Жиенбаева МЕктепке дейінгі педогогика

кезкарас бар. Мектеп жасына толганда ез1н-ез1 багалайды жэне 0з1н-ез1 сынай а.лады . Балада epiKxi ic-кимылдыц элементтер! бар: бала максах коюга, шеш1м кабылдауга, ic-кимыл жоспарын куруга, оны орьшдауга, кедерг1ш жецу жагдайында куш-ж1гер жумсауга, оньщ эрекет1нщ нэтижес1н багалауга, ез шеш1мдер1н кабылдауга каб1летт1, ол ез1не сен1мд1. Мектеп жасына дей1нг1 баланьщ дамуы - бул баланы дамытудьщ колайлы кезец!, б1рак ец бастысы - бул баланы мектепке дайындау уш1н сэтт! етк1збеу. Сонымен катар, окуга, жазуга, есептеуге кабшеттш1г1 балаларды мектепке дайындауда ец мацызды емес екенд1гш есте устауымыз керек. Heriari м1ндет - мектеп ем1р1не арналган психологиялык дайындьщ, киындыктарды жецуге дайындык, табандылыкты, ецбеккорльщты, курдастармен араласуды, топта туруды, ересектердщ кажеттш1ктер1н канататтандыра бшуд! уйрету. Тек осы жагдайда гана мектеп жасына дей1нп бала мектептеп шындыкка coxri юре алады. Осы кезенде анализаторлардыц кызмет!, кезкарастарыныц дамуы, киял, жады, ойлау жэне сейлеуд1ц дамуы элемд! тану сез1мдерш калыптастырады. Жедел турде логикальщ ойлауы, абстарктылы пайымдау элементтер! пайда болады. Мектеп жасына дей1нп бала элемд! ез тусш1пне карай кабылдайды. 4.3 Жетекш! к-эрекет тусш1п TYCIHIKTI НАК;ТЫЛАУ Жетекш! к-эрекет - бул белпл! 6ip жастаты баланыц акыл-ой дамуын, непзп психологиялык 0згер1стердаи пайда болуы мен калыптасуын аныктайтын кызмет. Эр жас адамныи нег1зп психикалык earepicrepin аныктайтын жетекш! !с-эрекет!мен сипатгалады (2-кесте). 2-кесте - Адам ем!р1нщ эртурл! жас А д ам вм1р1нш ж ас кезецдер! Ж етек ш ! к -э р е к е т т е р ! Н эресте (туганнан 1 ж аска дейш ) Баланьщ ересек адаммен карым-катынасы Ерте жас (1 жастан 3 ж аска дей1н) Затты к ic-эрекет М ектеп ж асы на д ей ш п (мектепке дей1н 3 жыл) О йын !с-эрекет! М ектеп жасына толу О ку к-эрекет! Ересек кезеп Енбек !с-эрекет! 51

4.4 Бала дамуындагы дагдарыстар T Y C IH IK T I Н А К Т Ы Л А У Даму дагдарысы - 6ip жастан ек1нш1 кезенге кешу, онын курдел! 0згер1стер1мен, баланьщ жеке басындагы earepicxepi жэне KYЙзeлicтepiмeн сипатталады. Дагдарыс баланьщ iuiKi earepicxepiHe экелед!, iniKi хэж1рибе езгеред!, баланьщ коршаган орхага деген кезкарасы езгеред!, кажехх1л1кхер1 мен мохивациясы езгеред!. Дагдарыс - баланьщ дамуындагы ceacia жэне ехе мацызды кадам, дагдарысхьщ нэтижесшде бала взше жэне оньщ каб1летхер1не кахысхы жара бш1м алады, жаца касиеххерге не болады. Даму дагдарысыныц салдарынан, 6ip жас кезецнен ек1нш1с1не, акыл-ой дамуыньщ 6ip сахысынан еинш1сще ауысу жасалады. Мекхепке дей1нп балалык шак кезещнде бала дагдарысхьщ херх кезен1н басхан кешед!; - нэресхелш дагдарыс; - 6ip жас дагдарысы; - уш жас дагдарысы; - алхы жастан жет1 жасда дешнп дагдарыс. Даму дагдарысын сэхт! ецсеру кеб1несе баланын коршаган ортасына байланысты. Бш м беру acepinip икемд! earepyi, баламен болган earepicreppi ескере отырып, даму дагдарысыньщ дам5Л>ш айтарлыкгай жумсарха алады. Баланыц мацсатты тэрбиес! жерш дагдарысха марызды рвл атрарады. А.Н. JleopTbCBTip айхуы бойынша, егер баланьщ психикалык дамуы езд1пнен емес болса, онда ол дагдарыстар болмайды, 6ipap окыху' ypepici жехкш1кх1 хурде барыланады. Нэрестел1к дагдарыс Алгашкы дагдарыс бала хуылган кезде кух1лед1. Баланьщ туылу npopeci 0Mipipaeri курдел! кубылыс. Бала хуылган кезде физиологиялык хурде анасынан ажырахылады. Бул мулдем басра жагдайларга тусед!; суык, жарык сэуле, ауа Kepicxiri, баскаша тыныс алуды халап ехехщ, хамакханудыр баскаша xypipe кажехттк. Эдеххегх орхадан шатасхырылган, бала бейтаныс элемге келе/ц. Муныр бэр! жара дагдарыска ырпал етед!. Бала жара жагдайда аман калуды бшмейд!, сондыкган аха-аналар мумк!нд!гшше баланы хырыштардырып, огар сешмд!л!к пен кау!пс!зд!к сез!м!н сыйлауы керек. Бул кезерде рэресте анасымен карым-катынас жасау, ана сут!мен хамактандыру кажехгшп ехе марызды. Eip жылдык дагдарыс 52

0м1рд1н алгаш№1 жылы - баланын ем1р1ндег1 мацызды ксзец: ол кегист1кте взд1Г1нен журе бастайды. Ол барлык нэрсеге кызыгушыльж танытып, колымен устап, ауызына салып керед!. Кеп узамай бала ез1н дербес сез1нед1 жэне ез деген1не жетуге тырысады. Жана мумк1нд1ктер оган ез1н-0з1 дербес сез1нуге мумк1нд1к беред!, б1рак анасынан ажырап, оны жогалтудан корка бастайды жэне одан кетпеуге тырысады. Bip жасар бала oainiH тез1мдш1г1н дэл ссылай корсете алады, ейткен! ол кенбеушш]кт1 керсетед! (тамактанудан бас тартады, журед!, ки1нед0. ¥ш жастагы дагдарыс ¥ш жасар бала дагдарысты басынан еткеред!. Осы кезецде бала «Мен» дегенд! тус1нуге к1р1сед1, оныц дербест1пн ересектер байкайды. Бул басты кей1пкерлерд1ц тана емес, сонымен катар жеке тулганы кальштастырудын басталу кезещ. «Мен ез1м» ынталандыруды канагаттандырудын жет1спеу1 ересектермен карым-катынастагы проблемалардьщ алташкы себеб! больга табылады. ¥ш жас датдарысы алгашында нем1с психологы Эльза Кохлердщ «¥ш жастагы баланын жеке басы туралы» жумысында сиштгалды, онда кубылыстыц б1рнеше белгыер! аныкталды, онын 1ш1нде: 1. Негативизм - бул адамныц карым-катынасына байланысты tepic реакция. Бала ересек адамнын талаптарын орындаудан мулдем бас тартады. 2. Кырсыктык - бул ез шеш1м1не жауап беру. Бала ез uiemiMi бойынша онын орындалуын талап етед1. 3. ^айсарлы к - xepic тужырымга жэне катавдыкка жакын, б1рак оньщ ерекшел1ктер1 бар. Бул уйде бар тэрттпке карсы наразылык4. Касарысу - ез еримен ересек адамнан кутылу Tireri. Ересектер осы жас кезещндеп барлык тапсырмаларды дурыс орындаган жагдайда, дагдарысты болдырмауга болады. Бул уш1н кажет; - yuiiHuii жыл басынан бастап баланы ересек здамньщ кемегшаз жасай алатын барлык мумк1нд1ктер1н камтамасыз ету; - баланын тэуелс131с-эрекеттер]не ете байсадды карау; - балага катысты xepic катынаска жол бермеу керек; - балага сен1м арту, сешмдшкт! ынталандыру; - ic-эрекет жасау, колдау жэне баланы жи1 мадактау; - баланы киындыктарды, кедергшерд! жецуге уйрету; - баланын кызметш кушейту, шыгармашылыкты кетермелеу; - балага жеке тулга рет1нде карау. Мектеп жасыиа дешнп ересек балалардыц дагдарысы Мектеп жасына дейшп ересек баладагы дагдарыс дамуынын кажето кезещ болып^табьшады, ол жаца м1нез-кулык формаларын уйренед!, 6 жаска карай 6-7 жас аралыгындагы дагдарыска байланысты мектепке психологкялык дайындык басталады. 53

л,с.Выготский, дагдарыс кез1нде баланьщ табигаты мен м1нез- {с^ткындагы езгер!стер болатынын атап еткен. Бала ашуланшак, тез шаршайды, туйыктала бастайды. Дагдарыстын белг1лер1 - кьщырлык, негативизм, к;ырсыктык, куйзел1с, бала «03iHiij дауысымен сойлемейд!» - бул травмалык ойлардан коргану функциялары. Л.С. Выготскийд1н айтуынша, бул KepiHic балалардьщ дербест1г1н жогалтумен жэне ездер1н1н; тэж1рибелер1нде манызды багдарлардьщ пайда болуымен байланысты. Бала кутпеген жерден ез тэж1рибес1мен танысады. Бала сез1мдер туралы кайта ойлана бастайды. Ол тек куанып кана коймай, белпл! 6ip себептермен де куана алатыньш тус1нед1. Бул арнайы жаца каб1леттерд1ц пайда болуына байланысты - тэж1рибе жинактау. Л.И.Божович 6-7 жастагы дагдарысты баланыч ез1н-ез1 тануындагы жана децгейлерд1н жэне imid позицияларындагы жана жуйелерд1ч пайда болуымен байланыстырады: бала элеуметт1к манызды жэне элеуметт1к багаланатын ic-шараларды орындагысы келед!. Бала ересек адам болганын, ересек эчпмелерге катысцысы келет1шн, oainiH niKipiH б1лд1руш калайды, осы жастагы балалар ересектерге арналган кшм киюд! унатады, кыздар анасыньщ макияжын колдануга тырысады. Мектеп жасына дей1нп ересек балалар эрекетшде epiKTi ic-эрекет пайда болады. Бала егер ересектер уйретсе, ережелерд! сактай алады, сондай-ак 031н1н м1нез-кулкын саналы бакылай алады. Осы жастагы балаларда танымдык; белсенд1л1к артады, оньщ бурынгы iCTepi ini пыстырарльщтай болып кершед!, жана кызыгушылыкдар, ойын турлер!, жана бшмге куштарльщ пайда болады. Л.С Выготский дагдарыстын б1рнеше фазаларын карастырды. Дагдарыс алдындагы фазада ойын баланы жетекш! ic-эрекет ретшде нанагаттандырмайды, ойын ic-apeKCTiHCH оку ic-opcKCTiHe OTyniH алгышарттары Kopifflc 6epeni. Осы кезенде ойын TypneHeni, ойын аркылы бала ic-opeKeTrepni кайталайды, баланьщ esin-esi 6enceHHi мектепке даярлау nponeci басталады. Дагдарыс алдындагы фазада ойын ic-apeKeriHCH оку ic-apeirriHe ету алгышарттары ani де жаксы калыптаспаган. Бул кезенде баланы ойын толык канагаттандырады, оньщ когамдагы позициясы унайды, yлкeндepдiн eaiH ani KifflKCHrafi санауына аса мэн бepмeйдi. Ойын ic-эрекетш езгерткеннен кейш, бала сурет салу, сызу, курастыру ceKiani ойын rypnepine кызыгушылык танытады. Бала 6ipTiHHcn улкендер колдайтын ic-эрекеттерге квшед1. Балалар уй шаруасына араласуга тырысады, epeceктepдiн тапсырмаларын орындайды, мектепке баруга деген умтылыс калыптасады, оку ic-opcKeri т)фалы TyciHiri болады. Бала yiniH жана кезен басталады.

Ол окуга дайын, oipaK оку npouexi эл1 басталмады, дайындык уакытын жэне мектепке бару MyMKiHairiH ажырата алады, баланын м1нез-кулкында жагымсыз белг1лер пайда болады. Дагдарыс фазасы ойын ic-apeKexi мотивтер1н нашарлатумен сипатталады. Бала ез1н ересек деп есептейд!, мектепке баргысы, OMipin osrepTKici келед!. Бул кезен баланьщ м1нез-кркындагы психикалык ынгайсыздык пен xepic белгшермен сипатталады. Бала езгелерд1ц назарын вз1не жэне оньщ тэж1рибес1не аударгысы келед!. Баланын жана жаска еху кезен! басталады. Дагдарыс фазасы окудын басталуымен байланысты. Ол шынымен окуды калайды, б1рак окудын басында балада киындыкдар хуындайды. Балымдардын п!к!р!нше, 6-7 жаска дей!нп балалар ек1 топка бвл!недп - iniKi алш-шартхарха сэйкес, окушы болута жэне оку !с-эрекет!н менгеруге дайын балалар, - бул алгышарттарсыз бурынгы денгейде калахын балалар. Л.И.Божович дагдарыс непз!нде калыптаскан сапалы жана кажетт!л!ктердвд соктыгысуы нэтижес!нде хуындаган жанжалга, баланын езгерген ем!р салты мен оган ересекхерд!н кахынасынан хуындаган жагдайлар жатыр деп есептейд!. Кейб!р балаларда дагдарыс бш!нбей баяу журсе, кейб!реу!нде етир керш!с беред!. 0хк!р дагдарысхын себеб! - аха-аналардьщ карым-катынасы, талаптары, баланын мумюндшхер! хуралы кел!спеушшк. Дагдарые - шыдамдылык ханыхатын охпел! уакытша кубылыс. Балаларга дагдарысхы енсеру ушш кемек кажет. Ата-аналар дагдарысты енсеру уш!н баламен карым-катынас жасаудыч тшмд! тэсадерш балу! керек. Осы кезенде аха-аналарга; - талапхарды негаздеу; - баланын дербесхш аумагын кенейту; - аса курдел! icxepre сену жэне оларды аяктауды талап ету; - оларга ic-эретшщ сапаеын багалауга мумюндж жасау; - балага ез п!к!р!н бшд!руге мумк!нд!к беру; - балаларды жана !е-эрекехке харху; - баланын кабшет1не сен!м б!лд!ру; - м!нез-к¥лкын баскаруга уйреху; - баехы захтарга зейш аударуга уйреху; - баланы коршаган адамдармен араласуга, топта вм!р суруге уйреху. '0зш-вз1 бакылауга арналган сурактар 1. Жас ерекшел!п деген!м!з не? 2. «Жас кезендер!» угымын ашычьхз 3. Жас ерекшелш даму критерийлерш келт!р!вдз 4. Психологиялык жэне педагогикалык кезенде айырмашылык пен уксастыкгы аныктачыз сэне мекхеп жасына дейшп балалардьщ жас ерекшел!ктерш сипаттан-" 55

6. Адам eMipinin эртурл! жас кезендер1ндег1 жетекш! 1с-эрекеттерд1 атацыз 7. Балалардыц даму дагдарысыныц себептер! ^Студенттерд1ц оз1нд1к жумысына арналган тапсырмалар 1. Галымдардын ерте жэне мектеп жасына дей1нп балалардьщкезендер1не белген турл! тэс1лдемелер1н окып шыгьщыз, талдау Автор Кезевдеудщ непздер! Айрыкша белгшер! Л.С. Выготский Кезендеуц1н непздер! - ерк1н жас теориясы жэне дамудагы дагдарыстар Бала дамуындагы келес! кезендер! бeлдi: - жаца туъшган нэресте - сэбил1к кезец - ерте жас - мектеп жасына дей1нг1 кезец 2. Ерте жэне меетеп жасына дей1нг1 балалардьщ психологияпедагогикальщ ерекшел1ктерш зерттеу, косарланган жазба кундел1пн Жас кезендер! Сипаттамалары Ерте балальщ шах Мектеп жасына детнг! жас (3-5 жас) Мектеп жасына дейшп жас (5-7 жас) 3. 3 жастагы дагдарысты зерттеу, ата-аналар ушш практикалык; усынымдар 6epin, жумысьщызда «Идеал» стратегиясын колданьщыз. И - проблеманы аньщтау (дагдарыс 3 жьш); Д - оньщ M3Hi (жалпы сипаттамасы); Е - шеш1мдер бар (усыныстарды зерттеу жэне талдау); А- жумыска Kipic (барльщ узд1к нусканы тандау); Л - логикальщ корытындьшар (жасалган жумыстьщ талдауы - усынысты ацтау). 56

‘5 БА.ИАНЫЦ Б1РТ¥ТАС ДАМУЫ БАЛА Т¥ЛГАСЫНЫЦ ЭЛЕУМЕТТЕНУ1 МЕН ДАРАЛАНУЫНБЩ K0PIHIC1 РЕТ1НДЕ 5Л Бала тулгасыньщ элеуметтену! 1уазакстандагы когамдьщ ортада болып жаткан езгерютер, атап айтканда саяси, элеуметок, экономикалык, мектеп жасына дей1нг1 балаларга отбасыларында жэне мектепке дей1нг1 уйымдарда катар турде К0н1л аударылуын талап ет1п отыр. Кептеген жылдар бойы отбасы утымы когамда элеуметт1к институт рет1нде карастырылмады, отбасыньщ балата деген жауапкфшш1п оку орындарына ауыстырылуы, ocin келе жаткан урпактьщ тэрбиес1не Kepi эсерш типзд!. Л.И. Выготскийд1н niKipi бойынша ен бастапрыда бала элеуметгж т1ршш1к нес! болып есептелед!, ягни баланыр дамуына б1ршш1ден ата-ана жоне отбасы мушелер!, ек1нш1ден тэрбиешш1р жэне мугал1мн1р карым-катынасы марызды рол атрарады. 0леуметтенд1ру - бул бапалык шартан басталатын OMip бойы жалгасатын узд1кс1з процесс. Адам тулга ретшде элеуметтенуд1ц нэтжиес1нде ралыптасады. «Мауглибала» буган айрын дэлел бола алады. Бала рогамдык ортада ем1р суре отырып, элеуметт1к ортамен тыш з рарымратынаста болады, сондыртан бала онымен рарым-ратынас жасауга кез- келген жагдайда дайын болуы ражет, бул орайда баланьщ алгашры комекшшер! - мектеп жасына дейшг! балалардыр элеуметт1к К¥зыреттш1пн ралыптастыру ражеттш1пн тус1нет1н ата-аналар мен педагогтар. Сондыртан да, ата-аналар мен тэрбиешшер «элеуметгенд1ру» жэне «мектеп жасына дей1нп баланыр элеуметт1к кузыреттш1п» сиярты угымдарды жет1к Meprepyi оте марызды. T Y C IH IK T I Н А К Т Ы Л А У Жеке тулганыр элеуметтену! - бул эрб1р тулганыр роршаган ортамен карым - ратынасы, рогамдыр ортага бешмделу! аррылы оныр 6ip белшег! болуы. Мектеп жасына дей1нп элеумегг1к рузыреттшк - бул эрбзр жеке тулганыц турл! кезердерт'жэне эртурл! турдеп рогамдыр рарым - ратынасты бойында ралыптастыруы, Meprepyi, сондай-ар баланыр жеке тулгааралыр рарымратынасын жэне рарым-ратынастарын реттеуге нег1з болатын этикалыр нормаларды nrepyi. Л.С. Выготский opej'MeTTepflipyfli индивидт1р барлык адамзат мэдениетзн к тэж1рибе рет1нде кабылдауы деп карастырды. 57

А.В.Мудрикт1ц айтуынша, элеуметтенд1ру ~ бул адамньщ бук1л eMip бойындагы когамдык ортамен карым-катынасы жэне элеуметт1к нормалар мен мэдени кундылыктарды кенейту!, сондай-ак ез1 raecini когамдагы ез1н-ез1 дамыту жэне ез1н-ез1 жузеге асыруы. 0леуметтенд1ру - eiviip бойына созылатын узак процесс. Баланы коршаган когамдык орта узд1кс1з козгалыста, себеб! когамдьщ орта микро, мега, мезо, микроцентралды царым-катынастармен узд1кс1з байланыста болады. Адамды элеуметт1к ортага бешмдеу npoueci элеуметт1к бей1мделу деп аталады. Жеке тулганыц элеуметтену1н1ц факторларын бел1п карастырсак; (3-кесте). М е г а ф а к т о р л а р М а к р о ф а к т о р л а р М е з а ф а к т о р л а р М и к р о ф а к т о р л а р гарыш, планета, элем, баска топтар аркьшы белгш! 6ip дэреж еде ж ердщ барлык тургы ндары ньщ элеумеггену1не эсер етед! адамньвд элеуметтену1не эсер ететш ел, этнос, котам, мемлекет, демографиялык, экологиялык, экономикалык, элеум егпк-саяси процестер этникалык карымкатынастардьщ калыптасуы, баланыц т1ршш1К eryi мен дамуынын аймактык жатдайынын эсер!, коныс аудару тур!, букаралык коммуникация куралдары Отбасы манайындаты топтар, тендес! ж ок топтар, б!л!м беру уйымдары, эртурл! мемлекетг!к, дш и, ж еке уйымдар, микросоциум (баланыц байланыс ж асайты н жакын ортасы) Отбасында жэне мектепке дешнп уйымдарда элеуметтенд1ру процес! балалардыц тез уйрену1не арнайы уйымдастырылган максатты, жуйел!, узд1кс1з процесс болып табьшады, осы аркылы балалар айналасындагы болып жатцан жагдайлармен танысады, сондай-ак оларды мецгеред!. Бул процестщ ти1мдшт ата-аналардыц жэне педагогтардыц сауатгы турде педагогикалык жумыс жасауы. Алайда, шын вм1рде б1з осы талаптарга сай келетш балалармен сирек кездесем1з. Б1з кеб1несе коргансыз, белгш! 6ip командада oMip суруд! бшмейтш, ересектермен жэне курдастарымен араласа алмайтын жэне ез1мшш, когамдьщ OMipre бей1мделу кабшетт томен балалармен сондай-ак, тэуелд!, ете агресеивт!, когамдагы м1нез-кулык нормаларын бузатын балалармен кептеп кездесем1з. Сонымен 6ipre б1з отбасы эрдайым мектеп жасына дешнп балаларды элеуметтенд1рудщ мацызды институты екешн жэне ата-аналар жеке тулганьщ басты курушысы болып саналатынын, ал бала отбасыныц жеке басыньвд нег1з1н калайтын ак парак болып табылатынын ескеру1м1з кажет. Отбасы ортасында op6ip бала коршаган элем, когам, онымен карымкатынас жасаудыц элеуметтщ тэж1рибес1 туралы акцарат алады. Жалпы алганда отбасьшык атмосфера баланыц шындыкды кабылдауына т1келей эсер етед1. Элеуметтенд1руд1ц максаты - баланыц когамга еркш шыгуын, ез бойындагы мэдениетти11кт1 одан эр! дамытуын, айналадагы шыццыкка деген дайындыгын калыптастыруын камтамасыз етед!. 58

Баланы жеке тулга рет1нде калыптасуына отбасында анасы, экес1, эжес1, атасы, aпa-ciI^лiлepi, бауырлары ыкпал eтeдi. Элеуметт]к тэж1рибен1 калыптастыру айналадагы ересектерд1ц баламен xiKeaefi карым-катынасында журед!. Бала нэресте кез1нде, ягни б1реуд1ц кемепнс1з журе алмайтын, сейлей алмайтын шагында баланьщ коршаган ортамен байланысы пкелей анасы аркылы журпзшед!, ал анасыньщ касында болмаган жандайда балада психологиялык ацау пайда болуы мумюн. Bip жасында немесе кей{н1рек бала журе бастаган кез!нде онын элеуметт1к дамуы да езгере бастайды, нактырак баланьщ танымдык кабшет! кушейед!, бала коршаган органы белсенд! турде уйрене бастайды. Кейде баланьщ шектен тыс белсендЫг! ата-ананы 1^атты кажытуы мумк1н, осындай жагдайларда ата-ана баласына айкайлау немесе шапалащтен тартып ж1беру1 де гажап емес, алайда бул ic баланьщ ата- анадан алшактауын, жэне де ерте жетш1п кету1не себеп болады. Бул жаста ата-аналарга жуктелет1н жауапкершш1к - балаларга арнап Kayincis орта куру, жылжымалы ойыншыктар, мысалы жуг1рш ойнауына арналган улкен доп, сонымен катар Hxepin ойнай алатын эртурл! машиналар, шыгармашылык жэне тапкырлык кабшеттерш дамытуга арналган xypni курастыргыштар алып беру. Баланьщ элеуметгену процес! ол сойлеуд! менгергеннен бастап кенейе тусед!. Сойлеуд! менгеру баланьщ элеуметг1к жатдайын взгертед!, бала тым бтмкумар болып, ересектерге турл! сурактарды кеп кояды - бул процес баланьщ тэуелс1з болуга талпынуы деп аталады. «Мен 0з1м» деген свзд! - бала жш кайталауды унатады. Кептеген жагдайда ата-аналар баланьщ 6ip беткейлйше ашуланады, буньщ нэтижес! баланьщ акьшына жэне кещл-куйше Kepi эсер1н типзед1.Бул жастагы элеуметтенуд1н б1рден-б1р рол! элеуметгкрелд1к ойындар болып табылады. Баланьщ элеуметт1к тэж1рибен1 менгеру! ересектерд1н К0мепнс1з езд1г1нен пайда болуы мумкш екенш атап эту керек, б1рак бул он нэтиже бермейд!. Атааналар уш1н элеуметгенд1руд1 максатты жэне педагогикалык жагынан сауатты турде уйымдастыру керек. Баланы элеуметгенд1ру процес! оте узак, онын жеткпг! кеб!несе баланы элеуметтенд!руд!н стратегияльщ жоспарына байланысты. Стратегиялык жоспар мынадай кызмет турлерш камти алады: Баланьщ танысуы: - когамдагы этика нормалары мен ережелер!мен; - ересектердщ кызмет!мен; - ес!мд!ктер мен жануарлардыц ем!р!; - уй жануарлары; - кекошстермен, жем!стермен; - Халыктык мерекелер; - угымдармен; Отан, ауыл, кала, кеше, уй, бак, алан, сарай, коттедж; - угымдармен: отбасы, туыстар, балабакша, достар, ужым; 59

- ауылдагы жэне каладагы адамдардьщ кызмепмен. Баланы элеуметтенд1руд!Ц жалпы мазмуны, атап айтканда, балаиыи элеуметок ем1р нормаларын мецгеру1н камтиды. Конактарды калай кабылдау KepeKxiri, когамдык ортада ез1н калай устау жэне устелге калай отыру KepeKxiriH, хехниканы калай пайдалану, ыдыс, жеке гигиенаны сактау керек екенд1пн бшу1, когамда кабылданхан кагидалар жэне ережелермен ханысу, телефонмен сейлесуд1н ережелер!, хуысхарына, курдасхарына сыйлыкхар жасау, хуган кун1мен, мерекемен куттьщхау сиякхы карым~кахынас болып хабылады. Балалардын когамдык ержелермен жэне эхикех формаларымен ханысуы олардыц кундел1кх1 ем1рге хез бей1мделу1н1ц он нэхижел1н керсетед!. Ягни ез орхасында укыпхы болуы, кез-келген жерге сэйкес KHiriyi, усхелд1н басында 03iH хэрх1пхх усхауы, когамдык орхада немесе конакха, уялы хелефонмен байланыста сойлеу эдеб1н сакхауы, рахмех айху, куттьщхау, сыйлык жасау кабшеххер! ехе мацызды. Ересекхер, балалардьщ когамга бешмделуше кемекхесед!, мысалы, диалог мэдениех1н игеруге, м1нез-кулык ережелерш бшуге, сыпайы болуга. Аха-аналардьщ уй жагдайында балаларды жаксы сездерге тэрбиелеу! охе мацызды, ягни кундел1кх1 0м1рде 6ip-6ipiMCH карым-кахынасха сыпайы сездер аркылы сейлеген жен. Сонымен катар кундел1кх1 турмыста балаларды жеке бас тазалыгына уйрету керек, бул эрекех 6ip кунд1к емес ехе узак процесс. Баланы элеуметгенд1ру сатысында келес! эдктер жузеге асырылады: релд1к ойындар, дидактикальщ ойындар, турл! ойыншыкхар, epxeri батырларын айту, ересектердац ез хэж1рибесше суйене охырып шыгарган эцпмелер!, фильмдер, эцг1мелесу, к1тап оку. Баланы дамытуда ойыншыктардыц ахкаратын рел1 ехе мацызды. Ойыншыкхар балалардьщ тек кана кецш-куй1н кетеруге арналган заты емес, сонымен катар баланыц дамуына кемектесетш белсенд! теххк. К^аз1рде кептеген ойыншыктардыц кемепмен эртурл! логикалык тапсырмаларды шешуге болады. Сондыктан да ата-аналар ойыншык хандар алдында эбден ойлануы кажет. Ойыншыктар балаларга белгш! 6ip нэрсен! тус1нд1ре алуы кажет, мысалы, «Аурухана», «Б1дыс-аяк», «0рх сенд1ру машинасы», «Медициналык дэр1хана», «Кол арба» сек1лд1 захтар болуы керек, ягни балага белгш! 6ip нэрсен! тус1нд1ре 6inyi мацызды. Ойьшшыкхарды сатып алар кезде балага ол ойыншыктыц неге арналганын да тyciндipy керек. Ойыншыкхар хуралы айтьшган мэл1меттер баланыц ортасын кецейте тусед!, жэне де кептеген мэл1меттерд1 уйренш алады: мысалы курьшыста кандай кел1к колданатынын, ap6ip жецш кел1пн1ц кандай ортада колданатынын тез уйренед!. Мектеп жасына дей1нп балалардьщ тагы 6ip мацызды 1с-эрекет1 - ойыи, Ойын аркылы балалар кептеген дуниелер уйрен1п, тэж1рибе жинактайды. Ойындардыц 1ш1ндеп ец мацыздысы релд1к ойындар. Дэл1рек айтканда релд1к 60

ойындар аркылы баланын eMipniK тэж1рибес{ кенейед!, барлык затгарды дурью кабылдай бiлeдi жэне езгелерд! багалай алады. Осылайша, релд1к ойындар элеуметг1к тэж1рибен1 модельдеуд1ц ти1мд1 ул1зс1 болып табылады. Бул ойында балалар ересектерд1д карым -катынастагы барлык жаксы 1с-эрекетгер1н ездер1не кабылдайды Балаларды алгашкы дамыту кезеч1ндеп ти1мд1 куралдьщ 6ipi - epieri. Ертегще бейнеленген даналык, акылдылык, когамдык мэселелер баланы ойлауга уйретед!, оларга шеш1м табуга, туйс1ктер1н жет1лд1руге кемектесед!. Сонымен катар epxeri балаларды озара кактыгыстарды шешуге, окирдег! киындыктарды жецуге, батыр, батыл болука уйретед!. Ертегшерд1н сюжет! балалардьщ когамды тус!ну!не, жэне де эрб1р когамньщ 0з!нд!к ережелер! бар екен! туралы хабар дар етед!. Осылайша, отбасында мектеп жасына дейшп баланын. элеумеггену!н жузеге асыру ересектер тарапынан шыдамдылыкгы, Т031мд!л!кт!, максаттылыкты, жуйелшкт!, тынымсыз жумысты талап exeTiH, вте узак процесс. Мектеп жасына дешнг! баланьщ элеуметтенд!р!лу! - баланьщ когамдык тэж!рибе жинактауы, белсенд! турде элеуметг!к ортамен байланысы болып табылады. Бул процесс адамдардыц карым - катынасымен т!кеяей байлынысты. 5.2 Тулганыц даму факторлары Тукым куалаушылык - бул ата-аналардан балага бершетш белгш! 6ip касиеттер мен ерекшелктер. Адамныц дамуына ыкпал ететтн Heriari факторларга тукым куалаушылык, элеуметт!к орта жэне тэрбие жатады. Жеке тулганыц дамып, калыптасуында тукым куалаушылыктьщ мэн! оте зор. Тукым куа-лаушылык- баланын ата-анасынан немесе ата-бабаларынан калган биологиялык ерекшел!ктерд!ц жиынтыгы. Ата-аналардан балаларга бершед!: дене б тм !, кезш!ч туе!, шашыньщ туе!, тер!сш!ц туе!, кан тобы, белгшл! 6ip аурулардыц кайталануы, жуйке-жуйес!шц ерекшел!ктер1. Бала тулгасыныц калыптасуы - дамудыц накды факторларыньщ орындалуын талап етед!. T Y C IH IK T I Н А К Т Ы Л А У Факторлар - адам дамуыньщ козгаушы куш! болып табылатын кайисылыктар. Адам дамуы тукым куалаушылык. коршаган орта жэне тэрбиелеуд!н эсер!нен орын алады. Ананыц кецш-куй! ьсурсакдагы балага эсер огетш!» галымдар дэлеяд!. Ол уш!н болашак ана эркашан б!р кальшты к0нш куйде болуы керек, билеу, музыка тындау, сурет салу, елец айту керек. Болашак балага жи! сойле^', мумк!нд!г!нше эцпмеге экес!н де катыстыру кажет. Бала ана мен окезпн дауысына эдеттенед! туылганнан кей!н бала дауыстарды танып тьшыштзпады. зайда бала т\'а б!ткен касиетке не болады. Алгашкы айларда балада 6i

6ixKeH факторлар айкын байкалады. Eip бала мей1рбан, б1реулер1 xbiHbim,6ip балалар белсенд! эрекех ехед! кейб1реулер1 баяу эрекех ехед1. Кейб{реу1 жылауьщ, naccHBxi, ашуланшак болады, себеб! мундай м1нез-к¥лык мумк1н кейде жахыр 1ш1нде де дамыуы мумк1н. Адамгершш1кх1к жэне инхеллекхуалдык касиеххерд1н хукымкуалауы хуралы 6ipx6Kxi жауап жокМ.Монхессори, Э.Фромм, К.Лоренц инхеллекхуалдык канан емес адамгерш1л1кх1к касиеххерд1ц де балага бершет1н1н непзге алган. Академикхер Н.М.Амосов пен П.К.Анохин ез зерххеулер1нде хек адамгерш1л1кхк касиеххер хана хана емес агрессивхш1к пен кахыхезд1к Касиеххер! де хукым куалайхынын айхып exxi. BipaK, кептехен халымдар карама-карсы козкарасты устанады: олар хек биолохиялык тукымкуалаушыльщты хана колдайды ал, адамхерш1л1к пен инхеллекх1н1 элеумеххену кез1нде пайда болады деп есепхейд!. Баланьщ дамуына тек, тукымкуалаушылык кана эсер етпейд!, оньщ орхасыньщ да эсер! бар. Баланыц даму ортасы - оньщ даму жахдайы ехетш накты шындык- "Орта"ухымы педагогикалык хылымда кец жэне тар махынада каралады. Орта кец махынада - мемлекехт1к жуйе, кохамдык катынастар жуйес!, мэдениет, салт-дэстурлер, халыктыц эдет-хурыптары, материалдык жахдайлары, бала тулхасын калыптастыруха айтарлыктай ыкпалын THrisexiH климаттык жэне табихи жахдайлар. Орта тар махынада - бул т1келей заттьщ жэне адами ортас. К^аркындылыхы бойынша байланыстар жакын жэне алые орта болып бол1нед1. Жакын орта - бул отбасы, туыстары, достары. Баланьщ дамуы ететш Hexisxi орта -ютбасындахы элеуметтену деп аталады. Отбасы баланыц элеуметгену1ндех1 тулха болып калыптасуына эсер ететш б1рден 6ip орта. 0p6ip бала ез1нд1к жолмен дамиды, ал тукым куалайтын жэне коршахан орта эсершвд «улес!» эрк1м уш1н эртурл!. Баланыц даму факторлары езара байланысты, олар езара эрекеттесу нэтижесше экелед!, сондай-ак кептехен кездейсок факторларха байланысты, кейде олардыц эрекеттер1н ескеру киын. Отбасы кеб1несе оныц мудцелер! мен кажеттш1ктер1н, кезкарасхар мен кундылык бахдарларын аныктайды. Отбасы сондай-ак материалдык жахдайларды коса алханда, табихи 6ешмдш1кп дамыту ушш жахдайлар жасайды. Тулханьщ адамхершшкхк жэне элеуметгк касиеттер! отбасында да калыптасады. Олардыц хулханы калыпхастыру мен дамытуха эсер! ете мацызды. Эсердщ куш!, децхей! жэне сапасы адамныц есет!н!не, ол кандай кундылыктарха ие болатынына байланысты. Отбасыныц элеуметт!к-мэдени ортасы ес!п келе жаткан баланыц Калыптасуыныц нех!з! болып табылады. Жеке тулханы калыптастыруцыц нех!з! отбасьшык курылым, отбасында белхшенхен тэрт!п, м!нез-кулык нормалары 62

мен T3pxi6i, отбасыньщ эдет-гурыптары мен дэстурлер!, отбасындагы микроклимат, ойлау Tsciai, эдеттер. отбасы MymenepiHiH демалу мэдениет!. Отбасы курылымы, отбасылык карым-катынас, отбасылык кундылыктар, отбасыньщ турмыстык жагдайлары, ата-аналардьщ педагогикалык; мэдениет!, отбасылглк дэстурлер, отбасылык орта мэдениет!, отбасылык ецбект! уйымдастыру, ата-аналардьщ мэдениет! жэне б1л1м децгей!, ата-аналардын белсенд! ем1рл1к позициясы, отбасындаш тэрбие кызмет1и1н мазмуны бала тулг асыньщ калыптасуында улкен 1з калдырады, Баланьщ дамуына курбы-курдастар мен достары эсер етед1, олардьщ ойьш ойнау барысында ьщпал eryi, б1рлескен ic-эрекетгер жасауы, балалар 6ip6ipiMCn эрекетке тусед!, байланыстар орнатады, 6ip-6ipiHC ыкпал етед1, ересектер осы ыкпалдасуга оц багдар бере б1лу1 керек. Алые орта (элеуметт1к орта) - элеуметт1к, 0нд1р)ст1к катынастар жуйес!, вм^pдiн материалдык жагдайлары, 0нд1р1с процес1н1ц сипаты жэне элеуметт1к процестер. Тулганьщ калыптасуына ортаньщ эсер! адам 0м!рш!н, барлык кезец!нде туракды болып табылады. Жеке тулганьщ дамуына эсер ететш уш!нш! фактор - бул ортаньщ жэне тукымкуалау эсерлер!н тузетуге багытталган тэрбие. Алдыдгы факторларга Караганда, ол эрдайым халыктыч элеуметт!к-мэдени кундылыкгарына, максатты, жуйел!, дэйект!, уйымдастырьшган сипатка не. Тэрбне - жеке тулганы калыптастырудагы жетекш! жэне тшмд! фактор. Тэрбиелеу эсер!шц ти !м дтп максатты, жуйел! жэне бшкт! кошбасшылыкка жатады. Тулганьщ дамуы коршаган ортаньщ шындыктарын дамыту ушш баланьщ 03 !с-эрекет!н жузеге асырады, сондьщтан тэрбиелеу балалардьщ OMipin жэне кэрекет!н уйымдастыруды коздейд!. Ойын, оку-танымдык, едбек, спорттыксауыктыру, керкем-эстетикалык, эртурл! ic-эрекет барысында бала ел!ктеуден, улп бойынша эрекеттерден дербес эрекетке, шыгармашылык белсендалкке, ез!п-оз! тэрбиелеуге кошед!. 5.3 Педагогикалык процесс мектеп жасьгаа дараландыру мен элеуметтенд1ру жагдайы ретднде дейшп баляларды Педагогика гылымында педагогикалык процест!и мэшн тус1нуде 6!рнеше козкарасгар бар (Ю.К.Бабанский, И.Я.Лернер, Б.Т.Лихачев, В.А.Сластенин жэне T.6.). TYC1HIKT1НАКТЫЛАУ Педагогикалык процесс - бшм беру, тэрбиелеу жэне окыту максаттарына кол жетк!зу1е багытталган белгйа 6ip бшм беру жуйес! шенбершде балалар мен педагогтардьщ арнайы уйыадастырьниан эрекет!. 63

TyciHiKTin нег1з1н калаушы Надежда Дмитриевна Хмель оны балалардын атабабасынан жинакталып келген мэдениетНн бар байлыгьш игеруде жэне олардьщ котам ем1р1не белсене араласуы барысында педагог пен тэрбиеш1н1ц ткелей басшылытымен журпзшеНн котамдык б1рлескен процесс рет1нде аныктады. Педагогикалык удер1ст1ц Herisri сипаттамалары: - тутастык; - максаттылык; - катысушылар арасында байланыс; - жуйел1л1к жэне процессуалдык. Педагогикалык процестщ тутастыгы - мектеп жасына дей1нп баланы элеуметтенд1ру мен дараландыру процестерш1ц тутастыты, бала табитатын сактау жэне оньщ мэдениетш1н дамуы, элеуметт1к-мэдени тэж1рибе, даму мен 6miM берудщ б1рл1п жагдайында жеке мэдени тэж1рибен1 байыту. Балабащпадаты б1ртутас педагогикалык процест1н мацызды сипаттамаларын аныктайык: 1) Баланы медициналык, психологиялык жэне педагогикалык суйемелдеудщ б1ртутастыгы. Педагогикалык процесте мектеп жасына дей1нп балалардын жас ерекшел1ктер1, икем дтп, кимыл-козгалыстары, сез1мталдыгы жэне соматикалык, физиологиялык, психикалык дамулары ерекше суйемелдеуд! кажет етед1. Денсаулык жагдайлары туралы акпарат, психикалык процестердщ дамуы, жеке кабшеттер!, бала жет1ст1ктерш1н барлыгы оньщ жеке б1ртутас дамуын жобалауга мумынд1к беред!. 2) Тэрбиелш, бш1м беру, дамытушы м1ндеттерд1ч б1ртутастыгы. Балабакшадагы педагогикалык процесте баламен кеб1не педагогтар эрекетке тусед!. Мектепке дейшп уйымдарда окыту коптеген бш1м беру, тэрбиел1к, дамытушьшьщ м1ндеттерд1 шешуге багытталган, бул мектепке дейш бш1м берудщ басты максаты - мектеп жасына дейшп бала тулгасын жан-жакты, уйлес1мд1 дамуына кол жетк1зуге, жакындатуга жагдай тугызады. 3) Бала ем1ршщ б1ртутастыгы. Баланьщ элеуметг1к жэне мэдени тэжipибeciн байыту тек кана балабакшадагы педагогикалык процесс кана емес, сонымен 6ipre мектеп дейшп жасына дешнп балалардын OMipniK ортасы болып табылатын бурыннан бар тэж1рибен1 ескере отырып, педагогикалык процестщ тутастыгын камтамасыз етед1. 4) Баланьщ ересектер элем1мен езара эрекетгесу процес1ндеп б1ртутастык. Педагогикалык процеспн ти1мдшш, оньщ даму элеуепн онтайландыру, егер тэрбиеш! отбасындагы баланьщ OMipi туралы жаксы хабардар болса, атааналар балалардын балабакшада не 1стейт1ндер1 туралы жаксы бшед1. Тэрбиешшер мен ата-аналар арасындагы ынтымактастык тулганыц тутастыгын калыптастыру, оньщ 1шк1 элеует1н ашу ушш ортак стратегиялык багыттарды куруга муминд1к беред!. 64

5) BiniM беру кец1ст1г1н1н б1ртутастыгы. Заманауи педагогикалык процесс эр балага жеке кажетт1л1ктерд1 жузеге асыруга жэне сонымен 6ipre балалар кауымдастыгымен езара эрекет жасауга мумк1нд1к берет1н жагдайлар жуйес! рет1нде жобаланады. Балалар 1с-эрекет1н уйымдастыру эр баланьщ калаган ьсызмелн орындайтын жэне сонымен 6ipre баска балалармен ынтымактастык б1рлест1ктер1н куруды ынталандырады. Мундай б1л1м беру кен1ст1пнде мектеп жасына дешнг! балаларды элеуметтенд1ру мен дараландыру процестер! уйлес1мд1 турде 6ipiH~6ipi толыктырады. Балабакшадагы педагогикалык npouecrin максатты багыттылыгы баланьщ табиги сипатын, оньщ б1регейл1пн, жеке басын аныктауымен байланысты. Педагогикалык процесс бала тулгасын дамьпуга, оньщ жеке элем1н, кабшеттер1н жэне бешмдшпн айкындауга, карым-катынас тэж1рибесш жинактауга жэне адамдар мен мэдениет элем1мен езара эрекетгесуге багытталган педагогикалык шарттар жиынтыгы немесе кешен! болып хабы лады. Педагогикалык процесс максаттарыныц пайда болу себентер!: - педагогикалык процесс максатгарын эр автор эрхурл! тус1нд1ред1; icэрекеттен калыптастыруга дейш, баскарудан кемек беруге деЙ1н, эсер етуден колдауга дейш. педагогикалык процестщ максатгары с1здщ педагогикалык позицияныздыц ерекшел1ктер1мен, балалык шак философиясыньщ интерпретациясымен, с1здщ балага катысты кундьшьщтык карымкатынасыцызбен айкындапады; - педагогикалык процестзн максатгары элеуметпк тапсырыска сай когамдык xapTinxi камтитын HopMaxHBriK кужаттармен аныкталады; - педагогикалык процест1н максатгары тэрбиеленушц1ерд1Н жеке касиеттер1мен аныкталады; - педагогикалык процестщ максатгары баланьщ балабакшада болуын атааналар калай елестет1нш ескере отырып аныкталады: бала кут1мше, камкорлыгына, карым-катынасы жэне курдастарымен ойнауы, ерте арнайы б1л1м беруд! жэне мектепке дайындауды калауы мумкш. Педагогикалык процесПц максатгарын айкындау киындыктары жш карама-кайшы баламалы б0л1ктерд1н уйлес1мд1 б1рл1пн табу болып табьшады. Педагогикалык процеске катысушылар арасындагы байланыстардьщ сипаты. Педагог пен балалар арасындагы карым-катынастыц ен кеп тараган rypi т1келей немесе жанама, сырткы немесе iuiKi катынастардьщ ерекше lypi репнде езара эрекетгесу. Педагогикалык процесте педагог пен балалардыц озара эрекетгесу! келесщей уйымдастырылуы муммн: - эсер ету процес!; - эрекетс!здш процес!; - жэрдем ету процес!. 65

0зара эрекеттесу эсер! авторитарлык тэс!лге тэн жэне педагогтьщ м!нс!зд!к улг!с!не сэйкес бала тулгасын калыптастырута деген ыкьгласында квр!нед!. Ынтымактастыктьщ бул тур! жи! мектепке дей!нг! б!л!м беру тэж!рибес!нде кездесед!. 0рекетс!зд!к либералды немесе формальды типтег! тэрбиеш!лерге тэн. Педагогикальщ процест! формалды уйымдастыру, балалардьщ ем!рл!к белсенд!л!г!н педагог тек кана оз!не жуктелген функцияларды жузеге асыратындыгымен керед!. Эрекеттесуд!н эд!стер! мен формалары жалпыланады, «орта» балага арналган, педагог балалар проблемаларына енбейд!, педагогикальщ процесс мэселелер!н уст!рт турде шешед!. Ынтымактастьщтын бул тур! - ец кау!пт! жэне, ек!н!шке орай, б!ркатар себептерге байланысты балабакша тэж1рибес1нде бар. Жэрдем ету пронес! езара !с-эрекет уйымдастыруда тулгага багытталган тэсшдемеге тэн жэне педагогикальщ процесс катысушыларыныц позицияларын, ягни педагог пен балалардьщ субъект-субъектш! карым-катынастарын барынша карастырады. Осы езара эрекеттесу жолымен педагог жеке мудделерд!, карымкатынастарды, балалардьщ дербесттпн ескерет!н тэс!лдер мен формаларды жэне езара катынастар мен ынтымакггастыктьщ кец аукымын усынады. Жэрдем ету прецес! !с жуз!нде жузеге асуда киын, ейткен! педагег ез 1с1нщ м1ндеттер!н аньщтап кана коймай, сондай-ак баланыц ез м!ндеттер!н калай кабылдайтынын есепке алады. Мектепке дей!нг1 уйымдардагы педагогикальщ процесс- езара карымкатынаста белатын белгш! б!р тутастьщты, б!рл!кт! калыптастыратын элементтерд!ц жиынтыгы. Педагегикалык процесске жуйе рет!нде келес! сипаттамалар тэн: - педагегикалык прецесттц барлык компоненттер!н!ц езара байланысы мен тэуелд!л!г!нде керщеттн м!нс1зд1к. Педагогикальщ процест!ц курамдас бел!ктерш!ц б1р!нщ езгеру! немесе жогалуы онын, багытынын тугае сипатын езгертед!; - педагогикальщ процест1ц курылымы келес! непзг! курамдастарын камтиды: максаттыльщ, мазмундык, технологияльщ, нэтижел!к, ресурстык; - ашыктьщ. Балабакшадагы педагогикальщ процесс - адами б!л!м берудщ узд!кс!з жуйес!не ьщпалдаскан элеуметт!к-мэдени кец!ст!кт!ц ашьщ жуйес!; - сипаттамалардыц кепт!г1. Педагогикалык процест! осы жуйен! талдауга жург!з!лет!н позицияларга байланысты турл! аспектшер тургысынан сипаттауга болады. Педагогикалык процест!ц процесуалдыгы уакыт тарапынан узак, ягни, бул жерде педагогикалык процесс - б!р-б!р!н ауыстыруга муктаж турл! жэне эртурл! м!ндеттерд!ц дэйектштмен сипатталады. Педагогтьщ баланы дамыту мен тэрбиелеу туралы тус!н!г!, тэж!рибе жуз!нде оларды жузеге асыру шарттары мен эд!стер! нэтижес! педагогикалык процеепц б!рл!г!не айналады. i/0 3 iH ез! бацылауга арналган сурактар 66

1. Баланьщ жеке тр1гасын дамытуда кандай фактор эсер етед1? 2. Тукым куалаушылык ба-танын дамуында кандай рол аткарады? 3. Орта дамуга калай эсер етед1? 4. Тэрбие бала дамуына калай эсер етед{? 5. Баланьщ дамуына карым-катынас пен ic-эрекет калай эсер етед!? 6. Неге 6i3 адам тек кана элеуметтену барысында кальштасады деп ойлаймыз? 7. Мектепке дей1нг1 педагогикалык процест1ц ерекшел1ктер1н сипатгадыз? © с'Студенттерд1ц ез1нд1к жумысына арналган тапсырмалар 1. Жеке тулганы дамытудьщ факторларын зерттеп, жай жэне курдел! сурактарды толыктыра отырып, тулганы дамыту (тукымкуалаушыльщ, орта, Жай? Курдел!? К!м ...? Не ...? Кашан...? Мумкш...? Болады...? ...? Калай аталады ...7 Болу мумин ба...? Кел!сес!з ба..? Дурыс па...? Уш тусш!ктеме бер!ц!з: неге? Тус!нд!р!щз; не уш!н...? Неге деп ойлайсыздар...? С!з не уш!н олай деп санайсыз...? Айырмашылык...? Усыньщыз: не болады, егер...? Бул, егер...? 2. Мектеп жасына deUimi балалардыц элеуметтенут Борт Ж)фналына толтырьщыз Мектеп жасына дейшг! баланьщ жеке тултасын злеуметтенд1ру Автордыц кезкарасы Менш кезкарасым Л.С.Выготский А.В.Мудрик 3. Тулганыц элеуметтену! факторларын зерттеп, косарланган жазба кундел!пн толтырьщыз. Тултаныц элеуметтену факторлары Сипаттамасы Мегафакторлар Макрофакторлар Мезофакторлар Микрофакторлар 67

'6 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙШГ1 М0ДЕНИЕТ БАЗИСШ КАЛЫПТАСТЫРУ БАЛАЛАРДА ТУЛЕАЛЬЩ 6.1 Тэрбие мазмуны Ерте жэне мектеп жасына дейтгг балалар тэрбиес1 - олардыц м1незкулкына жэне когамдьщ ем1рге дайын болуына, санасына эсер етед1. Мектепке deHmzi бшм берудщ мазмуны - оньщ максах, м1ндеттер1мен аныкталады. Ол мектепке дей1нг1 тэрбие мен окытудьщ мемлекетт1к б1л1м беру стандартымен реттелед!. Мектепке дей1нг1 тэрбие мен окыту мемлекетт1к бЫм беру уйымдарыныц талаптарына сэйкес эз1рленген «Казакстан Республикасыньщ мектепке дей1нг1 тэрбие мен окытудьщ жалпы бш1м берет1н оку багдарламалары» жобасы (Астана, 2016) мектепке дей1нп тэрбие мен окытудьщ б1л1м беру, тэрбиел1к жэне окыту мшдеттер1н1ц б1рл1г1н камтамасыз етед1. Багдарламаньщ ерекшел1г1 - «МэщгЫк Ел» улттык идеясына сэйкес эмбебап кундылыктарга непзделген кажетт! дагдыларды балаларга од элеуметтенд1руге жэне мещеруге ыкпал етет1н мектеп жасына дей1нг1 балаларды кешенд! дамытуды камтамасыз ету. Ерте жэне мектеп жасына дей1нг1 балаларды тэрбиелеуд1н максаты элеуметт1к тапсырыспен аныкталады. Тэрбиелеу нэтижес! - когаммен езара эрекетгесуге дайын уйлес1мд1 дамыган бала тулгасы. Тэрбиелеу процес1нде бала тултасыньщ мэдениет! калыптасады, ол оньщ элеуметтену1не, балалар тобында ужымдьщ байланыска тусзлне, оньщ ем1р1н уйымдаетыруына, езш-вз1 дамытуга жагдай жасау, балалардьщ кундылыктар жуйес1н дамытуга ыкпал етед1. Баланьщ тулгалык мэдениет1не к1ред1: 1) дене тэрбиес!; 2) авсьш-ой тэрбиес!; 3) адамгершЫк тэрбиес!; 4) эстетикалык тэрбие. Базалык мэдениеттщ эркайсысын жеке-жеке карастырайык. 6.2 Дене тэрбиес! Тар магынада дене дамуы - бул антропометриялык жэне биометриялык керсетюштермен (бойы, салмагы, кеуде куысынын, айналасы, екпен1ц т1рипл1к кабшет!, омырткалардьщ икемдш1г1, динамометрия, табан елитемдер!) индикаторлар аркылы белг1ленет1н бала агзасыньщ табиги морфофункциональды касиеттер1н1ц ем1р бойына esrepyi. Жалпы магынада дене дамуы психофизикалык касиеттер мен кимыддык Каб1леттерш дамытуды (куш, Т0з1мд1л1к, жылдамдьщ, икемдш1к, ептшк, уйлест1ру) бщд1ред1. 68

Дене дамуы - унем! мамандардьщ назарында (медициналык жэне т;даго1'икалык). Мектепке дсй1нг1 уйым жагдайында жылына 2 рет (кыркунек, мамыр) дене дамуы диагностикасы жург1з1лед1. Медициналык-недагогикальщ тексеруд1н мэ1пметтер1 «денсаулык жэне дене дамуы» жеке картасына енг1з1лед1. KepceTKiimep стандарггарга сэйкес тексер1л1п, бадабакшада болашакта дене 1:эрбиес1н жоспарлауга нег1з болады. Мектеп жасына дей|нп балалардьщ дене тэрбиес1н1н эд1снамальщ непздер! (кесте 4). Кесте - 4 Мектеп жасына дей1н1л балалардьщ дене тэрбиес1тн эд1снамалык Э д1сн ам а Т у ж ы р ы м д а м ал а р , т е о р и я л а р , ^с ы н ы с т а р Ж а л п ы А дам туралы философиялы к ш1мдер А дам агзасы жуйе рет1ндеп тус!н1ктер Ж еке Салауатты вм1р салты н калыптастыруцагы тэрбиен1Н жетекш ! рвл1 туралы T y ciH iK T ep Д ене тэрбиес1н ж уйе ретш де тус!ну А р н ай ы Баланын дене дамуы к о га м д ^ ы козгалы с мэдениет1н менгерудег! ез1н~ ез1 дамыгудагы процесс рет1нде Денен1ц табысты дамуы уш1н жагдайлардыц 6ipi дене тэрбиес!. Педагогикадагы дене тэрбиес! мэселелер1мен айналыскан галымдар П.Ф.Лесгафт, Е.Г.Леви-Гориневская, А.И.Быкова, М.Ю. Кистяковская, А.В.Кенеман, Д.В.Хухлаева, Т.И. Осокина, Э.Вавилова, Э.Я. Степанепкова, М. А.Рунова, Г.П. Юрко, Ю.Ф.Змановский жэне т.б. T Y C IH IK T I Н А К ;Т Ы Л А У Дене тэрбиес! морфологиялык жет1лд1ршу1не, калыптастыруга, касиетгерге, багытталган агзанын, жан-жакты жэне функционалдык кимылдьщ дагдыларды психофшикалык физикальщ жет1яд1руге уйымдастырыдган педагогикальщ процесс. Дене тэрбиес1н1ц эсер1нен дене мэдениеттн мецгеру мен трхганын, уйлес1мд1 дам)д>1 журед!. Дене тэрбиес!шц максаты - салауатты ем1р салтын калыптастыру. Жалпы педагогикальщ дидактикальщ кагидалардан баска (саналы жэне белсендшк, кернеюл1к жэне колжет1мдЫк жэне т.б.) дене тэрбиесш1н белпл! 6ip зандылыктары бар; -тулганьщ жан-жакты жэне YЙлeciмдi дамуы; - дене мэдениет1н ем1рмен байланыстыру; - - сауыктыру багдары; - енбек жуктемелер! мен демалыстарды алмастырудьщ уздкс1зд1п мен турактылыгы; '■таттыгулардьщ эсер ету)н1ц кезендш1г1; 69

- сабактардын циклд1к курылысы; - дене жаттыгуларын жасерекшел1ктер1не сэйкес тацдау; Дене тэрбиес1н1Н теориясы мен эд1стемес1нен баска да, мектеп жасына дей1нп балалардьщ дене тэрбиес! к¥Ралдары мен эд1стер1: дене жаттыгулары, табиги ортанын сауыктыру куштер! жэне гигиеналык факторлар ерекшеленед!. 0д1стерд1н дэстурл! уш тобы бар. 1. Кврнекшк эдш: - Жаяу, жуг1ру жэне т.б сиякты жалпы даму жаттыгуларын жэне жур1стурысын дамытуда кец1нен колданылатын ел1ктеуш1л1к (имитация) - сондыктан бала жануарды немесе затты керсетуд! бастайды; - тэрбиеленушшерге дене жаттыгуларын жасаудыц жолдарын керсету. Бул козгалысты курдастарымен жузеге асырган кезде, балалар денен1ц жеке бвл1ктершщ орналасуын жаксы кере алады. - кернею куралдарды пайдалану (суретгер, фотолар, кинограммалар, диафильмдер, видеофильмдер); - керу багдарларын, дыбыстык сигналдарды, аныктамаларды колдану: б1ршш1ден, балаларды кимылга уйрету, керсеткен козгалыстыц тус1н1ктер1н нактылауга, технологияньщ ец курдел! элементтер1н мецгеруге кемектеседг, еюншаден, сондай-ак ыргакты мецгеруге жэне козгалыстыц каркынын реттеуге арналган, сондай-ак 1с-эрекетт1ц басталуы мен аякталуы уш1н сигнал рет1нде есту кабылдауды, ыргакты жэне музыкалык кабшетгерш дамытуда мацызды рол аткарады. 2. Свздт эд1ске педагогтыц жаттыгуларды тус1нд1ру1, елецд! мэнерлеп окуы, топтык эцг1мелер, нускаулар 6epyi жэне т.б. жатады. 3. Практикалык эд1стерге кимылдарды орындауды жаткызуга болады(б1рлескен, педагогпен 6ipre немесе дербес кимылдарды орындау). Дене тэрбиес1нде эд1стермен катар ерекше уйымдастырушылык формалар бар: Дене тэрбиес! сабактары: Дене тэрбиес1н1ц максатына жету yuiin балаларга дене мэдениетш тус1нд1ру yniiH келес! сурактарды коюга болады («Ci3 не icTcn жатырсыз?», «С13 кандай козгалыс жасайсыз?»); «Нел1ктен жупру, сеюру, лактыру жэне т.б. уйретем1з?» деген сурактарга жауап бер1ц1з. «Алга карай ccKipin, тез1рек жупр1п оту ушш не icren жатырсыз?» 2) кун тэрттбшдеп сауыктыру ic-шаралары (тацертецг! жагтыгулар, серуендеу кез1ндеп спорттык жаттыгулар, физикалык минуттар, алацнан тыс серуендер, жеке жумыстар); 3) балалардьщ дербес кимыл белсендшкгер!; 4) белсенд! демалыс (дене мэдениет1не байланысты бос уакытты уйымдастыру, спорттык мерекелер, денсаулык кундер! жэне т.б.). Дене тэрбиес! мен дене мэдениелн калыптастыру нэтижес! ол балалардьщ жан-жакты дамуы болып табьшады. 6.3 АдамгершШк тэрбиеы 70

АяамгершШкт'ш даму - адамгершшк нормаларды менгеруд!, а,цамгсрш|'л1к сана мен адамгершш!к м1нез-к,\:лыкты кальштастьтрулы талап exeiiH !троцесс. TY C 1H 1K TI Н А К Т Ы Л А У Адамгерш1л1к тэрбиес! - когамдагы aдaмгepшiлiк мд»анын жацгыру формаларыньщ 6ipi; тэрбиеленуш1лерд1ц санасына, сез1м1не жэне м1нез-к¥лкына максатты жэне жуйел! эсер ету. Мектеп жасына дей1нп баланьщ б1ртутас дамуы жуйес1нде адамгерш1л1к тэрбиесшщ манызы зор. Бул мектеп жасына дешнп бала тулгасыньщ калыптасуына, acipece, карым-цатынасына, м1нез-кулщ.ша жэне ic-эрекетше, онын 03iHe жэне оньщ коршаган орта бейнес1н калыптастыруга эсер етед1. Сондьщтан адамгершШк тэрбиес! - дене, эстетикалык; жэне акыл-ой тэрбиелер1мен тытыз байланысты, баланьщ тулгалык ocyi мен уйлес1мд1 дамуы уш1н манызды. Мектеп жасына дейшп балаларды адамгершткпк дамьпу мен тэрбиелеу непздер! (кесте 5). Кесте - 5 Мектеп жасына дей1нп балаларды адамгершш11тк дамыту мен Э д 1с н а м а Т у ж ы р ы м д а м а л а р , т е о р и я л а р , у с ы н ы с т а р Ж а л п ы А д ам герш ш к туралы философиялы к 1л1мдер Адамгерш1л1кт1к дам у - мэдениетке баулу процес! ретш де Ж ек е Тулга дамуы ндагы психологиялык теориялар Тзуаганы элеуметтенд1ру тужы ры мдамасы А дамгерш ш 1кпк дамуцагы тэрбиен1н жетекш! рел1 А р н а й ы Баланы айналадагы ш ынды кпен таны сты ру тужырымдамасы М ектеп ж асы на д е й ш п балаларга ад ам гер ш ш к тэрбие беруяеп нормативп-эстетикалы к тэс1лдеме Мектеп жасына дей1нг1 балаларга адамгершш1к тэрбиесш беруц1н непз1н салган галымдар Р.С. Бюр, Е. Демурова, А.В. Суровцева, ТА. Маркова, В.И. Нечаев, Л.А. Пеньевская, А.В. Запорожец жэне т.б. Олар адамгершш1к тэрбие процес1нде тртаны калыптастырудьщ келес! кезендер1н аиыктады: 1 кезец - элеуметтш эмоциялар мен адамгершьяш сез1мдерд1 калыптастыру; 2 кезец {катар болуы мумкш) - бшмд! жинакдау жэне адамгерш1з1к11к тус1н1ктерд1 калыптастыру; 3 кезец - бш1мн1ц кезкараска Kouiyi жэне дуниетанымнын жэне кундылыктык багдарлардыц калыптасуы; 4 кезен - козкарастын накты мшез-кулыкка ауысуы. !амгершш1к тэрбиес1н1Н м1ндеттерн 71

Адамгершш1кт1к сана калыптастыру; - злеуметт1к ортадагы эр туря! аспскт!лерге элеуметт!к эмоциялар, адамгершш!кт!к сез!мдер мен кезкарастарды цалыптастыру; - адамгерш!л!к сапаларын калыптастыру жэне олардьщ !с-эрекетгердег! Kepinici; - пайдалы дагдылар мен м!нез-кулык; эдеттер!н тэрбиелеу; - достык карым-катынастарды калыптастыру, коллективизмн!ц басталуы жэне мектеп жасына дей!нг! бала тулгасыныц ужымдьщ багыттылыгы. Адамгерш!л!к тэрбиен!ц мазмуны тултаньщ адамгерппл!к мэдениет!н калыптастыру болып табылады. Адамгершш!к тэрбиен!ц куралы рет!нде: ерте жэне к!ш! жастагы - микро орта; мектепке дей!нп орта жастагы - мезоорта; мектеп дей!нг! естияр жастагы - макро орта. Будан белек, элеуметт!к-адамгершш!к тэрбиен!ц куралы ретшде мыналарды карастыруга болады: - балаларды элеуметт!к ортадагы турл! аспектшермен таныстыру, адамдармен (балалармен жэне ересектермен) карым-катынас жасау; - вз !с-эрекет!н уйымдастыру (ойын, ецбек жэне т.б), балаларды затгыкпрактикалык ic-эрекеттерге косу, ужымдык шыгармашылык !с-тэж!рибе жэне ойын пракгикасы; - табигатпен байлаиыс; - керкем-енер куралдары; фольклор, музыка, кино жэне кинофильмдер, фантастика, бейнелеу онер! жэне т.б. Адамгершш!к тэрбие эд!стер! (В.И. Логинова): - сез1мдер мен карым-катынастарды ынталандыру (ересектер улпс!, мадактау, жазалау, талап ету); - адамгершшкт!к М1нез-кулыкты калыптастыру (тренинг, жатгыгулар, этикалык энпмелер); - адамгершшкт1к сана калыптастыру (тус!нд!ру, этикалык энг!ме, сенд!ру). Адсшгершткке тэрбиелеу амалдары: - б!рлескен эрекеттерд!ц тэсшдерш корсете отырып, жалпы нэтижеге назар ауцаруды 6ipre жумыс !стеу кажеттшшн тус!нд!ру; - кенес беру, корсету, б!рлесе эрекет ете отырып балалардьщ б!р-б!р!не кемек беру!н тэрбиелеу; ' б!рлескен жумыс кезечдер!н!н кезектшшн еске салу жэне оньщ нэтижелер1н ужымдык жумыс нэтижес! ретшде алдын ала беюту; - балаларга адамгершшк м!нез-кулык ережелер!н уйрет1п, оньщ балалар ужымында оц карым-катынас калыптастыратынын тус!нд!ру кажет. Адамгершшк тэрбиест берудг уйымдастыру формалары: - ересектер мен балапардыц бгрлескен к-эрекетш уйымдастыру, оны 6ip кещсйкте жэне сол уакытта адамгерш!л!к тэрбиес! мэселелер!н шешу yuiin адамгерш!л!к тэрбие процесше ек! немесе одан да коп катысушыньщ !с-эрекет! дсп TyciHjTC болады. Ересек адамныц жэне уйымньщ сер!ктест!г! (ересектер 72

мен балалар арасындагы ынтымактастык, б1л1м беру процес1нде балалардьщ epivin орналасуы, карым-катынасы) тэрбиеленуш1лермен жумысты уйымдастырудьщ жеке, топтык формаларын б1р1кт1румен ерекшеленед!; балалардьщ ез1нд1к 1с-эрекет1н уйымдастыруды, педагогтар уйымдастырган заттык-дамытушы орта жагдайында тэрбиеленуш1лерд1н ерюн 1с-эрекет1 деп тус1нуге болады, бул орта балалардьщ оз кызыгушылыктары бойынша 1с-эрекеттер1н жэне жеке немесе курдастарымен эрекет emyin цшгтамасыз emedi. Адамгерш1л1к тэрбиен1ц нэтижелер!: 0леуметт1к жэне адамгерш!л1к сез1мдер - баланьщ цогамдьщ талаптарды орындауга умтылудагы канагаттанарльщ эсерлер!, адамгершш1к нормаларын сактауы (уят, жанашырльщ таныту жэне т.б.). Адамгерш1л1к сез1мдер улкендерд1ц м1нез-кулыкты тшст1 багалау эрекеттерше байланысты «элеуметтенген» эмоциялардан «есед1». Адамгершшж сез1мдер адамньщ когамдьщ адамгершшк талаптарга деген кезкарасын керсетед!: мей1р1мд1л1к, махаббат, жауапкершшк, М1ндет жэне т.б. Адамгерш1л1к сез1м адамньщ дуниетанымына, оньщ мшез-щлкц, кашдалары мен дэстурлерше байланысты. 0леуметтдк-адамгершы1к мэдениет - тулганьш, когам мэдениетш кабылдау дэрежес!, адамгершш1кке жататын 1згшкт1к нормалар мен адамгершшк хагидалары туралы бшу децгеш, олардьщ м1нез-кулкынын осы талаптарга багынуы. Тулга ем1рш1ц жеке ем1рл1к тэж1рибес1н кдмтиды, ол барлык 0м1рл1к жагдайларда адамгершш1к тургысынан эрекет етуге, проблемалык мэселелерд! шешуге, сез1м мен мэдениетке эсер етед1. 0леуметт1к-адамгершш1к сапалар - адамньщ (баланьщ) адамгершЫк нормаларды устану ниет1мен байланысты кез-келген жагдайда кер1нет1н туракты касиеттер. Адамгерштк сапа ~ бул адамныц жан сулулыгы, ой тазалыгы, {с-цимыл мен ниет1нен акдык уйлес1мдшп. 0леуметт1к-адамгершш1к кундылыктар - элеуметтк топтардын м1незкулкын, адамдардьщ 1с-эрекет1н, жахсыльщ пен жамандык арасын багалай алу багдары. 6.4 Акыл-ой тэрбиес! жэне оны дамыту Акыл-ой дамуы - бул баланьщ жас ерекшелтне, тэж1рибе алуына жэне тэрбиелеу эсер1не байланысты ойлау кызмет1нде болатын сандык жэне сапалык esrepicTep. Ацыл-ой дамуыньщ децгей! бтм нщ , дагдылардьщ жэне оларды мецгеру кез1нде ь^алыптаскан ацыл-ойдын, жиынтыгын керсетед!; ойлау процесшде оларды ерюн пайдалану, белгш! 6ip жаца бш1мдер мен дагдьшарды игерудд вдмтамасыз ету. Балалардьщ ахьш-ой дамуы ацыл-ой тэрбиес! процес1нде журед1. Акыл-ой тэрбиес! - бул балалардьщ танымдык; кызмет! мен мудделерш, акыл-ой эрекет1н1ц эд1стер1н жэне заггар мен коршаган 73

T Y C IH IK T I Н А К;ТЫ ЛА У элем ьсубылыстары хуралы карапайым гылы^^и б1л1м жуйес1н калыптастыруха бахытталган арнайы уйымдастырылгаи педагогикалык процесс. Осыган байланысты акыл-ой тэрбиес1н1ц м1ндеттер1 калыптасады. Мекхеп жасына дей1нг1 балалардыц акыл-ой тэрбиес1н1ц эд1снамалык непздер! (кесте 6). Кесте - 6 Мекхеп жасына дешнг! балалардыц акыл-ой хэрбиес! мен дамыхудьщ непздер! 0 д |с т е м е Т р к ы р ы м д а м а л а р , т е о р и я л а р , ^ с ы н ы с т а р Ж алпы Танымныц философиялы к теориясы Ж огары психикалык функцияларын даму теориясы Ж еке Баланыц акыл-ой дамуы нда окытудьщ рел1 туралы тус1н1ктер Акьш-ой тэрбие процес1н уйымдастырудагы ж у й ел ш к тэсш деме Арнайы Баланы ц белсенд! ж эне жакын дам у аймагы туралы тус1шктер Акьш-ой ic-эрекетш кезен-кезенмен калыптастыру теориясы Мекхеп жасына дейшп балаларда акыл-ой тэрбиес1н калыптасхыру децгейлер!: Мектепке дейшп ерте жэне Kimi жастагы балалардыц кызыгушылыгын жэне сенсорлык тэрбиесш дамыту акыл-ой тэрбиес1н1ц б1р1нш1 кезещ болып табылады (Ф. Фребель, О.Декроли, М. Монтессори, А.Запорожец, А. Усова, Н.П.Сакулина, Н.Н. Подцьяков, Л.А. Венгер жэне т.б.). Ек1нш1 кезенде ойлаудыц непзп 4 формасын мецгеру журед!; - 6ipiHmi фазада бала кол жетк1зуге болатын тупк! максатты гана хус1нед1; - екшш! фаза 1здеу жэне кулшыныс эрекеттер! аркылы ханымдык мiндeтxщ накты жагдайларын аныктауга сэйкес келед!; - фаза мшдет жагдайды непзп максахпен байланыстыруга мумк1нд1к беред!; - тертшш! фаза жагдайлардыц тугае пзбеп, оныц орындалуы мен мэселеш шешуд! кездейд!. Кернеи-эрекеттен кернек1-бейнел{к ойлауга кешу, кажет болган жагдайда, кернек! жагдайда усыньшмайтын заттар мен кубылысхардьщ мацызды байланыстары мен катынастарын табу жэне оларды кел1сшген жэне уйымдастырылган турде усыну. Ауызша-логикалык ойлау - ауызша тус1нд1ршген угымдар мен логикалык курылымдар непз1нде журетш ойлау rypi. Тужырымдаманыц калыптасуыныц Heriari логикалык эд1стер1 - талдау, синтез, салыстыру, абстракция, корыту жэне ж1ктеу жэне т.б. Ойлаудьщ баска тур1нен еюншк!не кешу процес! баланыц шынайы танымлык эд1стермен сипатталуы мумкнт, оныц барысында мектеп жасына 74

деЙ1нп бала жеке заттар мен к¥былыстардын непзп кер1н1стер1нен олардьщ MOiiiH б!лугс жзнс оларды реттейт1н зандарды ашуга, бурынгы бел1нет1н бipлiктepдiц жуйелер1н калыптастыруга, олардьщ арасындагы карым-катынасты аныктауга кемектесед!. Спецификальщ емес акыл-ой тэрбиес! мазмунды 1ске асыруга мумк1нд1к беред!: балалардьщ пэнд1к жэн ойындык, коршаган элеммен танысу, окыту кызмет!. Балалардьщ спецификальщ акыл-ойын тэрбиелеу куралдары: BipiHmi топка трансформацияльщ-жацгырту куралы юред1, соньщ аркасында объектшер мен кубылыстардьщ жасырын цасиеттер! мен байланыстары аныкдалады жэне байкалады. Екшш! топка обьектшерд1ц танылган касиеттер! мен олардьщ косылыстары адамга колжет1мд1 бш1м тургысынан танылган жэне объектшер мен кубылыстарды сериялау жэне ж1ктеу уш1н пайдаланылатын куралдар к1ред1. Сериация - Бел1нет1н базада объектшерд! сурыптау. Ж1ктелу - белгшенген критерийлерге сэйкес белгш 6ip жалпы сипаттамаларга нег1зделген топтар, санаттар бойынша кез-келген объектшерд!, кубылыстарды, концептшерд! белуден туратын эрекет. Акыл-ой 6miMiHin нэтижес! баланы тану мэдениет1нде Kopisic табады. Бшм мэдениетт цалыптастыру adicmepi. Когнитив-пк сипаттагы кьзскаша хабарлар, байкау, обье1сплерД1 зертгеу, репродуктивтзк жэне шыгармашылык; жаттыгулар, сурактар кою, болжамдар, дэлелдер, тужырымдар, эксперимент жасау, модельдеу жэне баска эд1стердз куру таным механизм1н жасауга мумк1ндщ беред!. 6.5 Эстетикалык тэрбие Эстетикалыц даму - айналадагы элемнщ, енерд1Н сулулыгын квруге жэне оны жасау кабшеттер1н дамыту. М.Н. Зубарева мектеп жасына дейшп балалардьщ эстетикалык дамуыньщ келес! децгейлер1н бедгшейд!. Алгашцы децгейде 3-4 жастагы бала суретге корсетшген затты таныган жагдайда эмоционалды турде куанады. Багалаудьщ максаты - бул обьекгивтз немесе кундел1кт1 (ашьщ хатгы тандадым, ейткен! «мундай уй жок», «себеб! бул кайьщ, С13 отыра аласыз», «бул алма, бул дэмд!»). Ектий децгейде 5 жаска толган бала тек керш кана коймай, сонымен 6ipre cypeiri тартымды етет1н карапайым эстетикалык касиетгерд! кабылдайдьт. Суреттеп эдем! тустерге, бейнеленген заттар мен кубыдысзардьщ уйлес!мдшшне карап балалар карапайым эстетикалык лэззат ала алады. Yiaimui децгейде 6-7 жастагы балалар бейнеленген кубылыстын сырткы белгшер!не Караганда кеп нэрсен! кабылдауга мумюндщ беред!, Бала квркемд1к кесшннщ ioiKi сипаттамасын тус!не бастайды. Эстетикалык тэрбиен!н эд!стемел!к непздер! 7-кестеде келт!р1лген. 75

Кесте - 7 Мектеп жасына дей1нп балалардын эстетикалык тэрбиес1н1ц непздер! 0д1стеме Тужырымдамалар, теориялар, усыныстар Жалпы Эстетика теория туралы тамаша идеялар шындыкты б1лу жэне танудьщ керкемд1к кызмет! Жеке Адамды эстетикалык тзрбиелеу туралы белсенд1л1к - элемге эстетикалык карым-катынас жасау Эстетикалык тултаны дамытудьщ психологиялык тужырымдамасы Арнайы Баланыц каб1леттер1н дамытуга багытталган функционалдык жуйе ретшде эстетикалык б1л1м беру угымы Баланыц эстетикалык дамуы мен шыгармашьшык 1с-эрекет1 Педагогикада эстетикалык тэрбие мэселелер1мен айналыскан Л. С. Выготский, Б.М. Теплов, А.Н. Леонтьев, А.В. Запорожец, В.Н. Шацкая, Е.А.Флерина жэне баскалар. Эстетикалык тэрбие - баланыц эстетикалык сез1м1н дамытуга, ем1рде жэне енерде cpijaibiK туралы идеяларды жэне бш1мд1 калыптастыруга, эстетикалык багалауга жэне б1зд1 коршаган ортата ыкпал ететтн балалардыц eiviipi мен 1с-эрекелн уйымдастыру. TVCIHIKTI НАКТЫЛАУ Эстетикалык тэрбие мен б1л1м беруцщ мацсаты- тулганьщ енердег! немесе шындыктагы эстетикалык объектшерд! кабылдау, уйрену, багалауга дайындыгын дамыту болып табьшады; эстетикалык сана-сез1мд1 дамыту, уйлес1мд1 ез1н-ез1 дамыту; керкем, рухани жэне дене шыныктыру саласындагы шыгармашылык кабшеттерд! калыптастыру. Эстетикалык тэрбиен1ц д</н<)е»г/иерг-балалардыц жас ерекшел1ктер1мен аныкталады: - эстетикалык сез1мталдыкты калыптастыру, эстетикалык эмоцияларды, сез1мдерд1, козкарастарды, мудделер1н калыптастыру; - карапайым эстетикалык сана калыптастыру (идеялар мен бш1мдерд1ц аукымын, эстетикалык п1к1рлер мен багалауды камтиды, бул балалар yiuin эргурл! эталондар: сез1мд1к, эмоционалдык, керкемд1к жэне эстетикалык); - эстетикалык белсендш1кт1 дамыту (эстетикалык жэне керкемд1к кабылдауды дамыту, бастапкы дагдыларды калыптастыру жэне шыгармашылык кызметт! орындау дагдыларын калыптастыру, балалардын коршаган ортасына сулулык элементтер1н енпзу дагдыларын дамыту); - эстетикалык жэне шыгармашылык каб1леттер1н дамыту. 76

Эстетикалык тэрбиен1н мазм:^нын жузеге асыру куралдары: Эстетикалыц тэрбиент мазмуиы- мектеп жасына дей1нг! балалардь) эстетикалык тэрбиелеу бойынша мектепке деЙ1нг1 уйымньщ бш1м беру батдарламасымен аныкталады, баланьщ эстетикалык дамуыньш мэтн жэне мазмунын аньщтауга арналган Kaaipri замангы концептуалды тэс1лдер бар. Эстетикалык тэрбиен1н мазмунын жузеге асыру ц^ралдары: - Эстетикалык, карым-цатынас - бул балаларды ынталандыруга, олардьщ бе:!сендш1г1н арттыруга, эр балада шыгармашылык каб1леттер1 мен сен1мдш1пн арттыруга багытталган эстетикалык б1л1м беруд1н, ерекше шарты мен куралы. - табигаты: ол кептеген сенсорлык жэне эстетикалык касиеттерге ие жэне осыган байланысты балалардын, Tycinyine улкен мумк1нд1к бар, Л.Леоновтьщ айтуынша, олар вм1р сурет1н элемн1н байлыты, адамта деген мeйipiмдiлiк, сонымен 6ipre табигат, балалар оган барлык журектер1мен ашылатын болады. - енер (музыка, эдебиет, театр, керкем жэне сэндш шыгармашылык туыидылары) енерд1ц белгЫ 6ip турлер1н кабылдауда калыптаскан сез1м мушелер1н1н калыптасуына, эстетикалык талгамды калылтастыруга, эстетикалык идеяны тузетуге, эpтYpлi дэу^рлер мен халыктардыл кундылык багытын салыстыруга мумкшд1к беред!; - цоршаган заттыц орта, К.А.Флерина, мектеп жасына дей1нп балалардын шыгармашылык жэне эстетикалык белсендштн, олардын ти1мдшк сипатын арттырады. Ол эдем! объектшерд! эстетикалык турде балаларды тэрбиелеу гана емес, сонымен катар, «бул жанданган жумыс, тэрбиешшерд!ц балаларга камкорлыгы» екен!н этап en i. Балалардыц керкем шыгармашыпъщ белсендшт (музыкалык, корнек!, коркем жэне ойын-сауьщ) - балаларда онерд! сез!иу, туснху жэне суюд! калыптастыру, квркемд!к жэне шыгармашылык белсендшкт! дамыту, баланьвд элемд!к енер туындысына козкарасын калыптастыру; -mypni ойын mypaepi: дидактикалык, жылжымалы, сюжегг1к-рвлд!к, драмалык ойындар жэне т.б; - балабаг^шадагы балалар ецбегтщ mypnepi; - дене жаттыгулары мен спорттыц ойындар элементтерг -мерекелер. Эстетикалъщ даму мен бшм 6epydi уйымдастыру формшары: 1. Ойын. Ойын балаларды эстетикалык дамыту мен тэрбиелеуце балалардыц шыгармашылык кызметш!н барлык турлер!н (ГГ. Григорьева, Т.Доронова, С.Г.Якобсон) б!р!кт!ру куралы рет!нде эрекет етед!. Сонымен катар, балалардыц ойын жэне шыгармашылык эрекетгер!нщ мотикгер! б!рдей. Мысалы, сурет салуда ойын сиякты, «мотивпн максатка ауысуы» бар. 2. Жаттыгулар. Эстетикалык кызметт! дамыту бойынша жатзыгулардьщ Heriari м!ндет! - балалардагы кызмет курылымын калыптастыру. Мысалы, балаларды кесюпдемс, аппликация жасауга тэрбиелеу. Мектеп жасына дей!нг1 балалар кызмет!н!ц курылымына сэйкес балалардын кабылдауы - уш болшектен турады; зерттеу, орындау жэне багалау, бул бар)зык сабакта 77

колданылады 6ipaK олардьщ эркайсысы ^зактыгына, максапарына, oai дарлама мазм^ны мен балалардын, дайындык денгей)не байланысты earepin отырады. 3. Балалар шыгармашылыгыныц кврмеа. Балалардыц барлык жумыстарын ересек адамдар м1ндетт1 турде жекелеген папкаларда сактайды. Мерз1мд1 турде олар топтыц, жеке немесе у^ьш дьщ кермелер уш1н пайдаланылады. Bip жагынан, балалар ез жумыстарын баталай бастайды, жаксы нэтижеге умтылады, балалардыц жэне олардьщ ата-аналарыныц жумысына эмоционалдык катынасын цалыптастырады. 4. Экскурсиялар. Экскурсияга тэрбиеш1н1ц жэне балалар дайьшдыгы кipeдi (багдарлама тапсырмаларын эз1рлеу, жабдьщты тандау жэне т.б.); Ересектер экскурсняда балалардыц кабылдауын уйымдастыруга арналган эртурл! эд1стерд1 муражайларда, сондай-ац кермелерде эртурл! объект1лер мен кубылыстарды бакьшауда жэне зерттеуде уйымдастырады; экскурсияга немесе одан кей1нп балалардыц эр турл! эстетикалык кызмет1н уйымдастыру. 5. Мерекелер мен ойын-сауьщ. Мектеп жасына дей1нп балалармен icшаралар уйымдастыру жумыс icxey формасы репнде ек1 аптада 6ip рет етмзшед!. Кецш кетерудщ мазмуны эртурл!. Бул такырыптык эдеби жэне музыкалык кештер, балалар концерттер!, спорттык ойын-сауык, цойылымдар, драмалык ойындар жэне музыкальщ ертегшер, викториналар жэне коикурстар болуы мумюн. Эстетикалыц тэрбие эд1стер1. 1. Эстетикалыц сана цалыптастыру эд1стерБ%цл эмпатияны ынталандыру эд1стерш камтиды (эмпатия ем1рде жэне онерде, xepic жагымсыз жагдайда да жагымды эмоционалды оц кезцарас калыптастырады), эдем! эмоционалды жауап беру эд!с!, сенд!ру тэсш!. 2. КвркемЫк цызметт1 уйымдастыру эЫстемес! - эстетикалык кагидатты кундел!кт! ем!рге жэне м!нез-кулыкка енпзуге багытгалган практикалык !с-эрекеттерд!ц жатгыгуларын камтиды: бул эд!стер эстетикалык кабылдауды, эстетикалык талгамды дамытуга багытгалган жэне ecin келе жаткан баланыц коршаган органы езгертуге жэне м!нез-кулык мэдениет1н!ц дагдыларын дамытуга багытгалган. 3. Шыгармашыльщ!^ ынталандыру жэне белсенд1ру ddicmepi - шыгармашьшык тапсырмаларды шешу, балаларды шыгармашьшык кер!гпстерге ынталандыру: осыган байланысты балаларды шыгармашьшык кер!шстерге ынталандыру эд!с! тэрбиеш!шц шыгармашылык кабшеттер!не багытгалган. Бул эд!с балалардыц даму reriri болып табылады. ©0зш-ез! багалауга арналган сурактар 1. Дене, акыл-ой, адамгершш!кт!к, эстетикалык тэрбиелер!нщ мэн!н ашыцыз. Стуценттердщ вз1нд!к жумысына арналган тапсырмалар 78

1. Фишбоундык техниканы пайдалана отырып, мектепке дейгап бипм беруд1д мазмунын эз1рлец1з. 1_/ ________ Z ''х \ \ \ \ \ \ 79

7 ЕРТЕ ЖЭНЕ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙ1НГ1 БАЛАЛАРДЫ ТЭРБИЕЛЕУДЩ ЗАНДБ1ЛБ1КТАРБ1 МЕН КАЕИДАТТАРЫ 7Л Ерте жэне мектеп жасына дешнп балалар тарбиесшЁн зандылыктары мен кагидаттары хуралы тусЁнЁктер Ерте жэне мектеп жасына дейЁнп балалар тэрбиесЁнщ зацдылыктары - жеке тулганьщ дамуы мен калыптасуында ти1мд1 нэтижелерге кол жеткЁзуге мумкЁндЁк беретЁн, ол оку процесЁнде 1ске асырылатын туракты, кайталанатын байланыс. ТэрбиенЁн жалпы зацдылыктары: 1. Тэрбие мен котам талаптары мазмуныньщ сэйкестЁп. 2. Баланы тэрбиелеу оны ic-эрекет процесЁне араластыру аркылы жузеге асырылады. 3. Тэрбиелеу уйымдаскан кызметте калыптасатын тултаньщ кызметЁн ынталандыру. 4. Тэрбиелеу процесЁнде хултата ёзгёлёктё курмет корсету кажет. 5. Опыту процесЁнде олардьщ осу перспективалары балалар ушЁн анык болуы ТИЁС. 6. Тэрбиелеу процесЁнде балалардыц оц касиеттерЁн аныктау кажет. 7. Тэрбиелеу процесЁнде балалардыц жас жэне жеке ерекшелЁктерЁн ескеру кажет. 8. Тэрбиелеу ужымдык жэне бЁрлесе жургЁзЁлуЁ тиёс. 9. Тэрбиелеу процесЁнде тэрбиешЁлердЁц педагогикальщ кушЁ аркылы отбасы жэне когамдык уйымдардыц бЁрлЁгЁн жэне бЁрЁздЁлЁгЁне жету кажет. Ерте жэне мектеп жасына дешнп балаларды тэрбиелеу катидаттарыбул эртурлЁ жагдайларда жэне шархтарда Ёс-эрекехтердЁц ретЁ бойынша ортак баскару жатдайы. Тэрбиелеу катидаттарында тэрбие процесЁне койылатын негЁзгЁ талаптар, уйымдастыру мен эдЁстерЁ корсетЁлген. Ерте мен мектеп жасына дейшп балаларды тэрбиелеудЁц неххзп кагидаттарына мыналар жатады: ТэрбиенЁц когамдык батытталтан катидаты - тэрбиешЁнЁц (педагогтыц) барлык кызметЁнде бала тэрбиесЁ мемлекеттЁк тэрбиелеу стратегиясына сэйкес болуын талап етедЁ жэне тэрбиешЁнЁц кызметЁн тултаньщ тиёстё элеуметтЁк типЁне багыттавды. ТэрбиенЁц омЁр мен ецбек байланысы катидаты тэрбиешЁлердЁц белсендЁ КызметЁне екЁ багыхта талап кояды: - тэрбиеленушЁнЁ адамдардыц когамдык жэне ецбектЁк емЁрЁмен жэне онда болатын озгерЁстермен кец жэне жедел турде таныстыру. - тэрбиеленушЁнЁ накты омЁр жагдайларына ж эне элеуметтЁк пайдалы Ёстерге Тарту. Тэрбиеде баланыц оц касиеттерЁн колдау кагидатыньщ мэнЁ- тэрбиешЁ баланыц жаксы касиеттерЁн аныктап, баска да касиеттерЁн табуга жэне 80

дамытуга нег1зделген. Баданы ic-эрекет барысында тэрбиелеу кагидатында баланын жан-жактылыгын дамыту кезделген. Адамгерш1л1кке багытталган тэрбие кагидатынын, бала дамуындагы талаптары: - балага 1зг1л1кт1 карым-катынас; - оньщ кукыгы мен бостандыгын сыйлау; - балага таланты дд)ыс коя бшу; - тэрбиеленуш! койылган таланты орындаудан бас тартса да оньщ шеш1м1не курметпен карау; - адамньщ ез1мен ез1 болу к;¥кыгын кщрметтеу; - баланьщ санасына оньщ тэрбиес1н1н, Heriari максатын ж ети зе бшу; - денес1н закымдайтын ж эне баска да т^лга ар-намысын таптайтын жазалардан бас тарту; - тртга к¥КЬ1гын мойындау. Тэрбиеде жеке тр[галык тэс1лдеме кагвдаты баланын жеке хулгалык касиеттершщ арка суйер! деп тус1нд1ршед1: бала тулгасыньщ багыты мен онын кундылыгын ж эне дара ерекшел1ктерш есепке алу; баланын ic-speKeri мен м1нез-кулыгын баскарушы TeTiicrepi. Ерте жэне мектеп жасына дей1нг1 баланын тэрбиес1нде жеке тулгальщ тугыр кагидаты тэрбиешаден талап етед1: - эркашан бала темперамент1н1ц жеке дара ерекшел1ктерш, мшез-кулкьш, кезкарасын, эдеттер1н, талгамын зерттеу жэне жаксы бшу; - сана-сез1м1, туртюс!, кызыгушьшыгы, бала тулгасыньщ багыт-багдары, енбекке деген кезкарасы, рухани кундылыктары сиякты манызды тулгальщ касиеттер1н диагностикапай бшу; - баданы эрдайым ез1 орындау керек ic-эрекетке тарту керек. Баланьщ nporpeccHBxi дамуын камтамасыз ету; - балага эсер ететтн жагымсыз факторларды уакытылы аныкдау жэне жою; - баланын жеке белсендМне барынша арка суйеу; - баланын дербест1г1 мен бастамаларын дамыту; Тэрбие эсер1н1н кагидатын кейде ерте жэне мектеп жасына дейшп балаларды тэрбиелеуде мектепке дейщп уйымдарды отбасымен жэне когаммен уйлест1ру деп те аталады. Бул кагидаттын мэн1- ересектер, мектепке дей1нг1 уйымдар мен когамдьщ институттар бала тэрбиесшде б1рлесш эрекеттесу!, балага б1рдей талап коюды, бала тэрбиесшде 6ip-6ipiHe кемектесу!, 6ip-6ipiH толыктыруы, педагогикальщ эсерд! кушейту болып табьшады. Бул кагидатты жузеге асыру ережелер! тэрбиешшерге тэрбиеш н барльщ езара карым-катынасын камтуга кемектесед!. 1. Бала тулгасы отбасыньщ, коршаган ересек адамдардьщ, мектепке дейш п ж эне когамдык уйымдардьщ эсер1нен калыптасады, ж эне тэрбиеш! мен баскалардьщ коятын талаптары 6ip-6ipiHe карама-кайшы ем ес, Kepicinme б1рдей болуы ти1с. 81

2. Бала тулгасьшьщ калыптасуында отбасы улкен рел аткарады, соыдыктан мектепке дей1нг1 уйымдар отбасымен аыгыз байланыста болуы ти!с: барлык тэрбие мэселелер1н шешу барысында колдау керсету керек жэне тэрбиел1к icэрекетте мукият кел1с1п алу кажет. 3. Тэрбиел1к 1с-эрекетт1ц б1р1зд1л1г1не жету тэсш! - тэрбиеге катысты адамдарды, кызметтерд!, когамдык институттарды уйлест1ру. Бала тэрбиес1нде баланьщ жас жэне дара ерекшел1ктерш ескеру керек. Атааналар мен тэрбиеш! баланьщ жас жэне дара ерекшел1ктер1не карай карымкатынас сипатын, мазмунын, тэрбие тэс1лдер1н дурыс тандауын талап етед1. Ужымда жэне ужым аркылы тэрбиелеу кагидаты, эр тулгата ке}рл бел1п, ужьшда 0м1р суре алатын, ужым талаптарын орындай алатын бала тулгасыньщ калыптасуы мен дамуына жагымды эсер етет1н органы карастырады. 7.2 Тэрбиенщ эд1стер1 мен к¥ралдары А.С. Макаренко тэрбие эд1стер1н «тулгага жанасу куралы» деп атаган. TYCIHIKTI НАК;ТЫЛАУ Тэрбие aflicxepi - тэрбие мэселелер1н шешуде жэне байланыскан кызметтерд1н, орындалуында ересекгер мен балалардьщ тэрбие максатына жету уш1н ец коп тараган ортак тэс1лдер жиынтыгы. Тэрбие тэс1лдер1 - тэрбие эд1с1н1и жеке курамдас бел1п немесе элемент!. Тэрбиенщ эд}с1 мен тэсЬадер] 6ip-6ipiMeH тыгыз байланыскан, оларды пайдалану педагогикалык жагдайга байланысты кейде жеке тэрбие oflici ретднде колданылса, баска жагдайларда тэрбиен1ц тэс1л1 рет!нде Kepcerincfli. Тэрбиен1ц эд1с1, тэс1лдер1мен 6ipre, тэрбие куралдары да колданылады. Тэрбие куралдары тэрбие мэселелерш шешу ушш кажет. Тэрбие куралдары- тэрбие мэселелер!н шешудт максатты турде уйымдастырылган эд1стемел1к шешу жолдары. Олар: ютап, фкльмдер, эд1стемел!к куралдар, енер туындысы, тэрбиеш1тц, ата-ананьщ, коршаган ересек адамдардьщ айткан сездер!, балалардьщ ойыны, оз бет1нше тус1ну, дене шыныктыру, кез келген спорттык ойындар болуы мумюн. Тэрбие эд!стер1н тацдау байланысты; - тэрбиен1ц максаты мен мшдеттерше; - тэрбиенщ мазмунына; - баланын жас ерекшел1ь'тер1не; - баланьщ жеке жэне дара ерекшел1ктер1не; - тэрбие шарттарына; - бала ужымыньщ калыптасу децгей1не; - тэрбиеш1н!ч педагогикалык шеберлшше. 82

7.3 Тэрбие эд1стер1н1н ж1ктелу1 жэне оларга сипаттама TYCIHIKTI НАКТЫЛАУ Тэрбие эд1стерш1н Ж1ктелу1 - бул белгш 6ip белг1 бойынша к:урылган эд1стер жуйес!, Тэрбие эд1стер1шн ж1ктемеа эд1стерден ортак жэне спецификалык;, кездейсок жэне елеул! ерекшел1г1н табуга кемектесед! де, тэрбие эд1стер1н саналы турде тандауга сепппн тиг1зед1. Тэрбие эд1стер1н1щ ж1ктемес1н бшет1н тэрбиеш! эд1стер жуйес1н анык усына алады, олардьщ матынасы мен тэн касиеттерш жаксы тусшед!. Педагогика гылымында накты 6ip тэрбие эдштергащ ж1кгемес1 жок, алайда, мектеп жасына дейшп балалардьщ элеуметтену ерекшел1ктер1 мен элеуметт1к мэдени тэж1рбиеш кабылдау теттн ескере отырып, тэрбие эд1стерш1н келесщей топтарын корсетед!; - тулга санасыныц калыптасу эд1стер1; - тэрбиеленушшерд1ц м1нез-кулкы мен 1с-эрекет1н уйымдастыру эд1стер1; - М1нез-кулкы мен 1с-эрекет1н ынталандыру эд1стер1; - тэрбие процес1н1ц эсерш бакылау жэне талдау эд1стер1. Тулта санасын калыптастыру эдктер!: энрг1ме, мазмундама, тусю1кгеме, эипмелесу, этикалык эщтме, мысал, жагдайды талдау, сенд1ру, илавдыру. Тэрбиеленушшердщ м1нез-кулк;ы мен ic-арекетш уйымдастыру эд1стер1- тапсырма, жаттыгу, тэрбиелейин жагдайларын жасау, педагогикалык талап. Шнез-кулкы мен 1с-эрекеттн ынталандыру эдктерь талап,жарыс, мадацтзу, жазалау. Тэрбие процес!шц эсер!н бакылау жэне талдау эд1стер1-педагогикальщ бакылау, эцг1мелесу, педагогикалык; консилиум, сауалнама, тэрбиеленушЬтерд1Ц 1с-эрекеттн талдау нэтижелер!. Тулга санасын калыптастыру эд1стер! - тулганьщ козкарасы, ойлау, тусшу, багалау сиякты интеллектуалды калыптасуына эсер ету эдктерн Тулга санасын калыптастыру эдктершщ м1ндетгер1: - жана жэне 0з1нде бар кундылыкгар мен тусш1ктерд1 дамыту немесе калыптастыру; - белгш 6ip кылыктарга немесе дурыс карым-датынаска тэрбиелеу; - мектеп жасына дей1нп балалардьщ санасына адамгершшк угымын енгЬу; - ез кылыкгарын, ic-эрекетш талдап, ез-езше есеп бере алу; - 0з1н-ез1 багалау кабшеПн калыптастыру. Этикалык такырыптагы эцпме- бул ашык эмоциональды турде адамгершткт! мазмуны бар анык фактшер мен окиталарды мазмундау. ЭнПме тэрбиеленуш1лерд1н сез1мдер1не эсер ете отырып, дурыс мшез-кулыкты калыптастырута комектесед!. Эцг1ме мектеп жасына дейшп балалардын, кез ;-эрекетке оп козкараспен карауына ыкпал етед1. 83

Тус1нд1ру- тэрбиеленуш1лерге эмоционалды-сезд1к жагьшан эсер етед1. Бул эд1с балага жана касиеатер хуралы аныктама беру уш™ колданылады. Тус1нд1ру эд1с1 жана aдaмrepшiлiк касиеттерд1Н Herisie калау уш1н немесе 6eKixy уш1н жэне тэрбиеленуш1ге белг1л1 6ip жасалган кылыктьщ дурысбурыстыгын керсетуге кемектесед!. Этикалык энг1ме - тэрбиеш! мен тэрбиеленуш1лерд1ч езара белсенд! сурак-жауап эд1с1. Ти1мд1 нэтиже алу уш1н, тэрбиеш! тэрбиеленушшерд! дурыс корытындыха (нэтижеге) экелет1н сурактар жуйес1н дайындау керек. Э н п м е 6ip баламен ж урпзш ед!, ал, егер б1рнеше баламен журпзшет1н энпм е болса, ол алдын-ала жоспарланган нем есе шугыл (жагдайга байланысты) болуы мумк1н. Эдпмеге койылатын талаптар: - энп м е белпл! 6ip мэселеге багытгалган болуы ти1с; - энпмен! алдын ала дайындау мумк1н емес, ол баланьщ е з niKipin бшд1руге мумюнд1к 6epyi кажет; - эчг1мен1 дэр1ске айнаддырып ж1беруге болмайды; - энпмен1н материалы бала жанына жакын болуы ти1с, балаларды ойландыру уш1н, арнайы сурактар дайындап, е з 6iniMi мен ем1рл1к тэж1рибес1н талдап алу кажет; - энп м е атынын дурыс баекару керек. Мысал - бул эд1с накты улплерде жеке идеалды еуреттейпн жэне м1незкулык ж эне 1с-эрекепнщ дайын багдарламасынын улг1с1н усынады. Балабакша тэрбиеш1с1 мен ата-аналарга олардьщ 1с-эрекеттер1 баланын жеке басына эсер етет1н1н умытпай, ез м1нез-кулкын бакылау кажет. Тэрбие жагдайын талдау - эр турл! кактыгыстар, адамгерш М к жагдайлар мэселесш ен туындайтын кик1лж1ндерд1 шешу желдарын керсету ж эне талдау т эсш . 0з-взш сендзру- психикага бЫ нер бШ нбестен ену, сонын нэтижес1нде тутастай тулгага эсер етед! ж эне ic-эpeкeтiнiн себептер! аныкталады. Мектеп жасына дей1нп балалар ете эсерш ш ж эне тез сенпш белады. Шакырушы- exiHinixi TyciHaipy мен ез-ез1н сенд^румен 6ipiKTipeai. Шакырушы эд1с1н колдана отырып, балабакша тэрбиеш1с1 тэрбиеленушш1н жеке тулгасын жаксы жакка тузейд! ж эне жогары нэтижелерге кол жетюзу мумк1нд1гше жету уш1н жаксыга деген сен1м1н шабытгандырады. Шакырушы эд1с1нщ педагогикалык т т м д ш г ! тэрбиеш1нщ бедел1не, оньщ жеке адамгершЫ к касиетгерше, онын сездер! мен ic-эрекетше деген сен1мдш нш е байланысты. Тэрбиен1н Tinri ен киын жагдайларыньщ ез1нде он ic-эрекетке арка суйеу, мадактау сиякты эд1стер баланын KaHip-KacHeiiH, сыйкурметш оятады. Тэрбиеленуш!н1ч eMipi мен м!нез-кулкын уйымдастыру эд1стер1 - тулганын пэнд1к-практикалык саласында балалардын он м1нез-кулкын белу, бек1ту ж эне калыптастыру максатында эсер етет1н жолдары. М1ндеттер1: Адамгершш1К тэж1рибесш жинактау, адамгерш1л1к м1незкулыкгы калыптастыру. яд

Тапсырма- тэрбиеленуш1ге белгш! 6ip функцияларды аткаруда оньщ когамга пайдалы 1стерд1 жасау жэне сол icKC деген mayaiiKcpmijUKri уйрену. Жаттыгу - бeлгiлi 6ip 1с-эрекетт1 менгеру максатында оны кеп рет кайталау. Уйрену- жаттыгудьщ кептурл1л1г1. Оны мектеп жасына дей1нг1 балаларга тез жэне жогары децгейде керект! касиетт! калыптастыру уш1Н колданылады. Тэрбиелеу жагдайларын жасау - белг1л1 6ip проблеманы шешу кажеттш1г1 алдында тэрбиеленуш! адамгершш1к тандауын жасауга жэне ти1ст1 шараларды кабылдауы керек жагдайлар болып табылады. 1^огамдык niKip - балага койылатын топтьщ талаптар. Талап - баланы белгЫ 6ip эрекетке ынталандыратын немесе кедерп келт1ретш накты жеке касиеттерш керсету. Эрекетт! жэне м!нез-кулыкты ынталандыру эд1стер1 - бала тулгасыныц мотивацияга багытгалган, тэрбиеленуш1юц м1нез-кулкын жаксартуга ынталандыратын эсер эд1стер1. М1ндеттер1: - он м1нез-1С¥Лнын шогырландыру; - Tcpic кубылыстар мен м1нез-кульщтын алдын алу жэне оган карсы курсе; - мектеп жасына дей1нп балалардьщ м1нез-кулкыньщ ынтасын калыптастыру. Жарыс- тэрбиеленушшерд! турл! ic-эрекет тур1не тарту: жумыста, ойыи icшараларында узд1к нэтижелерге кол жетк1зу курсе болып табылады. Бул эд1с кез келген эрекеттен калып калган балаларды озык денгейге кетеред!, мектеп жасына дей1нп балалардын шыгармашылык белсендшпн дамытуга ынталандырады. Жарыс жеке немесе ужымдык, узак жэне кезецдж болуы мумкш. Жарыс барысында мынадай кагидаттар сакталуга ти1с: ашыктык, накты керсетюштер, нэтижелерд1ч салыстырмасы. Ынталандыру- адамгершш1к м1нез-кулык калыптастыру, ынталандыру жэне ныгайту, он бага б1лд1ру тэсш1. Ынталандыру турлер!; мадактау, мактау, марапат, кукыгын тапхамау, каржылык марапат. Ынталандыру эд1с1н колдану белгш! 6ip бш1м беру талаптарьша сай болуы THic: - ынталандыру тек накты прогреске жэне акьшга конымды орындау; - мадактау жариялылыгын камтамасыз ету кажет; - мадактау жи1 жэне тек 6ip адамга гана болмауы керек, б1рдей болуы тию; - мадактау 6ip сарынды болмау керек; - ынталандыру кез{нде мектеп жасына дей1нп балалардын жас жэне жеке ерекшелтн ескеруге керек. Жаза - баланын жеке тулгальщ м1нез-кулыгын lepic багалау кемепмен, талап-арыздарды жэне коргау нормаларын устануга мэжбурлеу жолымен кунэс1н сез1ну cesiMiH калыптастыру эд1с1. 85

Жазалау турлер!: ескерту, кукыктарын шектеу жогалту, макулданбаган, ceric, айыппул, жазалаудан бас тарту, кеш1кт1р1лген айыппул, косымша баж салу. Жазалау эд1стер1Н пайдалану белгш 6ip бшм беру талаптарына сай болуы ти1с: - 6ip кукык бузушыльщ уш1н ек1 рет жазалауга болмайды; - жаза лайыкты, непзделген бол)л,1 ти1с; - бул баланьщ жеке басын корлауды, физикалык жазаньщ пайдалануына тыйым салынады. Тэрбиелеу процеан!ч ти!мд{л1пн мониторинплеу жэне талдау эд1стер1 тэрбиелеу процес1н1ц нэтижелер1н талдау жэне багалауга багытталган, мектеп жасына дешнг! балалардьщ диагностикалык бш1м денгей!. Мшдеттер!: тэрбиелеу процесш талдау жэне багалау; - мектеп жасына дешнп балалардьщ тэрбие ден,гей1н диагностикалау. Аталган эд1стер камтиды: баланьщ м1нез-кулцы, царым-катынас сипаты мен кызметтн бакылау; баланьщ тэрбие децгешн диагностикалайтын арнайы жагдайлар; балалар жэне ата-аналармен сухбат; тэрбиешшер мен ата-аналарга арналган сауалнама; адамгершш1кке непзделген проблемалы ем1рл1к жагдайларда тандау жасау; баланьщ тулгальщ касиеттер!, м1незше, жеке басына керш белу, оньщ сипаттамалары, к;абшеттер1н, дагдыларыньщ дамуын багалау эд1стемес1. 7.4 Мектеп жасына дейшп балалардын тулгалык даму мониторинг! TYCIHIKTI НАК;ТЫЛАУ Мониторинг - латын тЫнен алынган формасы, бацылау жэне алдын алу сиякты функцияларды жузеге асыруга багытталган icшараларды жузеге асыру, ягни «бацылау». Мониторинг атап айтканда, ic-шаралар туралы акпарат уйымдастыру, жинау, ендеу, сактау жэне тарату тур1нде, бшм беру жуйес! деп аталады. Бул форма мемлекетгщ бш м беру жуйесщ цадагалауды камтамасыз етед! жэне оньщ дамуын болжауга мумк1нд1к беред!. Мониторинг тужырымдама мен диагностикадан озгеше, себеб! диагностикада белсендшк жеткш1кт1 турде сипатталган, белгш кубылыстарды зерттеуге багытталган жэне ол диагностикадан алынган деректермен салыстыруга мумкшд1к беред!. Мониторинг ерекшел1ктер1: - 1^адагалау жуйес! 1, 3, 5 жьш а созылады; - бул арнайы максатталган жуйе, ол бшм беру удер1сщ1н, ap6ip сатысында жоспарланады. 86

Мониторинг зерттеулер! б1рк;атар мэселелерд! аньщтау ушш мумк1нд1к беред!: - б1л1м беру жуйес! мэртебес! узд1кс1з бакыланады; - баланыц жеке дамуындагы взгерютерд! уакытьшы, сондай-ац оларды тугызган факторларды аныктауга болады; - бийм беру жуйес1ндеп жагымсыз урд1стерд1ц алдын алуга болады; - б1л1м беру жуйес1шн ен мацызды касиеттер1н дамыту кыска мерз1мд1 болжауга болады; - бш1м беру npoiiecinin ти1мд1л1г1н жузеге асыру жэне багалау. Мониторинг барысында узд1кс1з бакылау жург1з1л1п жатдандыгын ескере отырып, оган 6ipHeuie уйымдастырушыльщ жэне эд1стемел{к талаптар койылады: - мониторинг керсетюштер1н1ч нысаны мен жиынтыгы белгш! 6ip уацыт аралыгында турацты жэне табиги болуы ти1с; - индикаторлар, мумк1нд1пнше, муцият зерделенген жэне баланыц тэрбиелеу денгей1н ти1ст1 турде корсете алатын оку процес1нщ нубылыстарын камтуы керек; - бала тэрбиесшщ кврсеткштер! багалау сипатына тэн болуы керек; - жылына кем1нде 6ip рет колданылган керсетюштер жиынтыгы тузеттлу! керек. Мониторингтвд аспект1лер1 Н.П.Тропникова бойынша: - узд1кс1зд1к (деректер узд1кс1з жиналады); - Диагностика (объект1н1н, nponecTiH немесе лсуйеюн агымдагы жагдайы салыстырылатын критерийлер немесе модельдер бар); - гылыми (бакыланатын параметрлер мен модельдерге непзделген); - Kepi байланыс (мониторинг объект1с1 нэтижелер туралы хабардар ет1лед1, сондыктан бакыланатын процесске тузетулер енпзуге болады). Мектепке дейшп уйымдардагы мониторинг мацсаты - сэйкестенд1ру жэне мектепке дей1нп уйымдардьщ керсетюштер» бойынша элеуметтш жэне жеке танымдьщ-ауызша, керкем, эстетикалык; жэне дене дамуы непзвде 6iniM беру багдарламасы бойынша баланыц жет1спктер1н багалау. Осы касиеттерд1ц динамикасын кадагалау, жэне мектепке дейшп уйымныц оку-тэрбие процес1нде балага психологияльщ-педагогикальщ колдауды жузеге асыру. Оку процесшде мониторингт1ц уш xypi бар; - интегратив-п жеке касиеттерд1ц даму динамикасын кадагалайтын процесте (xasipri психологияльщ-педагогикалык диагностиканы зерггеушшк багдарлама материалдарына жэне жас ерекшелтне карай дамьпуга сэйкес кундел1кт1 топтыц тэрбиеш1с1 журпзед!); - Эр жас кезещнде баланыц жеке басыныц инте1ративт)к касиеттер1н дамытудыц накгы децгеЙ1н кадагалау. Балалар дзмуыныц аралык кешенд! психологиялык-педагогикзлык диагностикасы эр жас кезецшщ соцында, (мамыр айы) жылына 6ip per етк1зшед1; 87

- Корытынды, эр жас KeseHiHin соцында баланьщ жеке басыньщ интегративт1к к;асиеттер1н дамыту децгей1н тупк1л1кт1 багалауды, сондай-ак; баланьщ мектепке дайындык; денгей1н аныктауды кездейд!. Меьстеп жасына дей1нг1 балаларды тексеру агымдык жылдыц мамыр айында баланьщ мектепке цабылдануына дей1н жузеге асырылады. Психологиялык-педагогикалык; багалау рэс1м1 мониторинг утн'н дечгейл! тэс1лд1 коздейд!. BipiHHii децгей - тэрбиеш! пайдалаиатын томен форматталмаган эд1стерд1 пайдалану, онын бастысы - максатты мониторинг. Ек1нш1 децгей - мамандар пайдалаиатын жогары форматталган эд1стер (тесттер, сауалнама, проективт1к эд1стер жэне т.б.). К^орытынды бакдшау эд1стер1нщ эртурл! децгейлерш, ягни бала тулгасыныц интегративпк касиеттер1н дамыту децгей1н багалауга жэне мектеппц бастапцы дайындьщ децгейш багалауга арналган кешенд! жуйен! камтвды. ( ^ ) 031Н-вз1 бакылау ушш сурактар 1. Тэрбие зацдылыцтары деп н ет тусшес1з? 2. Тэрбие цагидаттары деген1м1з не? 3. Тэрбие эд1стер1 дегешм1з не? 4. Тэрбие эд1стер1 мен куралдары деп нен1 Tycinecia? 5. Тэрбиелеу эд1стер1н тандау цандай жагдайлар мен факторларды аныктайды? 6. Тэрбие эд1стер1 цалай ж1ктелед1? 7. Тэрбиелеудщ келес! эд1стер1шц мэш; этикальщ тацырып, эцг1ме, этикалык; эцпме, мысал, тэрбиелеу жагдайларын талдау, усыныс, насихаттау туралы эцпме? 8. Тэрбиелеу эд1стер1, жаттыгулар, б т м беру жагдайларын, догамдыц п1ирд1, талаптарды курудыц мэн1 кандай? 9. 1с-эрекет пен м1нез-цулыкты ынталандыру эд1стер1н сипаттацыз. 10. Мектеп жасына дейшг! балалардыц тулгалаьщ дамуына мониторинг журпзу деген1м1з не? Студенттердщ вз1нд1к жумысына арналган тапсырмалар 1. Жалпы тэрбие зацдыльщтарын талдап, цатен! табыцыз {«Щатеш тап» эдШ). 2. Тэрбие мазмунына когам жэне ата-ана талаптарыныц сэйкес келу1. 3. Баланы тэрбиелеу оны тек заттьщ ic-эрекетке гана косданда жузеге асады. 4. Тэрбиелеу - педагогт1н уйымдаскан тфтзметтег! 1с-эрекет1н ынталандыру 5. Тэрбиелеу процес1нде тулгага жогары талаптар кою кажет 6. Тэрбиелеу процес1нде балаларга олардьщ есу перспективаларын жабу 88

7. Тэрбиелеу процес1нде балалардьщ xepic касиеттер1н аныктап, оган суйену кажет 8. Тэрбиелеуде ата-аналардьщ жасы мен жеке сипаттамаларын ескеру кажет. 9. Тэрбие отбасында жург1з1лу1 керек. 10. Тэрбиелеу процес1нде педагогикалык куштерде, отбасыларда жэне когамдык уйымдарда сэйкесс1зд1кт11здеу керек. 2. Ерте жэне мектеп жасына дей1нг1 балаларды тэрбиелеу кагидаларын окып, косарланган кундел1к жазбасын толтырьщыз. Т эрби елеу к ат и д ат та р ы Т эрби е к а г и д а т т а р ы н ь щ куидел1кт1 вм1рде ж узеге асуы т у р а л ы м ы са л д а р Тэрбиелеуд1н; когамдык багыттылыгы кагидаты Тэрбиелеудщ ем1р жэне енбекпен байланыс кагидаты Жеке тулганьщ он касиеттер1не непзделген тэрбиелеу кагидаты Баланы ic-эрекет процес1нде тэрбиелеу кагидаты Бала дамуындагы 1зг1л1кт1к багыт кагидаты Бала тэрбиес1деп тулгалык тэс1лдеме кагидаты Тэрбие эрекеттер1шц б1ртутастык кагидаты Баланьщ жас жэне жеке ерекшел1ктер1н есепке алу кагидаты ¥жым аркылы ужымга тэрбиелеу кагидаты 77.Тэрбие эд1стерш аньщтап, Бортгык журналды толтырьщыз Т эрби е эд1стер1 С и п а т га м а П р а к т и к а д а ж узеге асуы Тулга санасыньщ калы птасу эд1с1 Тэрбиеленушшфд1ц 0м1р1н жэне м1нез-К¥лкын ^ы м дасты ру эд1стер1 Эрекет пен мшез-кулыкты ынталандыру эд1стер1 Тэрбие процес1шн тшмдш1гш бакылау жэне талдау эд!стер1 89

8 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙШГ1 БАЛАЛАРДЫ БАЛАБАКШАДА ОК;ЫТУ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1 8.1 Мектеп жасына дей1нп балаларды окытудьщ теориялык непздер! Баланы балабакшада OKj.iTy педагогикальщ npouecxiH к^рамдас бел1п. Мектепке дей1нп кезевде окытудьщ мацсаты балалармен ересектерге жуйел! когамдьщ- тарихи (элеуметт1к) тэж1рибен1 мекгерту болып табылады. 0леуметт1к тэж1рибиешц aaeMeHxrepiHe мыналар жатады: - Баланьщ oain жэне коршаган элемд! тануы ушш бшмш жет1лд1ру; - Баланьщ кезкарасын дамыту; Шыгармашылык б1л1м беру, бш1м, бшк, дагдысын калыптастыру, эмоционалдык 1?ундылык жайлы бш1м беру жэне де вз1не, коршаган элемге жэне баска адамдарга карым-катынасын калыптастыру; Мектеп жасына дейшг! балаларды окьпудын максаты: 1. Баланьщ ез1 жайлы жэне коршаган элем жайлы жуйел! тус1н1ктер1н калыптастыру. 2. Балалардьщ ой-epiciH дамыту. 3. Баланьщ кабшеттер! мен дарынын эртурл! салада калыптастыру (кимылдык, ойын, енбек, конструктивДк, танымдык, керкемд1к-эстетикалык). 4. Таным процестер1н дамыту жэне ойлау операциялары. Балабакшада окыту кез1нде баланьщ б1л{мд1 менгерут, дагдысы мен кабтлеттер! аныкдалады.Тэрбиеш! мен тэрбиеленуш1Н1ц максатка жетк1зер ic эрекет! баланьщ кабшеДн ашып оньщ бш1м, бш1к, дагдысын калыптастыру. Балабакша м1нде'П - балага гылыми дэйектерд! уйретумен катар, айналадагы заттар мен кубылыстар жайлы тус1н1к калыптастыру болып табьшады. Мектепке дей1нп бш м мектептеп бш1ммен салыстырганда мардымсыз. Алайда, оган карамастан мектепке дей1нп бш1мнщ де баланьщ болашак вм1р1нде улкен манызга не болары сезс1з. Балабакшада окыту багдарламасына коршаган орта, заттар мен кубылыетар жэне олардыч арасындагы байланысты ажырата б1лу к1ред1. Балабакша тэрбиеш1с1 жетекш! релге не. Ол тек балаларга бш1мдерд{ хабарлаумен гана шектелмейд!, сонымен катар балалардьщ ккерл1ктер1 мен дагдыларын, оку танымдык жуйес1н калыптастыруга белсенд! эсерш тиг1зед1. Балабакшадагы окыту нэтижес!, баланьщ тулгалык бшм, бш1к, дагдыларын калыптастырумен сипатталады. Максатгы окыту кызмет! балабакшада кызыкты проблемалык-ойын рет1нде курылады. С. Л. Вигман окыту процесш мынадай белгшерге белд1: - ек1 жакты сипатты окыту; ' пен тэрбиеленуш1нщ б1рлескен кызметз; 90

- педагог тарапынан баланыц оку кызмет!; - окыту npopecin баскару жэне арнайы жоспарлы турде уйымдастыру; - б1ртутастык жэне 6ipniK; - тэрбиеленуш1лерд1н жасерекшел1к зандыльщтарына сэйкест1г1; - тэрбиеленуш1лерд1 тэрбиелеу жэне дамыту; Балабакшага баратын балалар мен тэрбиеш! окыту процес1нде оте тыгыз байланыста болады. Мектепке дей1нг1 оку ic эрекет! тэрбиешшщ басшьшыгымен журед!. Тэрбиеш1н1ц (педагог) м1ндет1 окытушылык. Тэрбиешшщ мшдеп ерте жэне мектеп жасына деюнг! балалардьш бшм, бш1к, дагдыларын уйымдастыру мен белсенд! турде калыптастырута багыттталатын процесс. Педагогикалык процесс, балаларды окытудыц белгш 6ip кезедше бер1лген курылым бойынша ету процес1н баскаруды кездейд!. Балабакша x3p6Heuiici окыту процес1н уйымдастыра отырып, окытудыц келес! компоненттерш жузеге асырады: - максат кою жэне балалардыц кажеттш1ктер1н мецгеруде окылатын материалмен жумыс; - балалардыц материалдыц мазмунын игеруш кадагалау; - балалардыц оку танымдык эрекеттн арттыру максатында материалдар жинау; - балаларды эмоционалды окыту кызмет1ндеп оц сипат; - реттеу жэне бакылау бойынша окыту. - кызмет нэтижелерш талдау. Балаларды окыту процес! оку деп аталады. Оку - бул баланыц оку материалын игеру, бек1ту, колдану, баланыц бш м мен практикалык кызмегп дамытуы, оныц дербесттп оку тапсырмаларын шешуде, шытармашылык Каб1леттер1н дамытудагы кызмет!. Сонымен катар, осы окыту процесшщ еш курамдас белнен белек уш!нш!с! бар - ол эмоционалдык карым-катынас. Эмоционалдык карымкатынас - бул окыту процес!н карастыратын оц озгер!стер нэтижес!. Оку окыту процесш1ц синоним! рет!нде карастырьшады. С.Л.Рубенштейннщ ж!ктеу! бойынша, оку !с эрекет!н!ц б!р!нш! тур! жаттыгу,т!келей багытталган бшм жэне !скерл!ктер. Балаларды балабакшада окыту !с эрекет! ага тэрбиеш!н!ц басшылыгымен жэне оньщ суйемелдеу!мен журед!. Максатты окыту жан-жакты уйлес!мд! дамытудыц нег!з! больш табьшады. Мектепке дейшп окыту процесшщ ерекшел1ктер1. 1. Ойын мектепке дей!нг! оку-танымдык !с-эрекетпен тыгыз байланысты. 2. Ерте жэне мектеп жасына дей!нг! балаларды окыту ерте жэне мектеп жасына дейшг! эр турл! формада жузеге асырылады: экскурсиялар, ойывдар, эр турл! кызмет турлер!, кундел!кт! ем!рден алыну аркылы жург!з!лед! 3. Баланы окыту кезшде жетекш! релд! тэрбиеш! (педагог) максатты турде оз мойнына алады. 91

4. Балабакшада тэрбиеленуш1лер гылыми нег1здерд1 окьшайды. Жуйеленген нелзде коршаган орта хуралы oкып,YЙpeнiп,тYciнiк калыптастырады, 5. Баланы окыту барысында бала коптеген затгар мен кубылыстарды xyciHrici келмеу! мумк1н. Балага оку киын сиякты болып кер1нед1. 6. Окыту процес1нде заттар мен кубылыстардьщ касиеттер1н зерттеу, балалардьщ ол акпараттарды дурыс кабылдауы жузеге асуы ти1с. 7. Балаларды окыту барысында бала бойынан, жогары эмоционалдьщ касиеттер, жады К0лем1шц Kinii екен1, тез шаршагыштык, тураксыздык сиякты epeкшeлiктepi байкалады. 8. Тапсырмаларды орындау барысында, баланьщ психикалык ерекшел1ктер1, даму децгей1н байкауга болады. Балаларга оку танымдьщ тапсырмалар бершед!. Тэрбиешшер ол тапсырмалардьщ орындалуын кадагалайды. - Балаларга накты нускаульщтагы тапсырмалар, кыска тапсырмалар 6epiayi THic. 9. Оку материалдары эмоцианалдык жаркын болуы тшс. 8.2 Балабакшада балаларды окыту мазмуны Мектепке дешнп бш м беру К,азакстан Республикасыньщ (2016) мектепке дешнп тэрбие мен окытудьщ мемлекетт1к жалпыга м1ндетт1 стандартыньщ нег1зшде тэрбиеш! мен б1л1м алушымен б1рлест1кте жузеге асырьшады. К^азакстан Республикасында мектепке дей1нг1 тэрбие мен окытудьщ м1ндетт1 стандартында мектеп жасына дешнп балаларды тэрбиелеу мен окьпу максаты - осы жас кезещнде жеке тулганы дамыту уш1н кажетт! бастапкы б1л1мд1, б1л1к, жэне дагдыларды калыптастыру. Мектепке дешнп тэрбие мен окыту келес! багыттарга багытталган: - жалпы адамзаттык кундылыктар непзшде баланьщ жеке тулгалык касиеттерш калыптастыру. - б1л1м беру мазмунына сэйкес халыктык салт-дэстур мен эдебиетт!, онерд!, фольклорын жэне мэдени мурасын 1ске асыру; - ерекше кажетттктер! бар балаларга инклюзивт! б1л1м беру уш1н жагдай жасау; - психологиялык-педагогикалык консультацияльщ колдау корсету, атаанасыньщ К¥зыреттш1ктер1н дамыту проблемасы бар балаларды мектепке дешнп тэрбие жэне окытумен камтамасыз ету. Мектепке дейшп тэрбие мен окытудьщ мазмуны эртурл! 1с-эрекетгерд1 уйымдастыру аркылы олардьщ ыкпалдасуы непз1нде жузеге асырылатын бес б1л1м беру саласына непзделген: 1. Денсаулык; 2. Коммуникация; 3. Таным; 4. Шыгармашылык; 5. Элеумет. 92

Оку максаттарына жету уш1н миггеп жасына дей1нг1 балаларды ти1мд1 окы'Г}дьщ кагидаттары, куралдары мен эд!стер1 жасалды. 8.3 Мектеп жасына дейшг! балаларды окыту кагидаттары TYCIHIKTI НАКТЫЛАУ Окыту кагидаттары - педагогт1н кызметш аньщтайтын жэне б1л1м алушылардыд танымдык белсенд1л1к сипатынын жалпы ережелер!. Окытудьщ Herisri кагидаттары: Гылымилык кагидаты бш1м беру мазмуныныц заманауи гыльш, мэдениет пен технологияныц даму децгешне, элемд1к еркениетг1н жинакталган тэж1рибесше сэйкест1п болып табылады. Балабакшада окыту процесшде бала шындыкты дурыс керсетет1н шынайы бш м алуга ти1с. Дамыта окыту кагидаты оку процес1н баланьщ элеуетгг! мумюнд1ктер1не багыттауды, оку процес1нде балаларды кешендт дамытуды талап етед1. Оку npoueci унем! тэрбиелеуш! сипатга болады, дурыс уйымдастырылган окыту процес! бала тулгасын калыптастыруга эсер етед1. Бул балабакшада окытудьщ мазмуны, формалары мен эд1стер1 аркылы жузеге асырылады. Окыту барысында бала тек максатты бшмд! гана медгеруге ти1с емес, сабак барысында эртурл! акпараттар, заттар, кубылыстар, коршаган элем туралы тусш1к, элемнщ 1шк1 жэне сырткы мэи{н Tycinyi тик. Оку барысында б1р1здш1к пен жуйелшк кагидаты бшмдг белгш 6ip тэрт1пте жэне жуйеде окыту мен игеруд! болжайды. Бул кагидат оку процестн логикалык жэне мазмунды куруды талап етед1: б1л1мд1 медгеру дроцес! накгы тэрппте жэне жуйеде журу! керек. Кернекш1к кагидаты ("Дидактиканыд алтын ережес!” - Я. А. Коменский) - окытуда балалардыд кору аркьшы кабылданатын белгш 6ip улгт бойынша гана емес, сонымен катар моторлы жэне тактильд) ceaiM мушелер1н колдану. Корнеи куралдар баланьщ ойлануы ушщ кажетт! бейнел1к сулба жасауга мумюнд1к беред!. К;ол жет1мдш1к кагидаты - окыту кол жет1мд|, б<рак бул ретте окыту артык жэне жедш болмауы ти1с. Окыту процестнде балалардьщ жас жэне жеке ерекшел1ктер1н, олардыд даму дедгей1н ескеру м1ндепт. Бшм, дагды баланьщ есшде сакталган, тэжтрибе жузшде кояданган жагдайда гана медгершед!. Былыми бшмд! KyHaeniirri ем1р мен практикада уйлес1мд1 колдану кажет. Окыту процес1нде балалардьщ жас, дара ерекшел1ктер1, балаларды ерте жэне мектеп жасына дейщп ерекшел1ктер1н ескеру кажет. Барлык окыту кагидаттары 6ip-6ipiM6H байланысты 6ip тутас жуйяп 6L4aipeAi. 9^

Балабакшада ^йымдастырылган оку кызмет1н сэтт! отказу уш!н тэрбиеш! барлык окыту кагидаттарына суйену! ти1с. 8.4 Ерте жэне мектеп жасына дей1нг1 балаларды окыту эд1стер1 Окыту эд1с1 - бул эд1с балабакшада окыту м1ндеттер1н icKe асыру барысында тэрбиеш! мен балалардьщ 6ip -б1р1мен езара байланыс жасауын кадагалайды. Эр окыту эд1с1 тэс1лдерден куралады. Окыту тэс1л1 - бул окыту эд1с1нщ белшег!. Мысалы, энпмелесу эд1с1н1ц Tscmi балаларга тус1нд1ру, сурак кою. Тэсшдер эр турл! окыту эд1стер1нде колданылады. Окыту эдктерш тавдау байланысты: - пэннщ максаты мен мазмунына, мысалы, сурет салу, курастыру, эн айту, дене шыныктыру сабатындаты жетекш! окыту эд1с1 жаттыгулар; - балалардьщ даму денгей1н арттыру; - балабакшага баратын балалардьщ жас ерекшел1ктер1н аныктау; - балабакшаньщ оку материалыньщ жабдыкталуын камтамасыз ету; -балабакшадагы тэрбиешшерд1ц педагогикалык шеберл1ктер1. Мектепке дешнп педагогика окыту эд1стер1нщ ж1ктеу HcriaiHC кернек! бейнел1к жэне кернею эрекетт1к ойлау жатады. Осыган байланысты, мектеп жасына дейшп балалардьщ сезд1к, практикалык жэне кернекшш эд1стерш пайдалануы ти1с. (8-кесте). Сезд1к окыту эдктер! балалардьщ кыска мерз1мде акпаратты кабылдауына, б ел гт 6ip акпаратты немесе жагдаятты алдына кою аркылы оларды шешуге уйрету, тэрбиеш1н1ц кемепмен балалар осы эд1ст1 мецгер1п, оз саналарында жаркын суреттерд! елестет1п, болашак жэне жалпы адамзат туралы тус1н1к калыптастырулары кажет. 8-кесте - Окыту эд1стер1 Создш окыту эдктер! Практикалык окыту эдктер! Кернек1Л1к окыту эд1стер1 1. Тэрбиеш1нщ эчпмес! (педагог) 2. Тус1шктеме 3. Эцпме 4. Керкем эдебиет 1. Жаттыгу 2. Модельдеу 3. Эксперименттер жэне тэж1рибелер 4. Ойын эд1стер1 жэне тэсшдер! 1. Бакылау 2. Суреттер, диафильмдер, слайдтар, бейнефильмдер корсету Сезд1к эд1стер корнек! жэне практикалык эд1стермен уйлесед!. Свзд1К окыту эд1стер1не мыналар жатады: Тэрбиеш1н1ц эщ'1мес1 (педагог) эр турл! нысанда бершу! мумин, тэпбиеш! оку материалын балага эмоционалды баяндап айтып 6epyi кажет. 94

0нг1мен!ц мазмуны балага тус1н1кт1 болуы шарт, 0н,г1мелеуд1ц м1ндет1 окыту-танымдык болады. Kimi топтардагы эцг1мелеу кернек1л1к материалдарын керсетумен катар журе/ц, ал ересек жастагы топтарга кврнекш1к материалдарын пайдалану кажет емес. Оку эд1с1 рет1нде энг1мелеуге койылатын талаптар: энпме- кыска, эмоциоиалды, сен1мд1 фактшерд! камтуы керек, жаркын жэне айкын мысалдар келттр1лу1, балалардьщ жас ерекшел1ктер1н ескеру! кажет. Тус1шктеме - балаларга сездерд!, терминдерд!, кубылыстарды ауызша тус1нд1ру. Энпмелесу - тэрбиеш! мен балалардьщ диалога, сурактар кою мен о.нарга жауап беру аргалы сухбаттьщ барлык катысушылары от кезкарасын б1лд1ре алады. Оцпмелесу барысында балалар б1л1м беруд! жуйелейд!, жинактайды. Сейлесу логикалык ойлау, корытынды жасау, кощл болу, мукият болу, м1нез-кулыкты баскаруга уйретед!. Эцпмелеудщ мазмунына карай айырмашылыгы; этикалык, танымдык сейлесу турлер!. Мектеп жасына дей1нп балалармен этикалык эцпмелер, ал ортадгы топтан бастап танымдык энпмелер журпз1лед1. Этикалык эцпмелер адамгершш1к касиетгерш калыптастырып, адамгершш1к сез1мдерд1 калыптастыруга уйретед!. Этикалык эцпмелер иллюстрациялык материалдарды корсету, енер туындыларын оку, фильмд! корсету аркылы 6ipiKxipin корсетшу] керек. Этикалык эцг1мелердщ тагарыптары; шынайы достык, адалдык, эдiлeггiлiк, сыпайылык, туыстарга деген карым-катынас жэне т б. Танымдык эцпмелесу оку багдарламасымен аныкталады, Дидактикалык максатта эцпме Kipicne, жалпылама болып бол1нед1. Kipicne эцпмелер балаларга алдагы ic-эрекеттерге дайывдык жасау, жаца объекттлерд! кабылдауга комектесет1н бш1мд1 жанарту, алдаты кызметке кызБнутпылыкты тудырады. Жалпыга ортак (энпмелесу) эцпме жуйелеу, кызметтщ нэтижелер{н корытындылау максатында журпзшед!. Керкем эдебиетт1к оку - окытудыц ец мацызды эд1стер1шн 6ipi. Бул эд1стщ непзп артыкшылыгы; - кернек1-бейнел1к жэне ауызша-логикалык ойлау, - коркемд1к жумыстарды кабылдау мен жузеге асыру кабшетш балаларда калыптастыру, - айналамыздагы элем туралы бш1мд1 алу. Керкем эдебиет эд1с1н колдануга койылатын дидактикалык талаптар: - жас ерекшел1гше сэйхес келет1н тзрбиел1к манызы бар жумыстарды тандау кажет; 95

- тэрбиеш! жумыстарды балаларга кыска эцг1мелесу аркылы дайындайды, оларга бш1м беру мен катар когнитивт1к тапсырма беред!; Окуды баска окыту эд1стер1мен 6ipiKxipy усынылады: ауызша энг1ме, кернек!-демонстрация, иллюстрациялар; - Жумысты окыган соц, эцг1ме exKiamin, балага жумыстын мазмунын Tycinyre кемектесед!; - тус1нд1рулер жасалады, педагогикалык багалау журпз1лед1. Окытудын практикалык эд1стер1 Жаттыгу - баланьщ акьш-ой немесе практикалык эрекеттерш кайталауы. Дыбыстарды дурыс, таза айтуга баулу, баланьщ ic-кимыл турлер1н мецгеруге, Hcriari математикалык угымдарды игеруте, би, эн, спортгык козгалыстарды орындауга уйрету, жуйел! кадамдарды жасау, мектепке дей1нп бш1м беру мазмунына дагдыландыру. Балабакшада жаттыгулардыц эртурл! турлер! пайдаланылады: - ынталандыру жаттыгулары (жаттыгулар, дидактикалык ойындар, артикуляциялык органдарды дамыту); - конструктивт! (баланьщ бурынгы уйренген зд1стер1н жада мазмунга аудару); -шыгармашылык жаттыгулар (табити материалдардан жасалган ойыншыктармен ертеплер ойластыру, енд1ру, жумбактар курастыру); - ойын жаттыгулары кецш кетеру атмосферасын калыптастыру, кецшкуйд! кетеру. Дидактикалык жаттыгу эд1сш колдану талаптары: - балаларга бш1м беру м1нде'пн кою, алдагы кызметпен таныстыру; - балаларга 1с-эрекетт1 орындауды 6ip мезгшде ауызша rycinflipy; - жумыс 1стеуд1ц жада жолдарыд едг1зу, жаттыгулар орындау аркылы балаларды дагдыландыру; - балалар жаттыгуларын бакылау. Модельдеу эд1с1 балабакшада кед1нед колданылады. Д.Б. Элькодид, Л.А. Венгер, Н.А. Ветл)тина, Н.Н. Поддъяков, - балалардыд ойлау кабшепн дамытуга, жадгыртуга арналган графикалар мен диаграммалар аркылы жасалынган модельдеу эд1с1н усынды. Модельдеу окытудыд кернек1-практикалык эд1с1 больш табылады. Бул эд1с балаларды белгшер мен символдар аркылы талдауга, салыстыруга, корытындылауга, жалпылауга, объектшерд! ауыстыруга уйретед!. 0д1с ауыстыру кагидасына непзделед!: накты объект баска объекттмен оныд KecKiHi, дэстурл! 6enrici аркьшы ауыстырылады. 0д1стерд1 тагайындау: нысанныд сипаттарын, олардыд арасындагы байланыстарды аныктауда баланьщ кабылдауына жецш болатындай уйрету. Улгшердщ Typnepi: - Объекплердщ курьшымдык ерекшел1ктер1н калыптастыру. Ynri сенсорлык (кез кулак аппараты), 1шк1 курылымга (есту, жэне ми козгалысы ) уксас болуы мумюн; 96

- пэнд1к-схемалык (белмен1н кунт1збел1к жоспары, ки)м улгшер!, epxeri, табигат улг1лер1 сызбаларын дайындау). Балабакшада балаларга белпл! 6ip пэн хуралы жада б1л1м алу уш1н эксперименттер жург1з1лед1. Эксперименттер барысьшда балалар элем кубылыстарын херен угынуга, онын касиехтер1н б1луге уйренед!. Тэж1рибе мен эксперименххер аркылы балалар, салыстырулар мен усынысхар енг1зу, жэне корыхындылай алу каб1лехх1л1пн дамытады, Балабакшада ойын эд1стер1 мен тэс1лдер1 оку процес1нде колданылады, ол окуга кызыгушылыгын артхыру, балаларга бшм мецгеру1н жевдлдеху уш1н кемек корсеху мен он эмоция худырады. Балабакшада ойын эд1схер1н1н келес! хурлер! кен1нен колданылады; - б1л1мд1 жех1лд1ру жэне ныгайху; - жаца бЫмд! турл! мазмунда етершу! - сихуациялык жагдайлар (ойын 1с-эрекех1,релдер) Ойын техникасы: - жумбакхарды болжау - ойын турлер1н жасау; - бэсекелесх1к элеменххерш енпзу. Окытудыц кернек1л1к эд!стер1 Корнекшктер опыту эд1стер1н1ц непзг! ерекшел1п, пайдаланылып отырган акпараттын непзп кез1 сез емес, - объектшер, кубьшыстар, техникалык жэне корней куР^ДДар болады. Окытудыц кернекш1к эд1стер1 ауызша окыту эдктер1мен 6ipre колданылады. Бакылау - орын алып отырган езгер1стерд1 кору, олардыц себептер1н аныктау, салыстыру, корытындылау, элемн1н кубылысхарына елеул! карауга баланы кабшеттенд1ру болып табылады. Бакылау баланыц кабылдауын, логикальщ ойлауын, есте сактауын жэне киялын дамытады. Бакылау турлер!: - кыска мерз1мд1; - узак мерз1мд1; - кайталанган; - салыстырмалы. Э.А. Флерина,Е.И.Радина,П.Г.Саморукова эз1рлеген бакылау эд(сш колдануга арналган дидактикалык талаптар. - бакылау o6beKxici балалар ушш кызыкты болуы керек, себеб! кызыгушылык таныткан кезде, накгы усыныстар жасалады; - объект1шн сипатгамалык ерекшел1ктер1н ашуга мумкшдж беру. Сондыктан, мумюнд1пнше, табиги жагдайда жасалуы керек (коянды бакылау топ бeлмeciнe емес, балабакшаныц кегалында журпзшу! керек); - тэрбиеш! бакылаудын максатын, жаца бш1м аукымын аныктауы, оларды балалардыц тэж1рибесше калай байланыстыруга болатындыгын ойяауы кажет; 97

- балалардьщ кабылдауын толык камтамасыз ету уш™ бакылаудьщ максатты параметрлер1Н1Н бер1лу1(коянды нысанага альш, коян туралы энг1ме козгау); - байкау барысында алынган бш1м, байкалатын объект1ге деген кезкарастар балалардьщ 1с-эрекеттер1нде одан эр! дамуы керек (суреттеу, сурет салу, модельдеу, керкемд!к жумыс, ойнау); - бакылау балалардьщ жасына сэйкес жуйеленген жэне дэйект! болуы керек; - бакылау пакты сезбен журу! керек; атауын, олардьщ белг!лер!н, эрекеттер!н атау. Демонстрация балаларга коршаган элемн!ц к;убылыстары, заттардьщ сипатын аныктауга мумюнд!к беред!. 8.5 Балабакшада окыту процес!н уйымдастыру формалары Балабакшада бш!м берудщ нег!зг! уйымдастырушылык формасы - балаларды дамыту, тэрбиелеу ж эне окытудыц белпл! 6ip м!ндеттер!н шешу максатында тэрбиеш ! (педагог) накды жоспарланган ж эне максатты турде жург!зшет1Н сабактар уйымдасыру. Сабактар ойын эрекет! аркылы журпзш ед!. Ерте жастагы балаларга 7-15 минут, орта жастагы балалар уш1н - 15-20 минут, ересек жастагы балалар уш1н - 25-30 минут, куншц б1р1нш1 жартысы жетк1л1кт1. Сабактар кесте бойынша, кунн1ц белг1л1 б1р уакытында 0тк1з1лед1. Психологтар балабакшада жумыс аптасыньщ еи жогары децгей! аптаньщ орта кундер1нде байкалатынын айтады: сейсенб!, сэрсенб!, бейсенб!, бул кундер! белсенд! ойлау эрекетш дамытуга эсер ететш курдел! ic-шаралар жоспарланады, ал ек1нш1 кундер!- эмоциялык жуктемен! кажет етет1н -бейнелеу онер!, музыка, дене шыныктыру сабактары койылады. Сабактар мектеп жасына дей1нг1 балалар уш1н м1ндетт1 болып табылады, б1л1м беру материалыньщ мазмуны б1рт1ндеп курделене тусед!. Дидактикалык тапсырмалар бойынша сабак турлер! бел1нед1: - жаца бш м мен дагдыларды игеру сабакдары; - бш м мен дагдыларды шыгармашыльщта колдану сабактары; - Бурын алган бш м мен дагдыларды ныгайту жен1ндеп сабактар; - oip мезгшде б1рнеше дидактикалык тапсырмаларды шешет1н кешенд! сабактар (б1л1мд1, дагдыларды жэне шыгармашылык каб1леттер1н дамытуды жуйелеу); - аралас сабак - турл! ic-шараларды интеграциялау (мус1ндеу) оны жузеге асыру эд1стер1 (бояу бурку), кызмет1н1ц жаца эд1стер1н балалардьщ бойына cipipy. жетекш! рел сынып тэрбиеш1сше (жетекш1с1) тиесш!, ол оку материалын беру жэне игеру процес1н уйымдастырады, эр баланы диагностикалау аркылы (9- кесте) даму децгей1н бакылайды. 9-кесте - Сабактыц курылымы Сабактыц басталуы Сабакггьщ багыты Сабактыц соцы 98

Сабактыц басталуы балаларды уйымдастыруды, олардын назарын алдагы шараларга аударуды, эмоционалды кецш-куйд! калыптастыруды, 6iniin беру тапсырмасын ашуды камтиды. Сабактыц багыты б1л1м беруд! мецгерудег! жзне оку тапсырмасында аныкталган дагдыларды калыптастырудагы балалардьщ белсендш1пн камтиды. Бул кезенде окыту сабактары даму децгей1не, кабылдану каркынына жэне op6ip баланьщ ойлау ерекшел1ктер1не сэйкес ерекшеленед!. Тэрбиеш! эр баланьщ нэтижеге жетуш калайды._______ Бул кезенде тэрбиеш! балалармен щ мыс icrey нэтижелер1н багалайды. Нэтижелерд1н сапасы балалардьщ жасы мен жеке касиеггер1не жэне оку тапсырмасынын курделш1пне байланысты. Балабакшада балалардьщ сынып ортасымен араласуын кадагалау opi дамытумен катар балалардьщ бш1м жуйес1н дамыту ушш каралайым математикалык угымдар, сурет салу, мус1ндеу, жобалау, спорт жэне музыка сабактары етк1з{лед1 Окытуды уйымдастырудьщ формаларын карастырьщыз (10-кесте). 10-кесте - Балаларды балабакшада окытуды уйымдастырудьщ турлер{ Жекел1к Топтык Фронтальдык Окудын жеке формасы балаларды жеке-жеке окытуды карастырады. Тэрбиеш! (мугал1м) баланьщ жана бшмд! уйрену каркьщдылытына жэне психикалык ерекшелтне байланысты баланьщ даму денгей1шн максаттары мен мазмунын, эд1стер1 мен куралдарын аныктайды. Жекелеген сыныптар кобшесе дамып келе жаткан мугедек балалармен, м1незКШ1ЫК мэселелер! бар Топтык окыту Typi 6 адамнан аспайтын балалардьщ к1ш1 тобында 0ткiзiлeдi. Кабылдаушы топтардьщ Heriai балалардыц жеке ыкыластарымен кызыгушьшыктарына байланысты. Сабакгын фронталдык формасы -топтагы барлык балалармен 0тк1зшетш сабактар. 99

(гиперактивт!, aqjeccHBTi, балалармен етюзшед!. уялшак) жт Балаларды окыту тек окыту сабактармен шектелмейд!. Балабакшага баратын балалар кундел1кт1 карым-катынаста, ойын барысында- ересектермен, курдастарымен, арнайы окытусыз б1л1м мен шеберл1кке дагдыланады. Балаларды сыныптан тыс жерде окыту' ашьщ ойындар, керкем эдебиет, серуендеу аркылы жузеге асады. Окытудьщ осы формаларын арнайы уйымдастырылган турде де, режимд1к турде де колдануга болады. © 0 зш-вз1 баскаруга арналган сурактар; 1. Мектепке дей1нп дидактиканьщ дамуына елеул! улес косцан узд1к устаздар? 2. Мектепке дейшп б1л1м берудщ максаттары мен м1ндеттер1 цандай? 3. Ерте жэне мектеп жасына дей1нп балаларды окытудьщ ерекшел1ктер1 кандай? 4. Мектепке дей1нп бш1м беруд1ц мазмуны кандай? 5. Окытудьщ кагидатгарын атацыз жэне оларга сипаттама 6epini3. 6. Оку эд1стемелер1н атацыз жэне оларды сипаттацыз. 7. Оку эд1стер1н тандауга не жатады? 8. Балабакшада бш м беруд1ц кандай формалары колданылады? Студенттерд1ц ез1нд1к жумысына арналган тапсырмалар «Балабакшадагы мектеп жасына дешнп балаларды окытудьщ epeKmeniicTepi» такырыбын окып бшу. Оны «Ацылды куЭык» эд1с1мен талдау. 1. Окульщтьщ мэт1нд1к мазмуны бойынша жумыс icTey. 2. Мэт1ндеп Herisri (жана) тужырымдарды табьщыз жэне оларды эл1пбил1к ретпен жазыцыз. 3. Мэт1ннен с1з уш1н кутпеген жаца акдараттарды тандачыз, ce6e6i бул С1зд1ц куту1щзге жэне бастапкы п1к1рлер1н1зге кайшы келед!. 4. Жана акпаратты жазыныз. 5. Мэтщнщ Herisri идеясын 6ip фразамен керсетуге тырысьщыз. Немесе эр бел1мшн кай фразалары, непзп соз т1ркестер1н1н кайсысы ортак сез болып табылады аныктаныз? 6. Мэттннен с1зге бурыннан белпл! болтан мэл1меттерд1 табьщыз. 7. Мэт1нн1н басты идеясын мумк1нд1пнше сурет, диаграмма жэне т.б. турде керуге тырысьщыз. 8. Осы окытандардын 1ш1нен болашак кызмет пен ом1р уш1н манызды болатын тз'жырымдамалар шытарута болады ма? 100