакстанда мектепке деЙ1нп oiniM беру тарихын карастырайык;. 1<^азакстандагы мектепке дей1нг1 уйьшдар кецест1к бил1ктвд алташк;ы жылдары балалар ойын аландары мен мектепке дейшп ки1з уйлер тур1нде К¥рыла бастады, 1917 жылы Верныйдагы Петроградтык Фребель курсьшын студ и т Ольга Дмитриевна Мухля 6ipinuii балабакшаны ашты, оган эртурл! улттардыч 100 баласы кабылданды. 1919 жылы О.Д. Мухля балабакша жагдайында балаларды хэрбиелеуд1н ерекшел1ктер1н жэне балабакшадагы бш1м беру процес1н уйьшдастыр)'дьщ ерекшел1пн ескере отырып, «Балабакша жэне оньщ ясумысы» атды эд1стемел1к сипаттагы алгаш^ы кпабын тэрбиешшерге арнады, Б1раз уакыттан кей1н М.Ф.Покровскийдщ жетекш1л1г1мен Ацмолада балалар мекемелер! ашылды. 1919 жылы Казакстанда балабацшалар саны 37 ге дей1н артты, олар 1000 нан астам балаларды тэрбиелед!, мусылман балаларга арналган топтар уйымдастырылды. Казакстанда мектепке дей1нг1 б1л1м беруд! Назипа Сепзбайкызы Кожанова (1887-1934) табысты дамытты. Н.С.Кулжанова 1^азакстанда балабакшалардьщ ашылуына т1келей ат салысты. К)>1зьшордада мектепке дей1нг1 б1л1м беру кызметкерлерш1ц конференциясында ол казак даласында мектепке деганп б1л1м беруд1ц мэселелерш жэне непзп м1ндетгерш К0тер1п, баяндама жасады. Н.С.К^жанова К^азакстанда балабакшаларга арналган алгашкы багдарламалык кужаттарды эз1рлед1. Орынборда 1923 жылы жарияланган «Мектепке дешнг! тэрбие» жэне 1927 жылы жарык керген «Ана мен бала» к1таптарынын авторы. «Ана мен бала» к1табы казак эйел1н1ц анальщ жэне педагогикалык б1л1м беру мэселелер1не арналган, педагогикалык эдебиеттер мемлекеттж т1лде болмагандыктан мацызды рол аткарды. «Мектепке дешнп тэрбие» жумысы уш жастагы баланьщ даму ерекшел1ктер1н, атап айтканда, оныц кимылдык белсендш1г1н керсетед!. К^азакстандагы мектепке дей1нг1 б1л1м беруд! дамытуга гурти болг'ан (1919-1928) «Мектепке дешнп тэрбие бойынша откен Бук1лресейл1к конгресс ед1. Конгресте улттык мэндеп мектепке дешнп уйымдарды дамыту жэне жергшкт! улттардьщ балаларымен жу:мыс 1стей алатын тэрбиешалерд! даярлау жэне гылыми-эд1стемел1к эдебиетгерд! басьш шыгару мэселелер! карастырылды. Конгресс жумысы барысында шеш1м1 улттык ерекшел1ктерд1 ескере отырып, бш м беру мен окытудыд Heriari кагидаларын, балалардьщ когамдык тэрбиесш1ц мазмуны мен нысандары аныкталды. 15

60-жылдары Казак КСР-да мектепке дей1нп 6iniM беру жуйес! жаца, жогары денгейге кетер1лд1. Балаларды ерте жастан бастап тэрбиелеу мен окьгтудыц Herisri идеялары мен кагидалары, мазмуны, окыту эд1стемес1 мен б1л1м беру эд1стер1 туралы 1зден1стер жург1зшд1. Когамдык бш1м беру тарихында туцгыш рет мемлекетт1к мектепке дешнп б1л1м беру багдарламасы жасалды, ол барлык жастагы балаларды, мектепке барудан бастап, балабакша мен балалардьщ б1рынгай балалар мекемесшщ мектеп жасына дешнг! топтары арасындагы тыгыз байланысты орнатты. Б1рыцгай багдарлама куРУ тэрбиеш1лерге кемшш1ктерд1 жен>те кемектест!, ейткен! мектепке дей1нп окыту мен тэрбиелеу жумыстарыньщ арасында еабактастык пайда болды. 1964 жылы «Балабакшада тэрбиелеу багдарламасы» казак т1л1не толыктырулармен аударылды. Батдарламаньщ «Сауаттылыкка уйрету» бвл1м1 казак эл1пби1не непзделген. «Керкем эдебиет» бел1м1 казак халкыньщ ертегшер! мен казак жазушыларыньвд шытармаларымен толыктырылтан. «Музыкалык тэрбие» бел1м1 казак халкыньщ музыкасын, сондай-ак балалардьщ жас ерекшел1ктер1не сэйкес казакстандык композиторлардьщ шыгармаларын камтиды. 1971 жылы бул баеылымда Абай Кунанбаевтьщ «Жаз», Ыбырай Алтынсаринн1ч «Бай баласы мен жарлы баласы», «Макта кыз бен мысык», С.Сейфуллинн1ц «Балалар», Р.Муе1реповтьщ «Канат пен куыршак» 0.Тэж1баевтьщ «Май алакай», С.Мэуленовтьщ «Бала батыр», К-Мырзалиевтьщ «Ацшы», А.Токмагамбетовтьщ «Акта кар» жэне т.б. шыгармалары кайта басылып шыккан. «Бейнелеу енер!» бел1м1шн мазмунына бауырсак, пиала, шэйнек, кымызга арналган ыдыс-аяк модельдеу, аппликация: казак улг1с1мен ыдыетарын безенд1ру, казак ернеп бар вазаны салу, такиялар, к1лем безенд1ру, «б1зд1ц ауьщдыц» сюжетщ салу, казак ертегшершщ эшекейлер!, ою-орнект! ки1з уйлер жэне т.б. к1р1кт1р1лген. «Музыкалык тэрбие» бел1м1не казак халкыньщ куйшшер! Курыангазы мен Дэулеткерейдщ куйлер! мен казак композиторлары Б.Байкадамовтыц «Айгелек», С.Мухамеджановтыц «Казакстан», «Камажай», «Кыздарай» эндер! косылды. «Дене мэдениет!» бел1м1не казак улттык ойындары енпз1лд1. 70 жылдары ББАлтынеарин атындаты БЗИ-н1ц жэне Казак КСР Б1л1м министрлт мектепке дей1нг1 б1л1м беру б0л1мдер1н1ц непзп куш-ж1гер] балабакшадагы оку-тэрбие процес1нщ мазмунын жет1лд1руге, жаца окуэдктемелк куралдарды, оку куралдарын, дидактикалык материалдарды курастыруга багытталды. Мэселен, ецбектерде «Отбаеы жэне балабакшада бала т1л1н дамыту'» (1962), «Мектеп жасына дей1нг1 балалардьщ тшш дамыту» (1962), «Мектеп жасына дей1нг1 балалардьщ т1лш дамыту» (1966), «Балаларды мектепке калай дайындау керек? (1971 ж.), «Ана т1лш окыту эд1стемее1 жэне мектеп жасына 16

дей!нг1 балалардьщ сейлеу дагдыларын дамыту» (1981) Б.Б.Баймуратова казак балабакшаларында ана т1л1н уйрету мэселелер1н колга алды. 1964 жылы «Мектеп» баспасы 4-7 жас аралыгындагы балаларга арналган тэрбиеш1лер ушш «Б1зд1н к1табымыз» атты окульщ шыгарды. 1974 жылы «Б1зд1ч к1табымыздьщ» б1р1нш1 бел1м1 2 жастан 4 жаска дей1нг1 балаларга арналган. Ерте жас кезен1не Л.А.Давиденко, б1рнеше гылыми жумыстар арнады, ол балаларды тэрбиелеуд1ц нег1здер1 мен мэселелер!, К^азакстаннын; ауылдык жерлер1ндег1 мектепке дей1нг1 уйымдардагы педагогикалык жэне эд1стемел1к жумыстардьщ мазмуны мен турлер1н зерттед!. «Ерте жастагы балаларды окыту» жумысында Л.А.Давиденко к1шкентай балаларды окытудьщ психологияльщ-педагогикалык нег1здер1н тус1нд1рд1, топтагы балаларга бЫм беру эсер1н1н сипатын талдады. Ауылдык жерлерде мектепке дей1нг1 уйымдар базасында ерте жастагы топтарда сабак 0тизуд1н, практикалык эд1стер1 мен нысандары карастырылды, тэж1рибел1к усыныстар жасалды. 1976-1980 ж.ж. Алтынсарин атындагы ЕЗИ-нын мектепке дейшп б1л1м беру бел1м1 «Мектепке жасына дей1нг1 балаларды тэрбиелеу мен окытудьщ педагогикалык сурактары» мэселес1н кетерд!. Келес1дей мэселелер карастырылды: «Мектепке дешнп ересек жастагы балаларга азаматтык тэрбие беруд1ц бастауы», «Керкем эдебиет аркылы мектеп жасына дей1нг1 балаларга адамгерш1л1кт1к тэрбие беру», «Керкем эдебиет шыгармалары аркылы мектеп жасына дей1нг1 балалардьщ т1лд1к корын байыту». Казак КСР Денсаулык сактау министрлшшн, мектепке дей1нг1 б1л1м беру кабинет! республиканьщ мектепке дей!нг1 бш м беру кызметкерлер! уш!н эд!стемел!к хатгар дайындады: «Балабакшадагы аралае топтардагы тэрбие жэне окыту жумысы» (1976), «Мектепке дей!нг! тэрбие процес!н баскару» (1977), «Мектеп жасына дей!нг! балаларды Казакстанмен таныстыру» (1980). «Мектеп» жэне «Жалын» баспалары казак т!лшде мектеп жасына дейшг! балаларга арналган эд1стемел!к эдебиеттер, елендер жинагы, эцпмелер, ертегшер, эндерд! басып шыгарды. Б1рнеше окулыктар мен оку-эд1стемел1к кшак т!лше аударылды: 1. Мектеп жасына дейшг! балаларда математикалык тус!н!к1ер!н кальштастыру (Тарунтаева Т.В); 2. «Балабакшадагы б!л!м беру багдарламасына» арналган зд!стемел!к нускду (Шустова А.И. редакциялаган); 3. Балабакшадагы адамгерш!л!к тэрбиес! (В.Г.Нечаеваньщ жетекш!л!г!мен редакцияланган); 4. Балабакшадагы бейнелеу енер! (Н.П.Сакулина, Т.К.Коморова); 5. Мектеп жасына дейшг! балалардьщ сейлеу дагдыларын дамыту эд!стер! (А.Ф. Федоренко, Г.А.Фомичева, В.К.Лотарев); 6. Балабакшаны баскару (Демура Е.Ю., Островская Л.Ф.). 17

Казак балабакшаларындагы балаларды окыту мен зэрбиелеу мазмунын байытуда Айымкул Кепжасаркызы Мецжанованыц гылыми ецбектер! срекше рел аткарады. Педагогикалык жогары оку орындарыньщ мектепке дей1нп 6iaiM беру факультет1н1ц студенттер! уш5н казак тш1нде алгаш рет «Мектепке дей1нг1 педагогика бойынша дэр1стер курсы» жарык керд1. Казак эдебиет! аркылы балаларды енбекке жэне адамгершш1кке тэрбиелеу мэселелер1н дамыту бойынша кептеген жумыстар аткарылды. Мэселен, 1987 жылы А.К.Менжанованьвд «Мектеп жасына дей1нг1 балаларды керкем эдебиет аркылы тэрбиелеу» атты монографиясы жарьщ керд1. Сонымен катар, ол балалар 0лендер1н1и, эндер1н1н авторы. Белпл! педагог Х.Кожахметова мектеп жасына дей1нг1 балаларды мэнерлеп окуга уйретуд1ц эд1стемес1н гылыми тургыда дэлелдей отырып, оку куралында мэнерлеп оку, сейлеу мен эцпмелеп беруге дагдыланудьщ нег1зг1 тэс1лдер1 жайлы теориялык туашктер берд1. Республикада мектепке дей1нг1 уйымдардьщ дайындьщ топтарында алты жастагы балаларды тэрбиелеу мен окытудьщ белгш! 6ip жуйес! жасалды. Мысалы, М.Т.Турскельдина мектеп жасына дей1нг1 балаларга жэне бастауыш сынып окушыларына «Кел1ц1здер, ойнайык» (1981), «Дене шыныктыру жэне ойын сабактарыньщ эд1стемел1к дамуы» (1984) атты кимылдык ойындар жинагын дайындады. Осылайша, 1960-1980 жылдары отандык материал (хальщ ауыз шыгармалары, халыктык-сэнд1к онер, улттык ойындар, эндер, би жэне т.б.) нег1з1нде «Балабакшадагы б1л1м беру багдарламалары» курастырылды, бул свзс1з казак балабакшаларында ана тшш уйрету мен дамытуга зор ыкпал етт1. 90 жылдары мектепке дей1нг1 б1л1м беруд1ч турл! багыттары карастырылды. Мектепке дей1нг1 уйымдарга мамандар даярлау мэселес! галымдар Б.О.Арзанбаева, М.А.Прокофьева, Р.Т.Бопебаева, А.И.Балабаева, Ж.С.Хасановалардын, зерттеу объеьст1с1 болды. Мектепке жасына дей1нг1 балаларды мектепте окуга дайындау мэселес! Г.З.Таубаева, К.Сейсембаева, М.С.Сэл1мбекова, Ж.К. Рысбекова, В.Я.Никитина, Л.Е.Румянцева, Н.И.Пуставаловалардьщ енбектер1нде карастырылды. Мектепке дей1нг1 б1л1м беру мэселес! Х.Т.Шериязданова, Х.Т.Бед1нбаева, Т.Суркова, Н.Ж.Бер1мбеков, Е.П.Ли, В.И.Ауталипова, А.И.Шужебаева, М.П.Оспанбаева, Ж.К.Эубэк1рова, А.А.Капенова, Н.Д.Унарбекова, Г.Н.Ныгыметова, Б.П. Мырзатаевалардьщ ецбектер1нде талкыланды. Б.Б.Баймуратова, К.М.Мендаяхова, Р.К.Аралбаева, А.Б. Бакраденова, Н.Н.Ханина, К.М.Метербаевалардьвд ецбектер1нде ерте жэне мектеп жасына дей1нг1 балалардьщ тш1н дамыту мэселелер! зерттелген. М.Т.Турскельдина, Т.Иманбекова, Г.М. Касымова, С.А.Таукеева, У.Т.Теленовалар мектеп жасына дей1нг1 балаларды дамьпу' мен калыптастырудагы ойын рол1н ашты. 18

Мектеп жасына деЙ1нг1 балаларга экологиялык; тэрбие беру мэселеане Р.К.Керимбаева. А.Е.Манкеш, А.Ж.Салиева, Н.С.Сайлауова, Ш.С.Сратангазиевтар гылыми ецбектер арнады. Мектеп жасына дей1нг1 балаларга адамгерш1л1кт!к-рухани тэрбие беру А.С.0м1рова, Д.Р. Мутиева, О.В. Завалишина, Х.Т.Нубаева, Р.М.Сыздык, М.П.Асылбекова, А.Х. Казетовалардьщ енбектер1нде карастырылды. Мектеп жасына дей1нг1 балаларды енбекке баулу мэселелер! С.Н.Жиенбаева, Г.Ж.Менл1бекова, Ш.Сапарбайкызыньщ ен,бектер1нде зерттел1нд1. Мектеп жасына дешнп балаларга эстетикалык; тэрбие беруд1н; тэс1лдер1 мен куралдары В.Н.Андросова, Т.А.Левченко, Ф.Н.Жумабекова, О.А.Ж¥мад1ллаева, Ж.М.Аьдаарова, Р.А.Нурмухаметовалардын, енбектер1нде зерделенген. А.Т.Ыскацованьщ ецбепнде мектепке деЙ1НП уйымдардьщ педагогикалык процес1нде жаца бш1м беру технологияларын 1^олдану мэселелер! карастырылган. 1^азакстан галымдарыньщ назарынан мумк1нд1ктер1 шектеул! мектеп жасына дей1нг1 балаларды тэрбиелеу жэне окыту мэселелер! де тыс калган емес (Р.Б.Каримова, А.Д.Шарипова, А.Б. Баймуратова, А.К.Ерсарина, Б.С.Хальщова, Е.А. Северинова, Е.А.Абаева, А.К.Жалмухамедова, Г.С.Оразаева). Соцгы жылдары 1^азакстанда мектепке дейшп тэрбие мен окытуды дамыту бш1м беру жуйес1н жацгыртудын, басым багытгарыньщ 6ipi болды. 2010-2014 жылдарга арналган «Балапан» багдарламасын табысты 1ске асыру мектепке дейшп уйымдардыц есуше ыкцал erri. 2013 жылмен салыстырганда, 2015 жылы мектепке деЙ1нг1 уйымдар желк! 965 б1рл1кке кебейд!. 2015 жылгы 1 казандагы жагдай бойынша 8 834 мектепалды уйым бар (2013 ж. - 7869,2014 ж. - 8467). Мектепке дешнг! жэне бастауыш б1л1м беруд1ц сабактастыгы мэселес1н ти1мд1 шешуге ыкдал етет1н мектепке дей1нг1 б1л1м берудщ мазм:рнын дамытуга кеп кецш бел1нед1. Республиканьщ мектепке дей1нг1 уйымдарьшда «Балбебек», «Кдйнар», «Алгашкы кадам», «Зерек бала», «Б13 мектепке барамыз», «Балабакша, мектеп жагдайында балаларды мектепалды дайындау» багдарламалары 1ске асырьщцы. 2012 жылы мектепке дейшп тэрбие мен окытудьщ мемлекегг1к жалпыга м1ндетт1 стандарттары жэне мектепке дейшп бш1м берудщ типтж оку багдарламалары, соньщ 1ш1нде шет тшдерш окыту макулданды. 2016 жылы мектепке дешнг! тэрбие мен окытудьщ мемлекеттш жалпыга мшдетт! стандарты жацартылды. Мектепке дей1нг1 окыту мен тэрбиелеуцщ жалпы бш м беретш типт1к багдарламасы жасалды, YnriniK багдарлама Стандарт талаптарына сэйкес: - балалардьщ жас жэне жеке мумк1нд1ктер1не сэйкес б|л1м, бш1к, дагдыларды калыптастыруга; - «Мэнплш Ел» жалпы рптык идеясына нег1зделген жалпыадамзапык кундылыктарга, ултжандылыкка жэне толерантгылыкка тэрбиелеуге; 19

- баланын eiviipiH коргауды жэне денсаулыгын ныгайтуды камтамасыз етет1н saTTbiK-KepicTiKTiK дамытушы орта куруга; - мектепке дей1нг1 б1л1м беруд1ц сабактастыгы мен узД1кс1зд1г1 устанымдарын камтамасыз етуге; балалардьщ дене, зияткерл!к, коммуникативт1к, адамгерш1л1к, эстетикалык дамуына багытталган б1л1м беру салаларын Kipiicripyre; - эр жас тобында багдарлама материалыньщ мазмунын игеруде балалардьщ дамуына мониторингт! уйымдастыруга; - мектепке дей1нп уйым мен отбасыныц б1рлескен ынтымактастыгын камтамасыз етуге багытталган. Осылайша, ел1м1зд1к мектепке дей1нп б т м 6epyiH дамытуда мачызды кадам алга койылды. Сонымен катар, назар аударуды талап етет1н жэне ти1ст1 шараларды колданатын м1ндеттер: 1) мектепке дей1нп бМм беру уйымдарыныц колданыстагы жел1с1 жэне оньщ инфракурылымдьщ кайта жачарту каркыны Казакстандагы балалардьщ туу денгей1н1н всу1мен сэйкес келмейд!. Мэселен, 2015 жылы балабакшаларга басымдык 545,4 мьщ баланы курады, оньщ 1ш1нде 3 жастан 6 жаска дей1нп балаларга - 185,6 мьщ адам; 2) балаларды мектепке дей1нг1 тэрбиемен жэне окытуды Ь^азакстанда 1 жылдан 3 жылга дейш камту Экономикальщ ынтымактастык жэне даму уйымы (ЭЫД¥) елдер1тц орташа ден,гей1нен (ЭЫД¥-да республика бойынша 16 % жэне ЭЫД¥-да 32%) айтарлыктай томен; 3) Балалардьщ мектепке дей1нг1 дамуыныц барльщ кезендер1нен 0-ден 3 жаска дейшп балаларга ец аз коцш бел1нед1, алайда баланьщ когнитивт1к жэне интеллектуалды дамуыныц нег1з1, элеуметт1к жэне коммуникативттк дагдыларды игеру нег1з1 каланган. 4) Б1л1м беру кажеттшп бар мектеп жасына дей1нг1 балаларды б1л1м беруортасына косу озект! мэселе болып отыр. 5) Мектепке дей1нг1 уйымдардагы балалар жет1спктерще мониторинжург1зуд1ц б1рьщгай тэсшдер! эз1рленбеген. Керсеттлген мэселелерд! карастырганда отандык мектепке дей1нг1 бЫм беруд! улттык дэстурлер мен озык элемд1к тэж1рибелерд1 колдану аркылы шешуге нег1зделед1. 1.5 Мектепке дей1нг1 педагогиканыц баска гылымдармен байланысы Мектепке дей1нг1 педагогика нег1з1 тэрбие мен окыту максатгарын тус1ну уш1н нег1з болып табылатын тэрбие философиясы. Адамныц биологияльщ жэне элеуметт1к мэн1 арасындагы карымКатынасты жаксарту, баланыц м1нез-кулк;ыныц себептер1н тус1ну уш1н мектепке дей1нг1 педагогика анатомия мен физиологияга непзделген. Окыту мен тэрбиелеу мэселелер1н дамыту уш1н зор мацызы бар, ол ocin келе жаткан агзаныц курылымы мен зандылыктарыныц непзп принциптер1н ашатын жае физиологиясы болып табылады. Бул ерекшел1ктерд1 б1лмей, тэрбиеленушшердщ жасына сэйкес келет1н тэрбиен1ц куралдары мен эд1стер1н. 20

бeлriлi 6ip ic-шараларды етк1зуд1ц уйымдастыру т\'рлер!Н немесе окыту кызмет1н дурыс аныкгау мумкдн емес. Мектепке дей1нг1 педагогика мен психология арасындагы ен, жакын карым-катынас бар: мектепке дей1нг1 педагогика психологиялык зерттеу эд1стер1н колданады. Психология - онсыз мектепке дей1нп педагогика барлык зандар мен ережелерд! эз1рлей жэне дами алмайтын, жеке гылым бола алмайтын ед1. Психологиялык зерттеулер мектеп жасына дейшп балалардьщ психикасы мен дамуыньщ ерекшел1ктер1н ашып корсетед!, баланьщ тулгасын калыптастыру ripoueciH тус1нуге кемектесед!, бш1м беру жэне окытудьщ мэн1н керсетед!,. Мектепке дей1нп педагогика уш1н ен маныздысы жасына байланысты психология жэне педагогикальщ психология болып табылады, олар балалардьщ жасына карай максатты багытталган психикалык процестерд1н зандылыктарын зерттейд!. Педагогика мен медицина арасындагы байланыс тузету педагогикасынын дамуы муминд1г1 шектеул! балаларды окыту болып табылатын педагогикальщ бипмн1н арнайы саласы рет1нде пайда болды. Медицинамен 6ipre терапевт1к эсерге кол жетк1зет1н жэне олардьщ акауларын етейтш мектеп жасына дей1нг1 балаларды элеуметтенд1ру процестер! жевдлдетшген куралдар жуйес1н дамытады. Мектепке дей1нп педагогика балага табиги жэне элеуметтж тулга рет1нде карайды, сондьщтан ол адам феномен! туралы б!л!мш б!ртугас теориялык курылымга б!р!кт!рет!н антропологиямен тыгыз озара байланысты, ол адами кубылысты (ягни адам ем!рш!н жолы) оньщ коп кырлы екенд!пн карастырады. Мектепке дей!нп педагогика антропологиямен тыгыз байланысты,ейткеш ол адам феномен!н (адами болмыс) кеп олшемд! жэне кеп кырлы деп санайды. Бул теориялык конструкцияльщ адам феномен! туралы бшшдерш 6!р!кт!рет!н, табиги жэне элеуметт!к т!рш!л!к, сондыктан, мектеп жасына дейшг! баланы тэрбиелеу мен окытуда кешенд! жолдарды ойлап табуга жол ашады. Этика жэне эстетика мектеп жасына дей!нг! балаларды адамгерш!л!кт!кэстетикалык тэрбиелеуд!н педагогикальщ мэселелерш шешуге, мектеп жасына дей!нг! балалардьщ гылыми кезкарасын калыптаетыруга кемектесед!, 0леуметт!к психология турл! топтарга к!рет!н адамньщ калыптасу ерекшел!ктер!н зерттеумен айналыса отырып, мектепке деганг! педагогиканы баланы ужымда тэрбиелеу проблемаларын зерттеу мен ужым арвдылы балаларды тэрбиелеу эд!стер!н эз!рлеу уш!н кептеген кунды деректер жэне факт!лермен камтамасыз етед!. Мектепке дейшг! педагогика курдел! динамикалык жуйелерд! баскару туралы гылым кибернетикамен тыгыз байланысты. Кибернетика идеяларын колданудын йрактикалык нэтижелер!н!н б!р! - багдарламаланган окыту болды. Мектепке дей!нг! педагогика олардьщ деректерш пайдалана отырып, технологиялык баскару тет!ктер!н жет!лд!ру, б!л!м беру процестерше (кашыктыктан окыту) жаца нысандарын дамыту балабакшада педагогикальщ процест! баскару эд!стер!н жузеге асырады. 21

Жалпы педагогиканьщ к^рамдас 6eairi болып табылатын мектепке дей1нг1 педагогика баска гылымдарды зертгеуден турады: зарихи, кукыктык, экономикалык, экологияльщ, математикалык жэне т.б. Сондай-ак, накты жэне техникалык гылымдар - кибернетика, математика, компьютерл1к педагогика жэне т.б. сиякты педагогиканьщ киылысында пайда болтан гылымдар. Мысалы, кибернетика тургысынан - курдел! динамикальщ жуйелерд! баскару гылымы - окыту жэне тэрбиелеу процес! динамикальщ жуйе рет1нде усынылуы мумк1н баскару орталыгы (баланьщ) баскару орталыгына (мугал1м немесе тэрбиеш!) Kepi байланыс нег1з1нде баскарылады. Мэселен, гылым рет1нде мектепке дей1нг1 педагогика баска гылымдарды колдану аркылы табысты дамыды: ол ез пэшн - ерте жэне мектеп жасына дейшп балаларды тэрбиелеу мен окыту туралы адам, табигат пен когам туралы баска гылымдар туралы бш1мдерд1 пайдаланады. 1.6 Мектепке деШнп педагогиканыц зерттеу квздер! мен эд1стер1 Мектепке дей1нп педагогиканьщ гылым рет1нде дамуыньщ коздер!: - OMip салты, халык дэстурлер! мен эдет-гурыптары, халыктьщ педагогика непз1нде тэрбиелеуд1ц гасырльщ практикальщ тэж1рибес1; - философиялык, элеуметтк гылымдар, педагогикалык жэне психологиялык ецбектер; - Kaaipri элемдк жэне улттык тэж1рибе; арнайы уйымдастырылган педагогикалык зерттеулерд1ц мэл1меттер1; жацашьш педагогтардьщ тэж1рибес1. Жаца бШм алу ушш мектепке дешнг! педагогика ез1шц корында педагогикалык зерттеу эд1стер1н пайдаланады. Педагогикалык зерттеулердщ эд1стер1 деп педагогикалык кубылыстармен педагогикалык процестер, олардьщ элементтер! мен компоненттер арасындагы занды TYCIHIKTI байланыстарды, катынастарды, тэуелдшктерд! НА^ТЫЛАУ орнату жэне гылыми теорияларды К¥РУ максатында гылыми акпараттар алу тэс1лдерш айтады. Педагогикалык зерттеу эд1стер1 ею топка болшед!: теориялык жэне эмпирикальщ. ........... .......... Зерттеуд1ц теориялык эд1стер1 гылыми факПлерд! тусшд1руге, кепейтуге жэне жуйелеуге, кубьшыстарды тус1нд1руге жэне болжауга, алынган нэтижелерд1ц сешмд1л1пн арпыруга, абстрактылыктан нактыльища етуте мумюнд1к беред!. Оларга мыналар жатады: талдау, синтездеу, индукция, дедукция, салыстыру, абстракция, корыту, нактылау, улгшеу (модельдеу). Зерттеуд1ц теориялык эд1стер1н карастырайык. Талдау - Зерттелет1н объекПн! жеке касиеттер! мен ерекшел1ктерше карай курамдас бел1ктерге болу жэне оларга сипаттама беру. 22

Синтез - зерттел1нет1н объект1н1 касиеттер! мен ерекшел]ктер1не карай 6ipiKTipy Индукция-• жеке пайымдаулардан жалпы корытынды шыгару. Дедукция - жалпыдан жеке пайьшдауларга ету. Салыстыру - каралып жаткан кубылыстардын арасындагы айырмашылыктармен уксастыктарды аныктау. Абстракция - пакты заттар мен кубылыстардыц касиеттер1н, белплерш, байланыстарын ой аркылы ажырататын тэс1л. Корыту - заттар мен к¥былыстардьщ жалпы касиетгер1н б1р1кт1ру. Нактылау -абстакциядан белу аркылы объект1н1 кайта курУМодельдеу - шынайы немесе м1нс1з улгшер! аркылы кубылыстарды зерттеу. Зерттеуд1ц эмпирикалык эд1стер1 педагогикалык факДлерд! жинактауга, оларды 1р1ктеуге, талдау жасауга, синтездеуге, сандык евдеуге батытталган. Оларга мыналар жатады: бакылау, эцпме, сауалнама, тест1леу, педагогикалык эксперимент, сухбат, зерттеуд1ц нэтижелер1н рэс1мдеу жэне талдау жэне т.б. Зерттеуд1ц эмпирикалык эдктер1н карастырайык. Бакылау - пакты педагогикалык кубылыстарды жуйел! аныктаута арналтан максатты эд1с. Бакьшау т1келей, жанама, ашык жэне жабык болуы мумк1н. Уакыт бойынша бакылау узд1кс1з, узшкс1з (дискрет), узак болуы мумкш. Бакылау табиги жэне лабораториялык болады. Бакылау эд1с1нде акпарат пкелей немесе жанама болуы мумкш. Энпмелесу - эцг1мелесуш1н1н позициясын ниетгер! мен сез1мдерш аныктайтын эд1с. Энпмелесу - сухбаттыц rypi болып табылады, б1рак ол сухбат алушыныц баталауы мен устанымдарын аныктаута коп кец1л белед1. Сухбат журпзген кезде зерттеуш! алдын-ала аныкталган сурактарта жауап алады, белгш 6ip дэйектткпен белплейд!. Жауаптар ашык турде жазылуы мумкш. Сауалнама - арнайы эз1рленген сауалнамаларды (сауалнама) пайдаланатын материалдарды жаппай жинау эд1с). Сауалнаманьщ турлер!: ашык, жабык, жартьшай жабык, номиналды, анонимд!, толык, кыскартылтан, бакылау сауалнамалары. ТесИлеу - арнайы эз1рленген тапсырмалар (тапсырмалар, сауалнамашар) кемепмен педагогикалык процесмц сипаттамаларын объективт) турДе елшеуге мумк1нд1к беремн катац бакыланатын жатдайларда отюзшетш максатты сараптама. Тестшеу оныц дэлдт, карапайымдьшыты, колжет1мдш п жэне автоматтандырУ ушш мацызды. Педагогикалык тэшрибе -- педагогикалык процесте озгер1стерд1 эдеЙ1 CHriay, процестерд! озгертуд1ц нэтижелерш сапалы талдау жэне сандык багалау. Эксперимент турлер!: зертханалык, табиги. Зертханалык эксперимент - зертханада жург1зшетш тэж1рибе. 23

Табиги эксперимент - эдеттеп ортада сынак жагдайында журпз1лед1. Зерттеу мэселелер1н1ц табигатына байланысты зертхана-пык эксперимент, сондай-ак максатка байланысты табиги эксперимент, аныктау, тексеру жэне калыптастыру эксперименттер!. Аныктаушы эксперимент ~ к;олда бар жагдайды, колданыстагы педагогикальщ деректерд! (калыптастыру эксперимент1не дей1н) керсетед!. Цалыптастырушы эксперимент - бул белгшенген максаттьщ белсенд] калыптасуы. Аныктау жэне теориялык тусшж непзшде жаца педагогикалык кубылыстар аныкталады жэне енпзшед!, олардьщ шынайылыгы тексер1лед1. Бакылау эксперимент! - эксперименттерд! аныктау жэне калыптастыру кез1нде алынган нэтижелерд1н сен1мд!л!к дэрежес!н тексеру уш1н уйымдастырылады. Тэж1рибе узак жэне кыска мерз1мд1 болуы мумк1н. 10ужаттарды зерттеу жэне талдау, кызмет вн!м1 зерттелген процестер мен кубылыстар туралы накты материалды жинауга мумк1нд1к беред!. Оку дэптерлер!ндег1 окып-уйрену тек кана окушылардьщ бш!м децгей! мен дагдысы туралы, сонымен катар педагогтьщ жумысы туралы кызьщты материалдарды гана бере алады. Бш1м алушылардьщ жумысын (суреттер, эсселер, кундел1ктер) окып уйрену мудделер1н аныктауга, олардьщ ойлау ерекшел1ктер1н, окыту дагдыларын калыптастыру децгей!н аныктауга кемектесед!. Педагогикалык кецес беру эд!с! тэрбиеленушшерд!п белпл! 6ip багдарламага жэне жалпы ерекшел1ктерге сэйкес зерттеу нэтижелер!н, жеке тулганьщ белгш oip аспектшерш ужымдык багалауды, белгМ 6ip тулгалык ерекшел1ктерд1 калыптастырудагы ыктимал ауыткулардьщ себептер!н аныктауды, аныкталган кемшМктерд! жою жолдарын ужымдык дамытуды кездейд!. Математикалык жэне статистикалык эдктер алынган деректерд! жауап алу жэне эксперимент эд1стер1мен ендеу уш1н, сондай-ак зерттелген кубылыстар арасындагы сандьщ тэуелдшктерд! аныктау уш1н колданылады. Олар эксперимент нэтижелер!н багалауга кемектесед!, корытындылардьщ сен!мдш!пн артгырады, теориялык корытуга непз беред!. Математикалык эдктерд!ц ец кеп тараган тур!: ттрксу, рейтингшеу, ранжирлеу. Статистикалык эд!стерд!ц кемепмен алынган керсетк!штерд!ц орташа мэндер! аныкталады: арифметикалык орта (мысалы, бакылау жэне эксперименталды топтардьщ сынак жумыстарындагы кателер санын аныктау); медиана - серияньщ ортасындагы корсетюш; дисперсия дэрежес! - дисперсия немесе стандартты азт>1тку, вариация коэффициент! жэне т.б. Осы есептерд! орындау уш!н ти!ст! формулалар бар, аныктамалык кестелер колданылады. Осы эдктер кемепмен еццелген нэтижелер графиктер, диаграммалар, кестелер тур!нде сандык тэуелд!л!кт! керсетуге мумк!нд!к беред!. © .0зш-ез! бакылауга арналган сурактар: 1. Мектепке дей!нг! педагогика пен! зерттейд!? пке дей!нг! педагогиканыц объект!с! мен пэн! какдай? 24

3. Мектепке дей1нп педагогиканьщ Heriari м1ндеттер1 кандай? 4. Мектепке дей1нг1 педагогиканьщ кызметтер! кандай? 5. Мектепке деЙ1нг1 педагогиканьщ Hcriari санаттарын кврсет)ц1з. 6. Мектепке дей1нг1 педагогика кашан тэуелс1з гылымга айналды? 7. Мектепке дей1нг1 педагогиканьщ дамуына улес коскан улы педагогтардьщ ес1мдер1. 8. «Балабакша» гылыми тужырымдамасын им алгаш рет енпзд1? 9. Казакстандагы мектепке дей1нп бш1м берудгн даму сатыларыньщ xiaOeci. 10. К^азакстандагы мектепке дей1нг1 б1л1м беруд1ц алгашкы теоретиг! мен уйымдастырзтпыларын атацыз. 11. Н.Кулжанованьщ Казакстандагы мектепке дешнп б1л1м берудег! рел1 кандай? 12. Казакстандагы мектепке дейшп б1л1м беру мэселелер1н дамытатын заманауи казакстандьщ галымдарды атацыз. 13. Мектепке дешнг! педагогиканьщ баска гылымдармен байланысы? 14. Мектепке дей1нг1 педагогикада педагогикалык зерттеу эд1с1 кандай? Студенттерд1ц ез!нд1к жумысына арналган тапсырмалар: 1. Мектепке дей1нг1 педагогиканьщ негтзп санаттарын глоссарийге жазьщыз. TyciH iK А н ы к т а м а Э д е б и е т г е р М е к т е п к е дей1нг1 п е д а г о г и к а Ерте жэне мектеп ж асы на дей1нг1 балаларды тэрбиелеу мен окытудьщ зандылыктарын зерттейбн педагогиканы н 6ip саласы. Гогоберидзе А .Г., Солнцева О.В. Д ош кольная педагогика с основами м етодик воспитания и обучения, - СПб,; Питер, 2016. - 4 6 4 с 1. Мектепке дей1нг1 педагогиканын даму генезисш сюжеттс кесте K iM ? Н е? К а ш а н ? К а й д а ? Н е уш 1и? М ектепке дей ш п педагогика Жалпы педагогикадан бел1н1п, тэуелс1з гылымга айналды 19 гасырдьщ екшш! жартысында Германия да Баланыя психологнясын дамьпу жэне б1я1м беру мекемелершщ пайда болуы (эйеилерд! енд1р1ске гарту) 2. Мектепке дешнг! педагогиканын баска гылымдармен байланысын фишбоун тур1нде берннз 25

3. «1^азакстандагы мектепке дей1нп б1л1м беру жуйес! мэселесш зерттеп журген Kasipri казакстандык галымдар» деген тужырымдамалык кестен! толтырыныз. А втор Зерттеу мэселес! ¥ к с а с т ы к г а р ы мен а й ы р м а ш ы л ы к т а р ы Ж а л п ы Э ртурл! Н.Кулжанова Ерте ж эне мектеп жасына дей ш п балаларды тэрбиелеу М ектепке деЙ1нг1 тэрбие мэселес1н ашады - казак дала жатдайында мектепке дейш п бЫ м беру проблемаларын ж эне оны ж узеге асыру ep eK m eniK T epiii айкындады; - 3 ж асар баланьщ кимыл б елсен дш гш щ дамуы 26

•2 МЕКТЕПКЕ ДЕИ1НП ПЕДАГОГИКАНЬЩ 0Д1СНАМАЛЬЩ НЕГВДЕР1 2.1 Мектепке дейшп бШм берудщ эдкнамалык тэсшдемелер! Мектепке дей1н1л педагогика жалпы, арнайы жэне жеке эд1снамага ие: - мектепке дей1нг1 педагогиканын жалпы эдкнамасы - педагогикальщ гылымньщ эд1снамальщ жэне теорияльщ непздер!, жалпы алганда объективт! шындыкца диалектикалык-материалиспк кезкарас, отбасы мен балабацша жагдайында мектеп жасына дейшп баланы окыту жэне тэрбиелеу процес1н жэне мектепке дeйiнгi педагогиканыц идеологиялык философиялык непз! рет1нде гуманистк кезкарасты б1лд1рет1н педагогтардыц элеуметг1ккундылыктык кезцарасы; - педагогиканын арнайы эдкнамасы баланьщ санасы мен псюсикасы туралы мектепке дейшгт ыщ1ал ету хуралы туракты идеяларды сипаггайды, оньщ 1ш]нде жеке жэне кд.1зметтш, жуйелшж жэне кешенд! тэсшдемелерд! камтиды; - мектепке дейшп педагогиканыц жеке эд1снамасы бул жагдайда педагогикалык; кубылыстар мен пpoцecтepдi зерттеу sflicTepi, принциптер! мен эд1стерш б1лд1ред1. Мысалы, бул баланьщ жас ерекшел1ктер1н тэрбиелеу процес1нде жэне оны дамытуды кушейту1не, даралык насиеттер1не жэне балалардын шыгармашылык набшеттерш дамытуга багытталады. Мектепке дей1нп бш1м берудщ эд1снамальп^ непздер1н егжей-тегжейл! карастырайык: тэсщдемелер, тужырымдамалар, теориялар. TYCIHIKTI НАК;ТЫЛАУ Мектепке дейшп педагогика эдкнамасы - педагогикальщ теорияньщ бастапкы устанымы туралы бш1м жуйес!, педагогикалын ьсубьшыстар мен мектепке дешнг! 6iniM, окыту мен тэрбиелеу практикасында алган б1л1мдерш пайдалану жолдары туралы ездерш1н зерттеу эд|стер1н карастыру кагидаттары. Мектепке дейшп педагогиканын эд1снамалык непздер! 6ш1м беру философгисыныц Kaaipri замангы денгейш керсетед{. Аксиологиялык тэсшдеме - адамньщ б т м алуына, тэрбиес1не жэне озшез1 дамытуьща кол жетк1зген кундылыктардын жиынтыгы. Мектеп жасына дешнп балалардын дамуына катысты бул денсаупьщ, мэдениет (карымкатынастык, психосексуальдык, этникальщ, кукьщтык), танымдык кундылыктык, карым-катынастын куанышы, ойын, жумыс. Бул балаларды тэрбиелеуцеп туракты кундылыктар.

Мэдениеттанымдык тэсшдеме А.Дистерверг пен К.Д.Ушинскийд1н енбектер1нде нег1зделген. Адамньщ туылган жэне ем1р cypexiH орны мен уакыты, оньщ ен жакын ортасыньщ epeKmeairi мен елд1ц, каланьщ, облыстын тарихын, халыктьщ басты кундыльщ багдарларын ескеред!. Мэдениеттер диалогы балаларды ездер1н1ц тургылыкты жер{ хуралы эдет-хтурыптары, дэстурлер!, нормалары мен ережелер1мен таныстырудьщ Heriai болып табылады. ЖуйелШк тэсшдеме б1р-б1р1мен байланысты элементтерд! жэне олардын арасындагы карым-катынастарды реттейд!. Мектепке дей1нг1 уйымнын педагогикалык жуйес! педагогикалык процест1ц пэндер! (педагогтар, балалар, ата-аналар), бш1м мазмуны (эмоционалды-ер1кт1к тэж1рибес1, дагдысы, шыгармашылык тэж1рибес1), педагогикалык процеспц эд1стер1 мен формалары, базасы (к¥PaдД^^P)■ 1с-эрекетт1к тэсшдеме баланьщ эртурл! кажетпл1ктер1н 1ске асыруды камтамасыз ететш жетекш! 1с-эрекетт1н ерекше тус1нд1рш, ез1н субъект рет1нде сез1нуц1 (С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, А.В.Запорожец, Д.Б.Эльконин жэне т.б.) аЙ1у.шдайды. Баланы дамытуца мачызды рел аткарады. Балалардыц дэстурл! 1с-эрекеттер1нщ турлерг моторикалык, коммуникативт!, танымдык-зерттеу, ецбек, музыка жэне енер, керкем эдебиет. 1с-эрекетт1к-шыгармашылык тэсшдеме эр баланьщ элеуеин ашуга, онын белсендн шыгармашылык, бастамашылыкна кабшеттшгш б1лд1ред1. Тулгалык тэсшдеме баланьщ сураныстарын, тшектерш, мудцелер1н, бей1мдшг1н дамытуды камтиды. Гуманиспк, демократиялык (кемекш!) бЫм беру стилще басымдык бершед!. Педагогикалык позидия ересектерд1н баланьщ езд1нд1к жет1лу1не кемектесу мен камкор болуымен корытындыланады. Сииергетикалык тэсшдеме бш1м беру прочес1нде эрб1р катысутпыны субъект реПнде (тэрбиеленушшер, педагогтар, ата-налар) карастырады. Эр субъект ез1н-ез1 жет1лд1руге, ез1н-вз1 дамытуга элеует! жетед!. Бала педагогпен 6ipre унем! ез1н жетлд1рш отырады (педагог суракдар кою аркылы баланьщ бершген материалды дурыс игергешн тексер1п, келес! бершепн тапсырманьщ мазмунын ойластырады). Ж\йелш1к4с-эрекет1тк тэсшдеме - мектепке дешнп тэрбие мен окытудын жалпьща м1ндетт1 мемлекетт1к стандартыньщ негхз! рет1нде мектепке дешнп бш м беруде болып жаткан инновациялык жагдайларды карастырады. Жуйелш1к-1с-эрекетт1к тугыр мектепке дешнп тэрбие мен окытудьщ жалпыга м1ндетт1 мемлекеттхк стандартыньщ непз! репнде келес1дей мэнге ие: тулгалык сапалаларды аньщтау, толеранттылыкка, баска улттар окшдерщ курмехтеуге нехтзделген акпарахтык ортаны куруга, Kaaipri замангы экономиканы тольщтай канагаттандыратын жеке касиехтерд! дамыту жэне тэрбиелеу. ЖуйелЫкдс-эрекетгш тэсшдеме бш1м беру ортасында элеуметт1к жобалауга жету, даралыкты камтамасыз еху, тулганьщ белсенд! жетшу1н карастырады; оку нэтижелер1не багдарлану (тэрбиеленуш1н1н тулганы коршаган элемд! тану пронес1нде оку ic-эрекеххн менгеру нег1з1нде калыптасады); ic-шараларды уйымдастырудьщ эд1стер1не, сондай-ак 28

тэрбиеленуш1лерд1ц элеуметпк, жеке, когнитивтш жеплдхру мумкшд1ктер1н meiuymi рел аткарады. Мектепке дей1нг1 педагогиканьщ эд1снамалык тэс1лдемелер1 педагогтын балага деген кезкарастарын, балаларды тэрбиелеу мен окьпудагы ©з рел1н аныктауга нег1зделед1. 2.2 Мектепке дешнп тэрбие тужырымдамалары Мектепке дей1нг1 педагогиканьщ каз1рг1 эд1снамалык нускаулары рет1нде балалык шактьщ келес! тркырымдамаларын бвл1п керсетуге болады. Д.Б.Эльконинн1ц тркырымдамасы. Балалык шак адамньщ балалык шагындагы 0згер1стерд1ч даму зандылыктары, ерекшелт мен сипатын аныктайтын накты тарихи жагдайлар контекс1нде карастырылады. Балалык шак адамньщ ем1ршдеп элеуметт1к-психологиялык кубылыс рет1нде аныкгалган. адамньщ тулгалык мэдениет1н органикалык, элеуметгш, рухани муктаждыктарын, адамгершш1к мэдениет1н MeHrepyiH канагаттандырудьщ адами тэсьлдерщ алудьщ кaжeттi шарты реэтнде есептелед!. Ересек адамньщ рел! - балага ана тш!н, практикалык эрекеттер мен мэдениетг! мецгеруге кемектесу. Д.И. Фельдштейнн1ц тужырымдамасы. Балалык - элеуметт!к элемшц ерекше кубылысы. Функнионалдык тургыдан алганда, балалык шак когамныц даму жуйес!нде, жас урпактын картаю удер!сш!н жагдайы, болашак когамды жангыртуга кажетт! жагдай болып табылады. Балалык шак - бул туракты физикалык 0су пронес!, акыл-ой туй!ндер!н!ц жинакталуы, коршаган ортада, унем! жэне ересектермен жэне баска балалармен езара карым-катынаста ез!нез! аныктауы. Балалык шактьщ маныздылыгы - баланьвд жасына байланысты биологиялык завдылыктар вздершщ эсерш айтарлыктай езгертет!н элеуметпк дамудын ерекше жагдайы. Ш.А.Амонашвилидщ тужырымдамасы. Балалык шак адамдар ушш кайталанбайтын ерекше миссиялардын б!р!. Ересек адам оны ес!руге кемектесед!, мей!р!мд!л!к пен камкорлык жагдайларын жасайды, содан кей!н бала, ересек адам болып, айналасындагы адамдарга куаныш сыйлайды. «Адамга адам керек. 0м!рд!н кайнап жаткан ез зандьшыктары бар, оньщ зандарылыктарына сэйкес адамдар дуниеге кел!п отырады, сондыктан дуниеге келген эрб!р адамньщ 03 миссиясы бар». В.Т.Кудрявцевтыц тужырымдамасы. Балалык шак мэдени турмыстьщ жэне индивидтщ тагдырын аныктайды. Балалык шак мэдениег пен балалыкты б!р-б!р!мен байланыстыратын кундылык. Балалык шакгьщ шешуш! езара эрекеттесуд!н ек! непзг! м!ндет! бар. Сол тапсырманы баланьщ мэдениетпен езара эрекет1есу тэж!рибес!н колдайтын жэне байытзтын ересек a;taM. Балаларга жэне педагогка арналган шеш!мдерд!н нэтижес! балалык шактьщ субмэдениет!. В.В.Зеньковскийдщ балалык шак тужырымдамасы. Балалык шакта ойыннын рел! ерекше. Ойын барысында ел белсендшк танытады, кияпдайды, 29

ойланады, образдар жасау аркылы сез1нед1. Ойын эмоционалды жэне психикалык кубылыстарды сез1нуге кызмет етед1. 2.3 Мектепке дей1нп тэрбиен1ц педагогикалык теориялары XX гасырдын 30 жылдары мектеп жасына дей1нг1 балаларды тэрбиелеу мен окытуга байланысты уш теория калыптасты. Педагогикалык теория педагогикалык кубылыстарды, идеяларды, угымдарды, завдылыктарды жэне TYCIHIKTI НАЬ;ТЫЛАУ кагидаттарды, ережелерд!, усыныстарды коса алганда катац тужырымдалган аукымды сипатгайтын жэне тус1нд1рет1н б1л1м жуйес!. EipiHuii теория баланьвд окыту мен тэрбиелеу процесше тэуелс1з дамуын карастырады (А.Гезелл, 3.Фрейд, Ж.Пиаже жэне т.б.). Бул теория дидактикалык колжеимдшк кагидасына сэйкес келед!, оган сэйкес балалардьщ танымдык кабшеттерш жетшд1ретш дуниелерге гана уйренуге болады. Бул теория дамыта окытуцы мойындамайды. Бул теорияда дамудьщ epeceicrepcia тэуелс1з журу! непз реттнде карастырылган. Ек!нш! теория дамыту мен окыту арасындагы карым-катынасты (Т.СКостюк, Н.А.Менчинская жэне т.б.) колдайды. Осы теорияга сэйкес, дамыту кейб1р iuiKi факторлармен аныкталады, сонымен 6ipre, онын ерекшел1п адам дамуыньщ накты денгешне байланысты окыту жэне тэрбиелеу аркылы. Дамыту жэне окыту 6ip-6ipiMeH тыгыз байлынсты. YuiiHuii теория баланьщ дамуы оны окыту мен тэрбиелеу аркылы жузеге асатьшын керсетед! (Л.С.Выготский). Ересек адам, баланын, «жакын арадагы даму аймагына» суйен1п, алга журед!. Ересек адам балалардьщ дамуына «жетелейд!», ол балада даму удер1стер1н oMipre экелед!. Бш м беру - баланын табиги емес, мэдени-тарихи сипатгамаларын дамытудагы кажетт! жэне эмбебап процесс. Бул ережелер А.Н. Леонтьев, П.Я.Гальперин, Д.Б. Эльконин, А.В.Запорожец, Л.А.Венгер жэне т.б. ецбектер1нде белгш 6ip мазмунмен накдыланган жэне дэлелденген. Алынган нэтижелер дамудагы окьпудьщ жетекш! peni туралы позицияны непздеуге, бш1м беруд1ц психологиялык-педагогикалык жагдайларын аныкдауга мумк1нд1к берд! (Л.В. Занков, Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов). Дамудьщ педагогикалык теориясы окытудыц киындыктарынан жогары теориялык децгейд! болжайды; жылдам каркынмен окыту; бш1м беру материалдарын жаца жагдайларда уздкс1з кайталау; балаларга окыту мен танымга он ьпщшаспен тэрбиелеу; педагогтар мен балалар арасындагы карымкатынастарды 1згшенд1ру. 30

Окытудыц педагогикалык даму теориясы мектепке дей1нг1 бш1м бсруд!н saMaHa^Ti тэж1рибес1нде Kepinic тапты (Ф.А, Сохин, Н.Н. Поддьяков, О.М. Дьяченко, А.П. Усова, В.А. Петровский, З.А, Михайлова, В.Т. Кудряви,ев жзне Т.6.). Мектепке дей1нг1 кезецде окытудыц даму теориясы балалар киялыныц жэне шыгармашыльщ кабшепер1ьпн дамуын кездейд!, мектепке дей1нг1 уйымдар тэрбиеш1лер1н1ц м1ндет1 ойындарды белсенд! пайдалану, ертег1лерд1 кабылдауга баулу, ез1нд1к жазу, символдьщ еркерту, модельдеу, эксперимент (А.А.Агаева, О.М. Дьяченко, А.З.Зак, З.А. Михайлова, Н.Н. Подьяков, Т.И. Ерофеева жэне т.б.). Е.О.Смирновтыц айтуынша «ол оз1нд{к ^мтылысында - «уакытты унемдеу» жэне «ем1рге умтылу» (педагогтер мен ата-аналар) К0б1иесе баланыц даму каркынын жеделдете бастайды. Kimi жастагы балаларды тэрбиелеуд! жандандыруда балабакшаларда риторика, жаратылыстану гылымдары, физика, компьютерленд1ру жэне т.б. енпзу тэрбиелеуд! жацгыртута арналган». Педагогикапьщ теория балалар дамуыныц мынандай жолдарын ecKepyi керек: акселерация (жасанды) балалардыц дамуын жеделдету, ол Ko6iHece «жеделдету» (симплификация) нысанын кабылдайды, (А.В. Запорожец), ягни шамадан тыс жеделдету. Бул жагдайда бала дамуы бш1мд1, дагдыларды жэне кабшеттерд! жинактауымен ерекшеленед!. А.В.Запорожецт1ц niKipiHuie «балама жеделдету - балалардын дамуын кушейту, ягни оныц барынша ecyi есеб1нен байыту. Даму балалар кызмеПшц накты Typi болуы тшс. Мунда шыгармашылык белсенд1Л1К, бастамашыльщ, Кузыретт1л1к, жауапкершш1к, езш-ез1 камтамасыз ету, сен1мд1л1к жэне баскаларга курмет сиякты непзп касиеттер! пайда болады жэне дамиды. Баланыц дамуы тек колданыстагы стандарттарга гана емес, оныц барлык м^'мк1нд1ктер1н барынша icKe асыруга багытталуы керек. Бшгм, б1лк жэне дагдылар ез1ндк толык кемелдену! болып саналмайды, б1рак баланыц жеке бас дамуын толык жетшд1ру куралы реттнде карастырылады. Карым-катынас кызмеНнде ересек адамдарда ынтымактастык, эрн1тест1к позициясы туындайды. Турл! басымдыктар баланыц кызыгушылыгы болуы керек жэне перспективалар когам мушес! рет1нде дамуына кемектесед!. Мектеп жасына дей1нг1 балаларды тэрбиелеуде педагогикалык теорияныц: жаца педагогикалык ойлау, балаларга гуманистш карым-катынас мэселелер1не жугшуд! кездейд!. Педагогикалык антропология тургысынан тэрбиелеу баланыц дамуына жагдай жасау деп тус1нд1ршед1. Ягни бала жеке субьект реНнде ересек адамнан комек жэне колдау кутед1. Педагогикалык теорияда тэрбие ж1ктемес1 мазмун бойынша бер1лед1. Дэстурл! тэсш акьш-ой, aflaMrepmiaiK, эстетикалык, ецбек тэрбиес1н камтиды. Тэрбие мазьт^ын кецейту мэселесшде кукыктык, экологнялык, этномэдени жэне баска да тараптардын тэрбиелеу кажетттпнде сурак туындайды. Педагогикалык теория жеке тулганы дамытуда мынандай теорияларды карастырады: 31

Когнитивт! теория акыл, интеллект, танымдык сананы дамыту (Ж.Пиаже). Психоаналитикалык теория (3.Фрейд, Э. Фромм, Э. Эриксон, Э. Берн, А.Адлер жэне т.б.) дамудьщ кажетг1л1к - ынталандыру сферасын жэне жыныстык-релд1к м1нез- кулкын калыптастырады. Педагогикалык теорияда гендерл1к тэрбие, психоэлеуметт1к даму (баланьщ жакын адамдармен карымкатынасы) карастырылады. Yiiip теориясы (непз1н американдьщ психологтар Дж. Боулби и М. Эйнсворт калаган). Бул теорияда баланьщ жакын адамдармен алгашкы карымкатынасы ман,ызды орын алады. Америкалык жэне еуропалъщ зерттеулер бойынша баланьщ эртурл! ом1рл1к аспектшер1нде ана мен баланьщ уй1р сапасынын mem)rui эсер! корсетшген жэне дэлелденген: элеуметг!к ортага сэтг! бей!мделу!, курдастарымен карым -катынасы жэне т.б. Бихевиоризм теориясы тулганыц жеке дамуын оньщ м!нез-1сулык тэс!лдер!н уйрену!мен карастырады (теория авторы американдьщ талым Дж. Уотсон). Эмонионалды карым- катынаста бул теорияньщ манызы жана м!незкулык нысандарын калыптастыру(А.Бандура, Р.Сире жэне т.б.). Бул теорияньщ элс!з жаты адамньщ санасын кайта баталауы, оньщ ерк! жэне ез!нд1к белсендштн камтиды. Гуманиспк теориясы тулганьщ дам)ында тулгальщ осу, езш-оз! дамыту, ез!н-ез! белсенд!ру, озш-ез! керсетунн кездейд! (К. Роджерс, А.Маслоу, Ш. Бюлер). Мунда тулгальщ-багдарланган педагогика, тэрбиелеу "рухында", С. Френе педагогикасын жэне т.б. жаткызуга болады. Педагогикалык теорияньщ каз!рп замангы мазмуны ыкпалдасу (интеграция) принцишн жузеге аеыруда. Педагогикалык теорияньщ бул жагы гьшыми пайымдау жэне тэж!рибе жаеаудан турады (Г.М. Киселева, Ю.Н. Рюмина, С.М. Зарянова, А.С. Белкин, В.С.Безрукова жэне т.б.). Негурлым толык тус!ну уш!н педагогикалык ыкпалдаеуда В.С.Безрукова ыкпалдасудьщ уш аспект!с!н карастырган: 1. К^агидат реттнде педагогикалык теорияньщ каз!рп жай куйш!н ерекшел!ктер! (Мысалы «Мектепке дей!нп тэрбиешн адамгершш!ктщ - енбек тэрбиес!», «Балалардыц психофизикалык амандыгы», «Балалардын танымдьщрелдщ дамуы" жэне т. б.). Мундай ыкпалдасу аркылы гьшыми жэне педагогикалык кызмет жогары он нэтижелер!не кол жетшзед!, балаларды дамыту жэне тэрбиелеуде эртурл! тараптардьщ езара байланысы ашылады. 2. Процесе реинде - объектшер арасындагы байланыстарды Пкелей белгшеу жэне макеатгы нэтижеге сэйкес жаца тугае жуйе куру- Бул процесс объектшерд! б!р!кт!ру, нэтиже алу жолын жобалау (мысалы, эртурл! енер туындыларын, «Мектеп-балабакша» оку мекемелер!нщ эртурл! турлер!н ыкпалдастыру), когнитивтк кызметт!н нысандары мен эд!стер! (бакылау + эцпмелеу+ тэж!рибе жасау + модель). 3. Нэтиже реттнде б!р-б!р!мен байланысатын нысандар (интеграцияланган зерттеулер, модульд!к окыту жэне т.б.). 32

Мектепке дей1нг1 б1л1м беру теориясы мен практикасында окыту куралдарын ыкпалдастыру THiMfli. Ыкпалдасу б1зд1 окытудьщ жана формаларьш 1здеуге мэжбур етед1. Кызметт1ч турлер1н («ойын-енбек», «курылыс-ойын» жэне т.б.) ыкпалдастырудьщ жолдарын 1здейд1. Педагогикалык теорияны байытатын заманауи гылыми зертгеулер балаларга кызыкты мазмундагы 1с-эрекетгерд1н, к^ралдардын, нысандардьщ эртурл! турлер1н жакындатуга жэне осы мазмунга шогырланудьш од процес1н керсетед!. Балалар багдарламаныд эртурл! б0лiмдepiнiн мазм^нын катар MCHrepin, балалардьщ ойын уйымдастыру жэне тэуелс1з кызмет уш1н уакытты унемдейд!, оцтайлы уадыт уш1н кажетт! бш1м беру ти1мд1л1пне кол жетк1зед1. Осылайша, заманауи педагогикалык теориялар осы тужырымдамалардьщ езара байланысы тургысынан мектеп жасына дейшп баланы окыту, тэрбиелеу жэне дамыту мэселелер1н карастырады. Шетелдк педагогикалык теорияларды окып-уйрену мектепке деюнп бшм беруд1д отандык жуйес1н байытады. Мектепке дей1нг1 педагогикалык гьшым педагогикалык теориялар жиынтыгы релнде мектепке деййгг! уйымдардын жинакталган жагымды тэж1рибесш ескере отырып унем! даму уст1нде. Оз1н-ез1 бакылауга арналган сурактар !. Мектепке дей1нп педагогиканыц эд1снамасы кандай? 2. Мектепке дей1нг1 педагогиканьвд эд1снамалык тэс1лдемелер1н сипаттацыз. 3. Аксиологиялык, мэдениетганымдык, жуйелшк шыгармашылык 1с-эрекетг1к, тулгалык, синергетикалык жэне жуйелш1к-1с-эрекеттш тэсшдемелер1н1ц мэнш ашыцыз. 4. Д.Б.Элконин, Д.И. Фельдштейн, Ш.А.Амонашвили, В.Т.Кудрявцев, В.В.Зенковский тужырымдамаларыньщ теориялык нег1здер1н аныктаныз, 5. Мектепке дешнг! 6iniM беруд1ц педагогикалык теорияларыньщ сипаггамасын келт1рщ1з. 6. KornnxHBTi, психоаналитикалык, м1нез-кулыктык, гуманистш теориялардьщ ерекшел1п кандай? 7. Мектепке дейшп бшм берудщ педагогикалык теориясын кандай гылыми зертгеулер байытады? Студенттерд1ч ез1нд1к жумысына арналган тапсырмалар 1. «Мектепке дей1нг1 бшм берудщ тужырымдамалары» атгы тужырымдамалык KecTecin толтырыныз. А в т о р Т р к ы р ы м д а м а н ы ц ж е т е к ш ! и д е ясы ¥ к с а с т ы к т а р ы м ен е р ек ш ел 1к тер 1 Ж а л п ы Э р т у р л ! Д .Б . Э л ь к о н и н т р к ы р ы м д а м а с ы Балалы к ш актьщ табигаты накты тарихи жагдайлар Д.И .Ф ельдш тейн тркы ры м дам асы Балалы к ш ак Ш .А.Аыонаш вили тужы ры мы (балалы к ш ак - миссия ретш де); 33

контекс1нде к ар асты р ы л ад ы бо л аш ак к о?ам д ы ж ан гы р ту га д а й ы н д ы к кезен. в. в. З ен ько всх и й д 1ц б а л а л ы к итак ту ж ы р ы м д ам асы (балалык; ш актагы о й ы н н ьщ р е л 1). 2, KyudejiiK жазбадагы эд1снамалык тэciлдeмeлepдi нактылацыз. Э д к н а м а л ы к тэсш дем е С и п а т т а м а л а р ы Ж уй елк1п к - 1с-эр ек етт 1к - мектепке дей1нп тэрбие мен окытудьщ мемлекетг!к стандартыньщ жетекш ! тэсшдемес!; - баланьщ жеке басы н камтамасыз етет(н таиымдык белсендшжтд дамытады; - окытудьщ нэтиж ес1не назар аударады; - 1с-эрекетг1 уйы мдасты ру эд(стер1нде ш ешуш( рел аткарады. 3. Заманауи гылыми зерттеулерд1ц мектепке дей1нп бш1м беруд1ц педагогикальщ теориясын каншальщты байытатынын ез П1к1р1ц1збен эссе тур1нде жазьщыз. 34

3 КАЗАКСТАНДАГЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙ Ш П Б1ЛШ БЕРУ ЖУЙЕС! 3.1 «Мектепке дей1нг1 б1л1м беру жуйес!» xyciHiri Мектепке дейшг! тэрбиелеу жэне окыту - К^азакстан Республикасындагы узд1кс1з б1л1м беру жуйес1н1н 6ipiHmi денгей!, жас ерекшел1г1 мен жеке ерекшел1ктер1н ескере отырып, жеке тулганы калыптастыру мен дамыту уш1н жагдай жасау. Ол баланьщ деш сау, дамыган тулганы далыптастыруды камтамасыз етед1, окытуга деген умтылысты тудырады, жуйел! окытуга дайындайды. Мектепке дей1нг1 тэрбие 6-7 жаска дей1н мемлекетт1к жэне мемлекеток емес мектепке дейшп уйымдарда жэне отбасында жузеге асырылады. Казакстан Республикасыньщ жалпы бш1м беру жуйес1н1н ажырамас 6eniri рет1нде мектепке дей1нп тэрбие беру мацызды рел аткарады, ейткен! ол баланьщ табигатка жарамды касиеттер! мен сипатгамаларын аныктайды, олардьщ дамуына жагдай жасайды жэне баланыц мектепке дайындыгыньщ аукымды багдарламасын жузеге асырады. Мектепке дей1нп б1л1м беру жуйес1нщ максаты - баланьщ жеке куатгарын барынша epierery уш1н жагдай жасау болып табылады. К,ажетп функционалды сауатты адамньщ дамуы ушш жагдайлар жасау. 0м1рдег1 киындьщтарды кез келген сэтге теш е алуга уйрету. Балага езшн; 0м1рлис icэрекет1нщ жетекш1с1 болу, оныц элеует1н кору, оз1не сену, ез 1С1нде цапай табыска жетуд! уйрену кукыгы бершед!. Бул балабацшадан мектепке ауысуга, мектептеп бш1м беру жагдайында окуга деген кызыгушьшыцты сактауга жэне дамытуга айтарлыктай ыкпал етед1. Балаларды мектепке дешнп тэрбие мен окытуга кукыгы менш1к нысанына карамастан, мектепке дейшг! тэрбие жуйесш калыптастыратын мектепке дей1нг1 уйымдардьщ жел1с1: сабактастык бш1м беру багдарламалары жэне мемлекеттш жалпыга мшдетг! бшм беру стандарты. Мектепке дей1нг1 б1л1м беру жуйесШн м1ндеттер1: - балалардыц oMipi мен денсаулыгын коргау; тэрбиеленушлерд1н физикалык, интеллектуалды жэне жеке дам)д>щ камтамасыз етет1н оцтайлы жагдайлар жасау; сапалы мектепке дешнп дайындыкты камтамасыз ету; азаматтыкка тэрбиелеу, казацстандык пат’риотизм, адамнын, кукыктары мен бостандыктарын курметгеу, табигатка, Отанга, отбасына деген сушспенш1л1к; баланы|Гтолык дамуын камтамасыз ету ymin отбасымен карым-катынас жасау; ата-аналарга бш1м беру, тэрбиелеу, балаларды дамыту жэне денсаулык сацтау мэселелер! бойынша кецес беру жэне эд1стемел1к кемек корсету. 35

Б^л MiHfleTTepAi icKe асыру мектепке деЙ1нп б1л1м беру багдарламаларыныч мшдетт! минималды мазмунын, мектепке д с ш и п б1л1м беру уйымдарыньщ тэрбиеленуш1лер1не арналган тэрбие жумысыныц максималды келем1н жэне мектепке дей!нп б1л1м беруд1ц мемлекептк жалпыга м1ндетт1 стандарттарымен камтамасыз exmexin мектеп жасына дей1нг1 балалар денгешне койылатын талаптарды аныктауга б1рьщгай кезкарасты халап етед1. 3.2 1^азакстандагы мектепке дей1нг1 б1л1м беру жуйес!, олардын типтер! жэне уйымдык курылымы TYCIHIKTI НАКТЫЛАУ Мектепке дей1нг1 уйымдар - мектепке дей1нп тэрбие мен 01?ытуга арналган жадны бш м беру багдарламаларын 1ске асыратын бш1м беру уйымдары. Мектепке дешнг! уйымдар б1р-алты (жет1) жастагы балаларды окыту, тэрбиелеу, бакылау, кут1м жасау жэне оцалтуды камтамасыз ехед1. 2010 жылгы 7 желтоксандагы Казакстан Республикасы Президент1ган Жарлыгымен бек1т1лген 2016-2020 жылдарга арналган ез кызмет1нде Мектепке дейшп уйымдар «Б1л1м туралы» К^азакстан Республикасы Зацыньвд К,азакстан Республикасынын Конституциясын басшылыкка, 1^азакстан Республикасыньвд бшм беруд! дамытудыц мемлекетт1к багдарламасы, №1118, буйрык мектепке дей1нг1 уйым уйымдар кызмехзшн улг1 ережес! Мектепке дешнп тэрбие мен окыту мемлекетт1к б1л1м беру стандарттары, 12 тамыз, 2016 жылгы Казакстан Республикасы Ук1мет1нщ каулысымен бектлген К^азакстан Республикасыньщ 13 мамыр, 2016 №292 Зацы. Мектепке дей1нг1 уйымдардыц турлер! К^азакстандагы мектепке дей1нг1 уйымдар келес1дей турлер! бойынша ерекшеленед!: 1. Бебекжай балабакша (1 жастан 6 жаска дей1н); 2. Балабакша (3 жастан 6 жаска дей1н); 3. Отбасылык балабакша (1 жастан 6 жаска дей1н); 4. Санаторлык-балабакша (1 жастан 6 жаска дей1н); 5. Мектепке дей1нг1 шагын ортальщ (1 жастан 6 жаска дей1н). Бебекжай балабакша мен балабакша- мектепке дешнп тэрбие мен окытудьщ жалпы б1л1м беретш оку багдарламаларына сэйкес жузеге асырылады. Белгш! себептермен (баланьщ ауруы, емделу жэне баланы емдеу, санаторлык жэне баска уйымдарда одалту, ата-аналардьщ б1рше едбек 36

демалысы беру жэне жазгы кезенде баланы 2 айга дей1н сауыктыру) бала ба лабакш ага кслмсген кезде балабакшалагы орны сакталады, Мемлекетг1к мектепке дей1нг1 уйым^дарга баланы кабылдауда алдын-ала телем жасалмайды, орнын сактау немесе баска жагдайларда акы алынбайды. «Балалар мен жасесп1р1мдерд1 тэрбиелеу жэне окыту объект1лерще арналган санитарлык-эпидемиологияльщ талаптар» санитарльщ ережелер1н1ц 14-косымшасына сэйкес балалардыц жасын ескере отырьш, балабакшалар топтарыныд саны (1-кесте). Т о п тар Ж а с ы Б а л а л а р сан ы Бебек жасы; ерте жастагы топ егер балалар тобы нда б1рдей жастагы ек1 бала болса, 6ipiHmi Kinii топ 1 жастан 2 ж аска дей1н 2 ж астан 3 ж аска деш н 1 жастан 3 ж аска дейш 10-дан аспауы керек 20 15-тен аспауы керек М ектепке дей1нп: ек1нш1 Kimi топ ортангы топ ересектер тобы егер балалар тобында эргурл! жастагы ек1 бала болса, эртурл! жастагы 3 бала болса, дайындык тобы 3 жастан 4 ж аска деш н 4 жастан 5 ж аска дейш 5- тен 6 ж аска дейш 6- дан 7 ж аска дей1н 3 жастан 7 ж аска дейш 3 ж астан 7 ж аска деЙ1Н 25-тен аспауы керек 25-тен аспауы керек 25-тен аспауы керек 25-тен аспауы керек 20-дан аспауы керек 20-дан аспауы керек Отбасьшык балабакша (дамыту орталыктары) - эдетге жеке менш1к мекемелер. Мектеп жасына дейшг! балаларды мектепке даярлауды улгайту кезделед!. Отбасылык бебекжай-балабакшалар: - Бей1мдеу (1 жастан 5 жаска дейшп балалар уш1н); - Жалпы дамыту (3-5 жас аралыгындагы балалар ymiH). Осындай балабакшаларда балалар жарты кунге немесе тэул1к бойына аптасына 5-6 кун калдырылады. Санаторлык бебекжай-балабакша - мектеп жасына дейшп элс1з, жи1 жэне узак ауыратын балаларга арналган (1 жастан 6 жаска дешн) сауыктыру, емдеу-профршактикалык уйым. Ец алдымен, санаторлык балабакшасына бару уш1н бала Tuicji медициналык керсетиштерге ие болуы керек. Мундай баланьщ ата-аналары тургылыкты жер1 бойынша емханага бару керек, онда олар косымша тексеру жYpгiзeдi (жалпы кап талдауы жэне рентгенге тус1ред1). Егер тестгер он немесе рентгенограммада диагноздар аныкталса: туберкулез немесе гипериргиялык реакция болса, балага санаторлык балабакшага жолдама бер1лед(. Санаторлык балабакшаларда, емдеу жэне физиотерапия, шыныктыру, дене жаттыгулары жэне массаж аурудьщ диагаозына байланысты жузеге асырылады. Санаторлык балабакшалар кунд1зп жэне тэул1кт1к болып б0л1нед1. Медициналык кызметкерлер тэрбиешшерге жэне ата-аналарга балалардыц >1гы мен даму ерекшел1ктер1н ескере отырып, жеке жэне ор’ 37

тэсшдерд! уйымдастыруда кемектесед! балабакшада жэне уйде аурулардьщ алдын алу уш1н кун тэрт1б1н сактау кажетт1г1 туралы усыныстар беред!. Санаторлык балабакшаларга мемлекетак колдау керсет1лгенд1ктен, атааналар бул бак;шаларда окытуга, емделуге жэне тэрбиелеуге акы телеуге м1ндетт1 емес. Осындай балабакшада болу медициналык корытындыга сэйкес шамамен 1 жыл немесе одан кеп болуы мумк1н. Балабакшаларда орын тапшылыгы мэселес! мектепке дей1н1д шагын орталыктардыц жумысымен шеш1лед1. Мектепке дей1нг1 шагын орталыктардын кагидаты 4-6 жас аралыгындагы балаларды окытуга жэне тэрбиелеуге кешенд! кезкараска непзделед! жэне мектепке дей1нг1 тэрбие, окыту жэне мектепке дей1нг1 дайындыктьщ жалпы бш1м береттн оку багдарламаларына сэйкес жузеге асырылады. Шагын-орталыктар топтардьщ толыктыгына, аптасына 2-7, 2-10 сагат, тацертец жэне тустен кейшп сабак кестес1не, икемд! кун тэрт1б1не сэйкес жумыс 1стейд1. Мектепке дей1нг1 шагын орталыктары оку жылы 1ш1нде ясумыс 1стейд1. Мектеп жасына дей1нг1 балаларды шагын орталыкка мектепке дайындык бшм1н алу уш1н ж1беред1. Б1л1м беру бел1мшде ата-аналарга шагын ортальщтарда мектепке дайындык бойынша жалпы б1л1м беру курсына жолдама бер1лед1. Ата-аналар ез кезег1нде балаларына ыщгайлы мемлекетт1к шагын орталыкты табады. Мектепке дей1нг1 уйымдар ерекшеленед!: 1. Тарбиеленушшер жасыныц курамы бойынша: - 6ip жастан уш жаска дешнп балаларга арналган балабакшалар; - уш жастан алты (жет1) жаска дей1нг1 балаларга арналган балабакшалар; - б1р жастан алты (жет1) жаска дей1нг1 балаларга арналган балабакшалар; 2. Жалпы даму lypi: - балалар бакшасы, жалпы типтеп балабакша, окушылардьщ дамуыньщ б1р немесе б1рнеше багыттарын (физикалык, зияткерл1к, эстетикалык жэне т.б.) басымдыкпен жузеге асыратын мектепке дей1нг1 окыту жэне тэрбиелеу орталыгы; - тузету тур1: - балабакша; - физикалык жэне акыл-ой дамуында ауыткуы бар балаларга арналган балабакша (еейлеу, керу, есту, интеллектуалдык, т1рек-кимыл аппаратынын функциялары, акыл-ойдьщ артта калуы жэне т.б.); - санаторльщ-балабакша (туберкулез аур)п.1ньщ ерте кер1н1е1 бар балаларга, туберкулезд1ц к1ш1г1р1м жэне тыныс алу турлер1мен, жи1 жэне узак мерз1мд1 наукае балалармен жэне т.б.); - аралас тип (бебекжай-балабакша, балабакша, жалпы даму жэне тузету еипатындагы функцияларды катар аткарады). Kaaipri кезде отбаеы жэне балалык шак мэселесше катысты мемлекетт1к кеп1лд1к механизм! жет!лд!руде, нормативт!-кукыктык база жацартыхгуда, 38

Казахстан Рсспубликасындагы biaiivi беру жуйес1н дамытудыи басым багь!гтары аныкталуда. Мектепке дей1нг1 уйымдарга б1л1м беру кьтзметтер1н1н сапасын арттыру максатында барлык колжет1мд1 ресурстарды утымды павдалану уш1н олардьщ 1шк1 даму кездер1н 1здеу м1ндет1 койьшган. Мысалы, мектепке деЙ1нг1 уйымдардьщ жаца ynrinepi мен курылымдары енг1зшуде: - бш1м беру уйымдары базасында мектепке дей1шд шагын орталыктар; - «балабакша-мектеп» кешен!; - уйге балабакша; - жумыс режим!; кунд!зг1, жиырма терт сагат, икемд! режимде Осылайша, ата-аналардьщ ет!н!ш! бойынша мектепке дей!нп бш!м беруд!ц жана формаларын дамыту жэне ата-аналардьщ суранысы бойынша косымша кызмет турлер!н кецейту, сондай-ак педагогикалык гыльшньщ каркынды дамуы, заманауи б!л1м беру технологияларын енгЬу жэне енг1зу педагогтер мен мамандардын, кэс1би кызметш!ц сапасына койылатын талаптардьщ туракты есу!н жэне олардьщ инновациялык, элеуеинщ децгейш аныктайды. Озш-ез1 бакылауга арналтан сурактар 1. Мектепке дейшг! бш м беру жуйес! деп неш тус1нес!з? 2. Мектепке дешнг! бш!м беру жуйесшщ м1ндеттер! кандай? 3. «Мектепке дей1нп уйымдар» тус!н1пн кенейтщ1з. 4. Мектепке дейшп уйымдар ез кызмет!нде кандай кужаттарды басшыльнща алады? 5. К^азакстанда мектепке дейшп уйымдардыц типтер! кандай? 6. Мектепке дешнп уйымдардьщ турлер!н белгшещз. 7. Мектепке дейшп уйымдардьщ жумыс icxey тэрпб! дандай? Студенттердщ ез1нд1к жумысына арналган тапсырмалар 1. Мектепке дейшп бш!м беру жуйес!н аньщтамалык т1рек-сигнапдык кесте тур!нде корсету. 2. Мектепке дейшп уйымдардыц улгшш ережелер1н окып, инсерт кестес1н толтырыцыз. V + - 9 3. Казадстан Республикасында мектепке дешнг! уйымдардьщ т\'рлер1н зерттеу, олардьщ айырмашылыдтарын айдындау, талдау нэтижелерга тужырымдамалыд кестеде дайындау._______ I Не с а л ы с т ы р ы л д ы ? М ум к{нд!ктер! м ен м а н ы зд ы л ы г ы 39

Бебекж ай-балабакш а Балабакш а О тбасы лы к балабакш а Санаторлы к балабакш а «М ектеп-балабакш а» кешен! М ектепке д ей ш п шагын орталыктар 4. Фишбоунды пайдалана отырып, мектепке дей1нп уйымньщ баскару жуйес1н сызьщыз. 5. Бала мектепке дей1нп уйымга Т1ркелген кезде жасалатын Кел1с1мд1 окьщыз. Талдау нэтижелер1н кесте тур1нде керсет1щз. М е н б !л ем !н Б 1л г 1м к ел ед ! Б 1л д 1м 40

■ 4 ЕРТЕ ЖЭНЕ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙШГ1 БАЛАЛАР ДАМУЫНЬЩ ЖАС ЕРЕКШЕЛШТЕР1 4Л Ерте жэне мектеп жасына дейшг! балалардьщ жас кезевдер! Психологияльщ-педагогикалык гылымда ерте жастагы жэне мектеп жасына дей1нг1 балалардьщ жас аральщ кезендер1н белуде галымдардьщ эртурл! тоЫлдер! бар. TYCIHIKTI НАЦТЫЛАУ Жас ерекшелж кезецдер! - бул анатомиялык, физиологиялык жэне элеуметт1к-психологиялык белплерд1ц жиынтыгы бойынша адам eMipimH кезендер1и белу. П.П.Блонскийдщ пайымдауынша, кезенд1л1к Herisi балаиын психикалык дамуы мен элеуметтену процес1не байланысты Т1спн езгеру кезещ болып табылады. Д.Б.Эльконин кезендшктзн непз! - балалардьщ Heriari 10.1змет турлершщ езгеру! болатынын дэлелдед!. 10ызметг!ц пайда болуы баланьщ психикалык дамуыныц белгш! 6ip децгешмен жэне оньщ м^'мкщд!ктер!мен байланысты. К^ызмет толык дамуды камтамасыз ете отырып, б!р'б!р!мен ауысып отырады. Л.С.Выготский кезецдтктщ непзщжакын даму аймагыньщ жэне дамудагы дагдарыс теериясы екенш, баланы дамытудьщ келес! жас кезецдерш атап етт!: - жаца туьшган нэресте; - нэресте; - ерте жас; - мектеп жасына дейшп. 4.2 Ерте жэне мектеп жасына дешнп балалардын психологиялыкпедагогикалык ерекшел1ктер1 Ерте балалык шактагы баланыц сипаттамасы Ерте балалык шак келес! кезендерге бел!нед!: жана туылган нэресте (туганнан 2-3 айга дей!н), нэресте (2-3 айдан 1 жаска деюн), ерте жастагы (1 жастан 3 жаска дейш). Жаца' туылган нэресте - туганнан 2-3 айга дей!н. Бул кезенде тэрбиелеу баланьщ физикальщ дам>д.1 мен оньщ денсаулыгына камкорлык жасауга арналады. Осы кезенде бала коршаган ортамен: сез!ну, есту, керу, тэн, ic - кимыл аркылы байланыска тусед!. Нэрестелш кезен - 2-3 айдан 1 жаска дейш. 41

Bpi кезецдеп балалар эмоционалдык жaй-KYЙiнiн тураксыздь1гыиьш, басымдыльтгымен ерекшеленед!. Осыгаи орай, ата-аналар KiiiiKeKTafj балалардьш тежег1ш npoiieci кез1ндег1 козуы басым болатынын ecKepyi кажет, мысалы, кiшкeнтaй бала тамак келгенше сабырсыздык танытады, ic - кимылы шeктeyлi болады.Осыган байланысты, баланыц ем1р1нде катан режим орнату кажет. ©MipiniH 6ipiHmi жылында баланыц физикалык дамуында айтарлыктай езгер1стер орын алады; ай сайын сэби 600-700 грамм салмак косады, ap6ip айда баланыц бойы 2-3 см-ге есед1, жылдьщ соцында баланыц салмагы 10-10,5 ктды курайды, ал бойы - 74-75 -см-ге жетед!. 7-8 айында сут т1стер1 шыга бастайды. Алгашкы жылдарында баланьщ жуйке жуйес! кушейед!, соган орай сергу уакыты алгашкы айында 20-30 минуттан бастап, жылдьщ сонына карай 3,5 сагатка дей1н улгаяды. Бала ем1р1н1н алгашкы жылы шартты турде мына кезевдерге бвл1нед1: - туганнан бастап 2,5 - 3 айга; - 2,5 - 3-тен 5-6 ай; - 5-6 дан 9-10 айга дей1н; - 9-10 айдан 1 жаска дей1н. Кезевдер сипаттамасы. Туылганнан 2,5-3 айга дейзнп кезец. Осы кезенде баланьщ дамуында кору, есту, эмоционалдык реакциялары аныкталады. Баланыц денсаулыгын сактау уш1н тамактану, шыныктыру процедуралары, уйкы жэне ceprixy режим1н устану, гигиеналык жагынан сэйкес ки1м кипзу нег1з болып табылады. 2-3 айында балада ересек адамга ерекше эмоционалдык -кимылдык реакциясы пайда болады. Бала колдарымен жэне аяктарымен белсенд! козгалыстар жасайды, кул1мдейд1, турл! дыбыстар шыгарады. Бала ем1р1н1н алгашкы уш айында кору жэне есту реакцияларын дамыту уш1н оныц кез алдына баяу козгалатын турл! ойыншыктарды корсету, оган мей1р!мд! сейлеу кажет. Баланьщ кез1нен 40-60 см кашыктыкта болатындай манеж немесе бала арбасына ашьщ тустт сылдырмактарды 1л!п кою усынылады. Балада жагымды эмоцияныц пайда болуыныц дамуына кору жэне естудвд шогырлануы эсер етед!. Б1р1нш! айдыц соцында ересек адамныц мей!р1мд1 дауысына жауап рет!нде бала жымия бастайды, ал 2,5 айында ересек адамды немесе ойыншьщты керген сэт1нде жи! жымияды. Бала куанышын белсенд1л!г1мен керсетед!. Белсенд!л1кке келес! реакциялар жатады: - эмоционалдык - кул!мдеу, - дауыстар - дыбыстар (гы, кхы, дауыссыз дыбыстардыц уз!к-уз1к айтьшзл.!) - козгалыс - кол - аяктын ic - кимылы. 42

2,5-3 айда баланыц алгашкы козгалысы дами бастайды. Бала eMipiHiH 6ipiHmi аптасынан бастап баланы iuiiMCH жаткызуга уйрету керек, 3 айында ол 1ш1мен жаксы жатып, иыгына суйен1п, басын жогары кетеред!. Гшпен жату тыныс алу жолдары, кан айналым, сондай-ак енбектеуге даярлау уш1н пайдалы, б1рак бул кезенде ешб1р жагдайда баланы аявда тургызуга болмайды. 2,5-3 айдан 5-6 айга дей1нг1 кезен Бул кезенде керу, есту жэне дауыстык реакциялар жетшед!, к;олмен устауы дамиды жэне енбектеуге даярльщ кимылдары пайда болады. 5-6 айында баланьщ психикалык дамуы айтарлыктай езгеред!; дыбыстарды, густерд1 жэне заттарды ажырата бшу цаб1лет1 дамиды, Бала айналасындагы адамдарды царап тандайды. Егер сез1м мушелер! белсенд! дамып жатса, бала уш айда анасын тани бастайды, ал 6 айда таныс адамын керсе куанады, бейтаныс адамды кергенде жылайды, xepic айналады, 5-6 айында ересек адамньщ сейлеу интонациясын ажыратады, дауыс квтерген жагдайда бала жьшап ж1беру1 мумюн. Бул кезенде есту кабшетшщ дурыс дамуы уш1н колайлы акустикальщ орта кажет; катты дыбысталатын теледидар, радио кабылдагыш есту дамуына кедерп келттрш кана коймайды, сонымен катар сейлеуд! дамытуга кедерп келт1ред1, жуйке жуйесш1ц кызметш бузады. BipiHrai айынан бастап ересек адамньвд акырын сойлегешне уйренбеген балага тек катты дыбыстар жэне катты сейлеу эсер етед1. Естуд1ц, он эмоциялардьщ, артикуляциялык аппарагтыд дамуы 4-5 айында эндетуд1н (дауысты а-а-а жэне а-гу дыбыстарын уйлеспре эндете айтады), ал 6-7 айда - былдырлаудьщ (ба-ба-ба буыннын б1рнеше рет кайталанауы) пайда болуына эсер етед1. ¥зак тыныс алу кез1нде эндет1лген дыбыстар айтылады, былдырлар есту кабшетш кадагалау кез1нде пайда болады, сондыктан санырау балаларда туылганнан бастап былдыр болмайды. Балаларда «гу1лдеу» дыбыстарыньщ жэне былдырдьщ пайда болуыньщ кажетт! шарты реинде ересектердщ эмоционалды сейлесу! болып табылады: 3- 4 айдагы балалармен эцпме барысында эн айту дыбыстарын, ал 5-6 айдагы балаларга арналган буынды колдануы керек. 4-6 айдан бастап балалар ересектердщ назарын аудару ушш дыбыстарды айту кабшетш колдана бастайды. 3-6 айында балаларда колдыц козгалысы дамиды, 3-3,5 айда бала оньвд уст1нде шшш турган ойыншыкты кездейсок байкайды, ал 3,5-4 айда ол кол созым жерде mmin турган ойыншыкз'ы устап зерттейд!. 4.5 - 5 айда бала ойыншыкты ересек адамньщ колынан алады, ал 6 айында бала ерюн ойыншыкты алады. Ойыншыкпен ойнай отырып, бала жалпы ic - кимылдарга уйренед!: шалкасынан кырына аунайды (4 айында), 1ш1мен жатады (5 айда), 1ийнен шалкасына ауысады (6 айда). Бул кезенде бала 1,5-тан 2 сагатка дейш сергек журед). 43

Bpi кезен "гэн; енбектеу, былдырдьщ жет1лу1, коршаган адамдардын сездер1н Tycinyi дамиды. Балалар 6,5-7 айында едбектей бастайды: пластуналык жэне терт аяктап, енбектеу бала yuiin ете пайдалы, ce6e6i, оньщ суйек - булшык етт1к жуйес1н катайтып дамытады, баланьщ коршаган ортага багдарлануын кенею1не К0мектесед1, оны дербес етед1. Бул кезенде енбектеп уйренген бала манеж кырынан устап, отырып тура бастайды. 8- 9 айында манежд1н жанына ойыншыктарды 1ле отырып, бааягынан тургызып уйрету кажет. Осы кезенде бала козгалыстарды кайталайды (токылдатады, шашады), б1рнеше рет турл! дыбыстарды кайталайды. 5-6 айдан 9 айга дейш Балалармен энпме барысында дыбыстарды анык айту керек. Бул жастагы балалар «Клайда?» деген сурак бойынша ересек адамньщ сез1н Tycinefli, (сагат, куыршак жэне т.б.) бастарын нысанга карай бурады, б1рак егер заттын орны езгерсе, бала оны таба алмайды, ce6e6i, сез тек затпен гана емес оньщ белгш! 6ip орынга орналасуымен байланысты. 9- 10 айында балалар аталган затгарды орналаскан орнына карамастан табады. 9-10 айдан 6ip жаска дейшг! кезец Осы кезенде балалар дербес жур1п, ойыншьщтарга максаггы турде араласып, ересектердвд 1с-эрекеттер1не жэне сез1не ел1ктей бастайды, объектшерд! б1р-б1рше жаткь1зады, балалардьщ коршаган адамдармен араласу кажеттшш артады. Баланьщ пассивт! свзд1к корында 20-30 сез бар. Балалар «болады», «болмайды», деген еездерд! тус1не бастайды, кеп жэне турл! былдырларды, алгашка сездерд! айта бастайды, олар кайталанатын буындардан турады: ма-ма, ба-ба, бер. Сэби кезшде бала басын устап, отырып, т1к турып, алгашкы кадамдарды жасап уйренед!. Психологияльщ процестер мен жеке касиеттер белсенд! турде калыптасады. Бала ойыншыкка жет1п, ойыншыкты устап алуга тырысады, козгалыстар уйлест1р1лед1, бул объектшердщ карапайым манипуляциясына экелед!. Бала затты немесе ойыншыкты лактырып тастайды, оны шайкайды, урады, осьшайша оньщ касиеттер! жэне белг!лер!мен танысады, солай бала оны коршаган элеммен танысады. Бул жас кезеч!ндег! ен манызды жанальщ - бул сейлеу. Нэрестел1к кезецнщ ерекшел1ктер1: -физикалык жэне акыл-ой дамуыньщ жылдам каркыны; - кимылдык белсенд!л1кт1 жэне сенсоромоторльщ уйлес!мдш!кт! калыптастыру; - заттармен !с - эрекет нег1з!нде акыл-ойды дамыту, жакын адамдарга тус!н!кт! жэне жагдаятгы сипаттаманьщ пайда болуы; - ересектермен карым-катынастьщ каркынды дамуы; - ашык тустерд!, фигураларды кабылдау; 44

- оуенге, эн айтуга эмоционалдык жауап берудщ дамуы, Бул кезенде балалармен ересектер кеп сейлесу! керек. Позитивп, эмоционалды карым-катынас баланыц толык дамуына, гецгер1мд1 калыптастыруга, кау1пс1зд1к сез1м!не, когнитивт! эрекетке ыкпал етед1. Осы кезенде балага б1л1м беру, педагогикалык ыкпал ету, ересектермен карым-катынас жасау жэне заттармен эрекеттесу эсер етед1. Бала тындау, кере бшу, есте сактау, эрекет ету дагдыларын менгеред!, ол объективп ойлауды калыптастырады, оган ересектерД1н. кимылдарын салу тэн. Ерте балалык шак кезец! Ерте жас - 6ip жастан уш жаска деЙ1н психофизиологиялык процестерд1ц жылдам калыптасу кезещ1. Бала 0м1р1нщ алгашкы еш жылы физикалык жэне нейропсихикалык дамудын жылдам каркынымен сипапалады. Осы кезенде баланьщ бойы мен салмагы каркынды есед1. Бала тэуелс1з журуд! менгеред!, eMipinip екшш1 жэне yuiiHUii жылдарында непзп козгалыстар жетшед!, ана тшш жаксы менгеред!; егер 6ip жасар балада актив 10-12 сез болса, онда ек1 жастагы баланьщ 200-300 сезден, ал уш жастагы балада - 1500 сез. Б1р жастан ек1 жаска дей1н Бала заттармен функционалдык 1с-эрекеттер1н менгеред! (бас ки1м баска ки1лед1, шулык - аякка, касык - тамактануга, кесе - 1ш5гге кажет). Бул дагдылар мен кабшеттерд1н барлыгы ездшнен келмейд!, ересектердщ 1с-эрекетше ел1ктеу барысында мергершед!. Бала айналасындагыларга багдар-зерттеу журпзед!, ол ете кызыккумар, оньщ ерк1н 1с-эрекет1 болмайды, алдын - ала ойластырылган ic - кимылы, тавдауы болмайды. Ол ез элем1нде, ез заны бойынша ом1р суред!, сешм арткан адамдарга арка суйейд!, ересектерд1ц назарына жэне комегше муктаж. Бала ем1рш1ц ек1нш1 жылында терт кезец бар; -1 жас -1 жас 3 ай, - 1 жас 3 ай - 1 жас 6 ай, -1 жас 6 ай -1 жас 9 ай, - 1 жас 9 ай - 2 жас 1-ден 1 жас 3 айга дей1нг1 кезенде бала 3 ай бойы козгалысты менгеред!, коршаган кещстткт! уйренед!, сырткы элеммен езара эрекеттесед!: белг1л1 6ip затты керш, оган барады, егер ол ойыншык болса, ол орнынан тура алады, орындык болса - ол отырады. 1 жас 3 айдан 1 жыл 6 айга дей1н бала кен1ст1кте козгалып уйренед!, журуд! мецгеред!, езш1н каб1лет1не сенед!; журе алады, заггарды, ойыншыктарды ала алады, олармен ic-кимыл жасай алады. Бала сез1м мушелер1нщ (керу, есту, сез1ну) кемег!мен заггын сапасын таниды. Заттык ic-эрекет бала ем1р1н1н осы кезещнде жетекш! болып саналады. 1 жастан 6 айга дей1н 1 жас 9 айлык кезенде бала тек ез колыньщ дагдыларын гана емес, куфдел! дагдыларды - затгар мен курал - саймандарды 45

MenrepeAi; бальщты желкенд! ^стайды, таяцшамен допты козгайды. Бала заттардьщ функционалдык к,ызметтер1н мецгере бастайды: ол таранты шашына типзе алады. Бала ез1н]ц сез1мш, эсер1н айткысы келед!, касыдты аузына апарады, курекшемен жерд! казып, нумды шелекке куяды, су к¥Йгышпен су Нуяды. Бул баланын элеуметт1к даму кезен!: ол ез1 тамантанады, аяк ки1мш ез1 киюге тырысады. 1 жас 9 айдан 2 жасца дей1нп кезец еткен кезеддерд1и жет1ст1ктеНорытындылайды, бала коршаган элем туралы барльщ акпаратты сейлеу жоспарына аударуга тырысады. Ол ойыншьщтармен ойнай отырып,ем1р1н1н, 6ip белшепн кврсетед!. Ерте жастагы жетекш! кызмет заттьщ ic-эрекет болып табылады, заттын-тэж1рибел1к жэне ойын кызметшщ саралануы журед!. Процессуалдьщ ойын ез1нд1к кызмет rypi ретшде калыптасады. Бул кезевде баланыц каркынды дамуы журед]. Сейлеу адамньвд рухани Калыптасуыньщ басты факторы болып табылады, осы кезевде непзп м1незкулык ерекшел1ктер1 байкалады. Осы кезевде м1нез-кулыгывда дербест1кпц алгашкы белгшер! пайда болады, ездшнен эрекет етуге умтылу ер1к-ж1герд1, ти1мдшкп, ецбеккорлыкты калыптастырудьщ nerisi калыптасады. Yni жастагы бала психологиялык тургыдан туракты элемнщ 6ip белшепне енед1, кувделткт! ем1рд1ц кептеген нысавдарын пайдалануды бшед! жэне заттык элемге кундылыкты сезшед!. 0зше-ез1 кызмет ету кабшепне ие, айналадаты адамдармен карым-катынас жасауды бшед{. Ол ересектермен жэне балалармен сейлесед!, карапайым мшез-кулык ережелерш орындайды, адамдарга сешм артады, элеуметгж тэж1рибеш мецгеред!. Ерте жас ерекшел!ктер1: - 0су каркыны мен физикальщ дамуы нэрестел1к кезенге Караганда б1ршама темендейд!; - белсенд! cepreKiiK уакыты 4-4,5 сагатка дешн артады; - бала непзп вм1рл1к козгалыстарды (жаяу журу, жуг1ру, ермелеу, заттармен эрекеттер) бшед1; - базалык гигиеналык дагдылар мен ез-ез1не кызмет керсету дагдыларын дамыту; - ана тМн мецгеру; - баска адамга кызыгушыльщ танытады, карым-катынас жасауга умтылады; - жуйке процестер1юч козгалысы артады; - ез жынысын 6iny (мен улмын, мен кызбын); - ез кызметтц нэтижесше жету ниет! бар; - тэуелс1зд1к пен бастамашылдыкты бшетш 3 жастагы баланыц непзп ерекшелт бар (мен ез1м, мумшн). Мектеп жасына дешнп кезевде Мектеп жасына дейш (3-7 жас аралыгывдагы) мектеп жасына дей1и (3-5 жас), мектеп жасына дейш (5-7 жас) Мектеп жасына дейшп жас (3-5 жас) 46

Бала eMipiHin жылы ек1 ксзедге б0лiнeдi: 2 жас - 2 жас 6 ай, 2 жас 6 айдан - 3 жаска дсй1н. Бул жекс тулганы калыптастыру кезен1. сонлыктан оган назар аудару кажез', баланьщ ез!н практикалык гэуелс1зд!кке жету каже-п1л1г1, ез1н-ез1 багалау, мактаныш сез1м1, ересек адамныц алдында 0з1н лайыкты жэне шебер керсетуге деген талпыныс пайда болады. Бул жас бала дамуьшда втпел! кезед больш саналады: Уш жастьщ содында бала Kimi мектеп жасьша дей1нп бала болады. Алайда, осы кезецн1ц басында ол эл1 ерте бадалыктьщ барлык ерекшел1ктерше ие. Мундай балаларды дамыту мен тэрбиелеуд1н барлык мумюнд1кгер1н уакытында бшмейт1н болса, онда уш-терт жаста дэрменс1з жэне тэуелд! балалар калуы мумк1н. Бала эл1 кунге дей1н ересектерд1н мактауына жэне айыптауына бурынгыша сез1мтал, туыстарымен тыгыз байланысты, б1рак бейтаныс адам унап калса, ол оган кызыгушыльщ танытады. Бала курбыларымен карым-катынас жасауга муктаж. Бул кездейсоктык емес, б1рак сюжетак-рвлд1к ойындар cepiKxecxi халап ехед! жэне баланьщ оз жасындагы балалармен карым-кахынас кажех. Егер бурын анасымен эмоционалдык карым-кахынас дамудын жетекш! жел1с1 болса, saaip бапага анасыньщ cyfiicneHuimiri жехкшкс1з, ол одан 1скерл1к карым-кахынасхы халап ехед1, оган курбьы^урдасхарымен карым-катынас кажет. Бул кезевде бала дамуыньщ кажехл! шархы оны эмоционалды карымкахынасхы 1скерл1кке ауысхыру болып хабылады. Осы кезевде баланьщ белсенд! эрекет! ecin келед!, кейде ересекхердщ ниеххер1мен сэйкес келмейххн ез калауы мен ниехх болады. Заххык эрекеххер, ойын, сурет салу, курастыру, эн айху, би билеу барысьшда психикалык процесхердщ ары карай дамуы журед!; кабылдау, есхе сакхау, ойлау, сойлеу. Бул жасха балалар езше-ез) кызмет етеххн элеменххерд!, коркемл1к icэрекеххерд{, ойлауда, коммуникахивх1к мэдениехте, свйлеуд! дамыхуда елеул! жех1сх1кхерге кол жехк1зед1. Баланын киялы охе тез дамып келед1. К^иял мен есхе сакхауды дамыху кез1нде етмд! ic-эрекехтер туындайды: - сурех салу (ен1м - сурех); - кую (oHiM - коленер); - курылыс (ошм - курылыс); - ойын (релдш м1нез-кулык). Ym жасха баланьщ квн1л-куй1 тураксыз, дегенмен, бала 12-15 минут 1ш1нде кызыгушьшык ханыхахын ic-эрекехке шогырлана алады. Осы кезецде есхе сакхау, жады процестер! жех1лд1р1лед|, ал сейлеу эд1схер1н дамыту свздерд1ч кемег! аркылы жасалады. Бала б1р-ек1 сагах бурын гана емес, сонымен катар б1рде оньщ анасымен немесе экес1мен хайуанахтар багана, сапарга, циркке барганын есше алады. Осы жасха баланын сезд1к коры уягаяды, уш жаска толганда сойлеу] 1200-1500 созден немесе одан кеп бо.хуы мумк]н, уш-терт сезден хуратып сез 47

тфкес! К¥растырылады, сейлеудщ грамматнкалык курылымы калыптасады, ал бала карапайым сейлемдерден баска да курдел! сездерд! колданады. Бала ересектерд1ц эцпмес1н1н, магынасын, кыска эцгiмeлepдiн мазмунын тус1нед1. Осы жастагы балалар уш1н ойын жетекш! ic-эрекетке айналады. Осы жаста балалар агзасыньщ ecyi жалгасады, кимыл кажетт1л1г1 сакталады. Кимыл белсендшп максатты болады. Балалар ездер1н, ез денелер1н, мумюнд1ктерш бшуге кызыгушылык танытады. Балалар ездер1н1ц муммнд1ктер1не сэйкес б1рлесе, жылдам, баяу эрекет ете алады. Кимылды дамытуда оц earepicxep байкалады. Kimi жастагы мектеп жасына дей1нг1 балалар орташа елшемд! беренелерд! кальщ сызыкка сала алады. 4-5 жаста балалар гигиеналык дагдыларды жеплд1ред1: олар ездтнен жуынуга, ки1м киюге, аяк ки1мш дурыс киюге, кшмдер1н, ойыншыктарын, KixairrapbiH тазалау керект1гш б1лед1. 5 жаска толганда, баланьщ баска адамдармен, acipece, курбыкурдастарымен байланыска деген кызыгушылыгы арта ту сед!. Ол айналасындагылармен 6ipre бауырмалдыльщты керсете алады. Бул жастагы балаларда объектшерд!р касиетгер! мен сапасын, олардьщ эрекеттерш, олардьщ функционалдык белгшер!н бшд!рет!н сездерд!н аркасында белсенд! сезд!к коры кенейтшед!. Олар карама-карсы сездермен (антонимдермен) жэне магыналас (синонимдермен) сездерд! тандап, жалпылама сездерд! колдануга к!р!сед!. Балалар ушш б!рдей дыбыс т!ркестер! кейде дурыс айтьшады, кейде кате айтылады: дыбыстардьщ орын ауыстыруы мумюн, шана- сана, жук-зук. «Р» - «Л» дыбыстарыныц дурыс айтьшмауы, бул сез козгалысы механизмдер!н!ц дурыс дамымауымен байланысты. 4-5 жас аралыгында балаларда сездердщ дыбысталуы жэне айтьшуы жаксарады. Балалар сез шыгармашылыгымен айналысады, сез б!р!зд! жэне дэйект! болады. Бес жаска жеткенде баланьщ дамуы жаксарады. Олар заттьщ белпл! 6ip niminiH айта алады, курдел! объектшерде карапайым п!ш!ндерд! алып, карапайым пшшнен курд ел! объектшерд! калыптастырады. Осы жастагы балалар заттардьщ белгшер! бойынша оларды топка беле алады: келем! мен тус!н, би!кт!г!н, узындыгын, ен!н аныктайды. К!ш! жастагы мектеп жасына дей!нг! балалар кещст!ктег! багдарларын жаксартады, жады келемш улгайтады, заттарыц 7-8 атын есте сакдай алады. Осы жаста ер!кт! есте сакдау дамиды: елар такпакты уйрен!п, ересектерд!н нускауларын есте устайды. Бала керкем ойлауды ойдагыдай дамытады, назардьщ турактылыгын арттырады, 15-20 минут бойы белпл! б!р !с-шараларга катыса алады, ез конструкцияларында курылыс дагдыларын калыптастырады. 0м!рд!ц бес!нш! жылында бала керкем-визуальды-музыкалык шыгармаларды саналы турде кабылдайды, сюжетте, композицияда себепсалдар байланыстарын ернатады. 48

Баланыц cypexrepi объективт! жэне егжей-тегжейл! болып келед!: олар т1кб¥рышты. сопак niminfli, жануарлардын карапайым cyperrepiH салады. Балалар тузу, диагональ, кайшымен кия алады, 5 жастан бастап денгелек жэне сопак nimiHfli кесу эд1стер1н менгеред!. Денгелек, сопак, цилиндрл1к п1ш)нд1, балык, кус мус1ндер1н жасайды. Мектеп жасына деЙ1нг1 естияр кезец (5-7 жас) Естияр мектеп жасына дей1нп жаста (6-7 жас) балалар агзасыньщ барлык физиологиялык жуйелер1н1ц, этап айтканда, жуйке, журек-тамыр, эндокринд1к, т1рек-кимыл аппаратыньщ жылдам дамуы мен кайта курылымдалуы бар. Бала салмак косады, элдекайда бойы есед1, бала миы ересек миыньщ керсетк1штер1не ете жакын болады. Муньщ бэр! мектеп жасына дей!нг! баланьщ мектеп жуйес!мен байланысты кушт! психикалык жэне физикалык куйзелкт! камтитын жас есу!н1н жогары сатысына кешзне дайын екен!н керсетед!. Бул жаста болашак тулганьщ непз! каланган, туракты мотивтер калыптаскан, жана элеуметтш кажеттшктер пайда болады: ен алдымен, ересектер мен ез!н-ез! курметгеуд! тану кажеттшк!, курдел! жумысты орындау ниет!. Мектеп жасына дей!нг! балалардьщ бойында бейнел! ойлаудьщ эртурл! нысандарын дамыту уш!н колайлы мумюнджтер жасалады. Бул жастагы бала психикалык проблемаларды шешед!: - ете сез!мтал болмак; - сейлеуд! дамыту ойларды дамытуга, себеп-салдарлык катынастарды тус!нуге экелед!; - акьш-ой мен практикальщ ic-эрекеттщ жана карым-катынасы кер!нед1, ойлаудьщ непзшде ic-эрекеттер пайда болады, жоспарланган ойлау кушейед!. Бш!мге деген куштарлык - баланьщ оку !сшщ манызды компонентгершщ 6ipi. Осы кезенде балалар ез ер!ктер!мен тапсырмаларды орындайды, ересек адамньщ тусШктемесше мукият кулак салып, бершген улп бойынша нускауларды орындайды. Осы жастагы балалар бшуге кумар, ересектерге коптеген «Неге?» жэне «Кайда?» деген сурактар кояды. Ата-аналар ездершщ айналасындагы элемге кызыгушылыгын оятуга, олардыц катысуымен копдау корсетзлге, олардын ойлау кекжиегш кецейтуге, кызыгушылыкты дамытуга жэне баланыц когнитивт! мудцелерш калыптастыруга кемектесу! оте манызды. 6-7 жас аралыгындагы балалар дерекс!з элементгермен кернет-бейнел! ойлауды дамытады, б!рак осыган карамастан, бала объектшерд1н б!рнеше ерекшел!ктер!н салыстыра отырып, сондай-ак объектшер мен кубылыстардьщ маныздылыгын аныктайды. Естияр мектеп жасына дешнп балалардьщ жаттап алу жэне кебейту кабшетш!н кар1сынды дамуы, ермн есте сактау мумк!ндМ болады. Бул жастагы балалар ауызша ойлауга Караганда кернек! суретгерд! еске тус!руд! элдекайда тез ютей алады, 6ip мезплде кабылданган затгардын саны - тек 1-2 болып келед!. 49

Естияр мектеп жасына дей1нг1 балаларда epiKcia есте сактау, epiKcia еске алу 0н!мд1л1п белсенд! цабылдаумен курт артуда. Осы жастагы балаларда керу-кец1ст1кт1к кабылдау дамиды. Естияр мектеп жасына дей1нг1 балалар: геометриялык фигураларды (квадрат, т1ктертбурыш, шенбер, ромб, сопак) аньщтайтын жэне ажырата алатын, кец1ст1ктеп жэне жазыктьщтагы (жогарыдан, теменнен, жакын, жогары, темент!, он жактан) турл! шрифтпен жазылган сандарды ажырата алады. 6-7 жас аралытындагы балаларга кернек1-моторлык жэне естук;озталткыш уйлест1ру жаксы дамыган, мысалы, бала карапайым геометриялык фигураларды, эр1птерд1, елшемдерд! сактай отырып, пропорцияларды немесе музыкага ыргакты, би козгалысын орындауга каб1летт1. Мектеп жасына деЙ1нг1 естияр балалар жылдам эр! пакты 6ip объектщен ек!нш!ге назарын б!рден аудара алмайды. Мектеп жасына дей!нп жастагы балалар киялы ер!кт! сипатка ие болады: бала жоспар жасай алады, оны жоспарлап, жузеге асыра алады, осыган орай ойында улкен рел ойнайды, ойында бала суреттерд! жасау эд!стер! мен куралдарын уйренед!, киял !шк! жазыкдыкка втед!, суреттерд! жасау уш!н кернекшк колдаудьщ кажет! жок . Баланьщ киялы суреттерде, сомдауда, ауызша шыгармашьшыкта кер!н!с табады. Мектеп жасына дей!нг! балалар, себеп-салдарлык байланысты талдау объектшер! кубылыстар, уйымдастыру ж!ктеу мен процестерд! топтауга кабшетт!, олар жануарларга, табиги нысандарга кызыгушылыгын б!лд!ред!, бшшкумар болып табылады. Ересек мектеп жасына дешнг! балаларда т!лд! дамыту жаксартылган, отбасы осы багытта жумыс !стейд!, егер отбасы осы багытта жумыс жасаса, онда сезд!к коры улгаяды, морфологиялык т!лд!к жуйес! менгершед!. Осы жас кезецшдеп балалар: - ана т!л!н!ц барлык дыбыстарын айту; - свздерд!ц ен карапайым дыбыстык талдауына; - усыныстар салу уш!н грамматикалык турде; - коптеген балалардьщ сезд!к корында - 5-7 мьщ соз бар; - таныс ертег!ге калЛй эчг!мелесуд! немесе эцпме жасауды б!лу; - сурактарга жауап беруге, сурактар коюга, ез ойын жетк!зе б!луг'е каб!летт!. Мектепке дей!нг! кезенде бала ем!р!н!н барлык баска аспект!лер!нде эмоция мен сез!м басым болады, сондыктан баланыц коцш-куй! унем! езгеред!. Мектеп жасына дей!нг! кезец аякталуына карай баланыц эмоционалдык саласы езгеред!, сезшдер саналы эр! акылга конымды болады. Мектеп жасына дейшг! естияр балалар бурынгысынша курдастарымен жэне ересектермен карым-катынас жасауды б!лед!, олар карым-катынастын непзг! ережелер!н бшед!. Осы жаста ез!н-ез! акпараттандыру каркынды интеллектуалды жэне жеке даму непзшде дамиды, ересек адам мен эр!птестерд! багалауга сыни 50