Руска Жечева, Станка Радойнова, Биню Дончев, Елена Боева, "Ваякьой - Долно Езерово. Летопис"

Ðóñêà Â. Æå÷åâà, Ñòàíêà Ï. Ðàäîéíîâà,
Áèíþ Ä. Äîí÷åâ, Åëåíà À. Áîåâà

ВАЯКЬОЙ - ДОЛНО ЕЗЕРОВО

Летопис

Èñòîðèÿ íà ñåëîòî çà ïåðèîäà îò 1676 - 2000 ã.
Íàïèñàíà ïî ñëó÷àé 2000 ã.

Copyright © 2003 by Libra Scorp Ltd.
All rights reserved including the right of reproduction in whole
or in part in any form.

Copyright © 2003 Ëèáðà Ñêîðï ÎÎÄ
Âñè÷êè ïðàâà çàïàçåíè. Íèòî åäíà ÷àñò îò òàçè êíèãà íå ìîæå äà áúäå
ðàçìíîæàâàíà èëè ïðåäàâàíà ïîä íèêàêâà ôîðìà èëè íà÷èí - åëåêòðîíåí
èëè ìåõàíè÷åí, âêëþ÷èòåëíî ôîòîêîïèðàíå, çàïèñâàíå èëè ÷ðåç êàêâèòî
è äà ñà ñèñòåìè ñà ñúõðàíåíèå íà èíôîðìàöèÿ, áåç ïèñìåíî ðàçðåøåíèå
íà èçäàòåëÿ.

Ðåäàêòîð: Ïåòÿ Ñòàíåâà
Ïðåäïå÷àòíà ïîäãîòîâêà: Âàëåíòèíà Áèíåâà, Áèíêî Áèíåâ
Õóäîæåñòâåíî îôîðìëåíèå: Ïåòðà Ëèìîçà

© ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂÎ

Ëåòîïèñ

© Àâòîðè: Ðóñêà Â. Æå÷åâà, Ñòàíêà Ï. Ðàäîéíîâà,

Áèíþ Ä. Äîí÷åâ, Åëåíà À. Áîåâà
Ïúðâî èçäàíèå
ISBN 954 - 91146 - 9 - 4
Èçäàòåëñòâî ËÈÁÐÀ ÑÊÎÐÏ

I. ÃÅÎÃÐÀÔÑÊÈ ÓÑËÎÂÈß ÇÀ ÂÚÇÍÈÊÂÀÍÅ
ÍÀ ÑÅËÎÒÎ
(Ñúáðà Ðóñêà Æå÷åâà)

Ñåëîòî âúçíèêâà â Áóðãàñêàòà íèçèíà, íà 8 êì îò ãð. Áóðãàñ.
Çàñåëâàíåòî ñòàâà íà ñåâåðíèÿ áðÿã íà åçåðîòî Âàÿ, äíåøíîòî Áóðãàñêî
åçåðî. Íàðå÷åíî å Âàÿêüîé, êîåòî ùå ðå÷å “ñåëî íà áðåãà íà Âàÿ”.
“Âàÿ” îçíà÷àâà âúðáà. Èìà è âòîðî ïðåäïîëîæåíèå, ñïîðåä êîåòî
íàçâàíèåòî èäâà îò âàéêàíåòî íà áîëíèòå îò ìàëàðèÿ æèòåëè, íî òî íå
å âúçïðèåòî ìíîãî îò íàñåëåíèåòî.

Íà èçòîê ñå íàìèðàò ìåñòíîñòèòå: “Ãåðåíèòå”, “Âèñîêèÿò áðÿã”
è “Ïîìïåíàòà ñòàíöèÿ”. “Ãåðåíèòå” ïðåäñòàâëÿâàò ïàñèùà, íà êîèòî
õîðàòà îò Êàâàêëèéñêàòà ìàõàëà èçêàðâàò äîáèòúêà ñè íà ïàøà.

Íà çàïàä è þãîçàïàä ñà ìåñòíîñòèòå “Éîðäóì éîëó”, “Çàïàäåí
Ãåðåí”, “Êàðàÿíóñ”, “Äåðâåíäåðå”, “Êàëåòî”, “Ãîðàòà”, “Ãþíãþðìåç” è
“Áåéêîíàê”. Ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò íà “Çàïàäíèÿò Ãåðåí” å ðàçïîëîæåíà îò
ëÿâàòà ñòðàíà íà øîñåòî çà ñ. Áðàòîâî (Äæàíêàðäàø). Äî 1947 ã.
ãåðåíúò ñå çàâàðäâà çà ëèâàäà. Ñåíîòî ñå êîñè â íà÷àëîòî íà ëÿòîòî, à
ïîñëå òàì ïàñàò êðàâèòå è îâöåòå íà ñåëîòî. Â äíåøíî âðåìå îòäåëíè
÷àñòè íà ãåðåíà ñà çàñòðîåíè, äðóãè ñà ïðåâúðíàòè â ñìåòèùå, à ñúâñåì
ìàëêà ÷àñò îò íåãî ñå èçïîëçâà çà ïàñèùå.

“Éîðäóì éîëó” å çàïàäíàòà ÷àñò íà ñåëîòî, êîÿòî äîñòèãà äî çàâîÿ
êúì æ.ï. ïðåëåçà.

“Êàðàÿíóñ” å ìåñòíîñò, íàìèðàùà ñå îò äÿñíàòà ñòðàíà íà øîñåòî
çà ñ. Áðàòîâî. Òîâà å ïëîäîðîäíà, îáðàáîòâàåìà çåìÿ, êîÿòî, çà
ñúæàëåíèå, å çàìúðñåíà è óíèùîæåíà â ïîñëåäíèòå ãîäèíè îò íåíóæíî
ïîñòðîåíè îáåêòè.

Ïðåç “Äåðâåíäåðå” ïðîòè÷à Àéòîñêà ðåêà. Òÿ èìà ìåñòíî
çíà÷åíèå. Îêîëî íåÿ, â áëàòàòà, ðàñòàò áëàòíè êîêè÷åòà, íàðè÷àíè îò
ìåñòíèòå æèòåëè “ëàëóäè”. Òå ñà ðÿäêîñðåùàíî ðàñòåíèå, öúôòÿùî
ïðåç ïðîëåòòà. Èìàò çåëåíèêàâîáåëè öâåòîâå, ñúñ çåëåíà èâè÷êà îò
äîëíèÿ êðàé è ñ åäðè æúëòè òè÷èíêè.

“Ãîðàòà” - òàêà æèòåëèòå íà ñåëîòî íàðè÷àò ïîñëåäíèòå ñåâåðíè
ðàçêëîíåíèÿ íà Ñòðàíäæà ïëàíèíà. Íÿêîãà òàì èìà ãúñòà äúáîâà ãîðà,
êîÿòî, çà ãîëÿìî ñúæàëåíèå, å èçñå÷åíà ïðåç Áàëêàíñêàòà âîéíà (1912 ã.),
ñëåä êîåòî ïîâå÷å íå å âúçñòàíîâåíà.  “Ãîðàòà” ñå íàìèðà ìåñòíîñòòà
“Áåéêîíàê”. Èìà ëåãåíäà, ñïîðåä êîÿòî òàì ÷åñòî èäâà çà îòäèõ è
ëîâ íÿêîé ñè áåé, ÷èåòî èìå îñòàâà íåèçâåñòíî. Çà öåëòà ðàçïúâàò
øàòðè îêîëî èçâîðà. Èçâîðúò ñå íàðè÷à “Ãþíãþðìåç”, â ïðåâîä
“ñëúíöå íå âèäÿëî”. Ëåãåíäà ðàçêàçâà, ÷å èçâîðúò èçâèðà ïîä ãîëÿì
ãàáúð. Àêî áîëåí ïèå îò òàçè âîäà èëè ñå èçìèå – îçäðàâÿâà. Â ëåãåíäàòà
ñå ðàçêàçâà îùå, ÷å â ãîðàòà òîãàâà âúðëóâàò ðàçáîéíèöè - ÷åðêåçè,
êîèòî ñà ñòðàøíà íàïàñò çà íàñåëåíèåòî.

3

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

Íå å çàáðàâåí è ñïîìåíúò çà áîãàòîòî ðàçíîîáðàçèå íà äèâå÷ â
“Ãîðàòà”. Ñðåùàò ñå äèâè ñâèíå, çàéöè, âúëöè è ëèñèöè. Ñòàðèòå õîðà
ðàçêàçâàò, ÷å ìúæåòå îáèêíîâåíî ëîâóâàò âúëöè ñ ïóøêè è êó÷åòà.
Çèìíî âðåìå îáà÷å, êîãàòî ñå ïîÿâÿâàò ãëóòíèöèòå, ñå óñòðîéâàò õàéêè.
Îñâåí ëîâöèòå â õàéêèòå ó÷àñòâàò îùå è äðóãè ìúæå îò ñåëîòî. Âñè÷êè
ïðàâÿò êîðäîí è îáãðàæäàò âúëöèòå. Ïîñòàâÿò êàïàíè ñ ïðèìàìêè îò
ìåñî èëè èçêîïàâàò ÿìè, êîèòî ïîêðèâàò ñ òúíêè êëîíêè îò ãîðñêè äúðâåòà
(÷åðïèÿ). Ùîì â ÿìàòà ïîïàäíå âúëê, òîé å çàëàâÿí æèâ. Ëîâöèòå
ïðåêàðâàò ïðåç ðàçòâîðåíàòà ìó óñòà äåáåëà ïðú÷êà, çàâúðçâàò ÿ çà
âðàòà ìó è ãî ðàçâåæäàò ñ êàðóöà èç ñåëîòî. Õîðàòà, îñîáåíî òåçè,
êîèòî èìàò êîøàðè, èì ñå îòáëàãîäàðÿâàò çà òîâà, ÷å ãè èçáàâÿò îò
åäíà ñòðàøíà íàïàñò, êàòî ãè äàðÿâàò ñúñ çúðíî, áðàøíî, ïàðè, âèíî,
ìåñî è äð. - êîé êàêâîòî ìîæå äà äàäå.

Êîãàòî ëîâóâàò ëèñèöè, ñå ñòðåìÿò äà îòêðèÿò ëåãîâèùåòî èì.
Îáèêíîâåíî òî èìà íÿêîëêî èçõîäà. Ïðåä åäèíèÿ îò òÿõ çàëàãàò êàïàí,
ïðåä äðóã çàïàëâàò îãúí, à îñòàíàëèòå èçõîäè çàòðóïâàò ñ êàìúíè.

Âúëöèòå, ëèñèöèòå, çàéöèòå, äèâèòå êîòêè óáèâàò çàðàäè öåííèòå
èì êîæè, êîèòî èçïîëçâàò çà èçðàáîòâàíå íà âðúõíè çèìíè äðåõè.
Áîðñóêà óíèùîæàâàò çàðàäè âðåäàòà, êîÿòî íàíàñÿ íà ïîñåâèòå è
ëîçÿòà. Ìàñòà ìó ñìåñâàò ñ êàòðàí è ñìàçâàò êîëåëàòà íà âîëñêèòå
êîëè. Ñúðíè è åëåíè ïî÷òè íå óáèâàò, âúïðåêè ÷å ïðèíàäëåæàò êúì
“ãîëåìèÿ ëîâ”. Ëîâöèòå êàçâàò, ÷å î÷èòå èì ñà ìíîãî òúæíè è íå ñìåÿò
äà ãè ñòðåëÿò.

Äî 1950 ã. â “Ãîðàòà” ñå ðàçäàâàò ó÷àñòúöè, â êîèòî ñå ñå÷å “÷åðïèÿ” -
òúíêè äúðâà çà îãðåâ. Ðàçïðåäåëÿò ãè ÷ðåç æðåáèé ïî äîìàêèíñòâà.
Ñå÷åíåòî è èçâîçâàíåòî ñòàâà åäíîâðåìåííî îò âñè÷êè ñàìî çà íÿêîëêî äíè.

Äîëíîåçåðîâöè ñ óäîâîëñòâèå ñè ñïîìíÿò çà îðãàíèçèðàíèòå îò
ó÷èëèùåòî èçëåòè äî “Ãîðàòà”. Òàì òå ïîñðåùàò Ïúðâà ïðîëåò,
âúïðåêè ÷å îòèâàíåòî è âðúùàíåòî å äîñòà òðóäíî, ïîðàäè
îòäàëå÷åíîñòòà îò ñåëîòî. Âåñåëèòå èãðè, êðàñèâèòå ïðîëåòíè öâåòÿ,
ñðåùèòå ñ âðúñòíèöèòå èì îò ñåëàòà Ðóñîêàñòðî, Ïîëñêè èçâîð, Ðàâíåö
è Áðàòîâî ãè êàðàò äà î÷àêâàò ñ íåòúðïåíèå ðàçõîäêèòå äî “Ãîðàòà” è
ïðåç ñëåäâàùàòà ãîäèíà.

Íà þã ñå íàìèðà åçåðîòî Âàÿ. Õîðàòà îò ñåëîòî ãî íàðè÷àò “Ãüîëà”.
Ïîâúðõíèíàòà ìó å 28 êâ. êì., à äúëáî÷èíàòà - îêîëî 1 ì.  íåãî ñå âëèâà
ð.Àéòîñêà, êàòî ÷ðåç êàíàë åçåðîòî ñå ñâúðçâà ñ ìîðåòî. (èç “Åíöèêëîïåäèÿ
íà Áðàòÿ Äàí÷îâè”, òîì I, ñòð. 204). Ñåãà åçåðîòî å ñèëíî çàìúðñåíî,
íî äî 1960 ã. âîäàòà ìó å ÷èñòà, ñ æúëòåíèêàâ öâÿò. Ïðåç ëÿòîòî äåöàòà,
à è âúçðàñòíèòå ñå êúïÿò â åçåðîòî è ëîâÿò ðèáà - êåôàë, øàðàí è
ñóëêà.

 ñïîìåíèòå ñè Ðóñè Éîðäàíîâ ðàçêàçâà, ÷å â åçåðîòî ëîâÿò
ãîëåìè êîëè÷åñòâà ðèáà ñ ëîäêè è ìðåæè è ñ êàðóöè ÿ îòêàðâàò íà
áîðñàòà â Áóðãàñ. Òîâà èçâúðøâàò ðèáàðè-ðóñíàöè, ÷èèòî êîëèáè ñå
4

Ãëàâà ². ÃÅÎÃÐÀÔÑÊÈ ÓÑËÎÂÈß ÇÀ ÂÚÇÍÈÊÂÀÍÅ ÍÀ ÑÅËÎÒÎ

íàìèðàò äî ÷èôëèøêèòå ëîçÿ, êúäåòî ïîíàñòîÿùåì å Ïîìïåíàòà
ñòàíöèÿ. Òîâà ñòàâà îêîëî 1905 ã. Åçåðîòî ïî÷òè íå ñå îõðàíÿâà è âñÿêî
ñåìåéñòâî ëîâè ìàëêè êîëè÷åñòâà ðèáà çà èçõðàíâàíåòî ñè. Òå
èçïîëçâàò êîøîâå, ñåðêìåòà è ñàâêúíè (òðèðîãè âèëè). Ìíîãî ðèáà ñå
ëîâè, êîãàòî ïðåç ïðîëåòòà íèñêèòå ìåñòà êðàé åçåðîòî ñå çàëèâàò îò
ïðèèæäàùàòà âîäà. À ïðåç çèìàòà, êîãàòî åçåðîòî çàìðúçâà, â ëåäà ñå
ïðîáèâàò äóïêè è çàäóøàâàùàòà ñå ðèáà èçñêà÷à îòãîðå, îòêúäåòî ÿ
ñúáèðàò.

Áåæàíöèòå îò Òðàêèÿ íàðè÷àò áÿëàòà ðèáà “àê áàëú”, øàðàíà - “ñàçàí”,
à äðåáíàòà ðèáà - “êàðàäæà áàëú”.

Åçåðîòî å ìÿñòî çà èãðè íà äåöàòà è çà ðàçâëå÷åíèå íà ìëàäåæèòå.
Åòî êàêâî ðàçêàçâà Ñòîÿíêà Íèêîëîâà-Òÿíà: “Ïîìíÿ, ÷å ïðåç çèìàòà,
ïðè ãîëåìè ñòóäîâå, Ãüîëúò çàìðúçâàøå è ïî ëåäà õîäåõìå äî Ãîðíî
Åçåðîâî (Ìóãðèñ). Òîâà áåøå ïðèÿòíî, íî îïàñíî ïðèêëþ÷åíèå. Â
ñðåäàòà íà åçåðîòî ëåäúò áåøå ìíîãî òúíúê, çàùîòî òàì ìèíàâàõà
âîäèòå íà Àéòîñêàòà ðåêà. Òå ñå äâèæåõà êúì ìîðåòî, çàòîâà â òîçè
ðàéîí åçåðîòî òðóäíî çàìðúçâàøå. Íî òîâà íå íè ñïèðàøå. Áÿõìå ìëàäè
è íå ìèñëåõìå çà ðèñêîâåòå è îïàñíîñòèòå. Ìîì÷åòà îò ñåëîòî îáè÷àõà
äà õîäÿò äà ñå ïúðçàëÿò âúðõó ëåäà ñúñ ñàìîäåëíî íàïðàâåíè êúíêè”.

Îêîëî åçåðîòî, â ïî-ïëèòêèòå âîäè êðàé áðåãà, ðàñòå òðúñòèêà
(“ñàç”). Ïúðâèòå çàñåëíèöè ÿ èçïîëçâàò çà ïîêðèâàíå íà êèðïè÷åíèòå
ñè êîëèáè - êúùè. Íà áðåãà íà åçåðîòî, â ìåñòíîñòòà “Ïåðàëîòî”, èìà
æúëòà ïðúñò, êîÿòî òå îìåñâàò ñ ïëÿâà è ñ äúðâåíè êàëúïè “ñåêàò”
êèðïè÷. Òîâà ñòàâà ïðåç ëÿòîòî, çà äà ìîæå êèðïè÷úò äà èçñúõíå íà
ñëúíöåòî è ñ íåãî çèäàò êúùèòå ñè.

Ìåæäó åçåðîòî è ñåëîòî ìèíàâà æ.ï. ëèíèÿòà ßìáîë-Áóðãàñ.
Ñòðîåæúò é çàïî÷âà ïðåç 1892 ã. îò ïðàâèòåëñòâîòî íà Ñòåôàí
Ñòàìáîëîâ. Ïî òîâà âðåìå òîé å ëèäåð íà Íàðîäíîëèáåðàëíàòà ïàðòèÿ
è ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåë íà Áúëãàðèÿ îò 1887 äî 1894 ã.

Çà èçãðàæäàíåòî íà æ.ï. ëèíèÿòà å ñêëþ÷åí ò. íàð. “æåëåçîïúòåí çàåì”
ñ åâðîïåéñêè áàíêè. Ñ íåãî å ïîñòðîåíî è Ïðèñòàíèùå Áóðãàñ. Íà äâàòà
ñòðîåæà ðàáîòÿò è ìúæåòå îò ñåëîòî. Íà ëèíèÿòà ñà èçãðàäåíè ãàðà,
äâà ïðåëåçà è äâà êàíòîíà. Åäèíèÿò îò êàíòîíèòå å ðàçðóøåí ïðè
ðàçøèðåíèåòî íà Ãàðîâèÿ ïëîùàä.

Íà ñåâåð ñà ìåñòíîñòèòå: “Ìèõàëè÷à”, “Äÿäî Ñëàâîâàòà ìîãèëà”
- äî Êàìåíîâñêîòî çåìëèùå, “Êàðòàë òåïå”, “Òðèòå ìîãèëè” - äî
Âåòðåíñêîòî çåìëèùå è “Áóþêáàøëèè”. Òàì ñå íàìèðà
îáðàáîòâàåìàòà çåìÿ è ëîçÿòà. Â òàçè ïîñîêà å èçâîðúò ñúñ ñòóäåíà
âîäà. Òàêà ãî è íàðè÷àò - “Ñòóäåíàòà âîäà”. Îêîëî íåãî èìà ïðúñòíèöà
çà æúëòà ïðúñò. Ðàçêàçâà ñå, ÷å ïðè íåùàñòåí ñëó÷àé â ïðúñòíèöàòà
çàãèâà Íèêîëà Áàòàëîâ. Òîé îòèâà äà êîïàå æúëòà ïðúñò çà ìàçàíå, íî
ïðúñòíèöàòà ïàäà è ãî çàòðóïâà. (Â ñåëîòî äðóãà ïðúñòíèöà èìà ïðåç
êúùàòà íà ñåì. Âëàäèìèðîâè.)

5

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

Èçâîðúò “Ñòóäåíàòà âîäà” è “Ñëàäêèÿò êëàäåíåö” ïðåä êúùàòà íà
Ãåîðãè Ä. Äæåâåëåêîâ ñà íàé-âàæíèòå óñëîâèÿ çà âúçíèêâàíå íà ñåëî
Âàÿêüîé.

Èâàí Øàõëàðñêè ñè ñïîìíÿ: “Ñëàäêèÿò êëàäåíåö” áåøå èçâîðúò,
îò êîéòî ïèåøå âîäà öÿëîòî ñåëî. Íà íåãî ïîñòàâèõà ïîìïà “Òóëóìáà”.
Âîäàòà ñå âàäåøå ñ æåëÿçíî êîëåëî. Ïî-êúñíî ïîìïàòà ñå ðàçâàëè, à
êëàäåíåöúò áåøå çàòðóïàí”.

Çà òîçè êëàäåíåö èìà ïðîòèâîðå÷èâè ñïîìåíè. Åäíè ðàçêàçâàò, ÷å
ñëåä çàòðóïâàíåòî íà êëàäåíåöà âîäàòà èçáèâà äîëó êúì åçåðîòî, äî
êúùàòà íà äÿäî Ñòîÿí Äæóìáèøà. Èìà îáà÷å è äðóãà âåðñèÿ. Êîëþ
Ãàíåâ, íàïðèìåð, ðàçêàçâà, ÷å ïðåäè ìíîãî ãîäèíè ñ Êúí÷î Àíãåëîâ
(ñúïðóã íà Äèìèòðèíà Ïåòúðòàíåâà) èçõâúðëÿò êàìúíèòå è ïðúñòòà,
èç÷èñòâàò äúíîòî, íî íèêàêâî äâèæåíèå íà âîäàòà êúì åçåðîòî íå ñå
çàáåëÿçâà.

Ïðè÷èíèòå, ïîðàäè êîèòî ïðåñåëíèöèòå ñïèðàò è ñå çàñåëâàò â
òîçè ðàéîí ñà ñëåäíèòå:

· êëèìàòúò å ïîäõîäÿù çà æèâååíå – ÷åðíîìîðñêè ñúñ ñìåê÷åíè
îò ìîðåòî êîíòèíåíòàëíè ÷åðòè;

· ãîäèøíèòå âðåìåíà ñà ïîâëèÿíè îò áëèçîñòòà äî ìîðåòî, êàòî
çèìàòà å ìåêà, ñ ìàëêî ñíåãîâàëåæè ïðîëåòòà õëàäíà, åñåíòà
ïðîäúëæèòåëíà è òîïëà, à ëÿòîòî – ïðîõëàäíî, ïîä âëèÿíèåòî íà ìîðñêèÿ
áðèç;

· ïî÷âèòå ñà ïëîäîðîäíè, ÷åðíîçåìíè-ñìîëíèöè, îáðàçóâàíè
âúðõó àíäåçèòíà ñêàëà ïîä ëèâàäíî-áëàòíà ðàñòèòåëíîñò. Îáðàáîòâàò
ñå òðóäíî, îñîáåíî ïðè ïðåîâëàæíÿâàíå èëè ïðåêîìåðíî çàñóøàâàíå,
êîãàòî èëè ëåïÿò ïðè îðàí, èëè ñå êúðòÿò íà ãîëåìè áóöè. Ïðè÷èíà çà
òîâà ñà ëèâàäíî-áëàòíàòà ðàñòèòåëíîñò è ñëàáèÿò íàêëîí íà ðåëåôà.
Êðàé ð.Àéòîñêà ïî÷âèòå ñà àëóâèàëíî - ëèâàäíè;

· èìà ïàñèùà çà äîáèòúêà;
· îêîëî ñåëîòî èìà íåðàçðàáîòåíà çåìÿ (êîÿòî ïðåñåëíèöèòå ïî-
êúñíî ðàçðàáîòâàò);
· âîäàòà å äîñòàòú÷íà çà õîðàòà è æèâîòíèòå;
· ïúòèùà ñâúðçâàò ñåëîòî ñ Áóðãàñ è ñúñ ñúñåäíèòå ñåëà;
· ëèíèÿòà ãî ñâúðçâà ñ Áóðãàñ, ßìáîë, Ñëèâåí è Ñîôèÿ;
· áëèçî ñà åçåðîòî è ìîðåòî;
· ñàìî íà ñåäåì êèëîìåòðà å ãð. Áóðãàñ, êúäåòî õîäÿò íà ðàáîòà
(ïî ñòðîåæèòå è ïðèñòàíèùåòî) è êúäåòî íîñÿò ïðîèçâåäåíîòî îò òÿõ
íà ïàçàðà è áîðñèòå;
· ìÿñòîòî, êîåòî òå èçáèðàò çà çàñåëâàíå, å ñëúí÷åâî è
ïðîâåòðèâî.
È òå îñòàâàò ...

6

II. ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈ ÈÇÂÎÐÈ
(Ñúáðà Ðóñêà Æå÷åâà)

Îùå â íà÷àëîòî íà òàçè ãëàâà òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å
èñòîðè÷åñêèòå èçâîðè, â êîèòî ñå ãîâîðè çà Âàÿêüîé, ñà ìàëêî íà áðîé è
ñà òâúðäå îñêúäíè.

 ìåñòíîñòèòå îêîëî ñåëîòî ñà îòêðèòè äðåâíîèñòîðè÷åñêè
ïàìåòíèöè. Åäèí îò òÿõ å Òðàêèéñêàòà ìîãèëà. Òÿ ñå íàìèðà íà
ñåâåðîçàïàä, â ìåñòíîñòòà “Åâðåí òàðëà”. Ðàçêîïàâàò ÿ âúâ âðúçêà
ñúñ ñòðîåæà íà Íåôòîõèìè÷åñêèÿ êîìáèíàò, îêîëî 1960 ã. Åòî êàêâî
ðàçêàçâà Åëåíà Áîåâà, î÷åâèäêà íà ñúáèòèåòî: “Ïðèñúñòâàõ íà
ðàçêîïàâàíåòî íà Òðàêèéñêàòà ìîãèëà è áÿõ ñúâñåì íàáëèçî, êîãàòî
îòâîðèõà êàìåííèÿ ñàðêîôàã. Òîé íå áåøå ïðàçåí. Â íåãî èìàøå äúðâåí
êîâ÷åã. Àðõåîëîçèòå ñå îïèòàõà äà ãî îòâîðÿò, íî òîé ïî÷òè ñå ðàçñèïà
îò ñúïðèêîñíîâåíèåòî ñ âúçäóõà. Çà ñúâñåì êðàòêî âðåìå ñå âèäÿ
òðóïúò íà ïîãðåáàíèÿ òðàêèåö - êîñàòà, áîòóøèòå, îðúæèåòî. Íî ìíîãî
áúðçî âñè÷êî òîâà ïðîìåíè öâåòà ñè è ñå ïðåâúðíà â ïåïåë. Çàïàçåíè
îñòàíàõà ñàìî ìåòàëíèòå ïðèáîðè è äúëãà ñàáÿ. Ïðèñúñòâàùèòå
àðõåîëîçè íàïðàâèõà èçâîä, ÷å â òàçè ãðîáíèöà å áèë ïîãðåáàí òðàêèéñêè
âîåíîíà÷àëíèê. Íàìåðåíèòå ïðåäìåòè áÿõà îòíåñåíè â Èñòîðè÷åñêèÿ
ìóçåé â Áóðãàñ”.

 “Ðå÷íèê íà áúëãàðñêèÿ åçèê” îò Íàéäåí Ãåðîâ, ïèñàí ïðåç 1895ã. –
1904 ã. è â êíèãàòà “Áúëãàðñêîòî ñåëî”, èçäàäåíà ïðåç 1930 ã. â ãð.
Ñîôèÿ, å ïîñî÷åíî, ÷å îêîëî ñåëîòî èìà îñòàíêè îò ðèìñêà êðåïîñò,
íàðå÷åíà “Êàëåòî”. Ñòàðèòå æèòåëè ðàçêàçâàò, ÷å òîâà å âîåííà
êðåïîñò. Çà òîâà ñâèäåòåëñòâàò îòêðèòèòå óêðåïëåíèÿ è ñúîáùèòåëíèòå
õîäîâå â ñòåíèòå. Êðåïîñòòà å èççèäàíà ñ òîãàâàøåí õîðîñàí. Ïðè
îáðàáîòâàíå íà çåìÿòà ñà îòêðèòè ÷àñòè îò ñòàðèííè îðúæèÿ è ìîíåòè.

Ñåëî Äîëíî Åçåðîâî ñ èìåòî “Âàÿ” å çàïèñàíî â òóðñêè ðåãèñòúð
îò 1676 ã. Çàñåãà òîâà ñà íàé-ðàííàòà èçâåñòíà äàòà çà âúçíèêâàíåòî íà
ñåëîòî.

Ñåëî Âàÿ (Vaya) å îòáåëÿçàíî íà ãåîãðàôñêà êàðòà îò 8.V²²².1786
ã., ñúñòàâåíà îò Âåíöëåð Åäëåð ôîí Áðîíÿð – âúçïèòàíèê íà
îðèåíòàëñêàòà àêàäåìèÿ âúâ Âèåíà, äèïëîìàò. Ïðåç 1786 ã. òîé ïðîó÷âà
÷åðíîìîðñêîòî êðàéáðåæèå â äíåøíàòà òåðèòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ.

 áðîøóðà “Áóðãàñ” îò È. Ïåíêîâ è Ì. Ïåíêîâà, èçäàäåíà ïðåç 1968 ã.
â ãð. Ñîôèÿ, ÷åòåì: “ îêîëíèòå íà ãð. Áóðãàñ ñåëà áúëãàðñêèÿò åëåìåíò
å îñíîâíèÿò. Â äîêóìåíò îò 1822 ã. êàòî ñåëà ñ áúëãàðñêè æèòåëè ñà
ïîñî÷åíè: Èçãðåâ (Àòàíàñêüîé), Ðóäíèê (Õîäæàìàð) è Äîëíî Åçåðîâî
(Âàÿêüîé)”.

 äîêëàäà íà Èâàí Òåìåëêîâ ïî ñëó÷àé 100-ãîäèøíèíàòà îò
ñúçäàâàíåòî íà ñåëîòî ñå êàçâà, ÷å Âàÿêüîé ñå ñïîìåíàâà â ïå÷àòåí

7

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

äîêóìåíò çà ïúðâè ïúò ïðåç 1857 ã. Çàòîâà è 100-ãîäèøíèíàòà ñå
ïðàçíóâà ïðåç 1957 ã. Íî äîêóìåíòè, îòêðèòè ïî-êúñíî, äîêàçâàò, ÷å çà
Âàÿêüîé ñå ãîâîðè îùå ïðåç 1676 ã.

 ñïîìåíèòå ñè Ðóñè Éîðäàíîâ (ð.1897 ã.) ðàçêàçâà: “×óâàë ñúì, ÷å
â ìåñòíîñòòà “Áóþêáàøëèè” èìàëî ñåëî ñúñ ñúùîòî èìå. Òîâà ñåëî
ñå íàìèðàëî íà ñåâåð îò ñåãàøíîòî ñ. Äîëíî Åçåðîâî, äî Ãåîðãåâà
ìîãèëà. Áàùà ìè ïîìíåøå, ÷å òàì å èìàëî ÷åøìè. Ïî-íàñàì å áèëà
âîäåíèöàòà. Êîãàòî ïðåñåëíèöèòå îò ñ. È÷åðà èäâàò ïðåç 1905 ã.,
âîäåíè÷íèòå êàìúíè áèëè îùå òàì. Ùîì å èìàëî âîäåíèöà, çíà÷è å
èìàëî ðåêà. Ñåãà íÿìà. Êúäå å îòèøëà - íå çíàÿ. Ïîìíÿ, ÷å òàì èìàøå
îñíîâè îò ðàçðóøåíè ñãðàäè. Êîñòàäèí Øåðêàìîâ âàäè êàìúíè îò òåçè
ñòàðè îñíîâè, êîãàòî ñòðîè êúùàòà ñè. Àç ïúê ïîìíÿ, ÷å òàì èìàøå
ãðîáèùå, íî äàëè áÿõà õðèñòèÿíñêè, íå ïîìíÿ”.

Èðèíà Äèìèòðîâà Ñúäèëîâà ðàçêàçâà: “×óâàëà ñúì äÿäî ñè,
Ñòîÿí Ñúäèëîâ äà ðàçêàçâà, ÷å òîé çàåäíî ñ Ïåòúð Ãàéäàðîâ èçêîïàâàò
êëàäåíåöà â Òóðñêèÿ ÷èôëèê îêîëî Áóþêáàøëèè. Ñåëÿíèòå îò Êàÿëèè,
Êðúñòèíà è Âèíàðñêî, íà ïúò çà Áóðãàñ, íîùóâàò îêîëî òîçè êëàäåíåö.”

Çà “Áóþêáàøëèè” èìà è äðóãà ëåãåíäà.  ëåãåíäàòà ñå ãîâîðè, ÷å
â íà÷àëîòî íà äåðåòî èìà ñèëåí èçâîð, êîéòî äàâà íà÷àëî íà ðåêà. Ðåêàòà
ñå îòòè÷à íà þã è ñå ñúáèðà âúâ âèð, äî êîéòî èìà ïîñòðîåíà âîäåíèöà.
Ñëåä âîäåíèöàòà òÿ ñå íàñî÷âà êúì åçåðîòî. Âåäíúæ áåÿò èçïðàùà
ñèíà ñè äî èçâîðà (“êàéíàêà”) äà íàïîè êîíÿ ìó. Ìîì÷åòî ñå ïîäõëúçâà,
ïàäà âúâ âèðà è ñå óäàâÿ. Ìúêàòà ïî åäèíñòâåíèÿ ñèí å òîëêîâà ñèëíà,
÷å áåÿò çàïîâÿäâà èçâîðúò äà ñå çàòðóïà ñ íåïðàíà âúëíà è íåãàñåíà
âàð. Áåÿò ñå èçñåëâà â Òóðöèÿ, à äâîðíîòî ìÿñòî, êîåòî èìà âúâ Âàÿêüîé,
ïîäàðÿâà íà ñåìåéñòâî Äðàêàëèåâè, êúäåòî òå ïî-êúñíî ïîñòðîÿâàò
êúùèòå ñè. Âîäàòà ñïèðà, äåðåòî ñòàâà ñóõî. Ïîñëå âîäàòà èçáèâà íà
äâå ìåñòà íàäîëó ïî äåðåòî. Â íîâî âðåìå òàì å ïîñòðîåí âîäîåìúò,
îò êîéòî ñå ïîëèâàò çåëåí÷óêîâèòå ãðàäèíè. Ñëåä çàòðóïâàíåòî íà
èçâîðà ñåëîòî îñòàâà áåç âîäà è ñå ïðåìåñòâà äî äðóãèÿ êëàäåíåö, ò.
íàð. “Ñëàäúê êëàäåíåö”, êîéòî ñå íàìèðà â äíåøíîòî Äîëíî Åçåðîâî.

Äðóãà ëåãåíäà ðàçêàçâà, ÷å ñåëî Áóþêáàøëèè å çàñåëåíî îò òóðñêî
íàñåëåíèå.  ñåëîòî îáà÷å ïëàìâà ÷óìà è ñåëîòî å èçãîðåíî. Èìåííî
òîãàâà âúçíèêâà ñåëî Âàÿêüîé.

Ïî âðåìå íà Îñâîáîäèòåëíàòà âîéíà (1887-88 ã.) òóðñêîòî íàñåëåíèå
ñå èçñåëâà. Îñòàíàë ñîáñòâåíèêúò íà åäèí îò ÷èôëèöèòå è íÿêîëêî
òóðñêè ñåìåéñòâà. Äîêàçàòåëñòâî, ÷å â ñåëîòî å æèâÿëî òóðñêî
íàñåëåíèå, ñà îñòàíêèòå îò äæàìèÿ â äâîðà íà Êðúñòüî Àòàíàñîâ.

 ñïîìåíèòå ñè, ðàçêàçàíè íà Èâàí Òåìåëêîâ è îòðàçåíè îò íåãî â
äîêëàäà ìó ïî ñëó÷àé 100-ãîäèøíèíàòà íà Âàÿêüîé, âúçðàñòíèòå
äîëíîåçåðîâöè - Òîäîð Ãðîçäåâ, Äîíüî Íåí÷åâ, Êúíüî Ñëàâîâ, ßíàêè
Öâåòêîâ, Íèêîëà Ãëàâîâ è Äèìèòúð Àíãåëîâ-Ìàéñòîðà, ðàçêàçâàò, ÷å
ïîìíÿò òðè ÷èôëèêà â çåìëèùåòî íà Âàÿêüîé:
8

Ãëàâà ²². ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈ ÈÇÂÎÐÈ

“Àðìåíñêèÿò ÷èôëèê å áèë íàé-ãîëåìèÿò, íàé-áîãàòèÿò è íàé-
óðåäåíèÿò. Ãðàíèöèòå íà ÷èôëèêà ñà: æ.ï. ëèíèÿòà - ãëàâíàòà óëèöà -
óëèöàòà ïîêðàé ñåì. Ñàïóíîâè - äåðåòî íà “Öèãàíñêà ñðåùà”.  ÷èôëèêà
èìà äâå çäàíèÿ, ñ ïî äâà åòàæà, íà âñåêè åòàæ èìà ïî äâå ñòàè çà
ãîñïîäàðèòå. Ñòàèòå ñà îáçàâåäåíè ñ ãðàäñêè ìåáåëè, êîïðèíåíè çàâåñè
è êèëèìè. Ïî-êúñíî òåçè äâå çäàíèÿ ñà ðàçðóøåíè, à âïîñëåäñòâèå
ñàìî åäíîòî å âúçñòàíîâåíî è òî ñå íàìèðà â áàõ÷àòà íà áàé Ñàâà
Èâàíîâ (ãðàäèíàð îò Åëåíñêî). Íàñåëåíèåòî ãî íàðè÷à “Êóëàòà”. Ïðåäè
ïîñòðîÿâàíåòî íà ïúðâîòî òóõëåíî ó÷èëèùå â òàçè ñãðàäà ñå ïîìåùàâà è
êìåòñòâîòî.

Èìà ïîñòðîéêà ñ 20 îäàè - ñòàè çà ðàòàè. Äâîðúò å îêîëî 20 äåêàðà.
 íåãî ñà ïîñòðîåíè: äâà ÿõúðà, äúëãè ïî 50 ì.; õàìáàð çà îêîëî 1500
êèëà ïøåíèöà (åäíî êèëî å ðàâíî íà 5 êðèíè, à åäíà êðèíà å ðàâíà íà
îêîëî 15 êã.); õàðìàí; äâà êëàäåíåöà çà ïîåíå íà äîáèòúêà; åäíà
âîäåíèöà, çà êîÿòî ÷åòèðè êîíÿ âàäÿò âîäà îò êåëåîòî. (“êåëåî” å
êëàäåíåö ñ ãîëÿì äèàìåòúð, â êîéòî ñå ñúáèðà ìíîãî âîäà, èçïîëçâàíà
çà ïîëèâàíå è âîäîïîé). Ïîñëå òîâà êåëåî îñòàâà ñúùî â áàõ÷àòà íà áàé
Ñàâà.

 äâîðà íà ÷èôëèêà èìà è äþêÿí, êîéòî ñå íàìèðà â äíåøíèÿ äâîð íà
Òåìåëêî Êîñòàäèíîâ.  òîçè äþêÿí ïàçàðÿò ïúðâèÿò ó÷èòåë â ñåëî
Âàÿêüîé.

 ÷èôëèêà ñå îòãëåæäàò: 2000 îâöå, 150 âîëà, 60 áèâîëà è 60 êîíÿ.
Ïî âðåìå íà âúðøèòáà ïóñêàò è ãîíÿò åðãåëåòî êîíå ïî õàðìàíà, çà äà
âúðøåÿò ïøåíèöàòà.

Ñëåä ñåèòáàòà æúòâàòà å íàé-òðóäíèÿò ìîìåíò îò ïîëñêàòà ðàáîòà â
÷èôëèêà. Èç ñïîìåíèòå íà Èâàí Øàõëàðñêè (ð. 1915 ã.): “Êàòî äåòå
ñúì ÷óâàë îò äÿäî Õðèñòî Ìåðèìèíãîâ, ÷å ïî âðåìå íà æúòâà âúâ Âàÿêüîé
èäâàò äðàãîìàíè - âîäà÷è íà æúòâàðè. Òå äîâåæäàò æúòâàðè îò
Ñòàðîçàãîðñêî è îò Áàëêàíà. Ïî âðåìå íà æúòâà â ÷èôëèêà ñå ñúáèðàò
îêîëî 200 äóøè ñåçîííè ðàáîòíèöè. Ôóðíàòà çà õëÿá ðàáîòè äåíîíîùíî.
ßäåíåòî ñå ãîòâè â êàçàíè. ×îðáàäæèèòå íàåìàò ìóçèêàíòè äà ñâèðÿò íà
ïîëåòî. Ùîì âèäÿò, ÷å â íÿêîé êðàé “÷àêúìúò” (îæúíàòàòà ÷àñò îò íèâàòà)
èçîñòàâà, ñâèðà÷èòå îòèâàò òàì è çàñâèðâàò âåñåëè ìåëîäèè. Æúòâàðèòå
çàïî÷âàò çà æúíàò ïî-áúðçî è òàêà ñèëèòå èì ñå èçïîëçâàò íàïúëíî”.

Êàòî ðàòàè â ÷èôëèêà ðàáîòÿò ìåñòíè õîðà - ïî÷òè öÿëîòî ñåëî,
òúé êàòî ïðåäè îçåìëÿâàíåòî òå íÿìà ñîáñòâåíà çåìÿ.

Âòîðèÿò ÷èôëèê å íà Õàñàí Ìàõìóä. Ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî
åäðèÿò òóðñêè çåìåâëàäåëåö íå íàïóñêà Áúëãàðèÿ è äúëãî âðåìå
óïðàâëÿâà ÷èôëèêà ñè. ×èôëèêúò ìó ñå íàìèðà â ñëåäíèòå ãðàíèöè:
æ.ï. ëèíèÿ - ãëàâíàòà óëèöà, äåðåòî äî ñåì. Äðàêàëèåâè - óëèöà
“Ìëàäåæêà”. Ñåãà òàì ñå íàìèðàò äâîðîâåòå íà Êîñòà Ãðèãîðîâ,
Àòàíàñ è Êîñòàäèí Ìèíêîâ, Èâàíà Ïàñêàëåâà, Êóíà Äðàêàëèåâà è äð.
 ÷èôëèêà èìà êúùà ñ äåâåò ñòàè, ÿõúð çà 20 ãëàâè äîáèòúê, âîäåíèöà,

9

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

çàäâèæâàíà îò äâà êîíÿ, êëàäåíåö, îäàè çà 10 ðàòàè è îâîùíà ãðàäèíà.
Ïúðâèòå ðàòàè â òóðñêèÿ ÷èôëèê èäâàò îò ñ. Þìðóêà, Êàðíîáàòñêî.

Ìåæäó òÿõ å è áàùàòà íà ßíàêè Öâÿòêîâ. Òîé å “÷èô÷è-áàøè” - ìàéñòîð
íà äúðâåíè ðàëà.

Òðåòèÿò ÷èôëèê å íà Äîíêî - áúëãàðèí. Òîçè ÷èôëèê å íàé-ìàëúê.
 íåãî èìà êúùà çà ñòîïàíèíà, êúì êîÿòî èìà ïðèñòðîéêà ñ äâå îäàè
çà òðèìà-÷åòèðèìà ðàòàè è ÿõúð. Îòäåëíî îò òÿõ èìà è õàìáàð. Â
äâîðà íà ÷èôëèêà èìà è äâà êëàäåíåöà. Òîçè ÷èôëèê ñå íàìèðà â
ìåñòíîñòòà “Ïåðàëîòî”, êîÿòî å ðàçïîëîæåíà ìåæäó Ñòàðàòà
âåòåðèíàðíà ëå÷åáíèöà è åçåðîòî.Äî òîçè ÷èôëèê ñå íàìèðà è ïúðâîòî
ãðîáèùå íà Âàÿêüîé.

Ïúðâèòå çàñåëíèöè íà òåðèòîðèÿòà íà Âàÿêüîé ñà èìåííî ðàòàèòå
â ÷èôëèöèòå. Ìåæäó òÿõ ñà:

· äÿäî Ìèõî - áàùàòà íà Èâàí Äèìèòðîâ, ñâåêúðúò íà Åðêà
Äàíöèíã

· äÿäî Òîäîð Öúðêîâ
· äÿäî Ãî÷î Ïåòðîâ
· äÿäî Ùåðüî Èâàíîâ
· äÿäî Âúëêî - áàùàòà íà Ìèòà Âúëêîâà
· äÿäî Ìàð÷îîëó
· äÿäî Äîé÷î - áàùàòà íà áàáà Äîíêà Ìåðèìèíãîâà
· äÿäî Ñòàéêî - áàùà íà äÿäî Âàíãåë.
Êîãàòî ïðåç 1957 ã. ñå ïðàçíóâà 100-ãîäèøíèíàòà îò ñúçäàâàíåòî
íà ñåëîòî, íàé-âúçðàñòíèòå õîðà, êîèòî ïîìíÿò ÷èôëèöèòå, ïîñî÷âàò
èìåííî ãîðåèçáðîåíèòå æèòåëè êàòî ïúðâè çàñåëíèöè.
×èôëèöèòå ñìåíÿò íÿêîëêî ïúòè ñîáñòâåíèöèòå ñè. Àðìåíñêèÿò å
çàêóïåí îò äÿäî Âèëèàäèñ, ãðúê ïî íàðîäíîñò, íàðè÷àí “äÿäî” çàðàäè
äúëãàòà áðàäà, êîÿòî èìàë, è Èâàí Õàäæèïåòðîâ, ñîáñòâåíèê íà “Ãîëåìè
áúëãàðñêè ìåëíèöè”, ãð. Áóðãàñ.
Îêîëî 1885 ã. Çåìåäåëñêàòà áàíêà îòíåìà çàðàäè äúëãîâå
÷èôëèöèòå íà Äîíêî è íà Õàñàí Ìàõìóä, êîèòî ïî-êúñíî ñà îòêóïåíè
îò: àäâîêàò Êèðèàíåâ, àäâîêàò Ïàòåâ è ðóñíàêà Êàìåíñêè. Íàé-ìíîãî
çåìÿ, îáà÷å, îòêóïóâàò Âèëèàäèñ è ñúòðóäíèêúò ìó - àäâîêàòúò Òîòåâ.
Òå îáåäèíÿâàò íîâàòà çåìÿ ñ ïðèòåæàâàíèÿ îò òÿõ Àðìåíñêè ÷èôëèê.
Îòíà÷àëî Âèëèàäèñ èñêà ñàì äà çàêóïè äâàòà ÷èôëèêà, íî òúé êàòî
òîãàâà îòíîøåíèÿòà ìåæäó Áúëãàðèÿ è Ãúðöèÿ ñà ìíîãî îáòåãíàòè,
óïðàâëÿâàùèòå íå ìó ðàçðåøàâàò. Àäâîêàòúò Öîíüî Òîòåâ ðàáîòè â
Ñîôèÿ, â Ìèíèñòåðñêè ñúâåò. Ïðåç 1912 ã. òîé ñå îáÿâÿâà ñðåùó
Áàëêàíñêàòà âîéíà è çàòîâà å îòðîâåí îò ïðîòèâíèöèòå ñè.
Ïðè Âèëèàäèñ è Òîòåâ ÷èôëèêúò ñå ðàçðàñòâà. Òîé ïîãëúùà
ðàáîòíàòà ðúêà íà ñåëîòî. Èìà äàííè, ÷å îêîëî 1913 ã. â Àðìåíñêèÿ
÷èôëèê îñòàâàò 40 ÷èôòà âîëîâå, 10 ÷èôòà áèâîëè, åðãåëå êîíå, íàä
100 ãëàâè äðóã äîáèòúê. Äîáèòúêúò ñå ïàñå â “Ãåðåíèòå” è â “Ãîðàòà”.
10

Ãëàâà ²². ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈ ÈÇÂÎÐÈ

Çà æèâîòíèòå ñà èçãðàäåíè “åãðåöè” (ïîäñëîíè) êðàé Êàðà òåïå - äî
ßçëúê ÷åøìà.  ÷èôëèêà ñå ïðèáèðàíè ñàìî ïðåç íàé-ñòóäåíîòî âðåìå -
ïðåç ìåñåö äåêåìâðè, ÿíóàðè è ôåâðóàðè.

Ñëåä ñìúðòòà íà Öîíüî Òîòåâ ÷èôëèêúò å ïîåò îò íåãîâèòå 7 áðàòÿ,
÷èèòî ñèíîâå, îáà÷å, ãî äîâåæäàò äî ôàëèò.

Ñëåä 1920 ã., ïðè óïðàâëåíèåòî íà Àëåêñàíäúð Ñòàìáîëèéñêè, ÷àñò
îò çåìÿòà íà ÷èôëèöèòå å îòíåòà è èçïîëçâàíà çà îçåìëÿâàíå.

Åòî êàê å èçãëåæäàëî Âàÿêüîé â ïåðèîäà 1879-1900 ã. ×åøêèÿò
èñòîðèê Êîíñòàíòèí Èðå÷åê, ìèíèñòúð íà êóëòóðàòà íà Áúëãàðèÿ
îò 1879 äî 1884 ã., â êíèãàòà ñè “Ïúòóâàíå ïî Áúëãàðèÿ” ïèøå:

“8 þëè, 7 3/4 ÷àñà, 1884 ã.
Òðúãíàõìå çàðàíòà çà Áóðãàñ, ñúïðîâîæäàíè îò êîííè ñòðàæàðè.
Ïúòÿò âîäè íàé-íàïðåä ïîêðàé ñåâåðíèÿ áðÿã íà åçåðîòî Âàÿ. Çàä ãðàäà
èäàò îòíà÷àëî ëîçÿ, õóáàâè íèâè, îæèâåíè îò “çàãîðêè” - æúòâàðêè, íî
ñêîðî ñòàâà åäíîîáðàçíî, ñ èçãëåä íà òèõîòî åçåðî âëÿâî; ñ èâèöà
òðúñòèêà ïîêðàé áðåãà è íà ãîðèñòèÿ õúëì çàä íåãî.  9 ÷àñà ñïðÿõìå
â áåäíîòî ñåëöå Âàÿêüîé - 15 êúùè - â êðú÷ìàòà íà åäèí âúçãëóõ ãðúê.
Ïî-íàòàòúøíàòà ïîêðàéíèíà å ñòåï ñ ãúñòàëàöè, ñ æúëòîöâåòåí
êîçàøêè òðúí, íà ìåñòà ñìåñåí ñ áÿëà ïðúñò, èëè ñ ìàëêè ìî÷óðèùà.
Íà íÿêîè ìåñòà ïàñÿõà ñòàäà îâöå, äðóãàäå ñå òúðêàëÿõà áèâîëè, íà
ñòàäà ïî 40-50 ãëàâè. Ìàëêè ïòèöè ïðåõâúð÷àõà îêîëî ãðóáèòå
íåïîäâèæíè æèâîòíè è êàöàõà ïî îêàëÿíèòå èì ãúðáîâå. Ùúðêåëè
ìåëàíõîëè÷íî ñòîÿõà êðàé áëàòàòà. Êàôÿâè ñîêîëè è áåëè âîäíè ïàòèöè
ñå âèåõà èç âúçäóõà ...
 10 ÷àñà ñòèãíàõìå äî çàïàäíèÿ êðàé íà åçåðîòî è ïðåáðîäèõìå
åäíà ìàëêà ðåêè÷êà, ñúñ çàñòîÿëà âîäà ìåæäó òèíåñòèòå áðåãîâå. Òîâà
å Äåðìåíäåðå, â êîÿòî òå÷å ðåêà, íàðè÷àíà Àéòîñêà. Òÿ ñå âëèâà âúâ
Âàÿêüîéñêàòà ëàãóíà”.
Ïðåç 1900 ã. ñåëîòî è ïðîáëåìèòå â íåãî ñå ïðîìåíÿò. Â äîïèñêà äî
“Ðàáîòíè÷åñêè âåñòíèê” îò 2 ñåïòåìâðè 1900 ã. ÷åòåì: “Íàøåòî ñåëî,
ìîæå äà ñå êàæå, å íàïúëíî ÷èôëèê÷èéñêî ñåëî. Òî îáõâàùà 1 ÷èôëèê
è 30 êúùè, êîèòî ïðèëè÷àò ïîâå÷å íà êîëèáè.
Çàñåëåíèòå îêîëî ÷èôëèêà ñåìåéñòâà íÿìàò ñîáñòâåíà çåìÿ, à
îáðàáîòâàò ïîëîâèíàòà îò ÷èôëèøêàòà, êàòî äàâàò 1/10 ÷àñò íà ÷èôëèêà.
Îò âñè÷êè ñåìåéñòâà ñàìî äâå èìàò ñîáñòâåíà çåìÿ, íî è òÿ å çàëîæåíà
çà äúëãîâå.
Äðóãàòà ïîëîâèíà îò ÷èôëèøêàòà çåìÿ ñå îáðàáîòâà îò íàåìíè

Ãîäèíà íà Æèòåëè Êúùè
Ïðåáðîÿâàíåòî

1925 ã. 1000 íÿìà äàííè
1928 ã. 1026 íÿìà äàííè

11

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

Ãîäèíà íà Æèòåëè Êúùè
Ïðåáðîÿâàíåòî

1925 ã. 1000 íÿìà äàííè

1928 ã. 1026 íÿìà äàííè

1934 ã. Ñ Ìèíèñòåðñêà Çàïîâåä ¹2880/14.07.1934 ã.

ñ. Âàÿêüîé ñå ïðåèìåíóâà íà ñ. Äîëíî

Åçåðîâî

1934 ã. 1373 274

1944 ã. 2500 200

1946 ã. 1683 336

1956 ã. 1854 378

1965 ã. 2775 597

1970 ã. 6000 818

1996 ã. 7500 1500, 87 áë. ïî 3 àï.

2000 ã. 5288 2000

ðàáîòíèöè - ðàòàè, ÷èéòî áðîé å ìåæäó 20 è 30 â îáèêíîâåíî âðåìå, è
ìåæäó 100 è 200 ïî âðåìå íà æúòâà. Íà ïîñòîÿííèòå ðàáîòíèöè ñå
ïëàùà ïî 200-250 ëâ. ãîäèøíî è õðàíà, à íà âðåìåííèòå - îêîëî 20-30 ëâ.
ìåñå÷íî”.

Åòî êàê ñå äâèæè áðîÿò íà æèòåëèòå íà ñåëîòî, ñïîðåä
èçâúðøåíèòå ïðåáðîÿâàíèÿ:

Ëåãåíäè, ðàçêàçâàíè îò ñòàðèòå æèòåëè íà ñ. Âàÿêüîé
(çàïèñà Áèíþ Äîí÷åâ ïðåç 1982 ã.)

Òàëàñúìúò íà äúðâåíèÿ ìîñò êúì Áðàòîâî:
Õîðàòà áúðçàò äà ñå ïðèáåðàò ðàíî îò ãðàäà, îò ïîëåòî, îò ãîðàòà è
îò êîøàðèòå, çàùîòî ñà ÷óâàëè, ÷å âå÷åð íà äúðâåíèÿ ìîñò ñå ïîÿâÿâà
òàëàñúì â îáðàçà íà ÷åðíà êîòêà è íå æåëàÿò äà ñå ñðåùàò ñ íåãî.

Íåâåñòàòà íà Äæóìáèøåâàòà ÷åøìà:
Äî ñòàðàòà êúùà íà äÿäî Ñòîÿí Äæóìáèøà èìà ÷åøìà. Ïðåäè
ìíîãî ãîäèíè õîðàòà ãîâîðåõà, ÷å âå÷åð òàì ñå ïîÿâÿâà áóëêà. Âåäíúæ
òÿ å ñ áàêúðè, äðóã ïúò ñ äåòå íà ðúöå. Êàêâî ñå å ñëó÷èëà òàì îáà÷å
íèêîé íå ïîìíåøå è íå çíàåøå. Ñòðàõúò îò òàçè ÷åøìà å ãîëÿì – è ñ
ïðàâî. Åäíà âå÷åð, ïîêðàé ÷åøìàòà ìèíàâàò ìëàäåæè, ìåæäó êîèòî è
Ðóñè Áèíåâ, è âèæäàò ñèëóåòà íà íåâåñòàòà. Ðóñè êàòî ïî-ñìåë ðåøàâà
ä12à ñå ïîøåãóâà ñ íåÿ. Ïðèáëèæàâà ñå è ñå îïèòâà äà ÿ äîêîñíå. Òÿ ãî

Ãëàâà ²². ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈ ÈÇÂÎÐÈ

óäðÿ. Íà ñóòðèíòà Ðóñè ñå ðàçáîëÿâà è ñêîðî óìèðà.
Ñëó÷êà, ðàçêàçàíà îò Äîíüî Íåí÷åâ – êìåò íà ñåëîòî ïðåç
1935 ã.:
Âåäíúæ òîé çàêúñíÿâà îò ìåëíèöàòà â ñ.Êàÿëèé. Âðúùà ñå ìíîãî

êúñíî. Ìèíàâà êðàé ãðîáèùàòà.Èçâåäíúæ ïî÷óâñòâà, ÷å íåùî ìíîãî
òåæêî ñå êà÷âà íà âîëñêàòà êîëà. Âîëîâåòå ñ ãîëÿìî óñèëèå òåãëÿò
êîëàòà. Ìàëêî ïðåäè äà âëåçå â äâîðà ñè, ïðîïÿâàò Ïúðâè ïåòëè.
Òåæåñòòà èç÷åçâà. âîëîâåòå òðúãâàò ïî-ëåêî. Êîãàòî ãè ïðèáèðà â äâîðà
âèæäà, ÷å öåëèòå ñà â ïîò. Òîé ñúùî å ìîêúð. Èçïëàøâà ñå ìíîãî è ïîñëå
äúëãî áîëåäóâà.

Ñàìîäèâñêîòî õîðèùå:
Îò Äèìèòúð Í. Êàðàïåòêîâ ñúì ÷óâàë äà ðàçêàçâà, ÷å â
çåìëèùåòî íà ñåëî Âàÿêüîé èìà äâå ñàìîäèâñêè õîðèùà. Åäíîòî ñå
íàìèðà íà èçòîê, ñðåùó “Òîïëîôèêàöèÿ” äî æ.ï.ëèíèÿòà. Äðóãîòî
äî Ñâèíàðñêîòî êëàäåí÷å. Îò Ãåîðãè Í.Òàðôàëèåâ ñúùî ñúì ÷óâàë
äà ðàçêàçâà çà íåãî. Åäèí êàðàêà÷àíèí ìó ãî ïîñî÷âà. Òàì èìà ìÿñòî
êàòî çà õàðìàí – êðúãëî. Íà íåãî ìîãàò äà èãðàÿò îêîëî 10-15 ÷îâåêà.
Íà òîâà ìÿñòî òðåâà íèêîãà íå íèêíå. Íå çíàÿ äàëè îò âíóøåíèå, íî
òàì ñúì ñå óíàñÿë è ñúì ÷óâàë è âèæäàë íà ñúí ìíîãî ÷óäíè íåùà.

Ãëàâíàòà óëèöà íà ñ.Âàÿêüîé
(Èç ñïîìåíèòå íà Áèíþ Äîí÷åâ, çàïèñàíè ïðåç 1981 ã.)

Îòíà÷àëî Ãëàâíà óëèöà íå ñúùåñòâóâà. Äâîðîâåòå ñà ïðúñíàòè
ìåæäó áàëäàðàíè è òðúíè. Çà äà ñå îòèäå äî ó÷èëèùåòî, êîåòî ñå
ïîìåùàâà â åäíà ñãðàäà ñ êìåòñòâîòî ñå ïðåìèíàâà ïðåç äâîðîâåòå.

Ïúðâîíà÷àëíî Ãëàâíà óëèöà ñòàâà ïúòÿò îò ñ.Òðîÿíîâî è ñ.Áðàòîâî
çà ãð.Áóðãàñ. Ïúòÿò äî 1940 ã. ìèíàâà ïî äðóãî òðàñå, ðàçëè÷íî îò
äíåøíîòî. Ñëåä ìåëíèöàòà íà äÿäî Âúëüî Áåëáèëÿ óëèöàòà ïðåñè÷à
æ.ï. ëèíèÿòà ïðåä Ìàëêîòî êàíòîí÷å.  íåãî æèâåå êàíòîíåðúò áàé
Êîëüî. Â ïîñëåäñòâèå òîé ñè ïîñòðîÿâà êúùà, íà úãúëà ñðåùó Ñòàðàòà
âåòåðèíàðíà ëå÷åáíèöà.Îò íåãî êúùàòà çàêóïè äÿäî Äàíüî, à îò íåãî
– Äèìèòúð Îðîçîâ. Æåíàòà íà áàé Êîëüî áåøå áèëåòîïðîäàâà÷êà.

Ñëåä êàòî èçëèçà îò ðàéîíà íà ãîðàòà, Ãëàâíàòà óëèöà ñå íàñî÷âà
íà èçòîê è ñòèãà äî Âòîðîòî òóõëåíî ó÷èëèùå, ñòðîåíî ïðåç 1929 ã.,
íî ìèíàâà, íå êàêòî å ñåãà îò Ñåâåðíàòà ñòðàíà, à îò Þæíàòà, ïðåä
ëèöåâàòà ìó ÷àñò, ìåæäó ó÷èëèùåòî è äþêÿíà íà äÿäî Èâàí Êåõàéîâ
– Êüîñåòî, ïîñëå ñå íàñî÷âà êúì Ïúðâîòî òóõëåíà ó÷èëèùå, ñòðîåíî
ïðåç 1917 ã., ìèíàâà ïðåç ×åðêåçêàòà ìîãèëà, ïðåç äåðåòî è èçëèçà íà
äíåøíàòà ãëàâíà óëèöà.

Ñëåä 1940ã. ñå ïðîìåíè òðàñåòî íà Ãëàâíàòà óëèöà, êàòî òî íå
ìèíàâà âå÷å ïðåä Ìàëêîòî êàíòîí÷å, à ïðåç ïðåëåçà, ïîêðàé Ãîëåìèÿ

13

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

êàíòîí, ïðåç äâîðà íà Èâàí Óëåøà, çàâèâà íà èçòîê è òðúãâà ïî
ñåãàøíîòî òðàñå äî êðàÿ íà ñåëîòî.

Ïî-çàáåëåæèòåëíè îáåêòè îêîëî Ãëàâíàòà óëèöà, èçáðîåíè ïî
ïîñîêà îò ãàðàòà êúì èçòî÷íèÿ êðàé íà ñåëîòî:

îò äÿñíà ñòðàíà: êúùà íà ßíî Äàíöèíã, êúùàòà íà Èâàí Óëåøåâ,
÷èôëèêúò íà Ñòîÿí Ãàí÷åâ, äþêÿíúò íà Áèíþ Äîí÷åâ, êúùàòà íà
ñëîâàêà Éîñèô, êóïåíà îò Ãåîðãè Ìå÷åâ, äþêÿíúò íà Çëàòàí Éîðäàíîâ,
ñëàäêàðíèöàòà íà Èâàí÷î Éîðäàíîâ, ó÷èëèùåòî, ïîñòðîåíà ïðåç 1929ã.,
êúùàòà íà Èâ.Äðàêàëèåâ, ôóðíàòà íà Ðàéêà Äðàãèåâà, äþêÿíúò íà
Äðàãèÿ Ò. Ãðîçäåâ, êúùà íà Áîæèë Õàäæèéñêè, äþêÿíúò íà Äèìî
Ïåòðîâ, êîâà÷íèöàòà íà Ìèõî Äîé÷åâ, áîçàäæèéíèöàòà íà Ìèõàë Ãî÷åâ,
äþêÿíúò íà Áîãîìèë Äèìèòðîâ;

îò ëÿâàòà ñòðàíà: áîçàäæèéíèöàòà íà Ñòîÿí ×àóøåâ, äþêÿíúò íà
Íèêîëà ×àóøåâ, êðú÷ìàòà íà Ãåîðãè ×åíãåíåâ, áîçàäæèéíèöàòà íà
Äèìèòúð Ñèðàêîâ, áîçàäæèéíèöàòà íà Áàáèí Ïåòðàíèí Äîí÷î, êúùàòà
íà Äåìèð Ìàð÷åâ, ÷èôëèêúò íà Ãåîðãè Ìèõíåâ, êúùàòà íà Ãþðî Äàíöèíã,
Ìàêåäîíñêàòà êúùà – äíåñ íà Ã.Éîðäàíîâ, êúùèòå íà Òîäîð Êåõàéîâ,
Ãåîðãè Êëè÷àíîâ, Ðóñè Éîðäàíîâ, Ëåîí Êàìåíñêè, Ïåòúð Ëèòîâñêè
(êóïåíà îò Åðêà Äàíöèíã ïðåç 1935ã.), Õðèñòî Ïëîâäèëèéñêè, Æåëÿçêî
Ñåìîæåëÿçêîâ, Ïåòúð Òàíàøìàíëèÿòà, Ñòåôàí Çåõèðåâ, Ñòîéêî
Âàíãåëîâ, Ìàëèí Õàäæèéñêè, Öîíüî Íåí÷åâ, Ãåîðãè Åâãåíèåâ, Íèêîëà
Øàõëàðñêè, Èë÷î Ñòîèëîâ, Õðèñòî Ãðàìàòèêîâ, Ãåîðãè Äæåâåëåêîâ,
Ãåîðãè Ìèøêîâ, Ñòîÿí Êàëú÷åâ, Äèìèòúð Èâàíîâ – Ìàéñòîðà, Òåìåëêî
×èôëèê÷èéñêè.

14

III. ÍÀÑÅËÅÍÈÅ
(Ñúáðàõà Ñòàíêà Ðàäîéíîâà, Ðóñêà Æå÷åâà,

Ñòîÿí Áîåâ è Åëåíà Áîåâà)

Ñ êîãîòî è äà ñå çàãîâîðè çà æèòåëèòå íà Äîëíî Åçåðîâî, âåäíàãà
ñå îôîðìÿò ñëåäíèòå ãðóïè:

- Ïúðâè çàñåëíèöè, æèâååùè âúâ è îêîëî ÷èôëèöèòå;
- Ïðåñåëíèöè îò ñ. È÷åðà, Ñëèâåíñêî;
- Ðóñêè ïðåñåëíèöè;
- “Àâñòðîóíãàðöè” - ñëîâàöè;
- Ñåìåéñòâà, äîøëè îò Ñòàðîçàãîðñêî;
- Áåæàíöè îò ñ. Òàðôà, ×àòàëäæåíñêî, è îò ñ. Êàâàêëèÿ,
Ëîçåíãðàäñêî;
- Ñåìåéñòâà îò Ïëîâäèâñêî;
- Íîâè çàñåëíèöè, äîøëè îêîëî 1960 ã. âúâ âðúçêà ñúñ ñòðîåæà íà
Íåôòîõèìè÷åñêèÿ êîìáèíàò.

Ïúðâè çàñåëíèöè, æèâåëè âúâ è îêîëî ÷èôëèöèòå
(Ñúáðàõà Èâàí Òåìåëêîâ è Íåí÷î Êèðîâ)

Ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî ïðåç 1878 ã. â ñåëîòî èäâàò è ñå çàñåëâàò
áúëãàðñêè ñåìåéñòâà îò Ãúðöèÿ.  ñïîìåíèòå ñè Ðóñè Éîðäàíîâ ñî÷è,
÷å êîãàòî ïðåç 1905 ã. è÷åðåíèòå èäâàò âúâ Âàÿêüîé, òå çàâàðâàò âå÷å
æèâååùèòå òóê ñåìåéñòâà Êàðèîòñêè (Äàëóêîâè) è Ñàïóíîâè.

Ìåæäó ïúðâèòå çàñåëíèöè ñà îùå è ñëåäíèòå ñåìåéñòâà:
Ñåìîæåëÿçêîâè, Ùåðåâè, Ïåòúðòàíåâè, Ïàñêàëåâè, Ñâèíàðîâè,
Öâåòêîâè, Äðàêàëèåâè, Ìàð÷îîëîâè, Ñòàìîâè, Äàñêàëîâè è äð., îáùî
îêîëî 20 ñåìåéñòâà. Îò òÿõ íàé-ìíîãîáðîéíà å ôàìèëèÿòà Ìàð÷îîëîâè,
êîÿòî ïðåç 2000 ã. íàáðîÿâà 223 ÷îâåêà.

Ãîðåïîñî÷åíèòå ôàìèëèè èäâàò îò ðàçëè÷íè ÷àñòè íà
Íîâîîñâîáîäåíà Áúëãàðèÿ. Íàïðèìåð Êîëþ Ãàíåâ ðàçêàçâà, ÷å êîðåíúò
ìó å îò äîáðóäæàíñêèÿ ãðàä Ïîïîâî. Äÿäî ìó å ìîáèëèçèðàí ïðåç
Áàëêàíñêàòà âîéíà äà êàðà ñ âîëñêè âïðÿãîâå îðúäèÿòà íà áúëãàðñêàòà
àðìèÿ êúì Öàðèãðàä. Êîãàòî ñòèãàò Ñòðàíäæà ïëàíèíà, èäâà
ñúîáùåíèå çà êðàÿ íà âîéíàòà. Óâîëíÿâàò ãî, íî òîé íÿìà ñðåäñòâà äà
ñå âúðíå â ðîäíèÿ ñè êðàé, îáèêàëÿ èç îáëàñòòà è ñòèãà äî ÷èôëèêà íà
Âèëèàäèñ, êúäåòî ñå õâàùà íà ðàáîòà êàòî ðàòàé. Ñ ìàëêè èçêëþ÷åíèÿ,
â ÷èôëèêà âå÷å ðàáîòÿò è ãîðåèçáðîåíèòå ñåìåéñòâà. Òå æèâåÿò â ñàìèÿ
÷èôëèê èëè îêîëî íåãî.

Êúùèòå èì ñà êàòî êîëèáè. Òå ñà èçãðàäåíè îò êèðïè÷ (íåèçïå÷åíè
òóõëè) èëè èçïëåòåíè îò ïðúòè, èçìàçàíè ñ ãëèíà. Ïîêðèòè ñà ñ òðúñòèêà

15

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

(“ñàç”). Êîãàòî èñêðà îò êîìèíà ïàäà âúðõó ïîêðèâà, òðúñòèêàòà ïëàìâà
è êúùàòà èçãàðÿ äîêðàé.

Îêîëî êúùèòå èìà áàëäàðàí ñ âèñî÷èíà êîëêîòî ÷îâåøêè ðúñò.
Íÿìà õóáàâà âîäà çà ïèåíå. “Ñëàäêèÿò êëàäåíåö” å åäèíñòâåíèÿò
âîäîèçòî÷íèê ñ ïèòåéíà âîäà, íî äàëè òÿ å äîáðà, ùîì êàòî äåöàòà ñà
ñ ïîäóòè êîðåì÷åòà, áîëíè äàëàöè è ÷åñòî áîëåäóâàò îò ìàëàðèÿ.
Äåòñêàòà ñìúðòíîñò å ìíîãî âèñîêà. Íàïðèìåð â ñåìåéñòâîòî íà ßíàêè
Öâåòêîâ îò 9 äåöà æèâî îñòàâà ñàìî åäíî.

Íèêîëà Ãëàâîâ îò Êàâàêëèéñêàòà ìàõàëà ñ áîëêà ðàçêàçâà:
“Óìðÿ ñåñòðè÷êàòà ìè è îòèäîõìå íà ãðîáèùàòà äà ÿ ïîãðåáåì, êàêòî
ìó å ðåäúò. À êîãàòî ñå âúðíàõìå, çàâàðèõìå óìðÿëî è áðàò÷åòî ìè.
Áåæàíöèòå íå ïîçíàâàõà ìàëàðèÿòà, òàçè ñòðàøíà áîëåñò è èçïàäíàõà
â ìíîãî òåæêî ïîëîæåíèå. Òÿ ãè ìîðåøå êàòî ìóõè. Áîëíèòå ïúøêàõà,
ìîëåõà çà âîäà è óãàñâàõà îò âèñîêàòà òåìïåðàòóðà”.

Îñâåí áúëãàðè â ÷èôëèöèòå æèâåÿò è áåäíè òóðñêè ñåìåéñòâà, êîèòî
îñòàâàò òóê ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî.

Ñïîìåíè íà ìåñòíè æèòåëè: (çàïèñàíè îò Áèíþ Äîí÷åâ ïðåç 1981 ã.)
1. Öúðêîâèÿò ðîä â ñ.Âàÿêüîé – ðàçêàçâà Äèìèòúð Ò.Êîëåâ –
Öúðêîâ, ðîäåí ïðåç 1911 ã. : “Ñïîìíÿì ñè êàê èçãëåæäàøå Âàÿêüîé.
Êúùè÷êèòå áÿõà ìàëêè, êèðïè÷åíè, ñúñ ñëàìåíè ïîêðèâè, çàîáèêîëåíè
ñ âèñîêè áàëäàðàíè. Óëèöèòå áÿõà êðèâè èìíîãî êàëíè ïðåç çèìàòà.
Íàøèÿò ðîä ãî çíàÿò â ñåëîòî êàòî Öúðêîâèÿ ðîä. Îò áàùà ñè çíàÿ,
÷å äÿäî ìè Êîëüî Ñòîéêîâ ñå ïðåñåëâà òóê îò ãð.Ñòàðà Çàãîðà ïðåç
1920 ã. Òóê ìó ñå ðàæäàò òðèìà ñèíà – Ñòîéêî, Äèìèòúð è Òîäîð. Òîäîð
å ìîÿò áàùà.Òðèìàòà áðàòÿ ðàáîòÿò â ÷èôëèêà íà ãúðãà Âèëèàäèñ.
Òîé ãî çàêóïóâà îò òóð÷èí. Ïî-êúñíî ãî âçåìàò áðàòÿ Òîòåâè. Îò òÿõ
ãî íàåìà Äèìî Ïåòðîâ (Áîõîðîâ) è Êðúñòüî Àòàíàñîâ.”
2. Ñåëî Âàÿêüîé – ðàçêàçâà Ñòåôàí Ïàíàéîòîâ Àíãåëîâ, ðîäåí
ïðåç 1906 ã.: “Ìåñòíîñòòà “Áóþêáàøëèè” íîñè èìåòî íà ñòàðî òóðñêî
ñåëî è îçíà÷àâà “ãîëÿìà ãëàâà”.
Òóðñêèòå ãðîáèùà ñà íà èçòîê îò Êàðòàë òåïå. Òàì ñåãà å ïúòÿò
îò âîäîåìà êúì ñåëîòî.
×èôëèöèòå ñúùåñòâóâàò äî 1915 ã. Ïîñëå çåìàòà å èççåòà è
ðàçäàäåíà íà ìàëîèìîòíèòå ñåëÿíè.
Êàìèëè – 50 áðîÿ âúâ Âàüêüîé äîâåæäàò òàðôàëèè – òîâà ñà
ñåìåéñòâàòà íà Ñòîÿí Äåâåäæèåâ, Äèìèòúð Êàìèëàðîâ, Ñòîÿí Áîåâ,
Ïåòêî Ïåòêîâ è äð.
Ìàäæóð Ïåòêî å êàñàïèí. ßíè Âèëèàäèñ êóïóâà êàìèëè, Ïåòêî ãè
êîëè è ãå ïðàâè íà ñóäæóöè çà äþêÿíà ìó.
×åòâúðòèÿò, ïî-ìàëúê ÷èôëèê å ñúçäàäåí îò Ãàí÷î Ñòîÿíîâ.
Çåìÿòà å çàêóïåíà ïðåç 1915 ã. îò àâñòðèåöà Àäàì Òàðàí.  ÷èôëèêà
èìà îêîëî 1000 äêà îðíà çåìÿ è 30 äêà äâîð. Îáðàáîòâà ñå îò íàåòè
âðåìåííè ðàáîòíèöè, ñ âîëñêè âïðÿãîâå è êîíñêè ÷èôòîâå. Ïî-êúñíî
16

Ãëàâà ²²². ÍÀÑÅËÅÍÈÅ

÷èôëèêúò ñå ïîåìà îò ñèíà ìó Ñòîÿí Ãàí÷åâ. Òîé çàêóïóâà òðàêòðî è
âúðøà÷êà. ïðèòåæàâà îêîëî 60 êðàâè. Äíåñ îò òîçè ÷èôëèê ñà îñòàíàëè
ñàìî ðàçâàëèíè.”

3. Ñåëîòî è âúðëóâàíèÿòà íà ÷åðêåçèòå – ðàçêàçâàò Êîñòàäèí
ßíåâ, ðîäåí ïðåç1902 ã. è Èðèíà ßíåâà ðîäåíà ïðåç1908 ã.

Ïðåñåëåíè ñà âúâ Âàÿêüîé ïðåç 1923 ã. îò ñ.Áúëãàðîâî
(Óðóìåíèêüîé). Òå äâàìàò ïîìíÿò è ðàçêàçâàò çà ñâîÿ ðîäíèíà
÷îðáàäæè äÿäî Íèêîëà, êîéòî èìà äþêÿí â äâîðà íà Èâàí Òîäîðîâ
Êåõàéîâ. Òîé ïëàùà çà èçêîïàâàíåòî íà êëàäåíåöà äî âîäîåìà.
Ïîìíÿò îùå, ÷å äî òîãàâà â ñåëîòî æèâåÿò ãúðöè. Ìîìè÷å ãúðêèí÷å
å îòêðàäíàòî îò ÷åðêåçè îò ãîðåïîñî÷åíèÿ êëàäåíåö.  ðàéîíà íà ñåëîòî
âúðëóâàò ÷åðêåçè. Òàì êúäåòî ñåãà å êúùàòà íà Ìèøî Íåäåë÷åâ
èìà ìîãèëà, íà êîÿòî å èçãðàäåí ÷åðêåçêè ÷àðäàê. Ïîêðàé òàçè ìîãèëà
ìèíàâà ãëàâíèÿò ñåëñêè ïúò. Ïî íåãî ñåëÿíè îò ñúñåäíèòå ñåëà îòèâàò
íà ïàçàð â ãð.Áóðãàñ. ×åðêåçèòå ãè ïðè÷åêâàò êîãàòî ñå âðúùàò è ãå
îãðàáâàò. ×åðêåçêè íàïàäåíèÿ èìà â öåëèÿ ðàéîí. Áàùàòà íà Äèìî
Ïåòðîâ (Áîõîðîâ) è äÿäîòî íà Èâàí Ìèõîâ (Åðêèí) ñà óáèòè îò ÷åðêåçè
â êðú÷ìàòà íà äÿäî Òîäîðàêè Âèëèàäèñ.

4. Äàëóêîâèÿò ðîä è ñ.Âàÿêüîé - ðàçêàçâà éîðäàí Ã. Äàëóêîâ,
ðîäåí íà 5.10. 1899 ã. â ñ.Âàÿêüîé: Ïðåñåëåíè ñà îò
ñ.Êàâàêëèè(Òîïîëîâãðàä). Ìàéêà ìó Êàëèíêà ïî÷èâà ïðåç 1947 ã. íà
84 ã. Áàùàòà Ãåîðãè å æèâÿë â Èòàëèÿ, ïîñëå â Ãúðöèÿ, â Êàâàêëèè
(Òîïîëîâãðàä) è íàêðàÿ â ñ.Âàÿêüîé. Ïîìíè âòîðèÿ ÷èôëèê íà Õàñàí
Ìàõìóä. Ïîìíè, ÷å ÷èôëèêúò å ïðîäàäåí îò Õàñàí Ìàõìóä íà Àðíàóò
Äèìèòúð îò ãð.Ñëèâåí. Îò Àðíàóò Äèìèòúð ãî çàêóïóâà äÿäî Ãåîðãè
Äàëóêîâ. Òúé êàòî ÷èôëèêúò çàïàäà, êúùàòà, îáîðúò å õàìáàðúò ñà
ðàçâàëåíè, à ìàòåðèàëèòå – êåðåìèäè, òóõëè è êàìúíè ñà èçïîëçâàíè
çà ïîñòðîÿâàíå íà êúùàòà íà ñåìåéñòâî Äàëóêîâè. Ïîìíè, ÷å â
ñåëîòî èìà êúùè íà òóðñêè ñåìåéñòâà. Íàìèðàò ñå çàä Íàé-íîâîòî
ó÷èëèùå, â äâîðà íà “àâñòðèåöà”. Ïî-êúñíî ïðè èçñåëâàíåòî ìó,
ïàðöåëèòå ñà çàêóïåíè îò Âúëþ Æå÷åâ è Íèêîëà Êîñòàäèíîâ.

Òóðñêè ãðîáèùà èìà â Íîâèÿò ñòîïàíñêè äâîð, íà èçòîê îò ñåëîòî.
Ïúðâèòå áúëãàðñêè ãðîáèùà ñà â äâîðà íà Ïúðâàòà âåòåðèíàðíà
ëå÷åáíèöà – äíåñ Ãàçñòàíöèÿ. Ïî-êúñíî ãðîáèùåòî ñå ïðåìåñòâà íà
äíåøíîòî ìó ìÿñòî, â çàïàäíàòà ÷àñò íà ñåëîòî.  ñòàðîòî ãðîáèùå
çàïî÷âàò äà êîïàÿò ÿìè, äà óáèâàò ñ ïóøêè áîëíè æèâîòíè è äà ãè
çàðàâÿò ïîä êîíòðîëà íà âåòåðèíàðíèòå âëàñòè. Òàêà ïðåç 1914 ã. îò
ñêàðëàòèíà ñå ðàçáîëÿâàò è ñà çàñòðåëÿíè 50 áðîÿ áèâîëè è âîëîâå.
Ïðåç 1927/1928 ã. ñà èçáèòè 30 áîëíè êîíÿ.
Íîâîòî ãðîáèùå å çàïî÷íàòî ïðåç 1909 ã. Ïúðâèÿò ìúðòâåö
ïîãðåáàí òàì å Ïåòúð Áóäàêà – áàùàòà íà ×åðíîòî Ãî÷å.
 äâîðà íà Öâÿòêî (Éîñêàòà) Ãåîðãèåâ èìà êëàäåíåö – Õàñàíîâ
êëàäåíåö. Òîé å ìíîãî ñòàð êëàäåíåö.

17

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

Ïðåñåëíèöè îò ñ. È÷åðà, Ñëèâåíñêî
Ñåëî È÷åðà

Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å èìåòî ïðîèçëèçà îò íàçâàíèåòî íà ðàííî-
ñðåäíîâåêîâíàòà êðåïîñò “Ñèêåðà”, êîÿòî ñúùåñòâóâà îùå ïðåç V â.í.å.
Èìà ïðåäàíèå, ÷å îêîëî ñåëîòî å èçãðàäåíà “Ìàëêàòà Ñâåòà ãîðà”,
ñúñòîÿùà ñå îò 20 ìàíàñòèðà, íàé-èçâåñòíèÿò îò êîèòî áèë “Ñâåòà
Áîãîðîäèöà”. Íàé-ÿðêèòå ñïîìåíè íà ñòàðèòå è÷åðåíè ñà ñâúðçàíè ñ
ìåñòíîñòèòå, èçâîðèòå, ÷åøìèòå, ïîëÿíèòå è ïëàíèíñêèòå õðåáåòè â
ðàéîíà íà È÷åðà. Ñèìâîëúò íà ñåëîòî å ìåñòíîñòòà “Ïîäèùà”; ñïîìíÿò
ñè êàê ñà ñå êúïàëè â Ìàëêà Ëóäà Êàì÷èÿ, êàê ñà ëîâèëè ðèáà è ðàöè
â ïîäìîëèòå é.

Íàé-ñòàðèÿò ïîìèíúê â ñåëîòî å îâöåâúäñòâîòî. Êîãàòî áðîÿò íà
îâöåòå íàðàñòâàò è ïàñèùàòà íå äîñòèãàò, îâ÷àðèòå íàïóñêàò ñ.È÷åðà
ñúñ ñòàäàòà ñè è òðúãâàò êúì Äîáðóäæà èëè êúì ìîðåòî. Òàêà ÷àñò îò
òÿõ ñå çàñåëâàò è âúâ Âàÿêüîé.

Èç ñïîìåíèòå íà Ðóñè Éîðäàíîâ: “Íèå çàïî÷íàõìå äà èäâàìå
ñúñ ñòàäàòà ñè ïðåç 1905 ã. Ïîìíÿ, ÷å êîãàòî ïðèñòèãíàõìå âúâ Âàÿêüîé,
çàâàðèõìå òóê äà æèâåÿò âå÷å ñåì. Ùåðåâè è ñåì. Ñâèíàðîâè. Èìàøå
è äðóãè ñåìåéñòâà, íî âå÷å ñúì çàáðàâèë êîè áÿõà òå.

Îâ÷àðèòå áÿõà ïðèâëå÷åíè îò äîáðàòà ïàøà â çåìëèùåòî íà ñåëî
Âàÿêüîé. Óñòàíîâèõìå ñå íà ñåâåð îò ñåëîòî. Òàì ïîëåòî îùå íå áåøå
ðàçðàáîòåíî. Èìàøå ìíîãî òðåâà, íî è ìíîãî äðàêà è òðúíè, êîèòî
ñêóáåõà âúëíàòà íà îâöåòå. Íàïðàâèõìå êîëèáèòå ñè, à äî òÿõ - êúøëè
è åãðåöè. Îòíà÷àëî äîéäîõìå ñàìî ìúæå. Æèâååõìå îáùî - âñè÷êè â
åäíà êîëèáà. Ñàìè ñè ãîòâåõìå, ìåñåõìå è ïåðÿõìå. Èçäîåíîòî ìëÿêî
èëè ãî ïðåðàáîòâàõìå íà ñèðåíå â êúøëèòå, èëè ãî íîñåõìå ñ ãþìîâå â
Áóðãàñ äà ãî ïðîäàâàìå. Âúëíàòà ÿ ïðîäàâàõìå â Áóðãàñ è â Ñëèâåí, èëè
ÿ íîñåõìå â È÷åðà íà æåíèòå ñè, êîèòî ÿ ïðåðàáîòâàõà. Íà ñåëî ñè õîäåõìå,
êàòî ñå ðåäóâàõìå - åäíè çàìèíàâàõà çà È÷åðà, à äðóãè îñòàâàõà äà ñå
ãðèæàò çà îâöåòå. Õîäåíåòî â È÷åðà ñòàâàøå èëè ïðåç ïðîëåòòà, ñëåä
êàòî ñå èçàãíåõà îâöåòå, èëè â êðàÿ íà ëÿòîòî, êîãàòî ñïèðàõìå äà ãè
äîèì.

Àç íå èñêàõ äà ñòàâàì îâ÷àð, äàæå äâà ïúòè áÿãàõ îò êîøàðèòå. Çà
äà ìå çàäúðæè ïðè ñåáå ñè, áàùà ìè ìè äàâàøå àãíåòà, çà äà ãè
îòãëåäàì êàòî ñâîè îâöå, ñ öåë äà ñå ïðèâúðæà êúì ñòàäîòî. Îòíà÷àëî
ñ íåãî èìàõìå îáùè ñìåòêè. Àç èìàõ çàâúðøåí 7-ìè êëàñ - çà âðåìåòî
ñè òîâà áåøå âèñîêî îáðàçîâàíèå. Çàòîâà ìè ïîâåðèõà äà âîäÿ âñè÷êè
ñìåòêè íà îâ÷àðèòå.(Çà âèñîêîòî îáðàçîâàíèå, êîåòî è÷åðåíè ñà èìàëè
ñâèäåòåëñòâàò è ñïîìåíèòå íà Ìàðèíà Íåí÷åâà, ó÷èòåëêà, ñíàõà íà

18

Ãëàâà ²²². ÍÀÑÅËÅÍÈÅ

Êåðà Èâ.Íåí÷åâà îò ñ.È÷åðà, êîÿòî ðàçêàçâà, ÷å íåéíàòà ñâåêúðâà ñúùî
èìà çàâúðøåí ²²² ïðîãèìíàçèàëåí êëàñ (V²² êëàñ) è ìíîãî äîáðå ÷åòå
ïî ôðåíñêè åçèê. Ñúïðóãúò íà Ìàðèíà Íåí÷åâà, ðàçêàçâà, ÷å êîãàòî
òîé çàïî÷íàë äà ó÷è åçèêà, áàáà Êåðà ìó ïîìàãàëà).

Ðÿäêî ñëèçàõìå âúâ Âàÿêüîé. Õîðàòà â ñåëîòî áÿõà ìíîãî áåäíè è
íåîáðàçîâàíè. À è÷åðåíèòå èìàõìå âèñîêî ñàìî÷óâñòâèå. Äðóæàõìå
ñ ìîì÷åòàòà è ìîìè÷åòàòà îò ñëîâàøêèòå ñåìåéñòâà, çàùîòî òå áÿõà
ïî-êóëòóðíè, ïî-îáðàçîâàíè è ïî-çàìîæíè. Îòíà÷àëî èìàõìå êúùè ñàìî
â È÷åðà, à ïî-êúñíî ïîñòðîèõìå êúùè è âúâ Âàÿêüîé, íî è÷åðåíñêèòå
ñè êúùè ïàçèì è äî äíåñ”.

Èç ñïîìåíèòå íà Ðàäêà Áîæèëîâà: “Áàáà ìè Ðàäà ïî áàùèíà
ëèíèÿ å è÷åðåíêà. Ïîìíÿ ìíîãî äîáðå êàêâè íîñèè èìàõà è÷åðåíêè.
Æåíèòå íîñåõà äúëãè ïðàâè ïàìó÷íè èëè âúëíåíè ÷åðíè ïîëè. Âñÿêà
è÷åðåíêà èìàøå íàè÷åí è òåãåëèðàí åëåê. Äðóãî, ñ êîåòî ñå ñëàâåõà
òå, áÿõà øàëîâåòå, êîèòî ñå ïëåòÿõà íà åäíà êóêà îò âúëíåíà ïðåæäà.
Èìåííî è÷åðåíêèòå äîíåñîõà ìîäàòà íà øàëîâåòå âúâ Âàÿêüîé.
Äîíåñîõà è “êîòëåíñêèòå” ïðåñòèëêè - ñ ÷åðâåíè è êàôÿâè èâèöè
ìåæäó ïúñòðèòå øàðêè. Çàïàñâàõà ãè ñ èçÿùíè êîëàí÷åòà - íàðè÷àíè
“ïðàøêè”, êîèòî òú÷àõà îïúíàòè íà êîðèòî îò ðàçíîöâåòíà ïðåæäà.
Ïî÷òè âñè÷êè ìîìè÷åòà îò Âàÿêüîé çàïî÷íàõà äà íîñÿò êðàñèâèòå
è÷åðåíñêè òåðëèöè. Ìàéñòîðêà íà òåðëèöè â ñåëîòî áåøå áàáà
Äîíüîâèöà.”

Æåíèòå è÷åðåíêè ñà èçêóñòíè ïðåäà÷êè è òúêà÷êè. Ñëåä
îñòðèãâàíåòî íà îâöåòå òå ñå çàåìàò ñ îáðàáîòêàòà íà âúëíàòà.
Âúëíàòà ñå ïîïàðâà, èçïèðà, èçñóøàâà, ðàç÷åïêâà, ðàçâëà÷âà è èçïðèäà.
Çà îáðàáîòêàòà íà âúëíàòà ñà íåîáõîäèìè ñëåäíèòå óðåäè è
ïðèñïîñîáëåíèÿ:

Õóðêà è çàïàñêà çà ïðåäåíå èìà âñÿêà ìîìà è æåíà;
Ïðåøëåíúò å òåæåñò, ñëîæåíà â äîëíèÿ êðàé íà âðåòåíîòî, çà äà
ìîæå òî äà ñå âúðòè ïî-äîáðå;
Ïðåëî ñå íàðè÷à èçïðåäåíàòà ïðåæäà
Âúòúêúò å ïî-äåáåëà è íåóñóêàíà ïðåæäà
Îñíîâà - ïî-òúíêà, íî äîáðå óñóêàíà ïðåæäà;
Ìîòîâèëêàòà ñå èçïîëçâà çà íàâèâàíå íà ïðåëîòî. Íàïðàâåíà å
îò äðÿíîâ êëîí ñ ÷àòàë íà äîëíèÿ êðàé, à îòãîðå ñå ïîñòàâÿ “êðúñòà÷êà”;
Ðîäàíúò è âúðòåøêèòå (×åêðúêúò) ñëóæàò çà íàâèâàíå íà
ïðåëîòî ïðè òúêàíå âúðõó êàëàìè è ìàñóðè;
Êàëàìèòå ñå èçïîëçâàò ïðè îñíîâàâàíåòî íà òúêàíòà, à ìàñóðèòå
ñå ñëàãàò â ñîâàëêàòà è ñ òÿõ ñå òú÷å. Êàëàìèòå ñå íàðÿçâàò îò
áàëäàðàí, à ìàñóðèòå îò ñàç.
Ãîðíîòî êðîñíî ñëóæè çà íàâèâàíå íà èçòúêàíèÿ ïëàò, à äîëíîòî
êðîñíî - çà íàâèâàíå íà îñíîâàòà;

19

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

Öÿïîâå - òå ðàçïðåäåëÿò è ïîäðåæäàò îñíîâàòà ïðåä äîëíîòî
êðîñíî;

Áúðäîòî - â íåãî ñå âäÿâà îñíîâàòà è ñëóæè çà “íàáèâàíå” íà
ïëàòíîòî, çà äà ñòàíå ïî-ãúñòî;

Âàòàëèòå ïðèäúðæàò áúðäîòî êúì ñòàíà.
Íèùåëêèòå îòâàðÿò “óñòàòà”, êàòî ñå êîìàíäâàò îò ñïåöèàëíî
ïðèñïîñîáëåíèå, íàðå÷åíî “êðàêà”, ñëîæåíî íà ïîäà;
Ñêðèïúëöàòà ïðèäúðæàò íèùåëêèòå êúì ñòàíà;
Çúáöèòå îïúâàò ïëàòíîòî, çà äà ñå ïîëó÷è äîáðà êðàéíà èâèöà
Ñòàíúò - äúðâåíà êîíñòðóêöèÿ, ñúñòîÿùà ñå îò äâå ÷àñòè, âúðõó
êîÿòî ñà ìîíòèðàíè âñè÷êè ïðèñïîñîáëåíèÿ çà òúêàíåòî.
Èç ñïîìåíèòå íà Âàñèëêà Âúëåâà: “Ðîäèòåëèòå ìè - áàùà ìè
Èâàí è ìàéêà ìè Ìàëòà - ñà ðîäåíè â ñåëî È÷åðà.  Áóðãàñêî òå èäâàò
ñúñ ñòàäàòà ñè. Îìúæèõ ñå â Äîëíî Åçåðîâî ïðåç 1936 ã. Â ìîìèíñêèÿ
÷åèç íà âñÿêà è÷åðåíêà òðÿáâàøå äà èìà:
· ÷åðãà, èçòúêàíà îò ÷åðâåíà, ñèíÿ, çåëåíà è ÷åðíà âúëíåíà
ïðåæäà. Òú÷åøå ñå “äèìåòíî”, íàðè÷àøå ñå “áúõòàíà” ÷åðãà;
· ÷åðãà, èçòúêàíà íà æúëòà îñíîâà è ñ âúòúê îò êîçèíàòà íà ÷åðíè
êîçè. Òú÷åøå ñå “ìðàâåøêàòà” ìîäà;
· õàëèùà - äåáåëè îäåÿëà - áåëè ñ êàôÿâè øàðêè èëè ðîçîâè ñúñ
çåëåíè øàðêè;
· ñïàëíè ÷àðøàôè - òú÷àõà ñå íà áÿëà îñíîâà, ñ áÿë âúòúê, è ñå
øàðåõà èëè ñ áÿëà âúëíåíà ïðåæäà, ñúñ ñèíèë÷åíà èëè
àíãëèéñêî÷åðâåíà ïàìó÷íà êóïåíà ïðåæäà;
· êóâåðòè - ïîêðèâêè çà ëåãëà - òú÷àõà ñå ñëåäíèòå ìîäè:
“êîòåøêèòå ñòúïêè”, “ðîçàòà”, “ëèìîíîâèòå ëèñòà”, “ïðîñôîðèòå” è äð.
Òú÷åøå ñå “ëèòî” - ñ äâå íèùåëêè è “äèìåòíî” - ñ ÷åòèðè íèùåëêè;
· Âñè÷êè ñïàëíè ÷àðøàôè è êóâåðòþðè áÿõà îáåçàòåëíî óêðàñåíè
ñ äàíòåëè èçïëåòåíè íà åäíà êóêà. Ïëåòÿõà ñå öåëè ïîêðèâêè çà ëåãëà,
“àíòðåäüî” çà âúçãëàâíèöè, êàðåòà çà ìàñà è ìàëêè êèëèì÷åòà.
Íàä âñè÷êî òîâà, îáà÷å, áåøå ïîñòåëêàòà - ãóáåðúò. Òú÷àõìå ãî îò
äåáåëà ïðåæäà - íàé-÷åñòî áåøå ñèíÿ, ñ ÷åðâåíè “çâåçäè” îò ÷åòèðèòå
êðàèùà.

Ñïîìåíè íà Ìàðèíêà Ìàðèíîâà Àíäîíîâà
(çàïèñàíè îò Ðóñêà Æå÷åâà íà 5.08.2001 ã.)
“Ðîäåíà ñúì íà 17.1.1915 ã. â ñ. È÷åðà, Ñëèâåíñêî. Êîãàòî ñå
ðàæäàì, áàùà ìè Ìàðèí å íà ôðîíòà. Òàì ãî óáèâàò è çàòîâà ñúì
êðúñòåíà íà íåãîâîòî èìå - Ìàðèíà. Òîé íèêîãà íå ìå âèæäà. Ìàìà ñå
îìúæâà âòîðè ïúò çà Êèðî Äà÷åâ - è÷åðåíèí, îò ñåëî Âàÿêüîé. Àç
20

Ãëàâà ²²². ÍÀÑÅËÅÍÈÅ

îáà÷å èçðàñíàõ â ñåëî È÷åðà, çàùîòî âúâ Âàÿêüîé èìàøå ìàëàðèÿ è
ìíîãî äåöà óìèðàõà.  È÷åðà õîäåõ íà ó÷èëèùå. Íà ïðîëåò ùîì
ñâúðøåøå ó÷åáíàòà ãîäèíà, äÿäî Çëàòàí - áàùà íà ìàéêà ìè, òðúãâàøå
ñ ìàãàðåøêàòà êàðó÷êà, íàòîâàðåíà ñ õðàíà è çàâèâêè. Íèå ïðèïêàõìå
îêîëî êàðó÷êàòà, ñìååõìå ñå, èãðàåõìå è íå óñåùàõìå êàê ñòèãàõìå
äî Âàÿêüîé. Ïúòóâàíåòî òðàåøå äâà äíè. Íîùóâàõìå â îòêðèòî ïîëå,
ïîä åäíà êðóøà.

Ïîñëå êîãàòî âëàêúò çàïî÷íà äà ñïèðà íà êàíòîíà âúâ Âàÿêüîé,
äÿäî íè êà÷âàøå íà ãàðà Ñëèâåí è òóê íè ñâàëÿõà.

Îìúæèõ ñå çà Ñòåôàí Í.Àíäîíîâ, ðîäåí ïðåç 1914 ã. Ñòåôàí áåøå
îáðàçîâàí. Òîé áåøå ïúðâèÿò âàÿêüîåâåö çàâúðøèë òåõíè÷åñêîòî
ó÷èëèùå â ãð. Ãàáðîâî. Èìàõ äåâåð Äîí÷î, ðîäåí ïðåç 1917 ã., êîéòî
çàâúðøè îáðàçîâàíèåòî ñè â ×åõèÿ è å ïúðâèÿò àãðîíîì â ñåëîòî. Êàòî
ñå âúðíà, íàñàäè ÷åðåøîâà ãðàäèíà îò òðèäåñåò äðúâ÷åòà. Ðàáîòåøå
êàòî àãðîíîì â Áóðãàñ. Ïðåç 1950 ã. ãî ïðåìåñòèõà â ñ. Áåçìåð,
ßìáîëñêî. Îò ïðèòåñíåíèå òîé ñå ðàçáîëÿ îò æúëòåíèöà è ïî÷èíà â
ßìáîëñêàòà áîëíèöà.

Ìàêàð è äà áÿõìå çàìîæíî ñåìåéñòâî, æèâååõìå ìíîãî ñêðîìíî.
Ðàáîòåõìå ìíîãî. Îáðàáîòêàòà íà âúëíàòà ñå èçâúðøâàøå îò æåíèòå
â ñåìåéñòâîòî. Ñ èãëà ïëåòÿõìå äàíòåëè (“êóå”), ñ êîèòî ñè óêðàñÿâàõìå
êúðïèòå çà ãëàâà.

Ñâåêúð ìè Íèêîëà Àíäîíîâ ñå îáåäèíè ñ Äèìèòúð Êàëóäîâ, Èë÷î
Áèíåâ è Ðóñè Éîðäàíîâ è íàïðàâèõà êîîïåðàöèÿ. Òîãàâà â Áóðãàñ áåøå
äîøúë ìèíèñòúðúò íà çåìåäåëèåòî è ñúïðóãúò ìè Ñòåôàí Íèêîëîâ
õîäè â ãðàäà è ñå ñðåùíà ëè÷íî ñ íåãî, çà äà èì ðàçðåøè ñúçäàâàíåòî
íà òàçè êîîïåðàöèÿ. Îòíà÷àëî ðàáîòàòà òðúãíà, êóïèõà êðàâè, ñúçäàäîõà
ôåðìà; èìàõìå òðàêòîð è âúðøà÷êà, íà ïîñëå íå ñå ðàçáðàõà è ñå
ðàçäåëèõà.”

Ñïîìåíè íà Äîíêà Ñòåôàíîâà Íèêîëîâà
(çàïèñàíè îò Ðóñêà Æå÷åâà íà 5.08.2001ã.)
“Ïîìíÿ õóðêàòà íà áàáà. Òÿ áåøå óêðàñåíà ñ ôèãóðêè, î÷åðòàíè ñ
ìåòàëíè ïëàñòèíêè.
Çàïàñêàòà é áåøå èçðàáîòåíà îò êîæà, áîÿäèñàíà â ÷åðâåíî è çåëåíî.
Íà íåÿ áÿõà èçðÿçàíè êðàñèâè ôèãóðêè, à íà êðàÿ áåøå èçðÿçàíà êàòî
“ôåñòîí”.
Çà çàïàñêàòà áåøå çàâúðçàíà òúíêà êîæåíà âðúâ÷èöà, íà êðàÿ íà
êîÿòî áåøå çàâúðçàíà ñðåáúðíà ïàðà. Òÿ ñëóæåøå çà çàòÿãàíå íà
êúäåëÿòà êúì õóðêàòà, à ñðåáúðíàòà ïàðà ñå ìóøêàøå âúâ âðúâ÷èöàòà,
çà äà íå ñå ðàçâúðçâà çàïàñêàòà. Íà ñàìàòà çàïàñêà èìàøå áó÷íàòà

21

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

ìàëêà òðåñ÷èöà, ïîòîïåíà â êàòðàí. Ñ íåãî áàáà ñè íàìàçâàøå ïðúñòèòå
ïðè ïðåäåíå, çà äà ìîãàò ïî-ëåñíî äà ñå èçòåãëÿò æèöèòå.”

Ïðåñåëíèöè îò Ðóñèÿ
Èç ñïîìåíèòå íà Ðóñè Éîðäàíîâ: “Îêîëî 1904-05 ã. äîéäîõà 7-8
ðóñêè ñåìåéñòâà. Òå ñå çàñåëèõà íà áðåãà íà åçåðîòî, äî Àéòîñêàòà
ðåêà. Íå èì õàðåñàõà, îáà÷å, ãîëîòî ïîëå, òèíÿòà, êîìàðèòå è êàëòà è
òå ñå ïðåñåëèõà, îòíà÷àëî äî “Âèñîêèÿò áðÿã” íà åçåðîòî, ïîñëå â ñåëî
Ëîçîâî (Áàòàðëà). Êàêòî âå÷å ñïîìåíàõìå, ðèáàðè-ðóñíàöè æèâååõà è
äî Ïîìïåíàòà ñòàíöèÿ, íî âïîñëåäñòâèå è òå ñå ïðåñåëèõà â Ëîçîâî.
Ñëåä ãîäèíè âúâ Âàÿêüîé ñå âúðíà ñåìåéñòâîòî íà Ïåòúð Êàìåíñêè,
à îò ñåëî Êàìåíî (Êàéëèè) ñå ïðåñåëè ñåìåéñòâîòî íà Àíäðåé ×èïîâñêè.”

Ïðåñåëíèöè îò Ñëîâàêèÿ (Àâñòðîóíãàðèÿ)
Èç ñïîìåíèòå íà Ðàäêà Áîæèëîâà: “Àâñòðèéöèòå” èäâàò â
ñåëîòî ïðåç 1907 ã. Ïðåñåëâàò ñå îò Ñëîâàêèÿ, íî òúé êàòî òîãàâà òÿ å
â ïðåäåëèòå íà Àâñòðîóíãàðñêàòà èìïåðèÿ, â ñåëîòî çàïî÷âàò äà ãè
íàðè÷àò “àâñòðèéöè”.
Ïúðâîíà÷àëíî èäâàò îêîëî 17 ñåìåéñòâà. Çà Áúëãàðèÿ òå íàó÷àâàò
îò âåñòíèöèòå, êúäåòî ïðî÷èòàò çà ïîêàíàòà íà êíÿç Ôåðäèíàíä, ñ êîÿòî
òîé ïðèçîâàâà ñúîòå÷åñòâåíèöèòå ñè äà äîéäàò â Áúëãàðèÿ è äà
ïîäïîìîãíàò ðàçâèòèåòî íà çåìåäåëèåòî é.
Ñëåä èäâàíåòî ñè â ñåëîòî òå çàêóïóâàò ÷èôëèøêà çåìÿ â
ìåñòíîñòòà “Éîðäóì éîëó” è “×àðäàê òàðëà” (â äâîðà íà Ãåîðãè
Äîí÷åâ). Ïîñòðîÿâàò ñè êúùè îêîëî ãëàâíàòà óëèöà, â ó÷àñòúêà îò
öåíòúðà äî æ.ï. ïðåëåçà.
Ñëîâàöèòå äîíàñÿò ïðîãðåñà â îáðàáîòâàíåòî íà çåìÿòà: îðàò
ñ äâà ÷èôòà êîíå è æåëåçåí ïëóã âìåñòî ñ âîëîâå, áèâîëè è äúðâåíî
ðàëî; çà ïúðâè ïúò èçïîëçâàò òðàêòîð, ñåÿëêà, æåëåçíè áðàíè, æúòâàðêà
è âúðøà÷êà.
Îáëåêëîòî íà ìúæåòå íå ñå îòëè÷àâà îò ãðàäñêîòî - òå íîñÿò
êîñòþìè, ðèçè, âðàòîâðúçêè, îáóâêè, áîòóøè, áàëòîíè è êàñêåòè.
Æåíèòå íîñÿò ñëîâàøêà íîñèÿ. Äðåõèòå èì ñå ñúñòîÿò îò äâå ÷àñòè
- ïîëà è áëóçà. Ïîëàòà å îò åäíîöâåòåí ïëàò è å óøèòà ñúñ ñèëåí
“íàáîð”. Àâñòðèéêèòå ñè øèÿò ïðåñòèëêè îò ïëàòà íà ïîëàòà è ñàìî çà
êóõíÿòà, áÿëà ïðåñòèëêà. Ïîëàòà è ïðåñòèëêàòà ñà óêðàñåíè ñ äâà âèäà
“êîðäåëè” (ïàíäåëêè). Òå ñà ðàçíîöâåòíè, íî ñà ñúîáðàçåíè ñ öâåòà íà
ïîëàòà. Áëóçàòà å ïðàâà, ñ âèñîêà ÿêà è ñ êîï÷åòà îòïðåä. Îò ïëàòà íà
22

Ãëàâà ²²². ÍÀÑÅËÅÍÈÅ

ðîêëÿòà ñè øèÿò è êâàäðàòíè êúðïè çà ãëàâà.
Ñëîâàøêèòå ñåìåéñòâà íå óñïÿâàò äà ñâèêíàò ñ óñëîâèÿòà íà æèâîò

âúâ Âàÿêüîé è íà íÿêîëêî ïúòè ñå èççåëâàò. Â ñåëîòî îñòàâà ñàìî Ìàðà
Äàíöèíã ñ äåöàòà ñè, ìîæå áè çàùîòî òóê å ïîãðåáàí ñúïðóãúò é Ìàöî.”

Íàêðàÿ òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å â “àâñòðèéñêèòå” ñåìåéñòâà
èìà è ñúðáè, õúðâàòè, óíãàðöè è íåìöè, à íå ñàìî ñëîâàöè.

Ïðåñåëíèöè îò Ñòàðîçàãîðñêî
Èç ñïîìåíèòå íà Ðàé÷î Äîí÷åâ: “Êîãàòî ñå ïðåñåëèõìå âúâ
Âàÿêüîé ïðåç 1913 ã., òóê çàâàðèõìå Ãåîðãè Èâàíîâ Ðóñåâ îò ñåëî
Äúëáîêè, Ñòàðîçàãîðñêî. Ìèñëÿ, ÷å ïðåñåëíèöèòå îò Ñòàðîçàãîðñêî
ñå çàñåëâàò âúâ Âàÿêüîé â ïåðèîäà 1905-1910 ã. Òå èäâàò â Áóðãàñêèÿ
êðàé, çà äà òúðñÿò ðàáîòà êàòî ñåçîííè ðàáîòíèöè. Ðàáîòÿò ïî
ñòðîåæèòå â Áóðãàñ, íà ðèáàðñêèòå ëîäêè è â ÷èôëèöèòå êàòî ðàòàè.
Èäâàò, íî ñå óïëàøâàò îò ìàëàðèÿòà è áÿãàò. Çà ïîñòîÿííî ñå çàñåëâàò
ñàìî íÿêîëêî ñåìåéñòâà.
Íîâîòî, êîåòî äîíàñÿò âúâ Âàÿêüîé ïðåñåëíèöèòå îò Ñòàðîçàãîðñêî,
ñà îâîùíèòå äðúâ÷åòà. Ïðåäè òÿõíîòî èäâàíå îâîùíè äðúâ÷åòà èìà
ñàìî â ÷èôëèêà íà Àðíàóò Õàñàí. Ïî äâîðîâåòå íå ñå çàñàæäàò
äðúâ÷åòà, çàùîòî íèâîòî íà ïîäïî÷âåíàòà âîäà å âèñîêî è ñå ñìÿòà,
÷å ùîì êîðåíèòå èì äîñòèãíàò äî íåÿ, äðúâ÷åòàòà ùå èçñúõíàò. Îêàçâà
ñå, îáà÷å, ÷å íÿêîè ñîðòîâå âèðåÿò. Ïðåñåëíèöèòå îò Ñòàðîçàãîðñêî
äîíàñÿò è çàñàæäàò: áeëè ñëèâè, îðåõè, ÷åðíèöè, âèøíè è êðóøè. Â
ãðàäèíèòå ñè çàñàæäàò è ÷åðâåí òðåíäàôèë, êîéòî òå íàðè÷àò “ãþë”.
Èç ñïîìåíèòå íà Ñòîÿíêà Íèêîëîâà-Òÿíà: ”Ñòàðîçàãîðñêèòå
íîñèè ñà êðàñèâè. Ñóêìàíúò èì å óêðàñåí ñúñ ñóêíåíè èëè àòëàçåíè
ëåíòè, âúðõó êîèòî â ðåäè÷êà ñå íàðåæäàò êðúã÷åòà îò ñúùèÿ ïëàò.
Àòëàçåíèòå ëåíòè ñà ñèíè, ÷åðâåíè, çåëåíè è áåëè. Íà êðúñòà ñè íîñÿò
êîëàí÷å, êîåòî çàâúðøâà îòçàä ñ äâå ëåíòè, äúëãè äî ðèçàòà è øèðîêè
îêîëî òðè ïðúñòà, óêðàñåíè ñ ïóë÷åòà. Ðèçèòå ñà áåëè, ñ øåâèöà îêîëî
ïàçâàòà è îêîëî äîëíèÿ êðàé. Ïî-äúëãè ñà îò ñóêìàíà ñ 4-5 ïðúñòà.
Ðúêàâèòå èì çàâúðøâàò ñ èçïëåòåíà íà åäíà êóêà äàíòåëà. Çàáðàäêèòå
ñà óêðàñåíè ñ äàíòåëà è ìúíèñòà.
Ïðåñòèëêèòå èì ñå îòëè÷àâàò îò ïðåñòèëêèòå íà äðóãèòå
ïðåñåëíèöè ïî òîâà, ÷å ñà óêðàñåíè ñ ïúñòðè öâåòÿ, êîèòî íå ñà
áðîäèðàíè, à “ôúêàíè”. Ïëàòúò, îò êîéòî ñà èçðàáîòåíè ïðåñòèëêèòå å
“ìîäåíî” òúêáí, íà “ñèòíè î÷è÷êè”. Ïëàòúò å èçòúêàí íà ïàìó÷íà
îñíîâà ñ âúëíåí âúòúê. Â äîëíèÿ êðàé íà ïðåñòèëêàòà ñå èçðàáîòâàò
òðè ÿðêî÷åðâåíè ðîçè; ïîñëå îò äâåòå èì ñòðàíè ñå ïðàâÿò æúëòè è

23

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

âèîëåòîâè òåìåíóãè è òàêàïîëó÷åíîòî âåí÷å çàâúðøâà ñ êëîíêè
“ìîìèíî ñúðöå”. Òîçè âåíåö îò ïúñòðè öâåòÿ ñå èçðàáîòâà îò êàìèëñêà
ïðåæäà, íàðå÷åíà “òåôòèê”. Öâåòîâåòå ñà ÿðêè è ìíîãî òðàéíè. Çà
èçðàáîòâàíåòî ñå èçïîëçâà ñïåöèàëíà èãëà çà “ôúêàíå”.

Ïðåñåëíèöè îò ñåëî Òàðôà, ×àòàëäæåíñêî
(Êðàåâåäñêè ìàòåðèàëè, ñúáðàíè îò Ñòîÿí Áîåâ, ó÷àñòíèê â
ïðåñåëâàíåòî îò ñ. Òàðôà, è Åëåíà Áîåâà, òàðôàëèéñêà ñíàõà)

Ñåëî Òàðôà
Êèòíîòî áúëãàðñêî ñåëî Òàðôà, îêîëèÿ ×àòàëäæåíñêà, îáëàñò
Öàðèãðàäñêà, å ðàçïîëîæåíî íà 40 êì îò Öàðèãðàä, â Þãîèçòî÷íà
Òðàêèÿ. Ìåñòíîñòòà å ðàâíèííà, ñ ìàëêè âúçâèøåíèÿ, êîèòî ñà
ïîñëåäíèòå ðàçêëîíåíèÿ íà Ñòðàíäæà ïëàíèíà. Íà èçòîê îò ñåëîòî ñå
íàìèðàò: ñëàäêîâîäíîòî Äåðêîñêî åçåðî; ðåêà Àñú-äåðå, â óñòèåòî
íà êîÿòî ðàñòàò âîäíè ëèëèè, íàðè÷àíè îò ìåñòíîòî íàñåëåíèå
“äèâåòàáàí” (“êàìèëñêà ñòúïêà”), ðåêà ×àóøåâà, êîÿòî ìèíàâà ïðåç
öåíòúðà íà ñåëîòî, ðåêà Àëåìîîë, íà êîÿòî âîäÿò äîáèòúêà çà âîäîïîé.
 çåìëèùåòî èìà ìíîãî èçâîðè: Òóëàáóíàð, Áàáèí Ìàðèèí
êëàäåíåö, Ãåí÷îâ êëàäåíåö è Îðòà áóíàð, à âúâ âñåêè äâîð -
êëàäåíåö. Èçîáùî ìåñòíîñòòà å áîãàòà íà âîäà çà ïèåíå, ïîðàäè êîåòî
å ïîñòðîåí ñïåöèàëåí âîäîïðîâîä çà âîäîñíàáäÿâàíåòî íà Öàðèãðàä,
âïîñëåäñòâèå èçîñòàâåí.
Èçâåñòíè ìåñòíîñòè îêîëî ñåëî Òàðôà ñà: “Êåìåðèòå”,
“Êàïèòàíúò”, “Òàáèòå”, “Ñúðòà”, “Àíàñòàñèåâà ñòåíà” (ïîñòðîåíà â
ïåðèîäà 492-518 ã. îò Âèçàíòèÿ ñðåùó íàïàäåíèÿòà íà ïðàáúëãàðèòå),
“Õàéäóò-áóíàð”, “Õàéäóò-ñîôðàñú”, “Êàëäúðúìäæèêà” (ïîëóðàçðóøåí
ðèìñêè ïúò), “Äîìóñïîëÿíà”, “Àòàíàñîâèÿ ÷åèð”.
Îêîëî ñåëîòî ñå íàìèðàò è íÿêîëêî àÿçìè: “Ñâ. Ñïàñ”, “Ñâ.
Àðõàíãåë”, “Ñâ. Ñâ. Êèðèë è Ìåòîäèé”.
Îñâåí Òàðôà â òîçè ðàéîí èìà è äðóãè áúëãàðñêè ñåëà: Ñîóñ,
Äåðêîñ, ×àíàê÷èÿ, Òàøåë, Áîæäåð, ×èôëèêêüîé, Êàëú÷ëú,
Êþ÷þêñåéìåí è äð.
Ñïîðåä Äàôèíêà Ïåòðîâà Êúíåâà â ñåëî Òàðôà èìàëî 300 êúùè.
Òÿ ïîìíè, ÷å íà Ãåðãüîâäåí â öúðêâàòà äîíàñÿò 300 ïå÷åíè àãíåòà, ïî
åäíî îòâñÿêà êúùà, çà äà ãè áëàãîñëîâè ïîïúò;
Ñïîðåä Àòàíàñ Ïàóíîâ - 93-ãîäèøåí, â ñåëîòî èìàëî 300 êúùè è
1500 æèòåëè;
Ñïîðåä Ãåîðãè Àÿíîâ â ñåëîòî èìàëî 360 êúùè.
(Ãîðåïîñî÷åíèòå äàííè ñà âçåòè îò ïóáëèêóâàíèòå â I-âè òîì íà
“Èñòîðèÿòà íà Îêðúæåí èñòîðè÷åñêèÿ ìóçåé - ãðàä Áóðãàñ”
ñâåäåíèÿ, ñúáðàíè îò Íåéêî Òîäîðîâ - ïîñëåäíèÿ êìåò íà ñåëî Òàðôà.)

24

Ãëàâà ²²². ÍÀÑÅËÅÍÈÅ

Òàðôà å ãîëÿìî ñåëî. Äåëè ñå íà “Ãîðíà ìàõàëà” è “Äîëíà
ìàõàëà”, à òå ñå äåëÿò íà ïî îùå äâå ìàõàëè: “Ñòîÿíîâàòà” è
“Ìèíåâàòà”, “Áîþâàòà” è “Ñòàí÷åâàòà”.

Èìåòî íà ñåëîòî ñå èçìåíÿ ìíîãîêðàòíî ïðåç äúëãîòî ìó
ñúùåñòâóâàíèå îò äðåâíîñòòà äî íàøè äíè: Òèðêà, Òàèð-ôàêúð, Òàãàâëà,
Òàðèôà-êüîé.

Íàøèÿò ñúãðàæäàíèí Íèêîëà ×àóøåâ, âå÷å ïîêîéíèê, ñå îïèòâà äà
ðàçáåðå êàê ñåëîòî å ïîëó÷èëî èìåòî ñè. Òîé ñå ñðåùà ñ âèäíè è
îáðàçîâàíè òàðôàëèéöè - àäâîêàòà Òîäîð Ñàðàíäåâ è ïèñàòåëÿ Ãåîðãè
Èëèåâ. Òîäîð Ñàðàíäåâ ìó ðàçêàçâà, ÷å â íÿêîè òóðñêè àðõèâè ñåëîòî
å çàïèñàíî ñ èìåòî Òàèð-ôàêúð, êîåòî ùå ðå÷å “óìíèÿ/áåäíèÿ Òàèð”.
Îò òîâà èìå èäâà è ñúêðàòåíîòî íàçâàíèå “Òàðôà”. Òîäîð Ñàðàíäåâ
äîïóñêà è äðóãî îáÿñíåíèå - ÷å èìåòî èäâà îò òàðôîâèòå äúðâåòà,
êîèòî ðàñòàò îêîëî ñåëîòî.  ðàçãîâîð ñ Ãåîðãè Èëèåâ, Íèêîëà ×àóøåâ
å óïðåêíàò çà òîâà, ÷å êîãàòî ñå çàñåëâàò âúâ Âàÿêüîé, íå íàðè÷àò
ñåëîòî Íîâà Òàðôà (çàðàäè ãîëåìèÿ áðîé íà äîøëèòå òàì òàðôàëèéñêè
ñåìåéñòâà - 120).

Ñïîðåä Ãåîðãè Èëèåâ èìåòî íà ñåëî Òàðôà èäâà îò äðåâíîñòòà,
òúé êàòî îùå â Îìèðîâàòà “Èëèàäà” (VIII â. ïð.í.å.), âúâ Âòîðà ïåñåí,
â ñòèõîâå 597-599, è â ñòèõîâå 530-535, ñå ñïîìåíàâà çà ñåëèùå îò
Åãåÿ ñ òàêîâà èìå:

“...Íÿêîè ïúê áîéöè æèâååõà â Êëèìàð,
Îëóñ, Êèíîñ, Áåñà è Ñïàðòà,
à äðóãè - â õóáàâàòà ïðåëåñò íà Åãåÿ, â Òàðôà”.
Îòêúäå èäâàò áúëãàðèòå â ñåëî Òàðôà - îòãîâîð íà òîçè âúïðîñ
íàìèðàìå â ðàçêàçèòå íà òåõíèòå ïîòîìöè. Îò òÿõ íàó÷àâàìå, ÷å â
Òàðôà èìà ïðåñåëíèöè îò ðàéîíèòå íà Åëåíà, Êîïðèâùèöà, Òåòåâåí,
×èðïàí, Ïàíàãþðèùå, Êþñòåíäèë, Ñîôèÿ è îò Ìàêåäîíèÿ. Îòòàì òå
ñå èçñåëâàò çàðàäè ðîáñêèòå óñëîâèÿ íà æèâîò â áúëãàðñêèòå çåìè.
Óïðàæíÿâàò ðàçëè÷íè çàíàÿòè è ñå âúçïîëçâàò îò äîáðèòå âúçìîæíîñòè
çà ñòîïàíñêà äåéíîñò, ñâúðçàíà ñ èçõðàíâàíåòî, îáëè÷àíåòî è
îáñëóæâàíåòî íà òóðñêàòà àðìèÿ è íà íàñåëåíèåòî íà Öàðèãðàä. Òå
óñïÿâàò äà íàòðóïàò èìîòíî ñúñòîÿíèå è äà îñèãóðÿò ñíîñåí æèâîò çà
ñåìåéñòâàòà ñè. Ìåæäó òÿõ èìà:
- âúãëèùàðè - òå äîáèâàò âúãëèùà â ãîðèòå îêîëî Òàðôà, à
âïîñëåäñòâèå ñëèçàò è ñè ïîñòðîÿâàò êúùè â ñåëîòî;
- äæåëåïè - òúðãîâöè íà äîáèòúê, êîèòî ãî çàêóïóâàò ïî
áúëãàðñêèòå çåìè è ãî äîêàðâàò â Öàðèãðàä. Êîãàòî âèæäàò êàêâè
óñëîâèÿ çà òúðãîâèÿ èìà â òîçè îãðîìåí ãðàä, îñòàâàò è ñå çàñåëâàò â
îêîëíîñòèòå ìó;
- áåãëèê÷èè - çàìîæíè áúëãàðè, êîèòî îòêóïóâàò ïðàâîòî äà
ñúáèðàò äàíúöè ïî äîáèòúêà îò ðàÿòà. Òå ïúòóâàò ÷åñòî äî Öàðèãðàä,

25

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

çà äà çàíåñàò ñúáðàíèòå ïàðè. Ñëåä êàòî íàòðóïâàò ïî-ãîëÿìî
ñúñòîÿíèå, çàêóïóâàò èìîòè è îñòàâàò äà æèâåÿò çà ïîñòîÿííî â ðàéîíà
íà ñòîëèöàòà;

- âîéíèöè - áúëãàðè íÿìàò ïðàâî äà ñëóæàò â òóðñêàòà àðìèÿ, íî
ãè âçèìàò äà ñëóæàò â îáîçà. Òå ñà êîíÿðè, ñàðà÷è, æúòâàðè, êîñà÷è è
äð. Òàì òå ñëóæàò äúëãè ãîäèíè è ñëåä óâîëíÿâàíåòî ñè ñå çàñåëâàò â
Òóðöèÿ.

Ñåëî Òàðôà íå å ïëàíèðàíî. Êúùèòå ñà ïîñòðîåíè òàêà, êàêòî
ïîçâîëÿâà òåðåíúò.  öåíòúðà íà ñåëîòî ñå íàìèðà ÷àðøèÿòà; òàì å
è ñåëñêèÿò ìåãäàí. Íà ñåâåðîçàïàäíàòà ìó ÷àñò òàðôàëèéöè ïîñòðîÿâàò
ó÷èëèùåòî è öúðêâàòà. Ñðåùó òÿõ ñå íàìèðà ñåëñêèÿ äþêÿí, “òàáèòå”
(êàçàðìèòå) è êîíþøíèòå íà åäíà ìàëêà êàâàëåðèéñêà ÷àñò.  ñãðàäàòà
íà ó÷èëèùåòî ñå ïîìåùàâàò îùå æàíäàðìåðèÿòà è îáùèíàòà. Âñè÷êè
öåíòðàëíè óëèöè ñà ïîêðèòè ñ êàëäúðúì.

 þæíàòà ÷àñò íà ñåëîòî ñà ðàçïîëîæåíè äþêÿíèòå íà âëàñèòå
Ãåîðãè è Êî÷î.

 ñåâåðíàòà ÷àñò - äþêÿíèòå íà áðàòÿòà Êîñòà, Àòàíàñ è Àïîñòîë
è íà Ñòîÿí Ïåòðîâ.

 ãîðíàòà ìàõàëà, îòäåëåí îò äðóãèòå, å äþêÿíúò íà âëàõà Ùåðþ.
 öåíòúðà ñå íàìèðàò ìàãàçèíèòå íà ÷îðáàäæè Ñàðàíäè è íà
×àìàøèðà.
Ñåëî Òàðôà å öåíòúð íà ñàìîñòîÿòåëíà îáùèíà, îáõâàùàùà è
ñåëàòà Ñîóñ, Èíäæåêüîé, Ëàçàðêüîé, Æåëåïêüîé è Ñàðáåãëèè.
Ïîëèöåéñêèÿò ó÷àñòúê å â åäíà îò ñòàèòå äî ñåëñêèÿ äþêÿí.
Ïúðâèÿò áúëãàðñêè êìåò íà ñåëîòî å âíóêúò íà Êàáàñàêàëà -
Íåäåë÷î Àòåãîâ. Äúëãè ãîäèíè êìåòóâà Ñòîÿí Ìóõòàðåâ, à ñëåä íåãî
êìåòîâå ñà Êúíþ Ìóòàô÷èåâ è Ìàíîë Ìàâðîäèåâ.
Ïðè êìåòóâàíåòî íà Ìàíîë Ìàâðîäèåâ è ñèíúò ìó ßíêî Ìàíîëîâ
ñ. Òàðôà ñïîðè ñ ãðúöêîòî ñåëî Äæåíêüîé çà ìåðèÿòà. Äåëîòî (äàâèÿòà)
ñïå÷åëâàò òàðôàëèéöè. Çà äà ñè îòìúñòÿò, ãúðöèòå îòâëè÷àò äâå äåöà
îò ñ. Òàðôà, óáèâàò ãè è ãè çàõâúðëÿò â ëîíãîçà. Ìàéêàòà íà åäíî îò
äåöàòà óìèðà îò ìúêà. Çà íåãî òàðôàëèéêè ïåÿò ïåñåí:
“Ìàíîë÷î ëå, êàäúíêàéìàòëú,
êàê ñå èçëúãà, ÷å ñå èçãóáè...”.
Óâàæàâàí êìåò å Ñàðàíäè ÷îðáàäæè, ïîñëå - Ñòîÿí Ïåòðîâ, è
ïîñëåäåí, ïî âðåìå íà Áàëêàíñêàòà âîéíà, Íåé÷î Òîäîðîâ.  îáùèíàòà
ñå ïàçè ïå÷àòúò íà ñåëîòî (“ìþõþðúò”).
Êðúùåëíèòå, âåí÷àëíèòå è ñìúðòíèòå àêòîâå ñå èçäàâàò íà òóðñêè
åçèê â îêîëèéñêèÿ öåíòúð - ãð. ×àòàëäæà.
Îñâåí êìåòà, ñëóæèòåëè íà îáùèíàòà ñà:
· Ïúäàðèíúò, êîéòî ïàçè ñåëñêèòå èìîòè;
· Êåõàÿòà, êîéòî áèå áàðàáàíà è ÷åòå ñúîáùåíèÿòà, ïúðâî ïðåä
îáùèíàòà, à ïîñëå íà íÿêîëêî ìåñòà èç ñåëîòî;
26

Ãëàâà ²²². ÍÀÑÅËÅÍÈÅ

· Ãîðñêèÿò ïàçà÷;
· Ñåëñêèÿò ãîâåäàð, îâ÷àð, êîçàð (òÿõíîòî çàïëàùàíå å â íàòóðà).
Äúðæàâíèòå è îáùèíñêèòå äàíúöè ñå ñúáèðàò îò áèðíèöè,
ïðåäñòàâèòåëè íà òóðñêàòà âëàñò. Çà áèðíèöè ñà íàçíà÷àâàíè ãðàìîòíè
ãúðöè è ìíîãî ðÿäêî áúëãàðè.
Ïëàùàò ñå íàòóðàëíè è ïàðè÷íè äàíúöè. Äî 1908 ã. èìà äàíúê
“èøóð”. Ïî âðåìå íà âúðøèòáà, ùîì ñòîïàíèíúò îâúðøåå çúðíîòî,
èäâà òóðñêè ÷èíîâíèê îò êìåòñòâîòî, èçìåðâà çúðíîòî è îùå ñúùèÿ
äåí, äî çàëåç ñëúíöå, ñòîïàíèíúò òðÿáâà äà îòíåñå åäíà äåñåòà ÷àñò
îò æèòîòî â äúðæàâíèÿ õàìáàð. Îñâåí “èøóð” ñå ñúáèðà è äàíúê
“áåãëèê” - çà äîáèòúêà, “ñóñà ïàðàñú” - ïúòåí äàíúê, è “ãþìðþê” -
äàíúê ïî òþòþíà (ñúáèðàò ãî ò. íàð. ãþìðþê÷èè). Îñâåí òåçè íàòóðàëíè
äàíúöè èìà è ïàðè÷íè, êîèòî ñå èçïëàùàò íà êìåòà, à òîé ãè îòíàñÿ â
×àòàëäæà. Íà ñòåíèòå â ñòàÿòà íà êìåòà ñà çàêà÷åíè ñïåöèàëíè
äúñ÷èöè çà âñÿêî ñåìåéñòâî, êîèòî ñå íàðè÷àò “÷åòóëè”. Ùîì
ñòîïàíèíúò èçïëàòè ïàðè÷íèÿ ñè äàíúê, íà äúñ÷èöàòà ñå çàðÿçâà ðåçêà.
Äðóãà ïîäîáíà, íî ïî-ìàëêà äúñ÷èöà, ñòîïàíèíúò ïàçè ó äîìà ñè. Òàêà
ñå ñëåäè êîé ñè ïëàùà äàíúêà ðåäîâíî.
 ñåëîòî ñå ñòðîÿò íÿêîëêî âèäà êúùè:
à) åäíîåòàæíè - òàêèâà êúùè ïðàâÿò ïî-áåäíèòå õîðà. Çà îñíîâè
òå èçïîëçâàò äåáåëè ãðåäè (òàáàíè), à ñòåíèòå èçïëèòàò îò ëåñêîâè
ïðúòè è êîëîâå, çàáèòè â çåìÿòà. Ïîäúò å èçìàçàí ñ æúëòà ãëèíà è
ñëàìà. Ñ òàêàâà ãëèíà èçìàçâàò ñòåíèòå îòâúòðå è îòâúí. Êúùàòà
áåëîñâàò ñ âàð, êàòî íà äâàäåñåò ñàíòèìåòðà îò ïîäà íà ñòåíàòà ïðàâÿò
ëåíòè ñ ãëèíà, íàðå÷åíè “ïåðâàçè”. Ïðîçîðöèòå ñà ìàëêè, åäèíè÷íè.
á) äâóåòàæíè - âñúùíîñò òåçè êúùè ñå ñúñòîÿò îò ïðèçåìåí åòàæ,
ñòåíèòå (äóâàðèòå), íà êîèòî ñà èççèäàíè îò êàìúê. Â òîçè åòàæ ñå
ïîìåùàâà äþêÿíúò, çèìíèêúò èëè îáîðúò (äàìúò). Ãîðíèÿò åòàæ å
èçãðàäåí îò ïëåòåíè ñòåíè, à ñàìî çàäíàòà ÷àñò ñå èççèäâà îò êàìúê.
Íà ãîðíèÿ åòàæ èìà ñòàÿ ñ îãíèùå, îäàÿ è ïðóñò.
â) òóõëåíè - íàé-áîãàòèòå õîðà â ñåëîòî èìàò òóõëåíè êúùè -
Ñàðàíäè ÷îðáàäæè, Ñòîÿí Ïåòðîâ, âëàñèòå Ãåîðãè, Êî÷î è Ùåðþ, ßíêî
Ìóõòàðà, Ìå÷êà Ñëàâîâèòå. Êúùèòå èì ñà ñ äúñ÷åí ïîä (äþøåìå), ñ
ïîâå÷å íà áðîé ïðîçîðöè è ñ êðàñèâè ÷àðäàöè. Ãîðíèÿò åòàæ å èçäàäåí
íàâúí, íàä äîëíèÿ, ñ äúðâåíè ïîäïîðè-åðêåðè.
Áåëîñàíè îòâúí è îòâúòðå, êúùèòå èçãëåæäàò ÷èñòè è ñïðåòíàòè.
Ïðåä âñÿêà êúùà èìà öâåòíà ãðàäèíêà, îâîùíè äðúâ÷åòà è ëîçíèöà.
 êúùèòå ñòàèòå ñà ðàçïîëîæåíè òàêà:
ñòàÿ ñ îãíèùå,
îäàÿ - ñòàÿ çà ñïàíå; òàì å è äðåøíèêúò,
ñàéâàíò (íàâåñ, ñóøèíà).
 äâîðîâåòå èìà: êúùà, ñàëìà (çèìíèê), õàìáàð, ïëåâíèê (ïîíÿêîãà
ïëåâíèòå ñå èçãðàæäàò è íà õàðìàíèòå, êîèòî ñå íàìèðàò íà êðàÿ íà

27

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

ñåëîòî), îáîð è êîøàðà (êîøàðèòå çà ãîëåìè ñòàäà ñå íàìèðàò èçâúí
ñåëîòî - èëè â ãîðàòà, èëè â ïîëåòî). Ïî ñúùèÿ íà÷èí òàðôàëèéöè
ïîäðåæäàò äâîðîâåòå ñè è êîãàòî ñå çàñåëâàò âúâ Âàÿêüîé.

Òàðôàëèéñêàòà íîñèÿ å õóáàâà. Æåíèòå ÿ íîñÿò ñ äîñòîéíñòâî è
ðåâíîñòíî ÿ ïàçÿò.

Ìîìèòå íîñÿò òúêàíè ïàìó÷íè ôóñòè è áëóçè îò áÿëî òúíêî ïëàòíî.
Ïúðâî îáëè÷àò ðèçàòà îò áÿëî ïëàòíî, ñ ðúêàâè. Äàíòåëè óêðàñÿâàò
ÿêàòà è ïîëèòå. Ïîíÿêîãà â äîëíèÿ ñè êðàé ðèçàòà èìà áðîäèðàí êåíàð.
Òÿ å ïî-äúëãà îò êàôòàíà è áðîäåðèÿòà èëè äàíòåëàòà é ñå ïîäàâà ïîä
íåãî. Âúðõó òàçè ðèçà ñå íîñè ôóñòà îò õàñå, ñ äàíòåëà ïî äîëíèÿ êðàé,
êîÿòî ñå íàðè÷à “ïóêàíèöà”. Ãîðíàòà äðåõà å ôóñòàí èëè áÿë êàôòàí
íà ðàéåòà, ñ êðàñèâ âîëàí â êðàÿ, íàðå÷åí “åðáèëå”. Ïîíÿêîãà ôóñòèòå ñà
íà ïëèñåòà. Ìîìèòå íîñÿò ðú÷íî ïëåòåíè íà åäíà êóêà ÷îðàïè ñ êðàñèâè
ôèãóðè.

Îìúæåíèòå æåíè íîñÿò êàôòàíè, íî îò òúìíè öâåòîâå. Â äîëíèÿ
ñè êðàé òå ñà óêðàñåíè ñ ãàéòàíè. Ìíîãî ÷åñòî â äåëíè÷íè äíè, äîðè è
ïðåç çèìàòà, òå õîäÿò áîñè, ñàìî ñ êúñè âúëíåíè ÷îðàïè.

Êîñèòå ñè ñïëèòàò íà äúëãè òåæêè ïëèòêè, 5-6 íà áðîé, è ãè
çàáðàæäàò ñ òúíêè çàáðàäêè (ôàáðè÷íî ïðîèçâîäñòâî, “ãàçåòà”) âúâ
âèøíåâ èëè ÷åðâåí öâÿò, ñ ÷åðíè äàíòåëè èëè ðåñíè íàêðàÿ. Ïîä
çàáðàäêàòà ìëàäèòå áóëêè íîñÿò íèñêè ôåñ÷åòà. ×åñòî ñå íîñÿò è áåëè
çàáðàäêè, íàðå÷åíè “äþëáåíè”. Ìîìèòå ñå çàáðàæäàò “íà êîðíå”, ò.å.
êðàèùàòà íà çàáðàäêàòà ìèíàâàò âåäíúæ ïîä ïëèòêèòå, èçïúâàò ñå
íàãîðå è ñå çàâúðçâàò âñòðàíè.

Âúðõó êàôòàíèòå ñè îïàñâàò ïðåñòèëêè, òúêàíè åäíîöâåòíî, ñ òðè
ðåäà øàðêè â êðàÿ.

Ïðåìÿíàòà ñå äîïúëâà îò êðàñèâ êîëàí ñ ãîëåìè ñðåáúðíè “÷àïðàçè”
(÷àïðàç å çàêîï÷àëêàòà íà êîëàíà, èìàùà ôîðìà íà ëèñòà ñ ðàçëè÷íè
ìîòèâè). Êîëàíèòå ñå êóïóâàò îò Öàðèãðàä, íî ìîãàò äà ñå íàìåðÿò è
â äþêÿíèòå íà âëàñèòå.

Îñîáåíî êðàñèâî å îáëåêëîòî íà áóëêàòà. Òî ñå èçðàáîòâà îò ôèí
ïëàò, ñìåñ îò âúëíà è êîïðèíà. Âêëþ÷âà äúëãà ïëèñèðàíà ôóñòà âúâ
âèøíåâ öâÿò è åëå÷å. Êàòî äîïúëíåíèå êúì òîàëåòà íà áóëêàòà å
òúìíîñèíüîòî ÷îõåíî “êþðê÷å”, óêðàñåíî íàêðàÿ ñ ëèñè÷à êîæà. Áóëîòî
å ÷åðâåíî, óêðàñåíî ñúñ ñúðìåíè íèøêè. Íà ïàçâàòà íà áóëêàòà ãðåå
íàíèç îò àëòúíè, çàâúðçàíè íà êîïðèíåíà ïàíäåëêà. Îáóâêèòå é ñà ñ
òîê÷åòà; òÿõ ãè äîíàñÿò ñúùî îò ãîëåìèÿ ãðàä.

Íà ïðàçíèê âñè÷êè îáëè÷àò íîâàòà ñè ïðåìÿíà, à ìîìèòå è ìëàäèòå
íåâåñòè ñå ãèçäÿò ñ àëòúíè, äóáëè è ïåäîëèðè, êàêòî è ñ êðàñèâè
ïðúñòåíè, ãðèâíè è îáèöè - çëàòíè èëè ñðåáúðíè.

Ìúæêîòî îáëåêëî ñå ñúñòîè îò ïîòóðè îò òúêàí âúëíåí ïëàò (øàÿê)
- êàôÿâ èëè ÷åðåí íà öâÿò è áÿëà ðèçà îò òúêàí ïàìó÷åí (ëåíåí) ïëàò.
28

Ãëàâà ²²². ÍÀÑÅËÅÍÈÅ

Ãîðíèòå äðåõè íà ìúæà ñà èçðàáîòåíè îò äåáåë âúëíåí ïëàò. Òå ñà:
· ñàëòàìàðêà - åëåê;
· æàìàäàí - êúñà ãîðíà äðåõà ñ ðúêàâè;
· ÿìóðëóê - äúëãà âúëíåíà äðåõà ñ êà÷óëêà, áåç ðúêàâè.
Ëåòíèòå ìúæêè äðåõè ñà ïî-ëåêè è ñå øèÿò îò òúíêî ëåíåíî ïëàòíî.

Ïðàçíè÷íèòå äðåõè ñà áîãàòî óêðàñåíè ñ ãàéòàíè. Âñè÷êè óâèâàò îêîëî
êðúñòà ñè ãîëÿì âúëíåí ïîÿñ - ÷åðâåí èëè áÿë, çàâúðøâàù ñ ðåñíè â
äâàòà êðàÿ. Íà ãëàâàòà ñè íîñÿò ôåñîâå - íàëè æèâåÿò â Òóðöèÿ ?

Çà äåöàòà ñè æåíèòå øèÿò óäîáíè è ïðàêòè÷íè äðåøêè: ðèçêè,
ôóñòàí÷åòà, ïàíòàëîíêè è ïîòóðêè, à çà íàé-ìàëêèòå – ôóòú (çà
ìîì÷åíöàòà è çà ìîìè÷åíöàòà, íåùî êàòî ïîëè÷êè, íàïðàâåíè îò ãðóá
ïàìó÷åí èëè âúëíåí ïëàò, ñïîðåä ñåçîíà).

Ïî-êúñíî æåíèòå èçîñòàâÿò íèñêèòå ôåñ÷åòà è íîñÿò ñàìî çàáðàäêè,
à ïî-áîãàòèòå è ïî-îáðàçîâàíè ìúæå çàïî÷âàò äà íîñÿò êîñòþìè è
îáóâêè. Îáóâàò “åìèíèè” (÷åõëè), “êàëåâðè” è “êóíäóðè” (îáóâêè), íî
ñàìî â ïðàçíè÷íè äíè, à â äåëíè÷íè äíè íîñÿò öúðâóëè.

№ ÔÀÌÈËÈß ÁÐÎÉ ÍÀ ÍÈÂÈ È ÄÐÓÃÈ
ÏÐÈÒÅÆÀÂÀÍÈÒÅ ÏÐÈÒÅÆÀÂÀÍÈ
1. ÁÎÅÂÈ:
ÆÈÂÎÒÍÈ ÈÌÎÒÈ
Ñòîÿí
90 îâöå --
Èâàí 80 îâöå, 4 áèâîëèöè 150 äêà
40 îâöå 100 äêà
Äèìèòúð 80 îâöå 150 äêà
370 êîçè, 10 êðàâè, 3 âîëà, 4
Ïàóí áèâîëà 150 äêà
60 îâöå --
2. ÄßÄÎ ÏÀÓÍ È ÑÈ
ÍÚÒ ÌÓ ÀÒÀÍÀÑ 400 êîçè, 120 îâöå, 30 êðàâè, 200 äêà
6 âîëà, 2 áèâîëà 200 äêà
3. ÑÒÎßÍ ÌÀÐÈÍΠ200 îâöå 150 äêà
100 îâöå 300 äêà
4. ÏÀÓÍÎÂÈ: 500 îâöå, 3 ÷èôòà áèâîëè 300 äêà
1 ÷èôò áèâîëè 100 äêà
Áîþ 1 ÷èôò âîëîâå 100 äêà
1 ÷èôò âîëîâå
Ðàé÷î 1 ÷èôò áèâîëè, 100 îâöå, 30 --
êðàâè
Äèìî 200 äêà, áàêàëíèöà,
5. ÌÈÍÅÎËÀÐ 2 ÷èôòà âîëîâå, 2 ÷èôòà áè êðú÷ìà è êàôåíå
6. ÁÀÁÀÄÆÀÍÎÂÈ âîëè, êðàâè è êàìèëè
--
Ñòîÿí 150 îâöå, 5 ÷èôòà âîëîâå 300 äêà
Äèìèòúð
20 îâöå, 2 ÷èôòà áèâîëè 29
7. Ä. ÊÎËЮÎËÀÐ

ÑÀÐÀÍÄÈ ×ÎÐÁÀÄ

8. ÆÈ È ÁÐÀÒ ÌÓ ÍÅ

ÄÅË×Î

9. ÒÀÍÀÑ ÊÅÕÀß È
ÑÈÍÚÒ ÌÓ ÑÒÎßÍ

10. ÈÂÀÍ ÒÎÏÀËÀ

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

Êîãàòî òàðôàëèéöè òðúãâàò çà Áúëãàðèÿ, â ðîäíîòî ñè ñåëî òå
îñòàâÿò îêîëî:

30 000 äêà íèâè, ëèâàäè è ãðàäèíè, áåç ãîðèòå;
6 000 îâöå, 3 000 êîçè, 500 êðàâè, 150 áèâîëè, 500 âîëà è 65 êàìèëè.

Êîëêîòî è äà ñà òúðïåëèâè òàðôàëèéöè, â îòäåëíè ñëó÷àè òå òúðñÿò
ïðàâàòà ñè è ïðîÿâÿâàò íåïîêîðñòâî. Òå îáðàáîòâàò ïîä íàåì
çåìÿòà íà ÷èôëèêà Êóðòêüîé, êàòî ñðåùó òîâà äàâàò ïåòäåñåò
ïðîöåíòà îò ðåêîëòàòà íà áåÿ. Òîâà èì äîòåæàâà ìíîãî è ðåøàâàò äà
ïîòúðñÿò ïðàâàòà ñè. Òåõíè ïðåäñòàâèòåëè, íà÷åëî ñ êìåòà, îòèâàò â
êîíàêà è çàÿâÿâàò íà áåÿ, ÷å èñêàò äà çàêóïÿò îò íåãî çà ñåëîòî òàçè
çåìÿ, êîÿòî îáðàáîòâàò. Òîé ãè ïîñðåùà ñ ðóãàòíè, èçãîíâà ãè îò êîíàêà
è ñå îáðúùà êúì êìåòà ñ äóìèòå: “Òè, êîéòî îòâëå÷å æåíà ìè, èäåø
ñåãà äà âçåìåø è èìîòà ìè. Ùå òå îäåðà æèâ, àêî îùå ñåãà íå ñå
ìàõíåø îò ãëàâàòà ìè. Èìîòúò ñè íå äàâàì, ðàáîòåòå ãî, îò ðàáîòà
èçïóêàéòå äî åäèí, îò ìúêà ñå ñêàïåòå, íî äà çíàåòå, ÷å çåìÿòà å ìîÿ!
Äà áúäåòå ñëóãè - òîâà å ñúäáàòà âè. Ãîñïîäúò âè òàêà âè å îòðåäèë.
Èñêàòå äà ñòàíåòå ÷îðáàäæèè? ß ñå ïîãëåäíåòå - ïðèëè÷à ëè òîâà íà
îñàíêàòà âè”.

 Òàðôà èçâåñòåí ñúñ ñâîÿòà íåïîêîðíîñò å Áàáèí ßíèí Èâàí.Òîé
õîäè èç ñåëîòî è ïåå áóíòîâíè ïåñíè:

“Íå ùà ìàéêî íà ñóëòàíà
âåðåñèè äà ïëàùàì
èñêàì ãîðäî âúâ Áàëêàíà
çíàìå äà ðàçâÿâàì...”
Îòíà÷àëî òóðöèòå ãî ïðåñëåäâàò è çàòâàðÿò, íî ñëåä êàòî íå ìîãàò
äà èçëÿçàò íà ãëàâà ñ íåãî, ãî îáÿâÿâàò çà ëóä.
Áúëãàðèòå, êîèòî ñå ïðåñåëâàò ïúðâè â Òàðôà, áÿãàò îò áúëãàðñêèòå
çåìè - ïîðàäè áåç÷èíñòâàòà íà áàøèáîçóöè, êúðäæàëèè, òàòàðè è äðóãè
30

Ãëàâà ²²². ÍÀÑÅËÅÍÈÅ

ðàçáîéíèöè. Òå ñå íàäÿâàò, ÷å ùîì ñå çàñåëÿò áëèçî äî ñòîëèöàòà, ùå
æèâåÿò òèõî äàëå÷ îò ðàçìèðèöèòå. Íî âðåìåíàòà ñà íåñïîêîéíè è
õàéäóøêè ÷åòè íàâåñòÿâàò ñ. Òàðôà. Ñòàðî ñâúðòàëèùå íà õàéäóòè ñà
ìåñòíîñòèòå - “Õàéäóò áóíàð” è “Õàéäóò ñîôðàñú”, êîèòî ñå íàìèðàò
â ñåâåðíèÿ êðàé íà ñåëîòî, êúäåòî ðàñòå âåêîâåí äúá ñ ðàçêîøíà êîðîíà.

Ñëåä ñìúðòòà íà ñóëòàí Ñåëèì ²² ïðåç 1691 ã. çà÷åñòÿâàò îáèðèòå
è óáèéñòâàòà è äîðè ïî öàðñêèòå ïúòèùà å îïàñíî äà ñå ïúòóâà. Îòêúì
ñòðàíäæàíñêèòå ãîðè ñëèçàò ðàçáîéíèöè, îò êîèòî ñåëàòà íàîêîëî
ïðîïèùÿâàò. Âëàñòòà ïîñòàâÿ ïî êðúñòîïúòèùàòà è ãîëåìèòå äðóìèùà
ñòðàæè, à â çàïëàøåíèòå îáëàñòè èçïðàùà âîéñêà. Íî ïîëîæåíèåòî íå
ñå îïðàâÿ. Òîãàâà ñå ïîÿâÿâàò è ïúðâèòå õàéäóøêè ÷åòè.

 ñåëî Òàðôà ñ ëþáîâ è ïîäêðåïà ñå ïîëçâà íåóëîâèìèÿò Ñòîÿí
Âîéâîäà. Åäèí îò òóðñêèòå çàïòèè â ñåëîòî ñå çàêàíâà, ÷å ùå ãî
ëèêâèäèðà. Ñòîÿí íàó÷àâà çà òàçè çàêàíà è íà ñâîé ðåä ïðåäóïðåæäàâà
çàïòèåòî äà ìåðè äóìèòå ñè è äà ñè âúðâè òàì, îòêúäåòî å äîøúë,
çàùîòî â ïðîòèâåí ñëó÷àé, ñ åäèí êóðøóì ùå îòêúñíå óõîòî ìó. Òàêà è
ïðàâè - ñ ïúðâèÿ èçñòðåë îòêúñâà óõîòî íà òóð÷èíà, êîéòî ïîáÿãâà è
çàâèíàãè ñå îòêàçâà îò ñëóæáàòà ñè.

Âîéâîäàòà îáè÷à äà ïîìàãà íà áåäíèòå. Òîé äàâà ïàðè íà äÿäî
Ãàíþ äà ñè êóïè áèâîëè, çà äà íå ñè íîñè äúðâàòà íà ãðúá. Òîé íå ùàäè
÷îðáàäæèèòå, îò êîèòî âåäíúæ âçåìà îêîëî òðèñòà ëèðè, à Ãåîðãè Âëàõà
õðàíè ÷åòàòà ìó îò ñòðàõ çà êîæàòà ñè. Îò ñåëî Òàðôà êúì ÷åòàòà ñå
ïðèñúåäèíÿâàò Ãåîðãè Äàñêàëîâ, Ñòîÿí Ïåòðîâ, Àòàíàñ Çëàòàíîâ.

Âàæåí ìîìåíò îò îáùåñòâåíî-ïîëèòè÷åñêèÿ æèâîò â Òàðôà å
áîðáàòà çà áúëãàðñêî ó÷èëèùå è áúëãàðñêà öúðêâà.

Ñëåä Áåðëèíñêèÿ êîíãðåñ â Îäðèíñêà îáëàñò èìà ÷åòèðèíàäåñåò
åïàðõèè, íà÷åëî íà êîèòî ñòîÿò ãðúöêè âëàäèöè. À áúëãàðèòå èìàò ñàìî
åäíà åäèíñòâåíà åïàðõèÿ è òî ñúñ çàìåñòíèê-àðõèìàíäðèò. Ãúðöèòå
ó÷àñòâàò â îáëàñòíèòå, îêðúæíèòå è îáùèíñêèòå ñúâåòè. Áúëãàðèòå íÿìàò
ïðàâî íà òîâà. Íà òåçè ñúâåòè ñå ðàçãëåæäàò ìíîãî âàæíè âúïðîñè, êîèòî
æèâî èíòåðåñóâàò áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå, à èìåííî: ðàçïðåäåëÿíåòî íà
äàíúöèòå, îòêðèâàíåòî íà ó÷èëèùà, ñòðîåæ íà öúðêâè è äð. Âúçïîëçâàéêè
ñå îò îòñúñòâèåòî íà áúëãàðñêè ñúâåòíèöè, ãúðöèòå ïðåõâúðëÿò òåæåñòòà
íà äàíúöèòå âúðõó áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå, ãëàñóâàò çà çàòâàðÿíå íà
áúëãàðñêè ó÷èëèùà, ïðîãîíâàò è óáèâàò áúëãàðñêèòå ó÷èòåëè è ñâåùåíèöè
è ïî-âèäíè áúëãàðè, óíèùîæàâàò áúëãàðñêè êíèãè, èêîíè è íàäïèñè â
öúðêâèòå. Èçîáùî ãðúöêèòå ÷èíîâíèöè äåéñòâàò òàêà, çà äà îáåçâåðÿò
áúëãàðèòå è äà ãè ïðèíóäÿò äà ñå ãúð÷åÿò.

Íî èñêðàòà íà íàöèîíàëíîòî ïðîáóæäàíå çàïàëâà ñâåòëèíàòà íà
íàðîäíèÿ äóõ â Èçòî÷íà Òðàêèÿ.  Öàðèãðàä, â êâàðòàë “Ôåíåð”, ñå
íàìèðà ïðåäñòàâèòåëñòâîòî íà Ãðúöêàòà Âñåëåíñêà Öúðêâà. Ñ íåéíèòå
ñâåùåíèöè áúëãàðèòå âîäÿò äúëãîãîäèøíà æåñòîêà áîðáà çà ñâîåòî

31

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

äóõîâíî îñâîáîæäàâàíå.
Ïúðâèòå ñåëà, çàïî÷íàëè áîðáà çà áúëãàðñêà öúðêâà, ñà Òàðôà,

Äåðêîñ, Äàÿêàäúí è Äåëèîíóñ. Â òàçè áîðáà áúëãàðèòå ñà âîäåíè îò
Èâàí ×îðáàäæèåâ è Ïåòúð ßíåâ. Òå ñòàâàò æåðòâà íà ãðúöêèòå
ôàíàòèöè. Ïåòúð ßíåâ å ó÷èëèùåí èíñïåêòîð íà áúëãàðñêèòå ó÷èëèùà.
Íàçíà÷åíèåòî ñè ïîëó÷àâà îò åêçàðõèÿòà. Òîé îáèêàëÿ ñåëàòà è
íàñòîÿâà íàâñÿêúäå äà èìà ó÷èëèùå. Çàðàäè òàçè ìó äåéíîñò ãúðöèòå
íàåìàò óáèéöè, ïëàùàò èì è òå ãî óáèâàò.

Ïðåç 1839 ã. â ñ. Òàðôà å îñâåòåíà öúðêâàòà “Ñâåòè Ãåîðãè”. Ïðåç
1913 ã., ïî âðåìå íà Áàëêàíñêàòà âîéíà, èêîíèòå è öúðêîâíàòà óòâàð ñà
ïðåìåñòåíè â Ëîçåíãðàä è òàì åäíà òóðñêà äæàìèÿ å ïðåóñòðîåíà â
áúëãàðñêà öúðêâà. Êàêâî å ñòàíàëî ñ èêîíèòå ñëåä òðúãâàíåòî çà
Áúëãàðèÿ íå ñå çíàå.

Æåðòâà íà áîðáàòà çà áúëãàðñêà ïðîñâåòà ñòàâà è äÿäî Íåäåë÷î
Áàêúðäæèÿòà. Òîé ñå ãðèæè äà äîâåäå áúëãàðñêè ó÷èòåë â ñåëîòî,
çàðàäè êîåòî ãúðöèòå ìó óñòðîéâàò çàñàäà, êîãàòî ñå âðúùà îò Öàðèãðàä
è ãî óáèâàò äî ñ. Êàäúíêüîé. Íî íåãîâîòî äåëî íå ïðîïàäà. Ïî-êúñíî
ñèíúò ìó Ïåòêî çàâúðøâà ãèìíàçèÿ â Îäðèí è ñòàâà ó÷èòåë.

Çà æàæäàòà íà áúëãàðèíà äà ÷óå â öúðêâàòà áúëãàðñêà ðå÷, ñå
îñâåäîìÿâàìå îò ñòàòèÿ, ïîìåñòåíà â èçäàâàíèÿ òîãàâà â Öàðèãðàä
âåñòíèê “Ìàêåäîíèÿ”, áð. 28 / 7.07.1869 ã. Ñòàòèÿòà èçâåñòÿâà, ÷å íà
29.05.1869 ã., íà öúðêîâíèÿ ïðàçíèê Âúçíåñåíèå îò Òàðôà èçïðàùàò
÷îâåê íà êîí â öåíòðàëíîòî áúëãàðñêî ó÷èëèùå â Öàðèãðàä ñ ïîêàíà
êúì ó÷èòåëèòå è ó÷åíèöèòå äà ïðèñúñòâàò íà ïàíàèðà, êîéòî òàðôàëèéöè
îðãàíèçèðàò îêîëî àÿçìîòî “Ñâ. Ñâ. Êèðèë è Ìåòîäèé”. Àâòîðúò íà
ñòàòèÿòà ïðèñòèãà â ñåëîòî ñ ÷åòèðèìà ñâîè ó÷åíèöè.  äåíÿ, êîãàòî
òå èäâàò, àðõèìàíäðèò Àíòèì, ïðîòîñèíãåë, å ñëóæåáíèê è ñ äâàìà
ãðúöêè ïåâöè ïåÿò â öúðêâàòà íà ãðúöêè åçèê. Ùîì ãè âèæäà, ïðåêúñâà
ñëóæáàòà è ãè ïîêàíâà â îëòàðà. Òàì ó÷èòåëÿò è ó÷åíèöèòå èçïÿâàò
íÿêîëêî âúçãëàñà íà áúëãàðñêè åçèê. Òîãàâà Àíòèì (áúäåùèÿò
áúëãàðñêè åêçàðõ Àíòèì ²) êàçâà íà ãðúöêèòå ïåâöè äà íå ïåÿò, à
ó÷åíèöèòå, èçâúí ïðàâèëàòà íà êàíîíà, ïðîäúëæàâàò äà ïåÿò íà
áúëãàðñêè åçèê. Áåçêðàéíà å ðàäîñòòà íà ñåëÿíèòå äà ÷óÿò
áîæåñòâåíàòà ñëóæáà íà ìàòåðíèÿ ñè åçèê. Ìíîãî îò òÿõ ïëà÷àò îò
ðàäîñò.

Åäèí îò ïúðâèòå ó÷èòåëè â ñ. Òàðôà å Ìàêñèì Ôðàòåâ îò Ñîïîò,
ðîäåí ïðåç 1844 ã. Êúì 1870 ã. èäâà â Öàðèãðàä ñ ìàéêà ñè Ãàíà, òúé
êàòî ãîëåìèÿò ìó áðàò Èëèÿ å çàòâîðåí òàì, çàðàäè áóíòîâíè÷åñêà
äåéíîñò. Áàáà Ãàíà å ñìåëà è óïîðèòà áúëãàðêà Òÿ ñå ÿâÿâà ëè÷íî
ïðåä ñóëòàíà, çà äà èñêà àìíèñòèÿ çà ñèíà ñè. Ïî òîâà âðåìå Ìàêñèì
ñòàâà ó÷èòåë â Òàðôà. Ïî íåãîâà èíèöèàòèâà çà ïúðâè ïúò ñå ÷åñòâà
äåíÿò íà Ñâ. Ñâ. Êèðèë è Ìåòîäèé íà 11.05.1870 ã. Òîé ñå çàâðúùà â
Áúëãàðèÿ ïðåç 1873ã. è ñå óñòàíîâÿâà â ãð.Áóðãàñ, êúäåòî å ðúêîïîëîæåí
32

Ãëàâà ²²². ÍÀÑÅËÅÍÈÅ

çà ñâåùåíèê è êúäåòî æèâåå äî ñìúðòòà ñè ïðåç 1919ã .
Ïúðâàòà ðåäîâíà ó÷åáíà ãîäèíà â ñ. Òàðôà å îòêðèòà ïðåç 1869/

1870 ã. ñ ó÷èòåë Òîäîð Èëèåâ, çåò íà ïîï Ìàêñèì. Ïðåç 1870 ã. ñå
ïðîâåæäà è ïúðâèÿò ãîäèøåí èçïèò. Ñâåäåíèÿ çà òîâà ñúáèòèå ñà
ïóáëèêóâàíè âúâ â-ê “Ìàêåäîíèÿ” îò 2.03.1871 ã. Àâòîðúò Ëàçàð
Íèêîëîâ Äàãîðåâ ðàçêàçâà, ÷å ïîëó÷àâà ïîêàíà îò Áúëãàðñêîòî
áëàãîòâîðèòåëíî áðàòñòâî â Öàðèãðàä äà ïîñåòè ñåëàòà Òàðôà è
×àíàê÷è, çàåäíî ñ ãîñïîäàòà Ä. Ðóñåâ è Õð. Ïàíè÷êîâ, çà äà ïðèñúñòâàò
íà ãîäèøíèÿ èçïèò. Êîãàòî ïðèáëèæàâàò Òàðôà, òå âèæäàò â êðàÿ íà
ñåëîòî äà ãè î÷àêâàò ãðóïà äå÷èöà, ñïðåòíàòè è ÷èñòè÷êè. Ùîì âèæäàò
ïðèñòèãàùèòå ãîñòè, äåöàòà ñå çàòè÷àò êúì ó÷èëèùå äà ñúîáùÿò
íîâèíàòà. Ïîñðåùà ãè ó÷èòåëÿò Òîäîð Èëèåâ. Ñëåä ìàëêî ñå ñòè÷à
öÿëîòî ñåëî. Âñè÷êè èñêàò äà ÷óÿò íåùî çà áúëãàðùèíàòà. Ó÷èòåëÿò
Òîäîð Èëèåâ ïðîèçíàñÿ êðàòêî ñëîâî, ïîñâåòåíî íà ñúùàòà òåìà, è
ïîìîëâà ðîäèòåëèòå äà ïî÷àêàò ñëåä öúðêîâíàòà ñëóæáà, çà äà
ïðèñúñòâàò íà èçïèòà. Ó÷åíèöèòå â Òàðôåíñêîòî ó÷èëèùå ñà 25 íà
áðîé. Òå ñà ðàçäåëåíè â òðè îòäåëåíèÿ. Ó÷åíèöèòå îò Ïúðâîòî îòäåëåíèå
ñà èçïèòâàíè ïî “Çåìëåîïèñàíèå” è “Áúëãàðñêà ãðàìàòèêà”, îò Âòîðî
îòäåëåíèå - ïî “Êðàòêà ñâåùåíà èñòîðèÿ”, “×èñëèòåëíèöàòà” è
“Ïðî÷èò”. Òðåòî îòäåëåíèå ñå èçïèòâà ïî ïðîñò ïðî÷èò. Ó÷åíèöèòå
òàêà ÿñíî îòãîâàðÿò íà ïîñòàâåíèòå âúïðîñè, ÷å òðóäíî ìîæå äà ñå
ïîâÿðâà, ÷å òîâà ñà ïúðâîêëàñíèöè. Áàùèòå è ìàéêèòå ñ ðàäîñò ñëóøàò
äåöàòà ñè äà îòãîâàðÿò íà âñè÷êè âúïðîñè è îñòàâàò ìíîãî äîâîëíè.
Íàêðàÿ âñåêè ó÷åíèê ïîëó÷àâà ïî åäíà êíèãà çà óñúðäèåòî ñè.

Çà äðóã ãîäèøåí èçïèò, ìàëêî ïî-êúñíî ïðåç 1878 ã. ñå ðàçêàçâà âúâ
âåñòíèê “Ïðàâî”. Â íåãî ñå ãîâîðè çà ïðîâåäåí èçïèò â ñ. Òàðôà, íî
ó÷åíèöèòå ñà èçïèòâàíè âå÷å ïî “Áúëãàðñêà èñòîðèÿ”, “Ãåîãðàôèÿ”,
“×èñëèòåëíèöà”, “Áúëãàðñêà ãðàìàòèêà”, “×èòàíêà” îò Èêîíîìîâ,
“Êðàñíîïèñàíèå” è ïðî÷èò. Ìàêàð ÷å â òîçè äåí (Èëèíäåí) òàðôàëèéöè
èìàò ñúáîð, êîëÿò êóðáàí è èãðàÿò õîðî, ðàçãîâîðèòå ïðåç öåëèÿ äåí ñå
âîäÿò âñå çà èçïèòà è çà ó÷èòåëÿ.

 Òàðôà ó÷èòåëñòâàò îùå: Íèêîëà îò Ìàêåäîíèÿ, Êåðàöà îò Ìàëêî
Òúðíîâî, Ðàéíà îò Âàðíà è Àòàíàñ Ìðúõëåâ îò Ìàêåäîíèÿ (êîãîòî
õîðàòà íàðè÷àò “Ëóäèÿ”). Ïîñëåäíèÿò ñå çàíèìàâà ñ ðåâîëþöèîííà
äåéíîñò. Íà ó÷èëèùå õîäè ñ ðåâîëâåð-áàðàáàíëèÿ. Ó÷è äåöàòà íà
×èíòóëîâèòå ïåñíè è èì äîíàñÿ ó÷åáíèöè ÷àê îò Ñîëóí.

Ïðåç 1908 ã. å èçäàäåí Õóðèåòúò, êîéòî äàâà, ìàêàð è ïðèâèäíè,
óñëîâèÿ çà íàðîäíî ïðîÿâëåíèå. Áúëãàðèòå âåäíàãà ïîèñêâàò äà ïîëçâàò
ñâîèòå ïðàâà. Òå ïðåäÿâÿâàò èñêàíèÿ çà îòäåëÿíåòî ñè îò ãðúöêàòà
Ïàòðèàðøèÿ è îòêðèâàíå íà áúëãàðñêè ÷åðêâè è ó÷èëèùà. Òîãàâà
òàðôàëèéñêèòå ïúðâåíöè èçãîíâàò ãðúöêèÿ ó÷èòåë è ãðúöêèÿ ïîï
Èîàêèì.  òîâà âðåìå â ñ. ×àíàê÷à ñå ñúçäàâàò Ïàíñèîí è
Ïðîãèìíàçèÿ. Òàì çàâúðøâàò ó÷èëèùå Àíäîí Ñòîèëîâ è Íèêîëà

33

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

×àóøåâ. Àíäîí ïëàùà ïî 5 òóðñêè ëèðè íà ãîäèíà, Íèêîëà ó÷è áåçïëàòíî,
êàòî ïî-áåäåí. Àíäîí å íàçíà÷åí çà ó÷èòåë â ñ. Åíèêüîé, ×îðëåíñêî.
Òîé óìåå äà ñâèðè íà öèãóëêà è ãúðöèòå äîíàñÿò íà òóðñêàòà âëàñò, ÷å
â êóòèÿòà íà öèãóëêàòà ñè íîñè îðúæèå. Àðåñòóâàò ãî è ãî îòâåæäàò â
×àòàëäæà. Òàì øèâà÷úò Õðèñòî îò ×àíàê÷à ïîðú÷èòåëñòâà çà íåãî è
ãî îñâîáîæäàâà.

Åêçàðõèÿòà å çàòðóïàíà ñ ìîëáè çà èçïðàùàíå íà áúëãàðñêè ó÷èòåëè
è ñâåùåíèöè â áúëãàðñêèòå ñåëà.  Òàðôà ïðúâ áúëãàðñêè ó÷èòåë å
Ãåîðãè Èëèåâ, à ïðúâ ñâåùåíèê â ñåëîòî å áðàò ìó - Íèêîëà Èëèåâ,
êîãîòî ñåëîòî èçïðàùà â Ñåìèíàðèÿòà â Öàðèãðàä ñ ïîðúêà çà äâà-òðè
ìåñåöà äà áúäå ðúêîïîëîæåí çà ñâåùåíèê.

Åäèí îò âèäíèòå òàðôàëèéöè å ñèíúò íà Ñàðàíäè ×îðáàäæè - Òîäîð,
êîéòî çàâúðøâà Ñåìèíàðèÿ â Öàðèãðàä, Ãèìíàçèÿ â Îäðèí è ïîñëå ïðàâî.

Òîäîð Íåéêîâ, ñèí íà Íåéêî Òîäîðîâ, ïîñëåäíèÿò êìåò íà Òàðôà,
çàâúðøâà ïåäàãîãè÷åñêî îáðàçîâàíèå â Ïëîâäèâ è äúëãè ãîäèíè å ó÷èòåë
â Áóðãàñ.

Íàé-èçòúêíàòèÿò, ñ íàé-âèñîêà êóëòóðà è îáðàçîâàíèå îò ñ. Òàðôà
å Ãåîðãè Èëèåâ. Ðîäåí å íà 25.06.1881 ã. â ñðåäíîçàìîæíî ñåëñêî
ñåìåéñòâî, âíóê å íà Ãåîðãè Êàðàãþëåâ. Îñíîâíî îáðàçîâàíèå ïîëó÷àâà
â ðîäíîòî ñè ñåëî, à ïðîãèìíàçèÿ â Öàðèãðàä. Åäíà ãîäèíà ó÷è â
Îäðèíñêàòà ãèìíàçèÿ, ñëåä êîåòî ñå ïðåõâúðëÿ â Öàðèãðàäñêàòà
äóõîâíà ñåìèíàðèÿ. Ïðåç 1902 ã. å èçêëþ÷åí îò Ñåìèíàðèÿòà, çàðàäè
ñâîÿòà àíòèðåëèãèîçíîñò, çà êîåòî ðåêòîðúò íàó÷àâà îò ëè÷íèÿ ìó
äíåâíèê, â êîéòî ñå îñìèâà Õðèñòîâîòî Âúçêðåñåíèå. Òîçè äíåâíèê å
èçïðàòåí â Åêçàðõèÿòà. Ñëåä êàòî ïðî÷èòà äíåâíèêà, Åêçàðõúò èçâèêâà
íà àóäèåíöèÿ Ãåîðãè Èëèåâ.  ðàçãîâîðà Åêçàðõúò ìó ïîäñêàçâà, ÷å áè
ìîãúë äà èìà îòðèöàòåëíî îòíîøåíèå êúì ðåëèãèÿòà, íî íå òðÿáâà äà
ãî äåìîíñòðèðà â ó÷èëèùå. Ñïîðåä íåãî ÷îâå÷åñòâîòî íå å îùå
äîñòàòú÷íî çðÿëî, çà äà ìîæå äà æèâåå áåç ðåëèãèÿ. Çà Åêçàðõà,
ðåëèãèÿòà çà õîðàòà å òîâà, êîåòî å âàðîâèÿò ðàçòâîð çà ñòðîèòåëÿ.
Ñëåä òàçè ñëó÷êà Ãåîðãè Èëèåâ å íàçíà÷åí çà ó÷èòåë â ñ. Òàðôà. Ñêîðî
òîé å îòíîâî èçâèêàí â Åêçàðõèÿòà, êúäåòî ìó âúçëàãàò çàäà÷àòà äà
îáõîäè çåìèòå îò ×àòàëäæà äî Îäðèí, çà äà ñúáåðå äàííè çà
ñúîòíîøåíèåòî ìåæäó áúëãàðñêîòî, ãðúöêîòî è òóðñêîòî íàñåëåíèå â
òàçè îáëàñò. Ñêîðî îáà÷å òîé å àðåñòóâàí è âúðíàò â ×àòàëäæà. Ïî
íàñòîÿâàíå íà ãúðöèòå ñà èçâèêàíè òóðñêè âîéñêîâè ÷àñòè äà ãè ïàçÿò
îò áúëãàðñêè êîìèòè. Çà áúëãàðñêàòà èíòåëèãåíöèÿ â òåçè ñåëà
íàñòúïâàò òðóäíè âðåìåíà. Åäíà ñóòðèí Ãåîðãè Èëèåâ å àðåñòóâàí îò
òðèìà çàïòèåòà è îòâåäåí â ãð. ×àòàëäæà. Ïðåñòîÿâà èçâåñòíî âðåìå
â ×àòàëäæåíñêèÿ çàòâîð è ñëåä òîâà èçïðàòåí íà çàòî÷åíèå â Ìàëà
Àçèÿ - â ãð. Ñìèðíà. Â òîçè ãðàä Ãåîðãè Èëèåâ ñå çàïîçíàâà ñ
êîñòóð÷àíèíà Õðèñòî Äåëèâàí÷åâ. Òîçè ÷îâåê ãî ïðèåìà â êúùàòà ñè,
äàâà ìó õðàíà è êâàðòèðà, ñðåùó òîâà òîé äà ïðåïîäàâà óðîöè ïî
34

Ãëàâà ²²². ÍÀÑÅËÅÍÈÅ

áúëãàðñêè è ôðåíñêè åçèê íà äåöàòà ìó.
Ïðåç ìàé 1905 ã., ñ ïîìîùòà íà Êîñòà, ãîëåìèÿ ñèí íà äÿäî Õðèñòî,

Ãåîðãè Èëèåâ óñïÿâà äà ñå êà÷è òàéíî íà ëîäêà è äîñòèãà äî âúæåíàòà
ñòúëáà íà êîðàáà, êîéòî ãî îòâåæäà â Áóðãàñ. Ïðèñòèãà áëàãîïîëó÷íî
â Áúëãàðèÿ è ñå îòïðàâÿ êúì Ñòàðà Çàãîðà, êúäåòî èìà ïîçíàò - Àòàíàñ
Èëèåâ, áèâø íà÷àëíèê íà Ó÷èëèùíèÿ îòäåë íà Åêçàðõèÿòà. Ñëåä òîâà
òîé ñå ñâúðçâà ñ áåæàíöèòå îò Öàðèãðàäñêî, äîøëè ñ èçòåãëÿùèòå ñå
ðóñêè âîéñêè ïî âðåìå íà Îñâîáîäèòåëíàòà âîéíà è çàñåëèëè ñå â ñ.
Öàð Àñïàðóõ (ñåãà Ñòàìîâî). Â ñåëî Êèñïåòëèè (Êàðàíîâî) íàìèðà
âóé÷î ñè Ñòîÿí. Ïðåç 1908 ã. çàâúðøâà ñðåäíî îáðàçîâàíèå, âå÷å â
áúëãàðñêà ãèìíàçèÿ â Ñòàðà Çàãîðà. Ïîñëå çàìèíàâà çà Ãåðìàíèÿ,
êúäåòî çàâúðøâà ñòðîèòåëíî èíæåíåðñòâî â ãð. Ìþíõåí. Âîþâà òðè
ãîäèíè â Ïúðâàòà ñâåòîâíà âîéíà è åäíà ãîäèíà ïðåêàðâà ïëåííè÷åñòâî
â Èòàëèÿ. Çàâðúùà ñå â Áúëãàðèÿ, êúäåòî ðàáîòè êàòî èíæåíåð ïî
ñòðîåæè íà ìîñòîâå, øîñåòà è âîäîñíàáäèòåëíè ìðåæè â Íîâà è Ñòàðà
Çàãîðà. Ïðåç 1941 ã. ñà ïåíñèîíèðà, íî íà ïðåñòàâà äà ðàáîòè. Ïðè
èçãðàæäàíåòî íà ÿçîâèðà “Ãåîðãè Äèìèòðîâ” òîé ó÷àñòâà
íåïîñðåäñòâåíî â ñòðîåæà.

Çàáåëåæèòåëíî â æèâîòà íà Ãåîðãè Èëèåâ å íåãîâîòî ëèòåðàòóðíî
òâîð÷åñòâî. Îùå êàòî ó÷åíèê â îñíîâíîòî ó÷èëèùà â ñ. Òàðôà òîé ñå
îïèòâà äà ïðåâåæäà îò íîâîãðúöêè åçèê. Äÿäî ìó Íèêîëà, áàùà íà
ìàéêà ìó, å ó÷åí çà âðåìåòî ñè ÷îâåê - åëèíèñò. Òîé ó÷èòåëñòâà â åäíî
ãðúöêî ñåëî, à áèáëèîòåêàòà ìó å ó òÿõ â Òàðôà. Ìàëêèÿò òîãàâà Ãåîðãè
ïîèñêâà åäèí òóðñêè áóêâàð îò äÿäî ñè. Äÿäî ìó ïðåäëàãà äà íàïðàâÿò
ðàçìÿíà - âíóêúò ìó äà ãî íàó÷è íà áúëãàðñêàòà àçáóêà, à äÿäî ìó äà
ìó ïîäàðè òîì÷å “Õàðàêòåðè” îò Òåîôðàñò íà íîâîãðúöêè. Òàçè êíèãà
Ãåîðãè ïðåâåæäà íà áúëãàðñêè.

Ïðè îáõîæäàíå íà ñåëàòà â ×àòàëäæåíñêà îêîëèÿ Ãåîðãè Èëèåâ
ïèøå ïúòåïèñ, êîéòî Åêçàðõ Éîñèô õàðåñâà è íàðåæäà äà ñå èçïðàòè â
Ïëîâäèâ çà ïå÷àò.

Ïî êúñíî - ïðåç 1906 ã., èçäàâà åäíà ìàëêà ñòèõîñáèðêà - “Òúæíè
íàïåâè”. Íà ñëåäâàùàòà ãîäèíà îòïå÷àòâà ñáîðíèê ñ äâå ïðåâîäíè
ñòàòèè îò ðóñêè åçèê ïîä çàãëàâèå “Ñúâðåìåííè âúïðîñè”. Âòîðàòà ìó
ñòèõîñáèðêà “Ãîðåñòè”èçëèçà ïðåç 1921 ã. Íåãîâè ïðîèçâåäåíèÿ ñà
îòïå÷àòâàíè â ñëåäíèòå âåñòíèöè è ñïèñàíèÿ: “Íîâî âðåìå”, “Áúëãàðàí”
è “Ñìÿõ”. Ðåäàêòîð å íà ñïèñàíèÿòà “Ãðåáåö”, “Áúëãàðñêà ìèñúë”,
“Ëèòåðàòóðåí ãëàñ”, “Ëèòåðàòóðåí ÷àñ”, “Ëèòåðàòóðíè íîâèíè”.

Íàé-ãîëÿìàòà ìó çàñëóãà êàòî òâîðåö å òàçè, ÷å òîé ñòàâà
ðîäîíà÷àëíèê íà íàó÷íî-ôàíòàñòè÷íèÿ ðîìàí ó íàñ.

Ñàìî åäíà òàêàâà åðóäèðàíà ëè÷íîñò, êîÿòî âëàäåå ðóñêè, íåìñêè,
ôðåíñêè, àíãëèéñêè, ãðúöêè è òóðñêè, è ìàëêî êèòàéñêè è èìà èíæåíåðíî
îáðàçîâàíèå, ìîæå äà ñå ñïðàâè ñúñ çàäà÷àòà äà òâîðè ôàíòàñòè÷íè
ðîìàíè.

35

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

Ñïîìåíè íà Ðàé÷î Äîí÷åâ
(çàïèñàíè îò 7-ìè “á” êëàñ, ñ êëàñåí ðúêîâîäèòåë Ñòàíêà
Ðàäîéíîâà, ïðåç ì. äåêåìâðè 1982 ã., äîïúëíåíè ñ ìàòåðèàëè,

ñúáðàíè îò Ñòîÿí Áîåâ è Åëåíà Áîåâà):

“Ðîäåí ñúì â ñåëî Òàðôà, äî ×àòàëäæà, ïðåç 1895 ã., â ãîëÿìî
ñåìåéñòâî. Áÿõìå 6 äåöà - 3 ìîì÷åòà è 3 ìîìè÷åòà. Áàùà ìè íè
èçõðàíâàøå ñúñ çåìåäåëèå. Èìàõìå è ñòàäî êîçè, êîèòî àç ïàñÿõ â ãîðàòà
è ðÿäêî ñëèçàõ â ñåëîòî.  ñåëîòî èìàøå 260-300 êúùè, ÷èñòî áúëãàðñêè.

Çà âîéíàòà ïðåç 1912 ã. ÷óõìå îò õîðà, êîèòî èäâàõà îò ñúñåäíèòå
ñåëà. Çàïî÷íà ñå âîåííà ðåêâèçèöèÿ. Âîäåõìå áèâîëèòå è âîëîâåòå â
×àòàëäæà íà âîåííà êîìèñèÿ. Âçåìàõà âúâ âîéñêàòà ÷èôòîâåòå ñ êîëèòå,
çà äà ïðåíàñÿò îðúäèÿòà, áîåïðèïàñèòå è õðàíàòà íà òóðñêàòà âîéñêà,
à ïîíÿêîãà è ñòîïàíèòå, çà äà ãè êàðàò.

Òóðöèòå îòñòúïâàõà êúì Öàðèãðàä, à áúëãàðèòå íàñòúïâàõà
îò ñåâåð. Òðè äíè âúðâåøå áúëãàðñêàòà âîéñêà. Òî÷íî íà Äèìèòðîâäåí
â Òàðôà ïðèñòèãíà 24-òè ×åðíîìîðñêè ïîëê. Öÿëîòî ñåëî èçëåçå äà ãè
ïîñðåùíå. Ìúæåòå õâúðëÿõà ôåñîâåòå ñè, æåíèòå ïàëåõà ôóðíèòå äà
ïåêàò õëÿá, çà äà íàõðàíÿò ãëàäíèòå âîéíèöè. À òå âàðÿõà æèòî è
öàðåâèöà, çà äà óòîëÿò ãëàäà ñè, äîêàòî ñå èçïå÷å õëÿáúò è ñå ñãîòâè
ãîçáàòà. Ïîñðåùàíåòî áåøå òúðæåñòâåíî, ñïîðåä îáè÷àÿ.

Âîåííèÿò ëàãåð ñå óñòàíîâè íà áðåãà íà Äåðêîñêîòî åçåðî, ïðè
÷èôëèêà Êóðòêüîé è êîðèÿòà êðàé Ëàçàðêüîé. Áúëãàðñêàòà àðìèÿ
íàáëèæè ×àòàëäæà è ñå óñòàíîâè íà ò. íàð. ×àòàëäæåíñêà ïîçèöèÿ.
Íàñåëåíèåòî ñå ñòðåìåøå äà ÿ ïîäïîìàãà ñ êàêâîòî ìîæå.

×óâàë ñúì, ÷å Ïåòêî Ñòàìàòîâ å èçïðàòåí îò ãåí. Ðàäêî Äèìèòðèåâ
äà ðàçóçíàâà, íî íà òðåòèÿ ïúò ãî çàëàâÿò. Óñïÿâà äà ñå èçìúêíå, êàòî
êàçâà, ÷å å ñ àíãàðèÿòà (áåøå çàäúëæåíèå íà áúëãàðèòå äà ðàáîòÿò
áåçïëàòíî â ïîëçà íà òóðñêàòà âîéñêà) è îáúðêâà ïúòÿ.

Âîéñêàòà ñòîÿ â Òàðôà òðè ìåñåöà. Ñëåä Êîëåäà (7 ÿíóàðè) ïðåç
1913 ã. çàïî÷íà èçòåãëÿíåòî íà áúëãàðñêèòå âîéñêè êúì Ëîçåíãðàä.
Òóðöèòå ïðèáëèæèõà êúì ñåëîòî. Ðàçêàçâàëè ñà ìè, ÷å Ìèíèí Äèìèòúð
âèæäà èäâàíåòî íà òóðñêàòà àðìèÿ è ñúîáùàâà â îáùèíàòà. Òîãàâà
ïúðâåíöèòå íà ñåëîòî - Íåéêî Òîäîðîâ - êìåò, ïîï Íèêîëà, äÿäî Ñàðàíäè
÷îðáàäæè è ó÷èòåëèòå ñ áÿëî çíàìå îòèâàò äà ïðåãîâàðÿò ñ òóðöèòå
èçâúí ñåëîòî. Ãîâîðèòåë èì å Äèìî Àòàíàñîâ, òúé êàòî çíàå òóðñêè
åçèê. Òîé êàçâà íà òóðñêèòå âîåííîíà÷àëíèöè, ÷å â ñåëîòî èìà åïèäåìèÿ
è íå áèâà äà âëèçàò â íåãî. Âîåííîíà÷àëíèöèòå çàïîâÿäâàò íà âîéñêàòà
äà îáêðúæè ñåëîòî, à íà ñåëÿíèòå äà èì ïðèãîòâÿò õðàíà. Êîìàíäèðúò
íà òóðöèòå, àðìåíåö ïî íàðîäíîñò, çàåäíî ñ ïîä÷èíåíèòå ñè ñà
íàñòàíåíè â îáùèíàòà. Òå ñà áîãàòî íàõðàíåíè è íàïîåíè, îò êîåòî
îñòàâàò ìíîãî äîâîëíè. Çà ãîñòîïðèåìñòâîòî òå ïîäàðÿâàò íà êìåòà

36

Ãëàâà ²²². ÍÀÑÅËÅÍÈÅ

åäíà ëèðà çà îáùèíàòà è ìó ïðèçíàâàò, ÷å â òÿõíàòà àðìèÿ ëèïñâà
ãëàâíî äèñöèïëèíàòà, ïðîòèâíî íà áúëãàðñêàòà âîéñêà, îò ÷èèòî
êà÷åñòâà òå èçêàçâàò âúçõèùåíèå.

Ñëåä îòñòúïëåíèåòî íà áúëãàðñêàòà àðìèÿ òóðöèòå çàïî÷âàò äà
íàñòúïâàò îòíà÷àëî íåóâåðåíî, òúé êàòî íå çíàÿò êàêâà ñúïðîòèâà ùå
ñðåùíàò îò ñòðàíà íà áúëãàðèòå. Êîãàòî âëèçàò â ñåëàòà, òå ïúðâî
ñúáèðàò îðúæèåòî îò ìúæåòå, îòíàñÿò æèòîòî, îòâåæäàò äîáèòúêà, à
íàñåëåíèåòî èëè ãî èçáèâàò, èëè ãî ïðîãîíâàò ïðåç íàé-áëèçêàòà ãðàíèöà
â Áúëãàðèÿ. Ìíîãî ñúñåäíè ñåëà ñà îïîæàðåíè ïðè íàñòúïëåíèåòî íà
òóðöèòå, à äðóãè ñà èçãîðåíè çàðàäè ïîÿâèëàòà ñå åïèäåìèÿ îò õîëåðà.

Íàñåëåíèåòî íà Òàðôà óñïÿ äà èçáÿãà, ïðåäè òóðöèòå äà äîéäàò äî
ñåëîòî. Íèå ñúùî òðúãíàõìå ñ âîëñêà êîëà, íàòîâàðåíà ñ ìàëêî äðåõè
è õðàíà. Ñëåä êàòî íàïóñíàõìå ñåëîòî òàðôàëèéöè ñå ðàçäåëèõà íà
íÿêîëêî ãðóïè.

Åäíà ãðóïà îò îñåì ñåìåéñòâà æèâÿ â ÷èôëèêà “Àíãóðà”,
ñîáñòâåíîñò íà Ìàñúð ïàøà, ÷èéòî ìàëúê ñèí Îñìàí áåé âçåìà çà
æåíà Áàáèíà Òîòêèíà Ñòàíà.  ÷èôëèêà òå îñòàíàõà äî êðàÿ íà 1913 ã.

Äðóãà ãðóïà òàðôàëèéöè îòèäîõìå ñ âëàêà îò ãàðà Êàáàê÷à äî
Ëþëåáóðãàç è ñå ðàçñåëèõìå èç ñåëàòà Ìþñåëèì, Êàðà÷ è Êóìñàíä, òúé
êàòî ñå ïðåäïîëàãàøå, ÷å íîâàòà ãðàíèöà ìåæäó Áúëãàðèÿ è Òóðöèÿ ùå
ìèíå çàä òåçè ñåëà è òå ùå îñòàíàò â òåðèòîðèÿòà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà.

 ñ. Êàðàà÷ ñå ïîóñïîêîèõìå è âåäíàãà ñå çàëîâèõìå çà ðàáîòà.
Çàñÿõìå èçîñòàâåíèòå îò òóðöèòå íèâè, íî ðàçâîÿò íà ñúáèòèÿòà íè
ïðèíóäè äà èçáÿãàìå îùå ïðåäè äà ãè îæúíåì.

 òîâà ñåëî ñå ñðåùíàõìå ñ ãåí. Ðàäêî Äèìèòðèåâ. Òîé ãîâîðè
äúëãî çà ãîëåìèòå çàãóáè, êîèòî Áúëãàðèÿ ïðåòúðïÿ ïðåç âîéíàòà, è,
íàêðàÿ, ïîðú÷à æåíèòå äà ïîääúðæàò ÷åòèðèòå îáùè ãðîáà, â êîèòî
áÿõà ïîãðåáàíè 800 âîéíèöè, áåç îôèöåðèòå.

Òðåòà ãðóïà îò 20 ñåìåéñòâà, îêîëî 130 ÷îâåêà, îñòàâàò â ñåëî
Êóìñàíä. Òå çàñÿâàò íèâèòå. Ðåêîëòàòà å ìíîãî áîãàòà. Õîðàòà ñå
ðàäâàò è ñå íàäÿâàò, ÷å ùå îñòàíàò òàì ïîñòîÿííî. Íî íà 2 þëè 1913 ã.
òóðñêèÿò áàøèáîçóê óáèâà ïî íàé-æåñòîê íà÷èí 12 áúëãàðè: Äèìèòúð
Êîëåâ Ãðîøåâ, Äèìèòúð Äàðìàäàíîâ, Êîëþ è Èëèÿ Ìóòàô÷èåâè,
Äèìèòúð Õðèñòîâ Äàóëäæèéñêè, Ïåíþ Êàðàïåòêîâ, Ñòîÿí Þðãåíèí è
÷èðàêà ìó Òîäîð, Ñàðàíäè Íåäåë÷åâ Òîäîðîâ (òóðöèòå èñêàò äà âçåìàò
ñåñòðà ìó, òîé ñå ñïóñêà äà ÿ ñïàñÿâà è òå ãî óáèâàò), Íèêîëà Èâàíîâ
×àð÷èéñêè (òîé ñå îïèòàâà äà èçáÿãà ñ êîí, íî òóðöèòå ãî äîñòèãàò è ãî
óáèâàò; ñ íåãî óáèâàò è îùå äâàìà øîïè îò Îïúë÷åíèåòî; æåíèòå èì
åäâà óñïÿâàò äà ñå èçìúêíàò è èçáÿãâàò ñ äåöàòà ñè â Áúëãàðèÿ).

×óâàë ñúì, ÷å åäíà ãðóïà îò 5 ÷îâåêà - Àòàíàñ Ïàóíîâ, Ñòîÿí
Ãüîðãîâ, Ãðèãîð Åí÷åâ, Èâàí Øàëàìàíîâ è Âúëêî Ìèòðèí, ñà çàëîâåíè
è èçâåäåíè îò ñåëî Êóìñàíä, çà äà áúäàò ðàçñòðåëÿíè. Ïî ïúòÿ ñðåùàò
òóðñêè îôèöåð. Òîé íàðåæäà íà âîéíèöèòå äà ãè îñâîáîäÿò. Áúëãàðèòå

37

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

ïàäàò íà êîëåíå è öåëóâàò êðàêàòà ìó îò áëàãîäàðíîñò. Êîãàòî ïåòèìàòà
ñå âðúùàò â ñåëîòî, çà äà íàìåðÿò ñåìåéñòâàòà ñè, ãè îòêðèâàò ïðè
àðíàóòèíà Ñåëèì, êîéòî óñïÿâà äà ãè ïðèáåðå â äîìà ñè è òàêà äà ãè
ñïàñè îò áåç÷èíñòâàòà. Ïðè íåãî ñå ñúáðàò è âñè÷êè îñòàíàëè áúëãàðè.

Ñëåä òåçè óáèéñòâà â Êóìñàíä, òóðöèòå îò ñåëî Ìþñåëèì ñå
çàñòúïâàò çà òàðôàëèéöè, çàùîòî ñå ñòðàõóâàò îò íîâî çàâðúùàíå íà
áúëãàðñêèòå âîéñêè, êîèòî ñà îùå â Ëþëåáóðãàç. À è òóðöèòå èìàò
èíòåðåñ áúëãàðèòå äà ñè çàìèíàò, çà äà çàãðàáÿò óðåäåíèòå èì äîìîâå
è ðàçðàáîòåíèòå èì íèâè, ãðàäèíè è ëîçÿ. Òîãàâà òå òðúãâàò ïî ïúòÿ íà
ñïàñåíèåòî, êîéòî âîäè â Áúëãàðèÿ.

Ïðè äâèæåíèåòî ñè íèå ÷åñòî ïîïàäàõìå íà àðàáè, êîèòî îãðàáâàõà
âñè÷êî ïî-öåííî îò áàãàæà, êîéòî íîñåõìå. Êúì âñè÷êî òðÿáâà äà
ïðèáàâèì è ñâîåâîëèÿòà íà ñúïðîâîæäàùèòå íè âîéíèöè, êîèòî óæ íè
ïàçåõà. Òå ñå çàáàâëÿâàõà, êàòî íè êàðàõà äà ñÿäàìå è äà ñòàâàìå ïî
ìíîãî ïúòè, äîêàòî ñúâñåì ñå èçòîùèì, èëè ïúê íè âîäåõà íà òóðñêèòå
ãðîáèùà, ïîêðàé êîèòî ìèíàâàõìå, êàòî íè çàïëàøâàõà, ÷å ùå íè óáèÿò.

Ñðåä áåæàíñêàòà êîëîíà ñå âèæäàøå åäíà ïðåæäåâðåìåííî
ñúñòàðåíà ìëàäà æåíà íà èìå Òàøà, ÷èéòî ìúæ ïî÷èíà ïðåç âîéíàòà.
Òÿ åäâà íîñåøå íà ãúðáà ñè äâåòå ñè áëèçíà÷åòà. Äðóãà æåíà – Ñòîÿíêà,
âúðâåøå ñ òðèìàòà ñè ïî-ìàëêè áðàòÿ è òðèòå ñè ñåñòðè÷êè, íàé-
ìàëêàòà îò êîèòî ñå êàçâàøå Ñïàñèíêà. Â åäíî ñåëî ñå ñìèëèõà íàä
íàñ è íè äàäîõà òðèöè. Ñâàðèõìå ãè â îáù êàçàí è ãè èçïåêîõìå íà
ïèòêè âìåñòî õëÿá. Åäèí îò ìúæåòå - Ïåòúð Íèêîëîâ, ñå äâèæåøå ïî-
òðóäíî îò îñòàíàëèòå, çàùîòî áåøå ñ îòðÿçàí êðàê. Òîé çàáàâÿøå
êîëîíàòà è çàòîâà âîéíèöèòå îòíà÷àëî èñêàõà äà ãî óáèÿò, íî ïîñëå ãî
êà÷èõà íà åäíà êîëà è ãî èçïðàòèõà â Ëþëåáóðãàç, â Êîìåíäàíòñòâîòî.
Òàì ãî íàìåðèõìå, êîãàòî è íèå ïðèñòèãíàõìå â ãðàäà.

Ïî÷òè âñè÷êè òàðôàëèéñêè ñåìåéñòâà ñå ñúáðàõà â Ëþëåáóðãàç.
Òàðôàëèéöè ñå ìîëåõà íà áúëãàðñêèòå âîåííè äà ãè âúðíàò â ðîäíîòî èì
ñåëî, íî òîãàâà ÷óõìå ñòðàøíàòà íîâèíà, ÷å Òàðôà å îïîæàðåíà.
Âðúùàíå íàçàä íÿìàøå. Íàñòàíèõìå ñå â åäèí õàí, êúäåòî ïðåêàðàõìå
öÿë ìåñåö, èçìú÷âàíè îò âúøêè, áîëåñòè è ãëàä. Òàì ñå ðàçäåëèõìå íà
òðè ãðóïè.

Åäíè òðúãíàõà êúì Öàðèãðàä, îòòàì ñ ðóñêè ïàðàõîä äîñòèãàò
äî ãð. Êþñòåíäæà, Ðóìúíèÿ, ïîñëå îòèâàò â ãð. Âàðíà, îòòàì â ãð.
Áóðãàñ, îòêúäåòî ñå çàñåëâàò â ñ. Âàÿêüîé.

Äðóãàòà ãðóïà ñ âëàê ïî ëèíèÿòà êúì Ëîçåíãðàä-ßìáîë-
Áóðãàñ äîñòèãàò äî ãð. Áóðãàñ. Â Áóðãàñ ãè íàñòàíÿâàò â ñòàðàòà
ñãðàäà íà ó÷èëèùå “Ñâ. Ñâ. Êèðèë è Ìåòîäèé” è â ñãðàäàòà íà Ñòàðàòà
ïîùà.

Íàé-òðóäåí áåøå ïúòÿò íà ãðóïàòà, êîÿòî òðúãíà ïåøà è ñ
âîëñêè êîëè êúì Áúëãàðèÿ ïðåç Ñòðàíäæà ïëàíèíà. Â òàçè ãðóïà
áåøå è íàøåòî ñåìåéñòâî. Ìèíàõìå ïðåç ñåëàòà Ñàäúêêüîé è ßíà,
38

Ãëàâà ²²². ÍÀÑÅËÅÍÈÅ

êúäåòî ïðåêàðàõìå åäíà íîù. Îòòàì ñå îòíîâî ñå âúðíàõìå â
Ëîçåíãðàä è ïîñëå òðúãíàõìå êúì Äåðåêüîé. Òàì, â ìåñòíîñòòà
“Ñòóäåíàòà âîäà”, íîùóâàõìå â ãîðàòà. Íà äðóãèÿ äåí ñå ñïóñíàõìå
êúì Ìàëêî Òúðíîâî. Äåí è íîù âàëÿõà ïîðîéíè äúæäîâå - âñè÷êî ïîòúíà
âúâ âîäà è êàë. Çà äâàäåñåò äíè äîñòèãíàõìå äî ñ. Íîâî Ïàíè÷àðåâî.
Äâå íîùè ïðåêàðàõìå â ãîðàòà. Íàñî÷èõìå ñå êúì Ðàâíà ãîðà.  ñåëîòî
íå íè ïðèåõà - ïîä ïðåäëîã, ÷å èìà êàðàíòèíà, íî èçïðàòèõà áðàøíî.
Ðàäîñòòà áåøå ãîëÿìà,, çàùîòî ìíîãî äíè íå áÿõìå ÿëè õëÿá. Æåíèòå
èçïåêîõà êàðòàëàöè âúðõó êåðåìèäè è íàõðàíèõà äåöàòà. Îò Ðàâíà ãîðà
äîéäîõìå â Áóðãàñ.  Êîìëóêà íè ñïðÿõà. Ïîìíÿ, ÷å íè ïîñðåùíà äÿäî
Öàíêî, êîéòî ïîâèêà ñòðàæà è òÿ íè îòâåäå â íîâîñòðîÿùàòà ñå ñãðàäà
íà Ìèòíèöàòà, êúäåòî ïðåêàðàõìå 40 äíè êàðàíòèíà. Ñïÿõìå íà
öèìåíòîâèÿ ïîä, íî áÿõìå äîâîëíè, çàùîòî áÿõìå â Áúëãàðèÿ è èìàõìå
ïîêðèâ íàä ãëàâàòà ñè. Åäíà ãðóïà òàðôàëèéöè òðúãíàõà çà ñåëî Åíè-
øàðêüîé, ×èðïàíñêî, à äðóãà çà ñ. Äæóëåâöè (Åâðåíëèè), Ñëèâåíñêî.

39

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

Ìåæäó òåçè ñåìåéñòâà áåøå è íàøåòî ñåìåéñòâî. Òîâà ñòàíà ïðåç
ëÿòîòî íà 1914 ã.

Çíàÿ, ÷å ïúðâèÿò òàðôàëèåö, êîéòî ñå çàñåëâà â ñåëî Âàÿêüîé îùå
ïðåç 1908 ã., å Äèìèòúð Àíãåëîâ-Ìàéñòîðà.

Ïðåç 1914 ã. îò áåæàíöèòå âúâ Âàÿêüîé ïúðâè ïðèñòèãàò: ñåì.
Ñëàâîâè, Êàìèëàðîâè, Êàáàñàêàëîâè, Ãðîøîâè, Ñòîÿíîâè, Ïàðòàëîâè,
Õðèñòî Ãåíèí è Ìàðèí Àíãåëîâ.

Ñëåä òîâà, ïðèâëå÷åíè îò õóáàâàòà çåìÿ, â ñåëîòî ïðèñòèãíàõà è
äðóãè ñåìåéñòâà. Ðàäâàõà ñå íà åçåðîòî Âàÿ, ìèñëåõà, ÷å å ñúñ ñëàäêà
âîäà, êàòî òîâà äî ñåëî Òàðôà, âëèçàõà äà ñå êúïÿò â íåãî è ñå
ðàçî÷àðîâàõà îò òèíÿòà è ãîð÷èâàòà ìó âîäà.

Âúâ Âàÿêüîé ñå ñúáðàõìå 120 òàðôàëèéñêè ñåìåéñòâà. Âîäåõà íè
Ñòîÿí ×àóøåâ è Ñòîÿí Àëòúíîâ. Çàñåëèõìå ñå â ìåñòíîñòòà “Ìèõàëè÷à”.
Íàïðàâèõìå çåìëÿíêè è êîëèáè. Òàì ñòîÿõìå äâà ìåñåöà, äîêàòî ìèíå
êàðàíòèíàòà. Òîãàâà äîéäîõà âàÿêüîâöè è íè èçâèêàõà â ñåëîòî. Îòíà÷àëî
ñå ïîäñëîíèõìå â ÷èôëèøêèòå îáîðè. Ðàáîòåõìå â ÷èôëèêà è íà ñòîïàíèòå
îò Âàÿêüîé. Äàâàõà íè ïàðè è õðàíà íà âåðåñèÿ. Äàäîõà íè äâîðîâå â
çàïàäíàòà ÷àñò íà ñåëîòî â ìåñòíîñòòà “×àðäàê òàðëà”. Ñòîÿí ×àóøåâ
ðàçïðåäåëè äâîðíèòå ìåñòà. Çàñåëèõìå ñå íà çàïàä îò àâñòðèéñêèòå êúùè.
Ïîìíÿ, ÷å îò ìåñòíèòå õîðà â ÷èôëèêà ðàáîòåõà ñåì. Öúðêîâè è ñåì.
Ïåòúðòàíåâè. Îò Ãúðöèÿ áåøå âå÷å äîøúë Ãåîðãè Êàðàéîòèíà è ñåì.
Ñàïóíîâè, à îò ñåëî Äúëáîêè, Ñòàðîçàãîðñêî - Ãåîðãè Ðóñåâ Äúëáîøêè,
êîéòî ñúùî ñå áåøå çàñåëèë â ìåñòíîñòòà “Ìèõàëè÷à”. Èìàøå è íÿêîëêî
ðóñêè ñåìåéñòâà, íî òå ïîñëå ñå ïðèáðàõà â ñåëî Ëîçîâî. Çåìÿ èìàøå
ìíîãî, íî ðàçðàáîòåíàòà áåøå ñîáñòâåíîñò íà ÷èôëèêà.

Ïðåç 1921 ã. çàïî÷íà îò÷óæäàâàíå íà ÷èôëèøêàòà çåìÿ è ñ íåÿ
îçåìëèõà âñè÷êè áåæàíöè è ïðåñåëíèöè. Äàäîõà íè ïàðöåëè îò ïî 50
äêà. Çåìÿòà áåøå “÷àëëúê” (“äðàêà”). Èçêîðåíèõìå äðàêèòå, èçîðàõìå
è çàñÿõìå çåìÿòà. Òîãàâà åâðåèíúò Øåðîí îòïóñíà çàåìè çà áåæàíöèòå.
Íå ïîìíÿ êàêâà áåøå ëèõâàòà. Ñ òåçè çàåìè ñå ïîñòðîèõà “øåðîíñêèòå”
êúùè - 1927-28 ã. Òÿ áÿõà âñå åäèí êàëúï. Êúùèòå ñå ñòðîèõà îò ãðóïà
ïðåäïðèåìà÷è. Àç íå âçåõ çàåì, çàùîòî ïðåç 1923 ã. çàïî÷íàõ ðàáîòà â
çàõàðíàòà ôàáðèêà â ñåëî Êàÿëèè è âçåìàõ äîáðè ïàðè. Ñ òÿõ ñè
ïîñòðîèõ è êúùàòà. Ñúñåëÿíèòå ìè äúëãî èçïëàùàõà òåçè çàåìè;
èçãëåæäà, ÷å íàêðàÿ äúðæàâàòà èì ãè îïðîñòè”.
Ñëó÷êè, ñâúðçàíè ñ ïðåñåëâàíåòî íà òàðôàëèéñêèòå ôàìèëèè

(çàïèñàíè îò Ðóñêà Æå÷åâà íà 19.08.1999 ã.)
Èç ñïîìåíèòå íà Ðàäêà Áèíåâà:

“Áàùà ìè ñå êàçâàøå Íèêîëà ×àóøåâ, à ìàéêà ìè Ðàéêà. Áàùà ìè
å îò ñåëî Òàðôà. Ñëåä âîéíàòà ïðåç 1913 ã. çåìèòå îòâúä ëèíèÿòà
Ìèäèÿ-Åíîñ îñòàâàò â Òóðöèÿ, ñåëî Òàðôà ñúùî. Òîãàâà áàùà ìè ñå
40

Ãëàâà ²²². ÍÀÑÅËÅÍÈÅ

ïðåñåëâà â ñåëî Êàðàà÷. Òàì æèâåÿò äî Êîëåäà, à ïîñëå èäâàò â
Áúëãàðèÿ. Îêîëî 12 ÷îâåêà ðåøàâàò äà ìèíàò îáðàòíî â ãðàíèöàòà, çà
äà âèäÿò êàêâî ñòàâà â ñåëî Ìþñåëèí, íî ãè óáèâàò. Òîãàâà å óáèò
áàùàòà íà Ñòîÿí è Íèêîëà Ãðîøåâè.  Òóðöèÿ áàùà ìè ó÷è â ñåëî
×èíàê÷à. Òîé å îòëè÷åí ó÷åíèê è ïîëó÷àâà ñòèïåíäèÿ çà Äóõîâíàòà
ñåìèíàðèÿ â Öàðèãðàä, â êîÿòî ó÷è äâå ãîäèíè, íî çàïî÷âà âîéíàòà è
âñè÷êî ïðîïàäà. Ïðåç 1912 ã. óñïÿâà äà ñå êà÷è íà ðóñêè ïàðàõîä è ñ
íåãî äîñòèãà äî ïðèñòàíèùåòî Êþñòåíäæà â Ðóìúíèÿ, à îòòàì â
Áúëãàðèÿ, âúâ Âàÿêüîé. Âñè÷êè òàðôàëèéöè óâàæàâàò è ñå âñëóøâàò â
ñúâåòèòå íà áàùà ìè - Íèêîëà ×àóøåâ, è íà äÿäî Ñòîÿí Àëòúíîâ. Òå
èì âÿðâàò ìíîãî è çàòîâà ãè ïîìîëâàò òå äà ðàçïðåäåëÿò ïàðöåëèòå çà
äâîðîâå. Îò áàùà ñè çíàÿ, ÷å ñåì. Ïàóíîâè áÿãàò çàåäíî ñ íåãî êúì
Öàðèãðàä è îòòàì - ñúñ ñúùèÿ êîðàá - èäâàò â Áúëãàðèÿ. Ìàéêà ìè å
îò ñåëî Äðÿíêîâåö. Êîãàòî ñå îæåíâàò, íàçíà÷àâàò áàùà ìè çà áèðíèê
òàì, à êðú÷ìàòà, êîÿòî âå÷å èìàìå âúâ Âàÿêüîé, òîé äàâà ïîä íàåì
îòíà÷àëî íà Èâàí Ïàïàçîâ, à ïîñëå íà Õðèñòî Äîí÷åâ. Áàùà ìè ìíîãî
âÿðâàøå íà Õðèñòî Äîí÷åâ, çàùîòî òîé áåøå ðàáîòëèâ è ðàçóìåí
÷îâåê.”

Èç ñïîìåíèòå íà Áèíþ Äîí÷åâ:
“Êîãàòî â Òàðôà çàïî÷âàò äà âèêàò, ÷å òóðöèòå èäâàò, áàáà ìè
òîëêîâà ñå èçïëàøâà, ÷å ïîëó÷àâà óäàð è ïî÷èâà. Òúé êàòî áúðçàò äà
íàïóñíàò ñåëîòî, ÿ îñòàâÿò íåïîãðåáàíà”.

Èç ñïîìåíèòå íà Âåðêà Àëòúíîâà:
Ðîäåíà ñúì âúâ Âàÿêüîé. Áàùà ìè å Áîþ Áîçàêîâ, à ìàéêà ìè -
Ñòîÿíêà. Ðîäèòåëèòå ìè ñà ïðåñåëíèöè îò ñåëî Òàðôà. Â ñåìåéñòâîòî
ñìå ìíîãî äåöà. Îò ìàìà è òàòêî çíàÿ, ÷å êîãàòî èäâàò â Áúëãàðèÿ,
ðåøàâàò äà ñå çàñåëÿò âúâ Âàÿêüîé, çàùîòî å áëèçî äî Áóðãàñ. Òúé
êàòî â Òóðöèÿ æèâåÿò äàëå÷ îò Öàðèãðàä, êîãàòî èì ñå íàëàãà äà îòèäàò
äî ñòîëèöàòà, ñ äíè ïúòóâàò äîòàì ñ âîëñêàòà êîëà. Ìàìà ÷åñòî
ðàçêàçâàøå çà âîéíàòà è ïðåñåëâàíåòî. Îò íåÿ çíàÿ, ÷å êîãàòî â ñåëîòî
ñå ÷óâà çà èäâàíåòî íà òóðöèòå, ðîäèòåëèòå ìè óñïÿâàò äà âçåìàò ñàìî
ìàëêî áðàøíî, åäíà ñòîìíà âîäà, äðåõè è çàâèâêè è òðúãâàò. Íà êåðåìèäà
ïåêàò òúíêè ïèòêè, çà äà íàõðàíÿò äåöàòà ñè. Ïî ïúòÿ èì ñå ñ÷óïâà êîëàòà.
Âçåìàò êàêâîòî ìîãàò äà íîñÿò íà ãðúá è áÿãàò. Ìàéêà ìè èìà ìàëêî
áåáå íà 40 äíè, íà èìå Ôåðäèíàíä. Íà ðúöå ãî äîíàñÿ â Áúëãàðèÿ. Ëåëÿ
ìè Ìàðèÿ è òÿ èìà áåáå, íî å âäîâèöà è íèêîé íå ÿ èñêà, çàùîòî áåáåòî
ùå ãè èçäàäå ñ ïëà÷à ñè; ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà òÿ ãî îñòàâÿ â êðàéïúòíèòå
õðàñòè.
Íèêîëà ×àóøåâ è Ñòîÿí Àëòúíîâ, ìîÿò ñâåêúð, ñà îáðàçîâàíè õîðà.

41

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

 Òóðöèÿ ó÷àò â Äóõîâíàòà ñåìèíàðèÿ. Íî âîéíàòà ñëàãà êðàé íà
ó÷åíèåòî èì”.

Èç ñïîìåíèòå íà Ìèëêà Åí÷åâà Èâàíîâà:

“Ðîäåíà ñúì â ñåëî Âàÿêüîé. Áàùà ìè å Åí÷î Èâàíîâ, à ìàéêà ìè
- Ñòàíêà. Íèå ñìå äâå äåöà, íî áðàò ìè Èâàí ïî÷èâà ðàíî. Îò ìàéêà
ñè çíàÿ êàê ñòàâà òÿõíîòî ïðåñåëâàíå . Êîãàòî çàïî÷âà îòñòúïëåíèåòî
íà áúëãàðñêàòà âîéñêà, èç ñåëîòî áúðçî ñå ðàç÷óâà, ÷å òóðöèòå èäâàò.
Ðîäèòåëèòå ìè âçèìàò åäíà áîõ÷à äðåõè è åäèí ÷óâàë áðàøíî. Òúé
êàòî âîëîâåòå íè ñà ðåêâèçèðàíè çà âîéñêàòà, íàøèòå ñå îáåäèíÿâàò ñ
äÿäî Äîí÷î, áàùàòà íà Õðèñòî Äîí÷åâ è òðúãâàò çàåäíî. Îòíà÷àëî
ðàáîòÿò â ÷èôëèêà íà ñåëî Áðàòîâî (Äæàíêàðäàø) è â áóðãàñêèòå ëîçÿ. Ïðåç
1931 ã. áàùà ìè ïîñòðîÿâà òóõëåíàòà êúùà, â êîÿòî æèâååì è ñåãà.

Ïîìíÿ êàê ñå îáëè÷àøå ìàìà. Òÿ íîñåøå ïàìó÷íà ïîëà íà åäðè
äèïëè. Îòäîëó ïîëàòà é áåøå óêðàñåíà ñ äâà ðåäà êàäèôåíè øèðèòè.
Îò ñúùèÿ ïëàò áåøå è áëóçàòà é. Òÿ áåøå ñ ãîëÿìà ÿêà, óêðàñåíà ñ
áÿëà äàíòåëêà, ñ äúëúã ðúêàâ. Ïðåñòèëêàòà é áåøå èçòúêàíà îò âúëíåíà
ïðåæäà íà ëåíòè ñ ðàçëè÷íè öâåòîâå. Íà ãëàâàòà íîñåøå áÿë äþëáåí,
óêðàñåí ñ ìúíèñòà è ïóë÷íåòà.”

Ñïîìåíè íà Çëàòêà Ïåòúðìàð÷åâà (Øàëàìàíîâà)
(çàïèñàíè îò Ðóñêà Æå÷åâà íà 5.08.2001 ã.)

Îò áàáà ñúì ÷óâàëà, ÷å êàòî ìàëêà áàáà Òîäîðàêèöà, ìàéêàòà íà
Òîìîâèöà, ñëóãóâà â åäíî òóðñêî ñåìåéñòâî. Ãëåäà ìîì÷åòî èì. Êîãàòî
òðúãâàò äà áÿãàò è ñòèãàò ãðàíèöàòà, òóðñêèòå ãðàíè÷àðè íå èñêàò äà
ãè ïóñíàò â Áúëãàðèÿ. Òàðôàëèè íàñòîÿâàò, çàùîòî çíàÿò, ÷å ñëåä òÿõ
èäâà òóðñêàòà âîéñêà. Áàáà Òîäîðàêèöà ïîçíàâà ìåæäó òóðñêèòå
ãðàíè÷àðè òîâà ìîì÷å, êîåòî å ãëåäàëà êàòî ìàëêà. Îòèâà ïðè íåãî,
çàïî÷âà äà öåëóâà ðúöåòå ìó è äà ãî ìîëè äà ãè ïóñíàò. Òîé ñàìî
êàçâà: “Ìèíàâàéòå è äà íå âè âèæäàì ïîâå÷å, çàùîòî íå îòãîâàðÿì”.

Êîãàòî áÿãàò ïðåç 1914 ã., áàáà ìè å íà ñåäåì ãîäèíè. Îò Òàðôà äî
Âàÿêüîé òÿ âúðâè ïåøà. Êîãàòî ñïèðàò â ìåñòíîñòòà “Ìèõàëè÷à” è
ìàéêà é ÿ èçìèâà, âèæäà, ÷å íîêòèòå íà êðàêàòà é ñà èçêàïàëè.

Ñïîìåíè íà Âëàäêà Ãðîøåâà
(çàïèñàíè îò Ðóñêà Æå÷åâà ïðåç ì. þëè 2001 ã.)

Äÿäî ìè ïî ìàé÷èíà ëèíèÿ å òúðãîâåö íà çåõòèí. Çà äà ïðåâîçâà
ñòîêàòà ñè, òîé îòãëåæäà êàìèëè. Òîé å ìíîãî ñèëåí ôèçè÷åñêè. Êîãàòî
íà õîðèùåòî ñòàâàò ïðàçíèöè, çà äà äåìîíñòðèðà ñèëàòà ñè, òîé ñå
áîðè ñ êàìèëà. Ïðè åäíà òàêàâà áîðáà êàìèëàòà ãî çàòèñêà, òîé ñå
42

Ãëàâà ²²². ÍÀÑÅËÅÍÈÅ

ðàçáîëÿâà îò ïíåâìîíèÿ è óìèðà. Òîãàâà áàáà ñå îìúæâà âòîðè ïúò çà
äÿäî Íèêîëà Òðàìáîâêàòà. Òîé ÿ âçåìà, çàùîòî èìàëà ìíîãî àëòúíè”.

Ñïîìåíè íà Íåäÿëêà Õðèñòîâà Äîí÷åâà (Ìàí÷îðîâà)
(çàïèñàíè îò Ðóñêà Æå÷åâà íà 5.08.2001 ã.)

“Ìíîãî äîáðå ñè ñïîìíÿì êàêúâ ïðàçíèê ñòàâàøå â òàðôàëèéñêàòà
ìàõàëà íà õîðèùåòî. Ïðàçíèêúò áåøå ïîñâåòåí íà Ãîëÿìà Áîãîðîäèöà.
Íà òîçè äåí îò âñÿêà êúùà æåíèòå èçïðàùàõà èç÷èñòåíî ïèëå è
çåëåí÷óöè. Â êðúã ñå íàðåæäàõà êàçàíè. Ìúæåòå íàðÿçâàõà ìåñîòî, à
æåíèòå çåëåí÷óöèòå. Ñâàðÿâàõà êóðáàíà è êúì îáÿä âñÿêî ñåìåéñòâî,
îáëå÷åíî â íàé-íîâèòå ñè äðåõè, ñå îòïðàâÿøå êúì õîðèùåòî. Ïîìíÿ,
÷å íà òîçè äåí ìàìà îìåñâàøå õëÿá èëè ïèòêà, âçåìàøå ñèðåíå è ìíîãî
ãîëÿìà äèíÿ è çà ïúðâè ïúò îòêúñâàõìå îò ëîçåòî ãðîçäå (îò ñîðòà
“×àóø”). Âñÿêî ñåìåéñòâî ïîñòèëàøå ÷åðãà è ñÿäàøå äî ðîäà ñè. Ñëåä
êàòî êóðáàíúò áåøå áëàãîñëîâåí îò ñâåùåíèêà, ñ êîôà è ÷åðïàê
ìèíàâàõà è ðàçñèïâàõà íà âñåêè. Ñëåä êàòî õàïâàõìå, çàïî÷âàøå õîðîòî.
Ïðåä î÷èòå ìè ñà êàêà Âåëè÷êà Ñëàâîâà, êàêà Éîðäàíêà Äèìèòðîâà,
êàêà Âåðêà Àëòúíîâà è êàêà Âàñèëêà Øàëàìàíîâà, îáëå÷åíè â
ðàçêðîåíè ôóñòè, ïðåïàñàíè ñ êðàñèâè áðîäèðàíè ïðåñòèëêè, à êúðïèòå
èì âúðçàíè îòñòðàíè “íà êóðíå”. Òå áÿõà ïðî÷óòè ïåñíîïîéêè”.

Ïðåñåëíèöè îò ñ. Êàâàêëèÿ, Ëîçåíãðàäñêî

Ñåëî Êàâàêëèÿ
(ñúáðà Ñòàíêà Ðàäîéíîâà)

Ìÿñòîòî íà ñ. Êàâàêëèÿ â Èçòî÷íà Òðàêèÿ
Ñåëî Êàâàêëèÿ å ðàçïîëîæåíî íà äåñåòèíà êèëîìåòðà þæíî îò
Ëîçåíãðàä, çàïàäíî îò ïúðâîêëàñíîòî øîñå Ëîçåíãðàä-Áàáà Åñêè-Àëïîëó,
ïî êîåòî äåíîíîùíî ñå òî÷àò êîëè, êàðóöè, ôàéòîíè è âúðâÿò ïåøàöè. Ïî-
êúñíî íàáëèçî ìèíàâà æ.ï. ëèíèÿòà Öàðèãðàä-Îäðèí-Ñîôèÿ.
Èìåòî ñè ïîëó÷àâà îò íàëè÷èåòî íà ìíîãî òîïîëè - êàâàöè, êîèòî
ðàñòàò ïî òå÷åíèåòî íà ñåëñêàòà ðåêà - Åðêåíå.
Èçòî÷íà Òðàêèÿ, êúäåòî ñå íàìèðà òîâà ñåëî, èìà áëàãîïðèÿòíà
ïðèðîäî-ãåîãðàôñêà ñðåäà çà ðàçâèòèå íà çåìåäåëèå è îâöåâúäñòâî.
Áîãàòè è ëåñíî äîñòúïíè ïëàíèíñêè ïàñáèùà, íèñêè è íåóñâîåíè îò
çåìåäåëèåòî òîïëè ïðèìîðñêè ìåðè, êúäåòî çèìóâàò îâöåòå íå ñàìî
îò Öåíòðàëíà Ñòðàíäæà, íà è îò Èçòî÷íà Ñòàðà ïëàíèíà - Êîòëåíñêî,
Ñëèâåíñêî; îò Ñðåäíîãîðèåòî - Ïàíàãþðñêî. Äðóãà âàæíà ïðåäïîñòàâêà
çà ðàçâèòèå íà îâöåâúäñòâîòî òóê å áëèçîñòòà íà ãîëåìèÿ Öàðèãðàäñêè
ïàçàð, êîéòî ñå ÿâÿâà íåîãðàíè÷åí êîíñóìàòîð íà îâ÷å ìåñî, âúëíà,
êîæà è ìëå÷íè ïðîäóêòè. Îñâåí ñòàäàòà íà ìåñòíèòå ïàñòèðè, îò ñàìàòà

43

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

Ñòðàíäæà Èçòî÷íà Òðàêèÿ ïðèåìà îãðîìåí áðîé áåãëèøêè è äæåëåïñêè
îâöå, êîèòî îòèâàò êúì Öàðèãðàä. Òåõíèòå ïàñòèðè áèëè âñå áúëãàðè.

Ïðåç öåëèÿò ÕV²²² è íà÷àëîòî íà Õ²Õ â. îãðîìíè ïëîùè îò
ðàâíèííèòå ïîëåòà íà Èçòî÷íà Òðàêèÿ ñà âñå îùå íåóñâîåíè îò
çúðíîïðîèçâîäñòâîòî è ñúùî ïðåäëàãàò âåëèêîëåïíè óñëîâèÿ çà
ðàçâèòèåòî íà îâöåâúäñòâîòî. Ôðàíöóçèíúò Ñåíäæå ïèøå ïðåç 1829 ã.:
“Îò Îäðèí äî Êúðê-êëèñå (Ëîçåíãðàä) èìà ñàìî íåîáðàáîòåíî
ïðîñòðàíñòâî è íå ñå âèæäàò äðóãè ñëåäè îò ÷îâåøêè æèâîò, îñâåí
ñêèòàùè áúëãàðñêè ïàñòèðè”.

Çåìåäåëñêèòå ñòîïàíè îò Èçòî÷íà Òðàêèÿ ñà ïðèíóäåíè äà
îòãëåæäàò ñúùî îâöå è êîçè, ïîðàäè íóæäàòà îò íàòîðÿâàíå íà
ñëàáîïðîäóêòèâíèòå ïëàíèíñêè íèâè. Òîâà ñòàâà ñ åñòåñòâåíà òîð ÷ðåç
ïîäâèæíè îâ÷àðñêè åãðåöè. Èìåííî òåçè äâà ôàêòîðà ñà ïðè÷èíà çà
åäèí ïîñòîÿíåí ìèãðàöèîíåí ïðîöåñ êúì Èçòî÷íà Òðàêèÿ îùå îò
äàëå÷íè âðåìåíà.

Ïðîöåñúò íà ïðèèæäàíå íà íîâî íàñåëåíèå òóê ñå çàñèëâà â êðàÿ íà
ÕV²²² íà÷àëîòî íà Õ²Õ â. Ïðåäèçâèêâàò ãî êúðäæàëèéñêèòå ðàçìèðèöè
îò 1790 ã. äî 1810 ã., êîèòî çàëèâàò öÿëà Òðàêèÿ, îò ×åðíî ìîðå äî
Ìàêåäîíèÿ. Òå ðàçîðÿâàò òàêèâà öâåòóùè áúëãàðñêè ñåëà êàòî
Ïàíàãþðèùå, Êîïðèâùèöà, Ãàáðîâî, Æåðàâíà ,×èðïàí, Êîòåë è äð., à
òÿõíîòî íàñåëåíèå òúðñè ñïàñåíèå êúì Èçòî÷íà Òðàêèÿ.

Áúëãàðè îò Ïàíàãþðèùå îòñÿäàò â Ëîçåíãðàäñêèòå ñåëà Êóëàòà,
Êîëèáèòå, Êàâàêëèÿ, Êîþíäåðå è ãðàäîâåòå Ëîçåíãðàä è Áóíàðõèñàð.
Êúðäæàëèèòå ñå íàñî÷âàò è êúì Ñòðàíäæà è Îäðèíñêî. Íàñåëåíèåòî îò
ðàçîðåíèòå ñåëà ñå îòïðàâÿ êúì ïëàíèíñêèòå îáëàñòè â Ìàëêîòúðíîâñêî
è Îäðèíñêî. Ïðåç 1798 ã. äààëèè îïîæàðÿâàò îêîëíîñòèòå íà Îäðèí, à
ïðåç 1799 ã. 5000 äóøè, íà÷åëî ñ Êàðà Ôåèç, ïðåâçåìàò Êàðíîáàò è
îïîæàðÿâàò ñòðàíäæàíñêèòå ñåëèùà ïî âàæíèÿ ïúò Êàðíîáàò-Ôàêèÿ-
Ëîçåíãðàä, ñëåä êîåòî öåëèÿò ðàéîí ïîïàäà ïîä òåõíèÿ êîíòðîë. Ðóñêèÿò
äèïëîìàòè÷åñêè àãåíò ßêîâëåâ ïîòâúðæäàâà òîâà ñúñ ñúîáùåíèåòî, ÷å
Êàðà Ôåèç è Èíäæå áèëè âå÷å çàåëè Ëîçåíãðàä.

Âúïðåêè ÷å Èçòî÷íà Òðàêèÿ å ñúùî îáåêò íà Êúðäæàëèéñêè íàáåçè,
òÿ ïðîäúëæàâà äà ïðèåìà çàñåëíèöè îò âñè÷êè áúëãàðñêè çåìè, ïîðàäè
áëèçîñòòà íà ñòîëèöàòà Öàðèãðàä è äðóãè ãîëåìè ãðàäîâå, îòêúäåòî
öåíòðàëíàòà âëàñò ìîæå äà óïðàæíÿâà íÿêàêúâ êîíòðîë è äà ïðàâè
îïèòè çà çàùèòà íà ìåñòíîòî íàñåëåíèå. Çà îòáðàíèòå ñå ãîòâèëè è
õðèñòèÿíè è ìþñþëìàíè - ñòðîÿëè óêðåïëåíèÿ êðàé ãðàäîâåòå è ñå
âúîðúæàâàëè.

Êúðäæàëèéñêèòå ðàçìèðèöè ñòàíàëè ïðè÷èíà íå ñàìî çà ìèãðàöèÿ
íà áúëãàðñêî íàñåëåíèå êúì Öàðèãðàä è Ìàëà Àçèÿ, íî è çà èçñåëâàíå
íà áúëãàðè êúì Ðóñèÿ, Âëàøêî è Áåñàðàáèÿ.

Âðåìåííî çàòèõíàë, òîçè ïðîöåñ íà çàñåëâàíå èçáóõâà ñ íîâà ñèëà
ïðåç 1822-1829 ã. ïî âðåìå íà Ðóñêî-òóðñêàòà âîéíà è îñîáåíî ñëåä
44

Ãëàâà ²²². ÍÀÑÅËÅÍÈÅ

íåÿ, ñëåä êàòî áúëãàðèòå ðàçáèðàò, ÷å òÿ íÿìà äà èì äîíåñå ñâîáîäà.
 ÷ë. 13 íà Äîãîâîðà ïðè ïîäïèñâàíåòî íà Îäðèíñêèÿ ìèð ñå êàçâà, ÷å
âñåêè ïîäàíèê å ñâîáîäåí äà ñå ïðåñåëè ñúñ ñåìåéñòâîòî ñè è
äâèæèìîòî ñè èìóùåñòâî â îíàÿ ñòðàíà, â êîÿòî òîé ïîæåëàå.

Îò ïðèëîæåíàòà ñõåìà íà Ñò. Ðàé÷åâñêè â êíèãàòà ìó “Èçòî÷íà
Òðàêèÿ”, ñòð. 131 å âèäíî, ÷å ïðåç þëè 1830 ã. îò ñ. Êàâàêëèÿ â Áåñàðàáèÿ
ñà ñå èçñåëèëè 64 ñåìåéñòâà ñ 421 äóøè.

Îñâåí ÷å ðàçäâèæâàò íàñåëåíèåòî, êúðäæàëèéñêèòå íàáåçè è
âîéíàòà îò 1828-1829 ã. ðàçñòðîéâàò è åäðîòî òóðñêî çåìåäåëèå â
Èçòî÷íà Òðàêèÿ.  íà÷àëîòî íà 30-òå ãîäèíè áúëãàðèòå çàïî÷âàò
óñèëåíî äà èçêóïóâàò ÷èôëèøêè çåìè è äîðè öåëè ÷èôëèöè.

Êàòî îòëè÷íè çåìåäåëöè, òå çàïúëâàò ïëîäîðîäíèòå ïîëåòà íà
Èçòî÷íà Òðàêèÿ, èçòëàñêâàéêè, è ïî-òî÷íî íåäîïóñêàéêè, ïî òîçè íà÷èí
òàì ìþñþëìàíñêî íàñåëåíèå. Òîâà çàáåëÿçâà è Âëàäèìèð Äàâèäîâ,
êîéòî â ñâîèòå ïúòíè áåëåæêè îò 1835 ã. å çàïèñàë ñëåäíîòî: “Áúëãàðèòå
ñå ïîÿâÿâàëè è îñìàíöèòå ñúñ ñâîèòå âåëèêîëåïíè ÷àëìè èç÷åçâàëè
ïî÷òè äî ñàìèòå âðàòè íà Êîíñòàíòèíîïîë. Áúëãàðèòå â Ðóìåëèÿ æèâåÿò
äíåñ ïî÷òè êàòî ðàâíè íà òóðöèòå. Òå íå ñëèçàò îò êîíÿ ïðè
ïðåìèíàâàíåòî íà íÿêîé îñìàíåö, äàæå è ïàøà. Ïîíåæå ñà ïî-áëèçî äî
Ñòàíáóë, òå ñà ïî-ãîðäè, ïî-äåéíè è ïî-áîãàòè, îòêîëêîòî äðóãè áúëãàðè,
íî ñà ïîâå÷å ñìàçàíè îò äàíúöè”.

Ãåîðãè Ïîïàÿíîâ â ñâîÿòà êíèãà “Ñòðàíäæà - åòíîãåîãðàôñêè è
èñòîðè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ” îò 1938 ã. îáÿñíÿâà, ÷å: “Çà ïðèâèëåãèðîâàíè
ñåëÿíè â Õàñåêèÿòà, èçîáùî â Ñðåäíà Ñòðàíäæà, íè ãîâîðè è
óáåäèòåëíèÿò ôàêò, ÷å â Ëîçåíãðàäñêè ñàíäæàê èìàëî ìàëúê áðîé
ôåîäàëíè òóðñêè âëàäåíèÿ. Äîêàòî â îñòàíàëèòå ñàíäæàöè íà Òðàêèÿ
èëè ïúê â äðóãè áúëãàðñêè çåìè å èìàëî äåñåòêè çèàìåòè (ãîëåìè
âîåííè çåìåâëàäåíèÿ) è ñòîòèöè òèìàðè (ôåîäàëíè ñïàõèéñêè
âëàäåíèÿ), òî â Ëîçåíãðàäñêè ñàíäæàê èìàëî ñàìî åäèí çèàÿìåò è 18
òèìàðè. Òîâà ãîâîðè, ÷å òàì èìàëî ñëàáà òóðñêà êîëîíèçàöèÿ, êîåòî
ïúê çíà÷è, ÷å ñòàðîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå ñå å çàäúðæàëî êàòî
ñîáñòâåíèê íà çåìÿòà.

Ñëåä Êðèìñêàòà âîéíà (1853-1856 ã.) òóðñêîòî ïðàâèòåëñòâî
äîêàðâà â åâðîïåéñêèòå ñè âëàäåíèÿ ìíîãî ÷åðêåçè, çíà÷èòåëíà ÷àñò
îò êîèòî ñå óñòàíîâÿâàò â Èçòî÷íà Òðàêèÿ. Òå ñå ïðî÷óâàò ñúñ ñâîèòå
ãðàáåæè íàä ìèðíîòî õðèñòèÿíñêî íàñåëåíèå.

 ñâîÿòà êíèãà “Èçòî÷íà Òðàêèÿ” Ñòîÿí Ðà÷åâñêè öèòèðà, ÷å ïðåç
1869 ã. âúâ âåñòíèê “Ìàêåäîíèÿ”, èçäàâàí â Öàðèãðàä, å ïîìåñòåíà
ñòàòèñòèêà, êúäåòî ñà ïîñî÷åíè 16 ÷èñòî áúëãàðñêè ñåëà, â êîèòî âëèçà
è ñåëî Êàâàêëèÿ ñ 284 êúùè. Ñàìî ñëåä ïî-ìàëêî îò 10 ãîäèíè, â
íàâå÷åðèåòî íà Ðóñêî-òóðñêàòà âîéíà (1977-1878 ã.) â äàííè îò Íèêîëîâ
â “Îäðèíñêà Òðàêèÿ” ñå âèæäà, ÷å ñåëî Êàâàêëèÿ å èìàëî 400 êúùè è
1864 ìóôóçè (ìúæêî íàñåëåíèå, êîåòî ïëàùà äàíúê). Îòòóê ïàê ñå

45

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

âèæäà, ÷å â ñåëî Êàâàêëèÿ íÿìàëî òóðöè è ãúðöè, à òî áèëî ÷èñòî
áúëãàðñêî ñåëî.

Ïî âðåìå íà Îñâîáîäèòåëíàòà âîéíà çà íàñåëåíèåòî â Èçòî÷íà
Òðàêèÿ íàñòúïâàò íîâè òåæêè äíè. Áåæàíöèòå îò îñâîáîäåíà Áúëãàðèÿ,
òóðöè è ÷åðêåçè, ñå íàñî÷âàò êúì ñòðàíäæàíñêèòå çåìè è îòêúäåòî
ìèíàâàò, ðàçãðàáâàò áúëãàðñêèòå ñåëà, îïîæàðÿâàò ãè è èçáèâàò
íàñåëåíèåòî èì. Íàñåëåíèåòî òúðñè ñïàñåíèå â ãîðèòå è äîëèùàòà.

Ìíîãî ñà òåãëèëàòà è íà áúëãàðèòå îò ñåëî Êàâàêëèÿ, èçáðîåíè â
ïèñìîòî èì îò 9.02.1878 ã.: “Ïúðâî äîéäîõà íàøèòå ñúñåäè òóðöè è
âçåõà âîëîâåòå íè, çàåäíî ñ êàðóöèòå è äðóãèòå äîáèòúöè. Âòîðî,
äîéäîõà òóðöè - ìèíóâà÷è è ÷åðêåçè, è òàòàðè ñ êàðóöè è íè âçåõà
äðåõèòå, æèòîòî, ðàçñèïàõà âñè÷êè äðóãè íåùà, ïóñíàõà è âèíàòà.
Óòðåïàõà íè ñåäåì äóøè ÷åëîâåöè è ñåäåì êúùè èçãîðèõà”.

Ñëåä Ñàíñòåôàíñêèÿ ìèðåí äîãîâîð íàñåëåíèåòî ñå óñïîêîÿâà, íî
íàäåæäèòå ìó ñêîðî ñà ïîìðà÷åíè. Áåðëèíñêèÿò êîíãðåñ ðàçäåëÿ
Áúëãàðèÿ íà äâå ÷àñòè, êàòî Èçòî÷íà Òðàêèÿ, ñ êîìïàêòíî áúëãàðñêî
íàñåëåíèå, îñòàâà îòíîâî â ïðåäåëèòå íà Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ. Òîâà
ïðåäèçâèêâà íîâà èçñåëíè÷åñêà âúëíà íà ñåâåð êúì îñâîáîäåíèòå çåìè.

Íåñïðàâåäëèâîñòòà íà Áåðëèíñêèÿò äîãîâîð äîâåæäà äî ïîðåäèöà
îò ïðîòåñòè íà áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå â òîçè êðàé. Ñåêðåòàðÿò íà
îêîëèéñêèÿ ñúä â Ëîçåíãðàä Íèêîëà Áåëîâåæäîâ - êîïðèâùåíåö è
ó÷àñòíèê â Àïðèëñêîòî âúñòàíèå, è äðóãè äåëåãàòè èçïðàùàò ïðîøåíèå
äî Ñëèâåíñêèÿ ãóáåðíàòîð. Ïîñëå, çàåäíî ñ äåëåãàòè îò âñè÷êè
áúëãàðñêè ñåëà, êîèòî îñòàâàò â ãðàíèöèòå íà Òóðöèÿ, ïðîâåæäàò
ïðîòåñòíî ñúáðàíèå â Ëîçåíãðàä. Ïðîøåíèÿ è ïðîòåñòè ñå îðãàíèçèðàò
è â ñåëî Ñòðàíäæà (Êàéáèëàð), êúäåòî å Ìåæäóíàðîäíàòà ïîãðàíè÷íà
êîìèñèÿ. Òàì ñå ñúáèðàò 12 000 ïðåäñòàâèòåëè îò îñòàíàëèòå â ðîáñòâî
áúëãàðè. Çà òîâà ñúáèðàíå-ïðîòåñò ðàçêàçâà ìàëêîòúðíîâñêàòà ïåñåí,
çàïèñàíà îò äîáðèÿ ïîçíàâà÷ íà Ñòðàíäæà Ãåîðãè Ïîïàÿíîâ:

“Äà ñå ñúáèðàò åñíàô áúëãàðå,
åñíàô áúëãàðå, ìëàäè êîìèòè.
Òå ñå ñúáèðàò íà Êàéáèëàðúò.
Òóðöèòå èñêàò ñèíóð äà ñåêàò,
ñèíóð äà ñåêàò íà Øèïêà - Áàëêàí.
Áúëãàðå èñêàò ñèíóð äà ñåêàò,
ñèíóð äà ñåêàò íà Åðêåíå ðåêà”.
Íå ïîìàãàò ïðîòåñòèòå è ïðîøåíèÿòà íà áúëãàðèòå çà íÿêàêúâ îáðàò
è ñïðàâåäëèâîñò. Êîãàòî ðóñêèòå âîéñêè ñå èçòåãëÿò îò Èçòî÷íà Òðàêèÿ,
îò âñè÷êè áúëãàðñêè ñåëà, êîèòî îñòàâàò â ðîáñòâî, òðúãâàò áåçêðàéíè
êåðâàíè íà áåæàíöè êúì ñâîáîäíà Áúëãàðèÿ. Òîëêîâà ìíîãî ñà
èçñåëíèöèòå, ÷å íÿìà êúäå äà ãè íàñòàíÿò è êàê äà ãè èçõðàíÿò. Ñàì
ãåíåðàë Ñòîëèïèí, çàìåñòíèê íà èìïåðàòîðñêèÿ êîìèñàð Äîíäóêîâ, å
46

Ãëàâà ²²². ÍÀÑÅËÅÍÈÅ

ïðèíóäåí äà èçïðàòè ñïåöèàëíà äåëåãàöèÿ îò íàðîäíè äåéöè è ñâåùåíèöè
â Îäðèíñêî äà óâåùàâàò áúëãàðèòå äà íå íàïóñêàò ðîäíèòå ñè ìåñòà,
íî ðåçóëòàò íÿìà. Áåæàíöèòå îò Èçòî÷íà Òðàêèÿ ñå çàñåëâàò èç öÿëà
Èçòî÷íà Áúëãàðèÿ - îò ïîãðàíè÷íèòå ñåëà íà Èçòî÷íà Ðóìåëèÿ, äî
Âàðíåíñêî è Äîáðóäæà, à íÿêîè äîðè â Ðóìúíèÿ è Áåñàðàáèÿ. Îáùèÿò
áðîé íà áåæàíöèòå ïðåç ïåðèîäà 1878-1898 ã. ñå èç÷èñëÿâà íà îêîëî
120 000 äóøè. Îò êíèãàòà íà Ñò. Ðàé÷åâñêè “Èçòî÷íà Òðàêèÿ” ñå âèæäà,
÷å îò òîâà âðåìå èìà èçñåëíèöè îò ñåëî Êàâàêëèÿ â ñåëî Êóçãóë è Òóòðàêàí.

Ñëåä Îñâîáîäèòåëíàòà âîéíà òóðñêîòî íàñåëåíèå, èçñåëâàùî ñå
îò Áúëãàðèÿ, å íàñî÷åíî êúì Èçòî÷íà Òðàêèÿ. Òàì òå îñíîâàâàò íîâè
ìþñþëìàíñêè ñåëèùà, à ìíîãî îò òÿõ ñå çàñåëâàò è â èçîñòàâåíèòå
áúëãàðñêè ñåëà. Òóðñêîòî ïðàâèòåëñòâî èì ïðåäîñòàâÿ äúðæàâíà çåìÿ,
íî òÿ íå äîñòèãà è ìóõàäæèðèòå (èçñåëíèöèòå) çàãðàáâàò çåìèòå è
èìîòèòå íà áúëãàðèòå, äîðè è òàêèâà, çà êîèòî òå âå÷å ïðèòåæàâàò
äîêóìåíòè. Îò ñòàòèñòè÷åñêè äàííè ñå âèæäà, ÷å ïðåç ïîñëåäíèòå
ãîäèíè íà Õ²Õ â. ìþñþëìàíñêîòî íàñåëåíèå òóê ñå óâåëè÷àâà è ñå
èçðàâíÿâà ïî áðîé ñ áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå. Â Îäðèí, íàïðèìåð, èìà
125111 òóðöè, 124924 áúëãàðè, 16900 áúëãàðîìîõàìåäàíè, 64871 ãúðöè
è 7890 îò äðóãè íàðîäíîñòè.

Íàñåëåíèå è ïîìèíúê â ñåëî Êàâàêëèÿ
Æèòåëèòå íà ñåëî Êàâàêëèÿ ñà ïðåñåëíèöè îò Ñðåäíîãîðèåòî, íàé-
âå÷å îò Ïèðäîïñêî, Êàðëîâñêî, Ïàíàãþðñêî, êîèòî êàòî òúðãîâöè íà
äîáèòúê íà ïúò çà Àíàäîëà ñå ñïèðàò â ïîëèòå íà Ñòðàíäæà çàðàäè
õóáàâèòå ïàñèùà, à ïî-êúñíî è ñå çàñåëâàò ïî òåçè ìåñòà. Òîâà ñòàâà
îò ñðåäàòà íà ÕV²²² â., çà êîåòî íàó÷àâàìå îò êíèãàòà íà Ñòîÿí
Ðàé÷åâñêè “Èçòî÷íà Òðàêèÿ”. Íà ñòðàíèöà 118 ÷åòåì, ÷å áÿãàùèòå îò
Ñðåäíîãîðèåòî áúëãàðè ïðåç 1790 ã. è 1810 ã. ñå çàñåëâàò â Ëîçåíãðàäñêèòå
ñåëà è ñå ïîñî÷âà, ÷å Êàâàêëèÿ å åäíî îò òÿõ.
Çà õîðàòà â òîâà êèòíî ñåëî, çà òåõíèòå íðàâè â êðàÿ íà Õ²Õ â. è
íà÷àëîòî íà ÕÕ â. íàé-ïúëíè ñâåäåíèÿ íè äàâà ðîäåíèÿò è æèâÿë â
Êàâàêëèÿ ïèñàòåë Êîíñòàíòèí Ïåòêàíîâ. Â ñâîÿòà êíèãà “Äåòñêè
ãîäèíè” òîé ïèøå: “Ïîòîìöè íà ñòàðè êëèíêè - ïàíàãþðñêè îâ÷àðè è
çåìåäåëöè, òå áÿõà íå ñàìî äîìîâèòè ñòîïàíè, íî è ãîñòîïðèåìíè,
ëþáâåîáèëíè äóøè. Îðà÷è, êîïà÷è, îâ÷àðè, íåïîáåäèìè áîðöè ïî
ñåëñêèòå ñáîðîâå, ïúðãàâè èãðà÷è ïî ñâàòáè è ñåäåíêè, òå áÿõà
äîáðîäóøíè è ñúðäå÷íè â îòíîøåíèÿòà êúì õîðàòà è ñâåòà”.
Ñïîðåä äàííè, ñúáðàíè îò áðàòà íà ñúùèÿ ïèñàòåë - Äèìèòúð
Ïîïíèêîëîâ, êîéòî êàòî ó÷èòåë èçâúðøâà ïðåç 1910 ã. ïðåáðîÿâàíå
ïî íàðåæäàíå íà Áúëãàðñêàòà åêçàðõèÿ, ñåëî Êàâàêëèÿ íàáðîÿâàëî
500 êúùè ñ 3300 æèòåëè. Òî å ÷èñòî áúëãàðñêî ñåëî.

47

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

Êàòî ðàçêàçâà çà ñâîÿ áàùà Ïîï Íèêîëà (Ïåòêàíîîëóâèÿ ïîï), êîãîòî
òóðöèòå íàðè÷àò Êîìèòïàïàç, Êîíñòàíòèí Ïåòêàíîâ èçáðîÿâà íàä 40
ôàìèëèè îò ñåëîòî: “Ñëåä öúðêîâíàòà ñëóæáà òàòêî âúðâè, à ñëåä íåãî
âúðâÿò ñåëñêèòå ïúðâåíöè: Äèìèòúð Ïåòêàíîâ, âóé÷îâöèòå ìè Éîðäàí
è Íèêîëà, áðàòÿòà Äæåâåëåêîâöè, Áðúí÷îâöè, Êàñèäîâ Àíäðåÿ, Òåìåëêî
Êîðäàòà, Íàëáàíòîâ Àòàíàñ, Íèêîëà Ïîãà÷àòà, Áîéíèêîëîâöè, à ñëåä
òÿõ ìëàäèòå åñíàôè: Äèìèòúð Øîïîâ, Ãåîðãè Øîïîâ, Èëèÿ Ìèòîøåâ,
Ãåîðãè Êîòêîâ, Õàäæèäèìèòðîâè è âèñîêèÿò Äèìèòúð Ëà÷óíà. Ïîñëåäíè
ïðèñòèãàò òðèìàòà ÷îðáàäæèè - Äèìèòúð Êàäèíîâ, Äèìèòúð Áóäàêîâ,
Õàäæèÿòà è øèøêàâèÿò Êîñòèíèêîëîâ”.

Îñâåí òåçè ïúðâåíöè íà ñåëîòî, Êîíñòàíòèí Ïåòêàíîâ â ñâîèòå
ñïîìåíè è ðàçêàçè ñïîìåíàâà îùå äåñåòêè ôàìèëèè, êîèòî è äíåñ ñå
ñðåùàò èç íîâèòå ãíåçäà íà êàâàêëèéöè èç ßìáîëñêî, Áóðãàñêî è íàé-
âå÷å â Äîëíî Åçåðîâî, êúäåòî ñà ñå ïðåñåëèëè íàé-ãîëÿì áðîé áåæàíöè
ñëåä 1913 ã.: Àðàáàäæèîëîâ, Áàí÷îëîâ Ñîòèð, Áóëãóðîâè, Âúë÷åâöè,
Âúçåëîâîòî Êîëå, Ãëàâàäæàíîâè, Ãóëêàòà ßíè, Åìïåðîâè, Èõ÷èåâè,
Êàðàáàõ÷èåâè, Êîðäàòà Òåìåëêî, Ëåìïåðîâè, Ëÿ÷îâ Ñòîÿí,
Ìàíäæîâîòî Êîëå, Ìèòîøåâè, Ïàéòàêîâè, Ïðåòúðãîâè, Ïàçäåðîâè,
Ïóõòåâè, Ñàðèåâöè, Õàäæèâ Ãåîðãè, Õàéðèáîëîâà Çîè÷êà.

Ïðåäïîëàãàì, ÷å ÷åòåéêè ñïîìåíèòå íà Êîíñòàíòèí Ïåòêàíîâ,
ìíîãî íàñëåäíèöè íà áåæàíöèòå-êàâàêëèéöè, ñåãà âå÷å ÷åòâúðòî è ïåòî
ïîêîëåíèå, ùå ñðåùíàò èìåíàòà íà ñâîèòå äåäè è ïðàäåäè.

 ñâîÿòà êíèãà “Äåòñêè ãîäèíè” Êîíñòàíòèí Ïåòêàíîâ èçáðîÿâà
ñúùî è ìíîãî ìåñòíîñòè îêîëî ñåëîòî: “À ðîäíîòî ìè ñåëî -
ïðîñòîðíîòî Êàâàêëèÿè, áåøå êàòî åäíà ÷óäîòâîðíà ðúêà, êîÿòî
ðàçïåðâà äúëãè ïðúñòè, çà äà ñëîæè íà îãðîìíàòà ñè äëàí íàé-õóáàâîòî
çà ÷îâåøêîòî îêî. Ãðîçäåòî è âèíîòî íà Êàâàêëèÿ ïðèâëè÷àõà êóïóâà÷è
îò íàé-îòäàëå÷åíèòå ñåëà íà Ëîçåíãðàäñêèÿ îêðúã. Íà Èíäæåêüîéñêèÿ
ïúò áÿõà äèìÿòúò è êàðàãåâðåêúò - íàé-ñëàäêîòî ãðîçäå çà ÿäåíå; íà
Ãåðìàíîâèÿ êëàäåíåö çðååõà ìèñêåòèòå, ÷åðâåíóøêèòå è ìîðúò. Íà
Ñóñàìäåðå - ñàïúãåâðåêúò, ïåëèâàíúò, êàäúíïàðìàêúò, à íàä Ìè÷îâàòà
êþïðèÿ, ïîä ïðèçðà÷íèòå ñåíêè íà Ëîçåíãðàäñêèòå çàìúöè - ÷àóøúò,
ìåäåíèÿò ïàìèä, õðóïëèâàòà òðóôàíäà, ïàïàçêàðàíëêúò, îðåõèòå,
áàäåìèòå, ïðàñêîâèòå, äþëèòå, êðóøèòå, ÷åðåøèòå è âèøíèòå... À îêîëî
ñåëîòî, íà ãúðäèòå íà ðàâíèíàòà, îòñàì è îòòàòúê ëîçÿòà áÿõà íèâèòå,
ëèâàäèòå è ïàñèùàòà.

Çëàòíèÿò ïîÿñ íà æèòàòà çàïî÷âàøå îò ïîñëåäíàòà òðúííà îãðàäà
íà ñåëîòî; îïàñâàøå ñòàðèòå äúáîâå íà íîâàòà êîðèÿ, ïðåõâúðëÿøå
Áàêúäæèêà, ïîòàïÿøå ðåñíèòå ñè â Òåíåïîâîòî êëàäåí÷å, äîñòèãàøå
äî Åëíúçà÷, çàâèâàøå ïðåç ìàñëåíàòà ðåêà íà Òîëåäæåëèÿ, ïîãëåæäàøå
â Ìàíîëîâàòà àÿçìà, ïðåãðúùàøå ×åëèêëèÿ è ïðåç ×àëëúêà ðàçâÿâàøå
áàéðÿê êúì Ñèíóðà... ñòèãàøå äî âðàæäåáíîòî òóðñêî ñåëî Êóðàïà, çà
äà ñå ïîòîïè îòíîâî â ìîðàâàòà âîäà íà Ìåíåêøåäåðå.
48

Ãëàâà ²²². ÍÀÑÅËÅÍÈÅ

 òàçè áîãàòà çåìÿ âèðååøå øåñòîðåäà ïøåíèöà, å÷åìèê, ÷åðâåíà
çèìíèöà, áÿëà ðúæ, êè÷åñò îâåñ, äâóðåä ëèìåö, ïðîñî, ñóñàì, àíàñîí,
öàðåâèöà, ìåòëà, òðúñòèêà, ïúïåøè, äèíè è âñÿêî äðóãî ïëîäíî çðúíöå.
Íàøàòà íèâà â Åëíúçà÷ íàðè÷àõìå ×àêúðîâàòà ÿçìà. Ñïîðåä
ïðåäàíèåòî, èçâîð÷åòî íà ãîðíèÿ é êðàé áèëî íàïðàâåíî îò ×àêúð
âîéâîäà”.

Êîíñòàíòèí Ïåòêàíîâ èçáðîÿâà è äðóãè ìåñòíîñòè îêîëî ñåëîòî:
Êàðòàëòåïå, Êåïåðëèêà, ×àèðèòå, Ãëàâîâèòå áðÿñòîâå, Áèëèäæèîðìàí,
Ïàìóêëóäåðå, Äàíàáàøîâîòî äúá÷å, Íîâà êîðèÿ, Àñàíáåãëèéñêà êîðèÿ,
Òîëåäæèÿ. Îò èçáðîåíèòå ìåñòíîñòè îêîëî ñåëîòî å âèäíî, ÷å
êàâàêëèéöè ñà ðàçïîëàãàëè ñ ìíîãî îðíà çåìÿ, ïàñèùà, ëèâàäè è ãîðè è
ïðîäúëæàâàëè äà êóïóâàò îùå è îùå çåìÿ.

ßíè Ïåíäåâ îò ñ. Âåòðåí, Áóðãàñêî, ðîäåí ïðåç 1924 ã., ïîòîìúê íà
êàâàêëèéöè, ðàçêàçâà, ÷å ïðàäÿäî ìó Êîñòàäèí Ïåíäåâ, çàåäíî ñ äðóãè
ñåëÿíè, çàêóïóâàò îò òóðöèòå 2000 äêà çåìÿ.Ñàìèÿò äÿäî Êîñòàäèí
ïðèòåæàâà 500 äêà çåìÿ, îò êîèòî 50 äêà ëîçÿ. Çà ïðèòåæàíèÿ íà 200-300
äêà çåìÿ ãîâîðÿò è äðóãè ïîòîìöè íà òðàêèéñêè áåæàíöè.

Ïî ñïîìåíè íà Õðèñòî Àò. Êàðàèëèåâ è Ñòîÿí Àë.Ñòîÿíîâ îò ñåëî
Ðàâíåö, îáðàáîòâàåìàòà çåìÿ â ñ.Êàâàêëèÿ å îêîëî 40 000 äêà íèâè è
ëîçÿ è îùå îêîëî 30 000 äêà ïàñèùà.

Êîíñòàíòèí Ïåòêàíîâ ïèøå çà ñâîåòî ñåìåéñòâî: “Áîãàòè ëè áÿõìå
èëè áåäíè? Èìàõìå ëè õèëÿäà äåêàðà çåìÿ, õèëÿäà îâöå, ñòî ãëàâè
åäúð äîáèòúê è öÿëî õåðãåëå êàòî Ãîí÷å è Ìèòúð Áðúí÷îâè? Èìàõìå
ëè ãîòîâè æüëòèöè êàòî Êîñòè Íèêîëîâ è Õàäæè Äèìèòúð? Ñëóøàë
ñúì òàòêî äà êàçâà - “Êàêâîòî ñúì ñïå÷åëèë, ñàìî ñ äâåòå ñè ðúöå
ñúì ãî ïðèäîáèë. Èìîò èìàì, íî ïàðè íÿìàì. ×îâåê ñå ðàäâà íà ÷åëÿä
è èìîò”.

Êàêòî âúâ âñè÷êè áúëãàðñêè ñåëà, è òóê îñíîâíèòå îðúäèÿ íà òðóäà
ñà ðàëîòî, ìîòèêàòà (÷àïàòà), êîñàòà, êàâðàìàòà, äúðâåíàòà äâó- è
÷åòèðèðîãà âèëà, äúðâåíà ëîïàòà, ìåòàëíà âèëà, áðàäâà, äèêàíÿ è äð.
Òåçè îðúäèÿ íà òðóäà ñà è òåõíèòå îðúæèÿ. “Îâ÷àðÿò èìàøå ïóøêà è
òîÿãà, æúòâàðÿò - ñúðï è âèëà, êîïà÷úò - ìîòèêà è ëîïàòà, è òåçè îðúäèÿ
íà òðóäà áðàíåõà ðàâíèíàòà îò êðàäöè, ðàçáîéíèöè è íàñèëíèöè”.

Ñ òåçè ïðèìèòèâíè ñå÷èâà òðóäîëþáèâèòå êàâàêëèéöè îáðàáîòâàò
ïëîäîðîäíàòà çåìÿ, êîÿòî ïðåõðàíâà ãîëåìèòå èì ñåìåéñòâà. Îò ðàííà
ïðîëåò äî êúñíà åñåí íà íèâèòå ðàáîòÿò è âúçðàñòíè, è äåöà. Äî
ñòîïàíèíà è ñòîïàíêàòà ñå íàðåæäàò ïî-ãîëåìêèòå ìîì÷åòà è
ìîìè÷åòà, à íà åäèí îò êëîíèòå íà äúðâîòî âèñè äåòñêàòà ëþëêà.

Ïðåç íàé-óñèëåíàòà æúòâà ÷åñòî îñòàâàò äà ñïÿò íà íèâàòà, òà äà
ìîãàò âå÷åð äî êúñíî è ñóòðèí ðàíî äà ðàáîòÿò, ïðåäè ñëúíöåòî äà å
íàïåêëî æèòíèòå ñòåáëà.

49

“ÂÀßÊÜÎÉ - ÄÎËÍÎ ÅÇÅÐÎÂΔ - ËÅÒÎÏÈÑ

Âèä íà ñåëîòî, äâîðîâå è êúùè
Çà âèäà íà ñåëîòî, äâîðîâåòå è êúùèòå íà êàâàêëèéöè ìîæå äà ñå
ñúäè ñàìî îò ñïîìåíèòå. Íèòî ñà çàïàçåíè òå äîñåãà â Òóðöèÿ, íèòî
ïúê áåæàíöèòå ïîñëå òóê â Áúëãàðèÿ èìàò âúçìîæíîñò äà ïîñòðîÿò
ïîäîáíè êúùè, çàùîòî ñå çàñåëâàò â ÷óæäè ñåëà.
Êàêòî âñè÷êè ïî-ãîëåìè è ïî-ìàëêè ñåëà è Êàâàêëèÿ å ñ îòäåëíè,
ãîëåìè äâîðîâå. Ïîñîêàòà íà óëèöàòà, èëè ïúò, êàêòî ÿ íàðè÷àò, å â
çàâèñèìîñò ïðåäè âñè÷êî îò óäîáñòâàòà íà òåðåíà. Âñè÷êè äâîðîâå ñà
çàãðàäåíè ñ ïëåò (íàñëàãàíà äðàêà âúðõó çàáèòè â çåìÿòà êîëîâå).
Äâîðîâåòå íà ïî-çàìîæíèòå êàâàêëèéöè ñà çàãðàäåíè ñ âèñîêè ñòåíè
îò êèðïè÷. Â äâîðîâåòå, îñâåí êúùàòà èìà îùå ïëåâíÿ, õàìáàð çà
õðàíàòà, îáîð çà äîáèòúêà, “àãúë÷å” - çà îâöå è êîçè, äðúâíèê, êóðíèê è
êî÷èíà (êîòóðà) çà ñâèíåòå.
Âúâ âñåêè äâîð èìà ãðàäèíà, çàãðàäåíà îáèêíîâåíî ñ âèñîê ïëåò, â
êîÿòî îòãëåæäàò ëóê, ÷åñúí è äðåáíè äîìàòè, íà êîèòî âèêàò “ìåõëåòà”,
ãüîçóì, ÷óáðèöà è îâîùíè äúðâåòà. Íóæíèöè îáèêíîâåíè íå ñòðîÿò, ðîëÿòà
èì îáèêíîâåíî èçïúëíÿâàò çàòóëåíè ìåñòà, íàðè÷àíè “øóìàëíèê”.
Êúùèòå ñà åäíîêàòíè èëè äâóêàòíè, íàïðàâåíè îò êèðïè÷ è ïîñëå
èçìàçàíè ñ ãëèíà. Òåçè íà ïî-çàìîæíèòå ñà íà äâà êàòà, à ïî-êúñíî
âå÷å ñòðîåíè îò òóõëè.
Ñëàâêà Áóäàêîâà ñè ñïîìíÿ îò ðàçêàçèòå íà áàáà ñè Ëèñàâåòà, äîøëà
îò Êàâàêëèÿ, ÷å â ãîëåìèÿ äâîð íà äÿäî é èìàëî ïîñòðîåíè äâóêàòíè
êúùè çà ÷åòèðèìàòà ìó áðàòÿ. Òÿõíàòà êúùà áèëà ñ äúðâåíè, âúíøíè
ñòúëáè è äúëúã ñàéâàíò.

Îáëåêëî
Ñâåäåíèÿ çà îáëåêëîòî, íðàâèòå è îáè÷àèòå íà êàâàêëèéöè ñà âçåòè
îò:
Õðèñòî Âàêàðåëñêè, “Åçèê è áèò íà òðàêèéöèòå”, 1935 ã.;
Ãåîðãè Ïîïàÿíîâ, “Ñòðàíäæà - åòíîãðàôñêè è èñòîðè÷åñêè
ïðîó÷âàíèÿ”, 1938 ã.
Ñïîìåíè íà ñòàðè êàâàêëèéöè îò Äîëíî Åçåðîâî.

1. Ìúæêî îáëåêëî:
Êîøóëÿ (ðèçà) - ëåíåíà èëè ïàìó÷íà, áÿëà, êúñà äî êîëåíåòå, ñ
ïðèøèòà âèñîêà ÿêè÷êà. Ïðàçíè÷íèòå ðèçè ñà âåçàíè.
Äîëíè ãàùè - çàïî÷âàò äà ãè íîñÿò ïî-êúñíî êúì êðàÿ íà Õ²Õ â.
Òå ñà óøèòè îò ïàìó÷åí ïëàò ñ äúëãè êðà÷îëè.
Ïîòóðè (äèìèè, ãàùè) - òå ñà ñèìåòðè÷íî ñêðîåíè ïàð÷åòà, íàáðàíè
â êðúñòà, ñ âúëíåí âóðêóçóí (âðúâ), ñòåñíåíè íàäîëó êúì êðà÷îëèòå;
ìîãàò äà ñå îáðúùàò, êàòî ïðåäíàòà ÷àñò äà ñòàíå çàäíà è îáðàòíî.
Äîëó êúì ãëåçåíèòå ãàùèòå ñå çàêîï÷àâàò ñ òåëåíè êîï÷åòà.

50