คู่มือครูโลกดาราศาสตร์และอาวกาศ

คู่มอื ครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ บทท่ี 6 | การแปรสัณฐานของแผ่นธรณี 183

(ข)

(ก)
รูป 1 บริเวณท่ีราบสงู ธเิ บต และแนวเทือกเขาหิมาลยั
(ก) ทิศทางการเคลอื่ นท่ีบรเิ วณของแผน่ ธรณีอนิ เดยี -ออสเตรเลีย และแผ่นธรณยี ูเรเซยี
(ข) แนวเทอื กเขาหิมาลัย ประเทศเนปาล ทมี่ าของรูป NASA

แนวค�ำ ตอบ หากแผน่ ธรณบี รเิ วณดงั กลา่ วเคลอ่ื นทใี่ นทศิ ทางเดมิ ไปเรอื่ ย ๆ อาจท�ำ ให้
เทอื กเขาหมิ าลยั สูงขน้ึ เน่อื งจากการโกง่ ตัวของแผน่ ธรณี
10. นักเรียนคิดว่าการเกิดแผ่นธรณีข้ึนมาใหม่จะมีผลทำ�ให้โลกมีขนาดใหญ่ขึ้นหรือไม่
เพราะเหตใุ ด
แนวค�ำ ตอบ ไม่ เนอ่ื งจากมบี างสว่ นของแผน่ ธรณที เี่ คลอื่ นทเี่ ขา้ หากนั จะมดุ ลงไปในชนั้
ฐานธรณีภาคเกดิ การหลอมกลายเปน็ แมกมา
11. จากรูปบริเวณใดบ้างที่แผ่นธรณีเกิดการต่อเติมและขยายตัวออก บริเวณใดบ้างเกิด
การหลอมแผน่ ธรณีสู่ภายใตโ้ ลก เพราะเหตุใด

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

184 บทท่ี 6 | การแปรสณั ฐานของแผน่ ธรณี คมู่ ือครู วิทยาศาสตร์โลก และอวกาศ

แ นวค�ำ ตอบ บริเวณ ก และ ค เป็นบริเวณท่ีแผ่นธรณีเกิดขึ้นใหม่และขยายตัวออก
เน่ืองจากบริเวณดังกล่าวเป็นรอยต่อของแผ่นธรณีเคลื่อนที่แยกจากกัน มีแมกมา
แทรกดนั ขึ้นมาตามรอยแตกเกดิ เป็นแผ่นธรณีใหม่
บริเวณ ข และ ง เป็นบริเวณท่ีแผ่นธรณีเกิดการหลอมภายใต้โลก เนื่องจากเป็น
รอยต่อของแผ่นธรณีเคล่ือนท่ีเข้าหากัน เกิดแนวมุดตัวทำ�ให้แผ่นธรณีบางส่วนถูก
หลอมเมื่อมุดตัวส่ฐู านธรณภี าค

12. จากรปู จงตอบค�ำ ถามต่อไปน้ี
1) ต�ำ แหนง่ ก และ ข เป็นธรณสี ัณฐานแบบใด

แนวค�ำ ตอบ ก คอื ร่องลกึ กน้ สมทุ ร ข คือหมเู่ กาะภูเขาไฟรูปโคง้

2) ธรณีสณั ฐานข้างต้นเกิดจากการเคลื่อนทีข่ องแผน่ ธรณใี ด และเคลื่อนท่แี บบใด
แนวคำ�ตอบ ก เกิดจากการเคลื่อนท่ีเข้าหากันของแผ่นธรณีแปซิฟิก และ
แผ่นธรณียูเรเซีย ข เกิดจากการเคลื่อนท่ีเข้าหากันของแผ่นธรณีแปซิฟิก
แผ่นอเมรกิ าเหนอื แผ่นยูเรเซยี และแผน่ ฟิลปิ ปนิ ส์

3) บรเิ วณใดคอื รอยตอ่ ของแผน่ ธรณีและเปน็ รอยต่อแบบใด
แนวค�ำ ตอบ บรเิ วณ ข แผน่ ธรณีมหาสมทุ รและแผ่นทวปี เคลอ่ื นทเ่ี ขา้ กนั

รปู 1 ธรณสี ณั ฐาน ประเทศญ่ปี นุ่
สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คู่มือครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ บทท่ี 7 | ธรณีพบิ ัติภัย 185

7บทท่ี | ธรณพี ิบัตภิ ยั (Geohazard)

ipst.me/8857

ทม่ี ารปู บนและขวาลา่ ง USGS รปู ซา้ ยลา่ ง NOAA/NGDC, Marko Kokick, IFRC

ตัวชี้วัด

1. อธิบายสาเหตุ กระบวนการเกิดภูเขาไฟระเบิด รวมท้ังสืบค้นข้อมูลพ้ืนท่ีเส่ียงภัย ออกแบบและ
น�ำ เสนอแนวทางการเฝา้ ระวงั และการปฏบิ ตั ติ นใหป้ ลอดภยั

2. อธบิ ายสาเหตุ กระบวนการเกดิ ขนาดและความรนุ แรง และผลจากแผน่ ดนิ ไหว รวมทง้ั สบื คน้ ขอ้ มลู
พน้ื ทเ่ี สย่ี งภยั ออกแบบและน�ำ เสนอแนวทางการเฝา้ ระวงั และการปฏบิ ตั ติ นใหป้ ลอดภยั

3. อธบิ ายสาเหตุ กระบวนการเกดิ และผลจากสนึ ามิ รวมทง้ั สบื คน้ ขอ้ มลู พน้ื ทเ่ี สย่ี งภยั ออกแบบและ
น�ำ เสนอแนวทางการเฝา้ ระวงั และการปฏบิ ตั ติ นใหป้ ลอดภยั

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

186 บทท่ี 7 | ธรณพี ิบัตภิ ัย คมู่ อื ครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ

การวเิ คราะห์ตวั ช้ีวดั

ตวั ชี้วดั
1. อธบิ ายสาเหตุ กระบวนการเกดิ ภเู ขาไฟระเบดิ รวมทงั้ สบื คน้ ขอ้ มลู พน้ื ทเี่ สย่ี งภยั ออกแบบและ

นำ�เสนอแนวทางการเฝา้ ระวงั และการปฏิบัตติ นให้ปลอดภัย
2. อธบิ ายสาเหตุ กระบวนการเกดิ ขนาดและความรนุ แรง และผลจากแผน่ ดนิ ไหว รวมทงั้ สบื คน้

ขอ้ มลู พน้ื ทเี่ สย่ี งภยั ออกแบบและน�ำ เสนอแนวทางการเฝา้ ระวงั และการปฏบิ ตั ติ นใหป้ ลอดภยั
3. อธบิ ายสาเหตุ กระบวนการเกดิ และผลจากสนึ ามิ รวมทงั้ สบื คน้ ขอ้ มลู พนื้ ทเ่ี สย่ี งภยั ออกแบบ

และน�ำ เสนอแนวทางการเฝา้ ระวงั และการปฏบิ ัติตนใหป้ ลอดภยั

จดุ ประสงคก์ ารเรียนรู้
1. อธิบายสาเหตแุ ละกระบวนการเกิดภูเขาไฟระเบดิ
2. สบื คน้ และน�ำ เสนอข้อมูลพ้นื ที่เส่ียงภยั และผลจากการเกดิ ภูเขาไฟระเบดิ
3. สืบค้นข้อมูล ออกแบบและนำ�เสนอแนวทางการเฝ้าระวังและการปฏิบัติตนให้ปลอดภัยจาก

ภเู ขาไฟระเบิด
4. อธิบายสาเหตุ กระบวนการเกิด ขนาดและความรนุ แรงของแผ่นดนิ ไหว
5. สืบค้นและน�ำ เสนอข้อมลู พนื้ ทเ่ี ส่ียงภยั และผลจากการเกิดแผ่นดนิ ไหว
6. สืบค้นข้อมูล ออกแบบและนำ�เสนอแนวทางการเฝ้าระวังและการปฏิบัติตนให้ปลอดภัยจาก

แผน่ ดนิ ไหว
7. อธิบายสาเหตุ และกระบวนการเกิดสนึ ามิ
8. สืบคน้ และน�ำ เสนอขอ้ มลู พื้นท่เี สี่ยงภยั และผลจากสึนามิ
9. สืบค้นข้อมูล ออกแบบและนำ�เสนอแนวทางการเฝ้าระวังและการปฏิบัติตนให้ปลอดภัยจาก

สึนามิ

ทกั ษะกระบวนการทาง ทักษะแห่งศตวรรษท่ี 21 จิตวทิ ยาศาสตร์
วิทยาศาสตร์
1. การจดั กระท�ำ และสอื่ ความ 1. การหาความสัมพันธ์ระหว่าง 1. ความมีเหตุผล
สเปซกับสเปซ และสเปซกับ 2. ความใจกวา้ ง
หมายขอ้ มลู เวลา 3. ความรอบคอบ
2. การหาความสัมพันธ์ระ 4. ความสร้างสรรค์
2. การสร้างแบบจำ�ลอง 5. ความสนใจ
หว่างสเปซ กบั สเปซ 3. การใชเ้ ทคโนโลยสี ารสนเทศ
3. การสร้างแบบจำ�ลอง 4. การส่ือสาร ในวทิ ยาศาสตร์
5. การทำ�งานรว่ มกนั 6. ความเห็นคุณค่าทาง
6. การคิดและการแกป้ ญั หา
วิทยาศาสตร์

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คมู่ ือครู วทิ ยาศาสตรโ์ ลก และอวกาศ บทที่ 7 | ธรณพี บิ ตั ภิ ัย 187

ลำ�ดบั ความคดิ ต่อเนื่อง

ภูเขาไฟระเบิด แผ่นดินไหว และสึนามิ เป็นธรณีพิบัติภัยที่เกิดจากกระบวนการเปลี่ยนแปลง
ทางธรณีวิทยาแบบฉบั พลันและรุนแรง ซ่ึงผลต่อสง่ิ มชี ีวติ และสง่ิ แวดลอ้ ม

ภูเขาไฟเกิดจากการแทรกดันของแมกมาขึ้นมาบนผิวโลกตามช่องว่างหรือรอยแตกของเปลือก
โลก โดยสว่ นใหญจ่ ะมตี �ำ แหนง่ สมั พนั ธก์ บั แนวรอยตอ่ ของแผน่ ธรณเี คลอื่ นทเ่ี ขา้ หากนั หรอื แนวมดุ ตวั
ของแผน่ ธรณี และยงั มภี เู ขาไฟทเ่ี กดิ ขนึ้ ในบรเิ วณแผน่ ธรณแี ยกตวั ภเู ขาไฟในบางบรเิ วณอาจเกดิ จาก
การแทรกดนั ของแมกมาจากจดุ ร้อนทีบ่ รเิ วณกลางแผ่นธรณี

ภูเขาไฟระเบิดส่งผลต่อมนุษย์และสิ่งแวดล้อม ในบางคร้ังส่งผลกกระทบอย่างรุนแรงและเป็น
บริเวณกว้าง ดังน้ันการสร้างระบบเตือนภัย และแนวการเฝ้าระวังและปฏิบัติตนให้ปลอดภัยจาก
ภูเขาไฟระเบดิ จึงมคี วามจ�ำ เปน็ อยา่ งยิ่ง

แผ่นดินไหวส่วนใหญ่เกิดจากเมื่อแผ่นธรณีเคล่ือนท่ีจะเกิดการเสียดสีและ/หรือชนกันระหว่าง
แผ่นธรณีสองแผ่น หินจะสะสมพลังงานไว้จนกระท่ังเกิดการแตกหักและเคลื่อนตัวอย่างกระทันหัน
และปลดปล่อยพลังงานออกมาในรูปของคลื่นไหวสะเทือน ท�ำ ให้พ้ืนผิวโลกเกิดการส่ันสะเทือน และ
อาจเกดิ จากสาเหตอุ ่นื ไดอ้ กี เช่น ภูเขาไฟระเบดิ การทดลองระเบิดนวิ เคลยี ร์

เม่ือเกิดแผ่นดินไหวคลื่นไหวสะเทือนท่ีถูกปลดปล่อยออกมาจะเคล่ือนท่ีจากศูนย์เกิดแผ่นดิน
ไหวไปทุกทิศทุกทาง ทำ�ให้บริเวณต่าง ๆ ได้รับผลกระทบไม่เท่ากัน บริเวณบนพ้ืนผิวโลกท่ีจะได้รับ
ผลกระทบมากที่สุด คือ จุดเหนือศูนย์เกิดแผ่นดินไหว ซ่ึงเป็นจุดบนพื้นผิวโลกท่ีอยู่เหนือบริเวณ
ศูนย์เกิดของแผน่ ดนิ ไหวภายในโลก

ปรมิ าณของพลงั งานทถี่ กู ปลดปลอ่ ยออกมาในรปู ของการสน่ั สะเทอื นทสี่ ง่ ผา่ นมายงั ผวิ โลก สงั เกต
ได้จากค่าแอมพลิจูดของคลื่นแผ่นดินไหวท่ีตรวจวัดได้ และนำ�มาคำ�นวณเป็นขนาดของแผ่นดินไหว
ขนาดของแผน่ ดินไหวรายงานโดยใช้มาตรารกิ เตอร์ และมาตราขนาดโมเมนต์แผน่ ดนิ ไหว

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

188 บทที่ 7 | ธรณีพบิ ัติภัย คูม่ ือครู วิทยาศาสตร์โลก และอวกาศ

ผลของแผน่ ดนิ ไหวทที่ �ำ ใหค้ นรสู้ กึ ถงึ การสนั่ สะเทอื น ลกั ษณะทว่ี ตั ถหุ รอื อาคารเสยี หาย หรอื สภาพ
ภมู ปิ ระเทศเปลยี่ นแปลง สามารถน�ำ มาประเมนิ เปน็ ความรนุ แรงของแผน่ ดนิ ไหว ความรนุ แรงจะเกดิ
มากทส่ี ดุ บรเิ วณใกลเ้ หนอื ศนู ยเ์ กดิ แผน่ ดนิ ไหวและลดลงตามระยะทางทหี่ า่ งออกมา มาตราวดั ความ
รนุ แรงท่นี ิยมใชใ้ นปัจจบุ นั คอื มาตราเมอรค์ ลั ลปี รบั ปรงุ ใหม่

พนื้ ทเ่ี สยี่ งภยั แผน่ ดนิ ไหวทเ่ี กดิ ขนึ้ บนโลกสว่ นใหญอ่ ยบู่ รเิ วณแนวรอยตอ่ ของแผน่ ธรณี ในภมู ภิ าค
เอเชียตะวันออกและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้มีหลายประเทศท่ีเป็นศูนย์เกิดแผ่นดินไหวในบริเวณ
รอยต่อของแผ่นธรณี ทำ�ให้ประเทศไทยได้รับแรงสั่นสะเทือนจากแผ่นดินไหวที่เกิดขึ้นจากบริเวณ
ดงั กลา่ ว

ประเทศไทยไม่ได้ตั้งอยู่บริเวณแนวรอยต่อของแผ่นธรณี แต่มีโอกาสเป็นศูนย์เกิดแผ่นดินไหวได้
เนื่องจากการเคลื่อนตัวของรอยเล่ือนมีพลังภายในประเทศท่ีมีการสะสมพลังงานจากการเคลื่อนที่
ของแผน่ ธรณี

แผ่นดินไหวมีผลกระทบต่อการดำ�เนินชีวิตของมนุษย์ ดังน้ันเราควรศึกษาวิธีการปฏิบัติตน
ทั้งการรับมือก่อนเกิด ระหว่างเกิด และหลังจากเกิดแผ่นดินไหว ให้เข้าใจและสามารถปฏิบัติตนได้
อยา่ งถูกตอ้ ง

สึนามิมักจะเกิดขึ้นบริเวณชายฝ่ังโดยรอบของมหาสมุทรแปซิฟิกเน่ืองจากมีแนวรอยต่อของ
แผ่นธรณีเป็นทางยาวหรือที่รู้จักกันในช่ือ วงแหวนไฟ ซึ่งเป็นบริเวณที่เกิดการมุดตัวของแผ่นธรณี
และทำ�ให้เกิดแผ่นดินไหวได้และอาจเกิดสึนามิถ้าเหตุการณ์แผ่นดินไหวดังกล่าว เกิดการเล่ือนตัว
ของเปลือกโลกในแนวดิ่ง

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คมู่ อื ครู วิทยาศาสตรโ์ ลก และอวกาศ บทที่ 7 | ธรณพี บิ ตั ภิ ัย 189

สึนามิเป็นคลื่นท่ีมีลักษณะเฉพาะตัวโดยในบริเวณที่ความลึกของมหาสมุทรมาก ๆ สึนามิจะมี
ความสูงคลื่นน้อย แต่มีความยาวคล่ืนมากและเคล่ือนที่ด้วยความเร็วสูง เม่ือเคลื่อนเข้าสู่บริเวณน้ำ�
ตื้นความยาวคล่ืนและความเร็วคลื่นจะลดลงแต่ความสูงคลื่นเพ่ิมข้ึนทำ�ให้เกิดคล่ืนขนาดใหญ่ปะทะ
เข้ากับแผน่ ดนิ

สึนามิทำ�ใหม้ ีผู้เสยี ชีวิต บาดเจบ็ และสญู หายจ�ำ นวนมาก นอกจากน้ียังท�ำ ให้เกดิ ความเสยี หายแก่
ทรพั ยากรธรรมชาติและสง่ิ แวดลอ้ ม รวมท้ังในด้านเศรษฐกจิ เป็นอยา่ งมาก

สึนามิเป็นภัยพิบัติท่ีไม่สามารถพยากรณ์ล่วงหน้าได้ ดังน้ันวิธีการป้องกันความเสียหายคือ
การเฝ้าระวังและเตือนภัยก่อนท่ีสึนามิจะเคล่ือนท่ีมาถึงชายฝ่ัง กระบวนการเตือนภัยสึนามิประกอบ
ดว้ ยขน้ั ตอนหลัก 3 ขนั้ คอื การตรวจวัดข้อมูล การประมวลผลจากข้อมลู การประกาศเตอื นภยั

สนึ ามมิ ผี ลกระทบตอ่ การด�ำ เนนิ ชวี ติ ของมนษุ ย์ ดงั นน้ั เราควรศกึ ษาวธิ กี ารปฏบิ ตั ติ น ทง้ั การรบั มอื
ก่อนเกิด ระหว่างเกดิ และหลงั จากเกิดสึนามิ ให้เขา้ ใจและสามารถปฏบิ ตั ิตนไดอ้ ยา่ งถกู ต้อง

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

190 บทท่ี 7 | ธรณีพิบัติภยั คมู่ ือครู วิทยาศาสตร์โลก และอวกาศ

สาระสำ�คัญ

ภูเขาไฟระเบิด แผ่นดินไหว และสึนามิ เป็นธรณีพิบัติภัยท่ีเกิดจากกระบวนการเปลี่ยนแปลง
ทางธรณีวิทยาแบบฉับพลันและรุนแรงซ่ึงผลต่อสิ่งมีชีวิตและส่ิงแวดล้อม ดังนั้นการศึกษาถึงสาเหตุ
กระบวนการเกิด ผลท่ีเกิดข้ึน รวมท้ังแนวทางในการเฝ้าระวังและการปฏิบัติตนให้ปลอดภัย จะช่วย
ให้มนุษย์เข้าใจถึงธรรมชาติของการเกิดธรณีพิบัติภัย และสามารถเตรียมพร้อมรับสถานการณ์เพื่อ
ใหเ้ กดิ ความสญู เสยี นอ้ ยทสี่ ดุ

เวลาทีใ่ ช้

บทนค้ี วรใชเ้ วลาประมาณ 6 ชว่ั โมง
7.2 ภูเขาไฟระเบิด 2 ชวั่ โมง
7.3 แผ่นดินไหว 2 ช่วั โมง
7.4 สึนาม ิ 2 ชัว่ โมง

ความรูก้ อ่ นเรยี น

สาเหตุ รูปแบบ และผลจากการเคลื่อนที่ของแผ่นธรณีตามทฤษฎการแปรสัณฐานของแผ่นธรณี
โครงสร้างทางธรณคี ลื่นไหวสะเทือน

ความเขา้ ใจทค่ี ลาดเคลื่อนที่อาจเกดิ ขน้ึ

ความเข้าใจคลาดเคลือ่ น ความเขา้ ใจทถ่ี กู ตอ้ ง
ภูเขาไฟตอ้ งมลี ักษณะเป็นภูเขา
ภูเขาไฟมีรูปร่างหลากหลายและไม่จำ�เป็น
ต้องมีลักษณะเป็นภูเขาเสมอไป ในบาง
บริเวณอาจเป็นเพียงรอยแยกที่ลาวาปะทุ
ข้นึ มา

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คมู่ ือครู วทิ ยาศาสตรโ์ ลก และอวกาศ บทที่ 7 | ธรณพี ิบตั ภิ ัย 191

ความเข้าใจคลาดเคลื่อน ความเขา้ ใจทถ่ี กู ตอ้ ง

เมื่อเกิดแผ่นดินไหวใต้ทะเลทุกคร้ังจะต้องเกิด ก า ร เ กิ ด แ ผ่ น ดิ น ไ ห ว ใ ต้ ท ะ เ ล ก่ อ ใ ห้ เ กิ ด
สนึ ามิ สึนามิได้ในบางคร้ัง ท้ังน้ีข้ึนอยู่กับลักษณะ
การเคล่อื นตวั ของแผน่ ธรณี ระดบั ความลึก
ของจดุ ศูนย์เกิดแผ่นดินไหว

7.1 ภเู ขาไฟระเบดิ (volcanic eruption)

จุดประสงค์การเรยี นรู้
1. สืบคน้ ขอ้ มูล อธิบายสาเหตุ กระบวนการเกิดภูเขาไฟระเบดิ
2. สบื คน้ และน�ำ เสนอข้อมลู พืน้ ทีเ่ สย่ี งภยั และผลจากการเกดิ ภูเขาไฟระเบดิ
3. สืบค้นข้อมูล ออกแบบและนำ�เสนอแนวทางการเฝ้าระวังและการปฏิบัติตนให้ปลอดภัย

จากภเู ขาไฟระเบดิ

ส่อื และแหล่งการเรียนรู้
1. หนังสือเรยี นรายวิชาพนื้ ฐานวิทยาศาสตร์ วิทยาศาสตร์โลกและอวกาศ ชั้นมธั ยมศกึ ษาปที ่ี 6
2. สสวท. Learning space https://www.scimath.org
3. ขอ้ มลู เกย่ี วกบั ภเู ขาไฟ https://www.volcanodiscovery.com/volcano-map.html และ http://

volcano.oregonstate.edu/
4. ข้อมูลเกี่ยวกับแนวทางปฏิบัติตนเม่ือเกิดภูเขาไฟระเบิด http://www.redcross.org/get-help/

how-to-prepare-for-emergencies/types-of-emergencies/volcano

แนวการจัดการเรียนรู้
1. น�ำ เขา้ สบู่ ทเรยี นโดยใหน้ กั เรยี นรว่ มกนั อภปิ รายเกย่ี วกบั ขา่ วเกย่ี วกบั ภเู ขาไฟ ดงั ตวั อยา่ งตอ่ ไปน้ี

นกั เรยี นเคยไดย้ นิ ขา่ วภเู ขาไฟระเบดิ เกดิ ขน้ึ ในประเทศใดบา้ ง
แนวคำ�ตอบ นักเรียนตอบตามประสบการณ์ของตนเอง โดยครูสรุปให้นักเรียนเห็นว่ามี
บางประเทศเทา่ นน้ั ทเ่ี กดิ เหตกุ ารณภ์ เู ขาไฟระเบดิ ขน้ึ

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

192 บทที่ 7 | ธรณีพิบตั ภิ ัย คูม่ อื ครู วิทยาศาสตร์โลก และอวกาศ

ประเทศไทยเคยไดร้ บั ผลกระทบจากการเกดิ ภเู ขาไฟระเบดิ หรอื ไม่ อยา่ งไร
แนวคำ�ตอบ นักเรียนตอบตามประสบการณ์ของตนเอง โดยครูสรุปว่าประเทศไทยไม่มี
ภูเขาไฟจึงไม่ได้รับผลกระทบ หรืออาจตอบว่าได้รับผลกระทบจากการระเบิดของภูเขาไฟจาก
ประเทศใกลเ้ คยี งเชน่ มเี ถา้ ภเู ขาไฟปกคลมุ บรเิ วณภาคใตข้ องประทศไทย เนอ่ื งจากเกดิ ภเู ขาไฟ
ระเบิดในประเทศอินโดนีเซีย บางคร้ังอาจรู้สึกถึงแรงส่ันสะเทือน และเกิดการเปล่ียนแปลง
สภาพภมู อิ ากาศ

นกั เรยี นคดิ วา่ พน้ื ทใ่ี ดบา้ งมโี อกาสเกดิ ภเู ขาไฟ
แนวคำ�ตอบ นักเรียนตอบตามความเข้าใจของตนเอง โดยครูชวนให้นักเรียนหาคำ�ตอบด้วย
ตนเองจากการปฏบิ ตั กิ จิ กรรม 7.1

2. ครูใหน้ กั เรยี นปฏบิ ัติกจิ กรรม 7.1 ตามหนงั สือเรียนหน้า 143 เพอื่ ศกึ ษาตำ�แหน่งการเกดิ ของ
ภเู ขาไฟ และความสมั พันธข์ องตำ�แหนง่ ภเู ขาไฟบนแผน่ ธรณี

กิจกรรม 7.1 ค วามสัมพันธข์ องตำ�แหนง่ การเกิดภูเขาไฟกบั แนวรอยตอ่ ของ
แผน่ ธรณี

จุดประสงคก์ ิจกรรม

1. วเิ คราะห์และระบตุ ำ�แหน่งการเกิดภเู ขาไฟบนแผ่นธรณี
2. ระบุและอธิบายประเภทแนวรอยตอ่ ของแผ่นธรณีทส่ี มั พันธก์ ับตำ�แหน่งการเกิดภเู ขาไฟ

เวลา 1 ช่ัวโมง

วัสดุ-อุปกรณ์

1. แผนทีต่ �ำ แหน่งภูเขาไฟท่ีพบ ณ บรเิ วณต่าง ๆ บนโลก
2. แผนท่ีแสดงประเภทแนวรอยต่อและลักษณะการเคล่อื นของแผน่ ธรณี
หมายเหตุ: ข้อมลู 1-2 ดาวน์โหลดได้จาก QR code ประจ�ำ บท

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คู่มอื ครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ บทที่ 7 | ธรณีพิบตั ิภัย 193

การเตรยี มตัวลว่ งหน้า

1. ควรเตรยี มแผนทีต่ �ำ แหนง่ ภเู ขาไฟให้กบั นักเรียน โดยสามารถดาวน์โหลดไดท้ ี่ QR code
ประจ�ำ บท

2. ควรเตรียมแสดงประเภทแนวรอยต่อและลักษณะการเคล่ือนของแผ่นธรณี โดยให้
ดาวน์โหลดได้ท่ี QR code ประจำ�บท

ขอ้ เสนอแนะส�ำ หรบั ครู

ครูอภปิ รายร่วมกนั กับนักเรียนเพ่อื ชว่ ยให้เข้าใจสัญลักษณต์ า่ ง ๆ บนแผนที่ทัง้

วธิ ีการท�ำ กจิ กรรม

1. พจิ ารณาแผนทแ่ี สดงต�ำ แหนง่ ของภเู ขาไฟทพี่ บ ณ บรเิ วณตา่ ง ๆ บนโลก ตามชอื่ ภเู ขาไฟ
ทก่ี �ำ หนดในตาราง แล้วระบตุ �ำ แหนง่ ภูเขาไฟลงบนแผนท่แี สดงประเภทแนวรอยตอ่ และ
ลกั ษณะการเคล่อื นทขี่ องแผน่ ธรณี

2. วิเคราะห์ข้อมูลจากข้อ 1 แล้วระบุตำ�แหน่งภูเขาไฟบนแผ่นธรณีพร้อมช่ือแผ่นธรณีท่ี
เกี่ยวข้อง ลงในตารางบนั ทึกผล สรปุ และน�ำ เสนอผลการท�ำ กิจกรรม

3. รว่ มกนั อภปิ รายเกยี่ วกบั กระบวนการทที่ �ำ ใหเ้ กดิ ภเู ขาไฟ ณ บรเิ วณรอยตอ่ ของแผน่ ธรณี

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

194 บทที่ 7 | ธรณพี ิบัติภยั คู่มือครู วิทยาศาสตรโ์ ลก และอวกาศ

ตวั อยา่ งผลการท�ำ กจิ กรรม

ตารางบนั ทึกผล

ประเภทแนวรอยต่อของแผ่นธรณี

ภูเขาไฟทพี่ บ ตำ�แหน่งบนแผน่ ธรณี เคลอื่ นที่ เคลือ่ นท่ี เคลื่อนที่
หากัน แยกจาก ผา่ นกัน

กัน

ภเู ขาไฟ อยู่ในแผ่น ร อ ย ต่ อ ข อ ง
กรากะตัว ธรณี................ แผ่นธรณีอินเดีย-
ประเทศอินโดนีเซยี ................... ออสเตรเลีย และ

แผน่ ธรณยี เู รเซีย

ภเู ขาไฟพนิ าตูโบ อยู่ในแผ่น รอยตอ่ ของแผน่
ประเทศฟิลิปปินส์ ธรณี................ ธรณฟี ลิ ปิ ปนิ ส์ และ
................... แผน่ ธรณียูเรเซยี

ภูเขาไฟฟจู ิ อยู่ในแผ่น รอยตอ่ ของแผน่
ประเทศญป่ี นุ่ ธรณี................ ธรณฟี ลิ ปิ ปนิ ส์ แผน่
................... ธรณีอเมริกาเหนือ

แ ล ะ แ ผ่ น ธ ร ณี

ยเู รเซีย

ภเู ขาไฟคาริมสกี อยู่ในแผ่น รอยต่อของ
ประเทศรัสเซีย ธรณี................ แผน่ ธรณีแปซิฟิก
................... และแผน่ ธรณี

อเมรกิ าเหนือ

ภูเขาไฟพาฟลอฟ อยู่ในแผ่น รอยตอ่ ของแผน่
สหรัฐอเมรกิ า ธรณี................ ธรณีอเมริกาเหนือ
................... แ ล ะ แ ผ่ น ธ ร ณี

แปซิฟกิ

ภเู ขาไฟ อยู่ในแผ่น ร อ ย ต่ อ ข อ ง
เซนตเ์ ฮ ธรณี................ แผ่นธรณีฮวนเดฟู
เลน ประเทศ ................... ก า แ ล ะ แ ผ่ น ธ ร ณี
สหรัฐอเมริกา อเมริกาเหนือ

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

ค่มู อื ครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ บทที่ 7 | ธรณีพบิ ตั ิภยั 195

ประเภทแนวรอยต่อของแผน่ ธรณี

ภเู ขาไฟทพ่ี บ ตำ�แหน่งบนแผน่ ธรณี เคลอื่ นที่ เคล่อื นท่ี เคลื่อนท่ี
หากนั แยกจาก ผ่านกนั

กนั

ภูเขาไฟ อยู่ในแผ่น รอยตอ่ ของแผน่
เยลโลวส ธ ร ณี อ เ ม ริ ก า ธรณี.......................
โตน ประเทศ เหนือ และ........................
สหรัฐอเมริกา

ภเู ขาไฟคลิ าเวเกาะ อยู่ในแผ่น รอยตอ่ ของแผน่
ฮาวาย ประเทศ ธรณแี ปซฟิ ิก ธรณี.......................
สหรัฐอเมริกา และ........................

ภูเขาไฟโกลมิ า อยู่ในแผ่น รอยตอ่ ของ
ประเทศเม็กซิโก ธรณี................ แผ่นธรณคี อคอส
................... และแผน่ ธรณี
อเมริกาเหนอื

ภูเขาไฟคัลบูโก อยู่ในแผ่น รอยตอ่ ของแผน่
ประเทศชลิ ี ธรณี................ ธรณีนาสคา และ
................... แผน่ ธรณอี เมรกิ าใต้

ภูเขาไฟเฮกลา อยู่ในแผ่น รอยตอ่ ของแผน่
ประเทศ ธรณี................ ธ ร ณี ยู เ ร เ ซี ย แ ล ะ
ไอซแ์ ลนด์ ................... แผ่นธรณีอเมริกา
เหนือ

ภเู ขาไฟเอตนา อยู่ในแผ่น รอยตอ่ ของแผน่
ประเทศอติ าลี ธรณี................ ธรณีแอฟริกา และ
................... แผ่นธรณียูเรเซีย

ภเู ขาไฟแคเมอรนู อยู่ในแผ่น รอยตอ่ ของแผน่
ประเทศแคเมอรนู ธรณแี อฟรกิ า ธรณ.ี ......................
และ........................
ภูเขาไฟ
เออรต์ าอัลเล อยใู่ นแผ่น รอยตอ่ ของแผน่
ประเทศเอธโิ อเปยี ธรณี........... ธรณอาระเบียน
แ ล ะ แ ผ่ น ธ ร ณี
แอฟริกา

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

196 บทที่ 7 | ธรณพี บิ ัติภยั คู่มือครู วทิ ยาศาสตรโ์ ลก และอวกาศ

สรุปผลการทำ�กจิ กรรม

จากกิจกรรมพบว่าภูเขาไฟโดยส่วนใหญ่จะพบที่บริเวณขอบของแผ่นธรณี โดยเฉพาะ
บริเวณแนวรอยต่อของแผ่นธรณีเคลื่อนที่เข้าหากัน มีภูเขาไฟบางส่วนที่ต้ังอยู่บริเวณ
แผ่นธรณีเคล่ือนที่ออกจากกัน และมีบางส่วนที่อยู่ด้านในแผ่นธรณี จึงสรุปได้ว่าตำ�แหน่ง
ของการเกิดภูเขาไฟระเบิดมีความสัมพันธ์กับบริเวณรอยต่อของแผ่นธรณีที่เกิดจาก
การเคลือ่ นทีข่ องแผน่ ธรณรี ูปแบบตา่ ง ๆ

ค�ำ ถามท้ายกจิ กรรม

ต�ำ แหนง่ ใดบา้ งของแผน่ ธรณที ่ีพบภูเขาไฟ และพบภเู ขาไฟหนาแน่นทีต่ �ำ แหน่งใด
แนวค�ำ ตอบ ภูเขาไฟจะพบที่บริเวณแนวรอยต่อของแผน่ ธรณี และในแผน่ ธรณี โดย
จะพบหนาแนน่ ทสี่ ดุ ทบ่ี รเิ วณแนวรอยตอ่ ของแผน่ ธรณเี คลอ่ื นทเ่ี ขา้ หากนั โดยเฉพาะ
อย่างย่งิ บริเวณโดยรอบมหาสมุทรแปซิฟิก

พบภเู ขาไฟทแ่ี นวรอยต่อของแผน่ ธรณที ง้ั 3 รูปแบบหรอื ไม่ อย่างไร
แนวค�ำ ตอบ พบภูเขาไฟทแ่ี นวรอยต่อของแผ่นธรณี 2 รูปแบบ คอื แนวรอยตอ่ แผ่น
ธรณีเคลื่อนท่ีหากันและแยกออกจากกัน แต่ไม่พบภูเขาไฟที่แนวรอยต่อแผ่นธรณี
เคลือ่ นท่ีผา่ นกันในแนวราบ

แนวรอยตอ่ ที่พบภเู ขาไฟหนาแน่นมีกระบวนการทางธรณใี ดเกิดขึน้
แนวคำ�ตอบ เกิดการมุดตัวของแผ่นธรณีทำ�ให้เกิดการหลอมตัวของแผ่นธรณีและ
กลายเปน็ แมกมาเคลอ่ื นทีข่ ้นึ สู่ผิวโลกจงึ เกิดเป็นภูเขาไฟ

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คู่มอื ครู วิทยาศาสตร์โลก และอวกาศ บทที่ 7 | ธรณีพบิ ตั ภิ ัย 197

3. ใหน้ กั เรยี นแตล่ ะกลมุ่ น�ำ เสนอผลการท�ำ กจิ กรรม และรว่ มกนั อภปิ รายผลการท�ำ กจิ กรรม พรอ้ ม
ตอบคำ�ถามท้ายกจิ กรรม โดยมแี นวทางการอภิปรายและแนวทางการตอบค�ำ ถามดังดา้ นบน

4. ครูนำ�อภิปรายว่าเพราะเหตุใดจึงพบภูเขาไฟหนาแน่นท่ีบริเวณแนวรอยต่อของแผ่นธรณีท่ี
เคลอ่ื นท่เี ขา้ หากนั โดยใช้รปู 7.1 (ก) และ 7.1 (ข) ในหนงั สือเรยี นหนา้ 146-147

แนวทางการอภิปราย จากรูป 7.1 (ก) จะเห็นว่าบริเวณดังกล่าวเกิดการมุดตัวของแผ่นธรณี
โดยอาจมีบางส่วนของแผ่นธรณีท่ีมุดตัวลงไปสู่ฐานธรณีภาคที่มีความร้อนสูงจึงทำ�ให้แผ่นธรณี
เกิดการหลอมตัว กลายเป็นแมกมาซึ่งมีอุณหภูมิสูงและมีความหนาแน่นน้อยกว่าหินโดยรอบจึง
เคลื่อนที่ข้ึนสู่ผิวโลก เกิดเป็นภูเขาไฟ และจากรูป 7.1 (ข) จะเห็นได้ว่าตำ�แหน่งของภูเขาไฟน้ันอยู่
หนาแนน่ บรเิ วณแนวรอยตอ่ ของแผน่ ธรณที เี่ คลอ่ื นเขา้ หากนั โดยเฉพาะบรเิ วณรอบมหาสมทุ รแปซฟิ กิ
มีลกั ษณะคล้ายวงแหวนจงึ เรียกบรเิ วณดังกล่าวว่า วงแหวนไฟ (ring of fire)

5. นอกจากบริเวณแนวรอยต่อของแผ่นธรณีท่ีเคลื่อนท่ีเข้าหากันแล้ว ภูเขาไฟยังเกิดขึ้นใน
บริเวณอ่ืนใดอีกบ้าง และเกิดข้ึนได้อย่างไร โดยใช้รูป 7.2 ในหนังสือเรียนหน้า 147 และ รูป 7.3
ในหนงั สอื เรยี นหน้า 148

แนวทางการอภปิ ราย จากรปู 7.2 ภเู ขาไฟระเบดิ อาจเกดิ ขน้ึ ทบ่ี รเิ วณรอยตอ่ ทแ่ี ผน่ ธรณเี คลอื่ นที่
แยกจากกัน เนื่องจากบริเวณดังกล่าวมีรอยแตก หรือเป็นบริเวณท่ีเปลือกโลกบาง ทำ�ให้แมกมา
แทรกตัวขึ้นมาสู่ผิวโลกได้จึงเกิดเป็นภูเขาไฟระเบิด และจากรูป 7.3 แสดงลักษณะการเกิดภูเขาไฟ
ในหมู่เกาะฮาวาย ซึ่งเป็นภูเขาไฟท่ีเกิดข้ึนภายในแผ่นธรณี เกิดข้ึนเมื่อแมกมาจากบริเวณที่เรียกว่า
จดุ ร้อน (hot spot) เคล่อื นที่ขึน้ มาบนผิวโลก

6. ครูตรวจสอบความเข้าใจของนักเรียนเกี่ยวกับการเกิดภูเขาไฟระเบิดโดยใช้คำ�ถามใน
หนังสอื เรียนหนา้ 148 ดงั ตัวอย่าง

เพราะเหตใุ ดประเทศอนิ โดนเี ซยี และฟลิ ปิ ปนิ สจ์ งึ เกดิ ภเู ขาไฟระเบดิ บอ่ ยครง้ั กวา่ ประเทศอน่ื ๆ
ในภมู ภิ าคเอเชยี ตะวนั ออกเฉียงใต้
แนวค�ำ ตอบ เน่ืองจากทั้งสองประเทศเป็นหมู่เกาะต้ังอยู่บริเวณรอยต่อของแผ่นธรณีเคล่ือนที่
เข้าหากนั ท�ำ ให้บนเกาะมีภเู ขาไฟเปน็ จำ�นวนมาก

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

198 บทท่ี 7 | ธรณพี ิบัติภัย คู่มอื ครู วทิ ยาศาสตรโ์ ลก และอวกาศ

7. ครูนำ�เข้าสู่บทเรียนเร่ืองผลจากภูเขาไฟระเบิดต่อมนุษย์และส่ิงแวดล้อม โดยให้นักเรียน
แบ่งกลุ่มสืบค้นข่าวเก่ียวกับภูเขาไฟท่ีเกิดข้ึนทั่วโลก และให้นักเรียนนำ�เสนอผลการสืบค้นกลุ่มละ 1
เหตุการณ์ โดยให้นักเรยี นน�ำ เสนอตามประเด็นดังต่อไปน้ี

- ต�ำ แหน่งของภเู ขาไฟบนแผ่นธรณี และประเทศท่ีภูเขาไฟนน้ั ตง้ั อยู่
- ลกั ษณะการปะทุ (รุนแรงมาก/นอ้ ย) สิง่ ท่ปี ะทอุ อกมาจากภเู ขาไฟ
- ผลกระทบต่อมนษุ ย์และส่ิงแวดลอ้ ม
8. ครูนำ�อภิปรายร่วมกัน โดยให้นักเรียนเปรียบเทียบเหตุการณ์ภูเขาไฟระเบิดของกลุ่มตนเอง
และกลุ่มอ่ืน ๆ ว่ามีประเด็นใดบ้างที่เหมือนกัน และมีประเด็นใดบ้างที่แตกต่างกัน โดยมีแนวทาง
การอภปิ รายดังนี้
ภูเขาไฟท่ีอยู่บริเวณแนวรอยต่อของแผ่นธรณีและภูเขาไฟท่ีอยู่บริเวณกลางแผ่นธรณี มีลักษณะ
การปะทุ สง่ิ ทป่ี ะทอุ อกมา และเกดิ ความเสยี หายและผลกระทบแตกตา่ งกนั ภเู ขาไฟทเ่ี กดิ บรเิ วณรอย
ต่อของแผ่นธรณีเคล่อื นท่หี ากันส่วนใหญ่ มีลักษณะสูงชันคล้ายรูปกรวย มีการปะทุท่รี ุนแรง และพ่น
เถ้าภูเขาไฟได้สูงและอาจส่งผลกระทบได้เป็นบริเวณกว้าง ส่วนภูเขาไฟท่ีอยู่ในแผ่นธรณีมีลักษณะ
ฐานกวา้ งและมคี วามสงู ไมม่ าก เมอ่ื เกดิ การปะทจุ ะมลี าวาไหลออกจากปากปลอ่ ง และมกี ารปะทไุ มร่ นุ แรง
มเี ถา้ ภเู ขาไฟ เศษชน้ิ ภเู ขาไฟ และแกส๊ ตา่ ง ๆ ในปรมิ าณไมม่ าก จงึ อาจสง่ ผลเฉพาะในพน้ื ทน่ี น้ั ๆ
การปะทขุ องภูเขาไฟจะสง่ ผลโดยตรงตอ่ มนุษย์และสิง่ แวดลอ้ มโดยรอบ ลาวาท่ไี หลผ่านจะท�ำ ให้
เกิดการลุกไหม้ไปทั่วบริเวณ เถ้าภูเขาไฟร้อนท่ีเคล่ือนที่ด้วยความเร็วสูงจะทำ�ให้พื้นท่ีถูกปกคลุม
ด้วยชั้นเถ้าภูเขาไฟหนาจนเกิดอันตรายแก่ส่ิงมีชีวิต ส่วนกลุ่มแก๊สท่ีปะทุออกมาอยู่ในอากาศ เช่น
แก๊สคาร์บอนไดออกไซด์ และแก๊สซัลเฟอร์ไดออกไซด์ จะทำ�อันตรายต่อระบบทางเดินหายใจของ
สงิ่ มีชวี ติ หากแก๊สเหล่านี้ท�ำ ปฏกิ ิรยิ ากับไอน้ำ�ในอากาศจะกลายเปน็ ฝนกรด นอกจากน้กี ลุ่มแก๊ส และ
เถ้าภูเขาไฟท่ีแขวนลอยอยู่ในอากาศยังส่งผลต่อการเปล่ียนแปลงภูมิอากาศของโลก ภูเขาไฟที่อยู่
ตามขอบทวีป และใตม้ หาสมทุ ร เมื่อเกิดการระเบดิ อยา่ งรุนแรง ท�ำ ใหบ้ างสว่ นของภูเขาไฟถลม่ ลงใน
มหาสมุทรซง่ึ เปน็ สาเหตุหน่ึงที่ท�ำ ให้เกดิ สนึ ามิ
5. ครนู �ำ อภปิ รายเก่ียวกบั ภูเขาไฟในประเทศไทย เพื่อใหค้ วามรแู้ ละเชอ่ื มโยงให้เห็นถึงประโยชน์
หรอื ผลพลอยไดจ้ ากการเกิดภูเขาไฟระเบดิ โดยใช้คำ�ถามดังตัวอยา่ ง

ในประเทศไทยมภี เู ขาไฟระเบดิ หรือไม่ ทราบไดจ้ ากหลกั ฐานใด
แนวคำ�ตอบ ประเทศไทยมีภูเขาไฟที่ดับแล้วอยู่หลายแห่ง เช่น เขากระโดง และเขาพนมรุ้ง
จังหวัดบุรีรัมย์ นักธรณีวิทยาทราบว่าบริเวณนั้นเคยเป็นภูเขาไฟมาก่อนเน่ืองจากบางแห่ง
ยังพบร่องรอยของปากปล่องภูเขาไฟ หรือลักษณะภูมิประเทศที่เกิดจากการเย็นตัวลงของ
แมกมา ในบางพ้ืนทีพ่ บหนิ ภูเขาไฟและพบแรก่ ลุ่มอญั มณีทีแ่ มกมาพาข้นึ มา

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คู่มือครู วทิ ยาศาสตรโ์ ลก และอวกาศ บทที่ 7 | ธรณีพิบัตภิ ยั 199

นอกจากการเกิดภูเขาไฟระเบิดจะเกิดความเสียหายแล้ว นักเรียนคิดว่าภูเขาไฟระเบิดมีผลดี
หรอื ไม่ อย่างไร
แนวค�ำ ตอบ ตามหนังสือหน้า 151 การเกิดภูเขาไฟระเบิดนอกจากจะสร้างความเสียหายต่อ
มนุษยแ์ ละสิ่งแวดลอ้ มแล้ว ภูเขาไฟยงั ใหป้ ระโยชนใ์ หแ้ ก่มนุษย์อีกด้วย เน่อื งจากแมกมาทีข่ ึน้
มาบนผิวโลกจะแข็งตัวกลายเป็นหินชนิดต่าง ๆ เช่น หินไรโอไลต์ หินบะซอลต์ หินแอนดีไซต์
ซ่ึงเป็นทรัพยากรธรณีท่ีนำ�ไปใช้ประโยชน์ได้ และเมื่อหินผุพังก็จะกลายเป็นวัตถุต้นกำ�เนิดดิน
นอกจากน้ีแมกมายังนำ�แร่ท่ีตกผลึกภายในโลกขึ้นมาด้วย เช่น คอรันดัม การ์เนต สปิเนล
ซึ่งเป็นแร่ในกลุ่มอัญมณีที่สำ�คัญในประเทศไทยพบแหล่งอัญมณีในหลายจังหวัด เช่น จันทบุรี
ตราด กาญจนบุรี ภูเขาไฟในประเทศไทยเป็นภูเขาไฟที่ดับสนิทและเกิดการผุพังไปบางส่วน
แต่ยังมีหลักฐานร่องรอยให้เห็นว่าเป็นปากปล่องภูเขาไฟ นอกจากน้ีโครงสร้างที่เกิดจาก
การแข็งตัวของลาวากลายเป็นเสาหิน เช่น เสาหินท่ีวัดแสนตุ่ม จังหวัดตราด เสาหินท่ี
บา้ นน�ำ้ เดือด จังหวดั เพชรบูรณ์ ท�ำ ใหก้ ลายเปน็ แหลง่ ทอ่ งเท่ียว

6. ครูและนกั เรยี นสรปุ บทเรยี นร่วมกนั โดยมีแนวทางในการสรุปดังน้ี

• ภูเขาไฟระเบิดเกิดข้ึนจากแมกมาปะทุและพุ่งข้ึนมาตามแนวรอยแตกของเปลือกโลก
สว่ นมากจะเกิดตามแนวรอยแตกของแผน่ ธรณแี ละเกิดตรงจุดร้อน

• ภูเขาไฟระเบิดมีผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมและส่ิงมีชีวิต โดยทำ�ให้เกิดการลุกไหม้และ
การหลอมของสิ่งต่างๆ บนผวิ โลกและท�ำ ให้สิ่งแวดล้อมบรเิ วณนน้ั เปลี่ยนไป

• ภูเขาไฟระเบิดมีประโยชน์หลายอย่าง เช่น เถ้าภูเขาไฟ หินภูเขาไฟและตะกอนภูเขาไฟ
ท�ำ ใหด้ นิ มแี รธ่ าตอุ ดุ มสมบรู ณเ์ หมาะแกก่ ารเพาะปลกู หนิ ภเู ขาไฟบางบรเิ วณน�ำ อญั มณขี น้ึ สู่

ผิวโลก นอกจากน้นั ยงั ท�ำ ใหเ้ กดิ ภมู ิลกั ษณภ์ เู ขาไฟท่ีสวยงาม

แนวทางการวดั และประเมินผล

KPA แนวทางการวดั และประเมนิ ผล

K: 1. ผลการปฏิบัตกิ ิจกรรม 7.1 และการตอบ
1. สาเหตุ กระบวนการเกิด และผล คำ�ถามท้ายกจิ กรรม

จากภเู ขาไฟระเบิด 2. การอภิปรายเพอ่ื สรุปองค์ความรู้
2. แนวทางการเฝา้ ระวงั และปฏบิ ตั ติ น 3. แบบฝกึ หดั

ใหป้ ลอดภัยจากภูเขาไฟระเบิด

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

200 บทที่ 7 | ธรณีพิบัติภัย ค่มู ือครู วิทยาศาสตรโ์ ลก และอวกาศ

KPA แนวทางการวดั และประเมนิ ผล

P: 1. ผลการทำ�กิจกรรม 7.1 ในการวิเคราะห์
1. การจัดกระทำ�และส่ือความหมาย แ ล ะ บั น ทึ ก ข้ อ มู ล ตำ � แ ห น่ ง ภู เ ข า ไ ฟ ท่ี
สัมพนั ธ์กบั แนวรอยตอ่ ของแผ่นธรณี
ขอ้ มูล
2. การส่ือสารสารสนเทศและการรู้ 2. การนำ�เสนอผลการท�ำ กิจกรรม 7.1
3. การแบ่งหน้าท่ีรับผิดชอบในการทำ�งาน
เท่าทันสือ่
3. ความร่วมมือ การทำ�งานเป็นทีม กลุม่

และภาวะผู้นำ�

A: ความใจกว้าง การรว่ มอภปิ รายและการตอบคำ�ถาม

ความรเู้ พ่ิมเตมิ

ตวั อยา่ งแหลง่ เรียนรูร้ อ่ งรอยภเู ขาไฟ และหนิ ภูเขาไฟในประเทศไทย
1. เขากระโดง ต�ำ บลเสมด็ อ�ำ เภอเมอื ง จงั หวดั บรุ รี มั ย์ พบการแพรก่ ระจายของหนิ บะซอลต์

และพบปลอ่ งภูเขาไฟ 2 ปล่อง
2. ภูพระองั คาร ต�ำ บลบ้านเจริญสุข อำ�เภอนางรอง จังหวัดบุรีรมั ยเ์ ปน็ ภูเขาไฟชนิด
หินบะซอลต์ทเี่ กดิ จากลาวาหลาก
3. หนิ บะซอลตใ์ นพนื้ ทจ่ี งั หวดั ตราด จนั ทบรุ ี เปน็ พนื้ ทที่ มี่ ลี กั ษณะธรณสี ณั ฐาน ภเู ขาไฟและ

ลาวาหลากและพบวา่ หนิ บะซอลตท์ แี่ ผก่ ระจายอยทู่ ว่ั ทง้ั พน้ื ทเ่ี ปน็ หนิ แรใ่ นกลมุ่ อญั มณที ่ี
สำ�คญั คือพลอย
4. เสาหินบะซอลต์ วัดแสนตุ่ม อำ�เภอเขาสมิง จังหวัดตราด เป็นหินบะซอลต์ท่ีมีลักษณะ
รอยแตกแยกจากกนั
5. นำ้�ตกสามหลั่น อำ�เภอเมือง จังหวัดสระบุรีเป็นนำ้�ตกในพ้ืนท่ีหินภูเขาไฟและหินทัฟฟ์
ชนิดไรโอไลต์จัดเป็นกลุ่มหินภูเขาไฟเขาใหญ่ มีอายุประมาณ 230 ล้านปี พบลักษณะ
เฉพาะของเนือ้ หินแสดงแนวช้นั ของการไหลหลากของหนิ ภูเขาไฟซอ้ นทับกนั
6. ปลอ่ งภเู ขาไฟดอยผาคอกหนิ ฟแู ละดอยผาคอกจ�ำ ปาแดด อ�ำ เภอแมเ่ มาะ จงั หวดั ล�ำ ปาง
เป็นภูเขาไฟชนิดหินบะซอลต์ยุคควอเทอร์นารีเกิดจากแมกมาภายใต้โลกปะทุข้ึนมา
สู่ผิวโลกเป็นลาวา เกิดการเย็นตัวแข็งตัวและตกผลึกเป็นหินบะซอลต์ลักษณะภูเขาไฟ
ประเภทน้ีมคี วามสงู ไมม่ ากนัก

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คู่มือครู วิทยาศาสตร์โลก และอวกาศ บทที่ 7 | ธรณพี บิ ัติภยั 201

7. หนิ ภูเขาไฟบริเวณเขาหลวง จังหวัดสุโขทยั ประกอบด้วยหินกรวดภเู ขาไฟ ส่วนใหญ่เป็น
หนิ ไรโอไลต์

8. แนวหินภูเขาไฟบริเวณด้านตะวันตกจังหวัดอุทัยธานี แนวหินภูเขาไฟบริเวณด้านใต้
จังหวัดนครสวรรค์ อำ�เภอท่าตะโก หินส่วนใหญ่ เป็น หินแอนดีไซต์ หินไรโอไลต์ และ
หินช้นิ ภเู ขาไฟ

9. หินภูเขาไฟบริเวณอำ�เภอชนแดน จังหวัดเพชรบูรณ์ ประกอบด้วยหินบะซอลต์
หนิ แอนดีไซต์ หนิ ไรโอไลต์ หินทฟั ฟ์และหนิ กรวดภเู ขาไฟ

10. หินภูเขาไฟบริเวณอำ�เภอลำ�นารายณ์ จังหวัดลพบุรี หินส่วนใหญ่เป็นหินแอนดีไซต์
เน้อื ดอก หนิ บะซอลต-์ แอนดีไซต์ หินเพอร์ไลต์ หินไรโอไลต์ หนิ บะซอลต์

11. หินภูเขาไฟไรโอไลต์ ที่เกิดในพ้ืนที่ฝ่ังทะเลภาคตะวันออกกระจายตัวอยู่บริเวณ
ดา้ นทศิ ใตข้ องอ�ำ เภอสระแกว้ –จนั ทบรุ ี ตอนเหนอื ของเขาสอยดาว และบรเิ วณเกาะชา้ ง
จังหวัดตราด

12. หินบะซอลต์ท่ีมีอายุในช่วง 11.29 – 0.11 ล้านปี พบกระจายในบริเวณต่อไปนี้
บ้านช่างเคียน จังหวัดเชียงราย อำ�เภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย อำ�เภอแม่ทะ
จังหวัดลำ�ปาง อำ�เภอเด่นชัย จังหวัดแพร่ อำ�เภอลำ�นารายณ์ จังหวัดลพบุรี
อำ�เภอบ่อพลอย จังหวัดกาญจนบุรี เขาพลอยแหวน จังหวัดจันทบุรี ด้านตะวันออก
ของจังหวัดจันทบุรีและเกาะกูด จังหวัดตราด เขากระโดง จังหวัดบุรีรัมย์ และภูฝ้าย
จงั หวัดศรสี ะเกษ

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

202 บทท่ี 7 | ธรณีพบิ ตั ิภยั คมู่ ือครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ

7.2. แผ่นดนิ ไหว

จดุ ประสงคก์ ารเรียนรู้
1. อธิบายสาเหตุ กระบวนการเกดิ ขนาด และความรนุ แรงของแผ่นดินไหว
2. สบื ค้นและน�ำ เสนอขอ้ มูลพนื้ ทเ่ี ส่ยี งภยั และผลจากการเกิดแผ่นดนิ ไหว
3. สืบค้นข้อมูล ออกแบบและนำ�เสนอแนวทางการเฝ้าระวังและการปฏิบัติตนให้ปลอดภัยจาก
แผ่นดนิ ไหว

สือ่ และแหล่งการเรยี นรู้
1. หนังสอื เรียนรายวิชาพืน้ ฐานวิทยาศาสตร์ วิทยาศาสตรโ์ ลกและอวกาศ ช้นั มธั ยมศกึ ษาปที ี่ 6
2. สสวท. Learning space https://www.scimath.org
3. ขอ้ มูลเกี่ยวกับแผน่ ดินไหว https://earthquake.usgs.gov/
4. ขอ้ มลู เกย่ี วกบั การปฏบิ ตั ติ นใหป้ ลอดภยั เมอื่ เกดิ แผน่ ดนิ ไหว http://www.redcross.org/get-help/
how-to-prepare-for-emergencies/types-of-emergencies/earthquake

แนวการจดั การเรยี นรู้
1. ครูนำ�เข้าสู่บทเรียนโดยให้นักเรียนดูวีดิทัศน์เก่ียวกับแผ่นดินไหว และต้ังคำ�ถามเพ่ือกระตุ้น

ความสนใจของนกั เรยี น ดงั ตวั อยา่ งค�ำ ถามตอ่ ไปน้ี

นกั เรยี นคดิ วา่ เหตกุ ารณใ์ นวดี ทิ ศั นเ์ ปน็ ภยั พบิ ตั ใิ ด
แนวค�ำ ตอบ แผน่ ดนิ ไหว หรอื นกั เรยี นอาจตอบตามความคดิ ของตนเอง

นกั เรยี นสงั เกตเหน็ ผลกระทบใดบา้ งจากเหตกุ ารณด์ งั กลา่ ว
แนวค�ำ ตอบ อาคารและบา้ นเรอื นเสยี หาย เกดิ การสน่ั สะเทอื น แผน่ ดนิ แยก

แผน่ ดนิ ไหวเกดิ ขน้ึ ไดอ้ ยา่ งไร
แนวค�ำ ตอบ แผน่ ธรณมี กี ารปลดปลอ่ ยพลงั งานทส่ี ะสมไวใ้ นรปู ของคลน่ื ไหวสะเทอื นเนอ่ื งจาก
การเคลอ่ื นทเ่ี สยี ดสหี รอื ชนกนั หรอื นกั เรยี นอาจตอบตามความรเู้ ดมิ

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คูม่ ือครู วิทยาศาสตร์โลก และอวกาศ บทที่ 7 | ธรณีพบิ ัตภิ ยั 203

2. ครใู หน้ กั เรยี นแบง่ กลมุ่ และปฏบิ ตั กิ จิ กรรม 7.2 เพอ่ื ศกึ ษาวา่ แผน่ ดนิ ไหวมกี ระบวนการเกดิ อยา่ งไร

กจิ กรรม 7.2 กลไกการเกิดแผน่ ดนิ ไหว

จดุ ประสงค์กจิ กรรม

อธิบายผลทีเ่ กดิ กับแผ่นไมเ้ มือ่ มแี รงมากระทำ�

เวลา 45 นาที

วัสดุ-อปุ กรณ์

1. ไม้บัลซาร์ ขนาดประมาณ 1 แผน่
กว้าง 3 เซนติเมตร ยาว 30 เซนตเิ มตร หนา 0.3 เซนติเมตร

ขอ้ เสนอแนะสำ�หรบั ครู

1. ครอู าจแนะน�ำ ใหน้ กั เรยี นบันทกึ ภาพเคล่อื นไหวแบบ slow motion ขณะทำ�การทดลอง
เพือ่ ช่วยในการสงั เกต

2. การดนั แผน่ ไมค้ วรวางมอื ตามรปู โดยใหศ้ อกและแขนวางลงบนโต๊ะเพ่อื จะไดม้ นั่ คง

วธิ ีการท�ำ กิจกรรม

1. เตรยี มตวั ดนั ปลายไม้ โดยวางมอื และแผน่ ไม้ ดงั รปู

รูปการดนั แผน่ ไม้บลั ซาร์
สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

204 บทท่ี 7 | ธรณีพบิ ตั ิภัย คู่มอื ครู วิทยาศาสตร์โลก และอวกาศ

2. ใชม้ อื สองขา้ งดนั ปลายไมเ้ ขา้ หากนั อยา่ งชา้ ๆ พรอ้ มสงั เกตการเปลย่ี นแปลงลกั ษณะ
ของแผ่นไม้ เสียง และการสั่นสะเทือนของแผ่นไม้ ตั้งแต่เริ่มดันแผ่นไม้จนกระทั่ง
แผ่นไมห้ กั และบันทึกสิ่งทส่ี ังเกตไดล้ งในตาราง

3. เปรยี บเทียบการเปล่ียนแปลงลักษณะของแผ่นไม้ในแตล่ ะข้ันตอน

ตวั อยา่ งผลการทำ�กิจกรรม

ตารางบันทึกผล

สงิ่ ท่ีสังเกตได้ การเปล่ียนลักษณะ การสนั่ สะเทือน เสยี งไมห้ ัก
ม/ี ไมม่ ี
ข้นั ตอน ของแผ่นไม้ ม/ี ไมม่ ี
-
1. ก่อนดนั แผน่ ไม้ - -

2. ขณะดนั แผ่นไม้ ไม้เกดิ การโคง้ งอ รู้ สึ ก ถึ ง ก า ร ส่ั น -
สะเทือนเลก็ น้อย

3. ขณะที่แผ่นไม้หัก ไม้เปล่ียนจากโค้งงอ รู้ สึ ก ถึ ง ก า ร ส่ั น -
เปน็ แตกหกั ออกจาก สะเทือน
กัน

4. หลงั จากแผ่นไมห้ ัก ไม้แตกหักออกจาก - ไ ด้ ยิ น เ สี ย ง

กัน แต่กลับมาเป็น ไมห้ กั

แ ผ่ น ต ร ง ไ ม่ โ ค้ ง ง อ

เ ห มื อ น ข ณ ะ ที่ ดั น

แผ่นไม้

สรุปผลการทำ�กจิ กรรม
เม่ือออกแรงกระทำ�กับแผ่นไม้ แผ่นไม้เร่ิมเกิดการโค้งงอ แรงที่กระทำ�กับแผ่นไม้
ถูกสะสมไว้ในแผ่นไม้ เม่ือออกแรงกระทำ�กับแผ่นไม้เพ่ิมข้ึนทำ�ให้แผ่นไม้โค้งงอมากข้ึน
และเกิดการหักในท่ีสุด พลังงานท่ีสะสมอยู่ในแผ่นไม้จะถูกปลดปล่อยออกมาในรูปของ
การสน่ั ของแผน่ ไมแ้ ละเสยี งไมห้ กั จากนน้ั จะเหน็ วา่ แผน่ ไมม้ กี ารปรบั สภาพเปน็ แผน่ ตรง
เหมือนก่อนที่จะมีแรงมากระท�ำ

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คมู่ อื ครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ บทที่ 7 | ธรณีพิบัติภัย 205

คำ�ถามท้ายกจิ กรรม

การท่แี ผน่ ไม้มีการโค้งงอจนกระท่ังหกั นนั้ เน่ืองมาจากสาเหตุใด
แนวค�ำ ตอบ เน่ืองจากมแี รงมากระทำ�กบั แผ่นไม้

เมื่อเร่ิมต้นดันแผ่นไม้จนกระท่ังแผ่นไม้หัก นักเรียนออกแรงเท่ากันหรือไม่
แนวค�ำ ตอบ ไม่เท่ากนั แตอ่ อกแรงเพม่ิ ขึน้ อยา่ งตอ่ เนอ่ื ง

เม่ือแผน่ ไมไ้ ม่สามารถทนตอ่ แรงทม่ี ากระท�ำ แผน่ ไม้จะมีการเปลย่ี นลักษณะ
อยา่ งไร
แนวค�ำ ตอบ เกดิ การหกั

ขณะท่ีแผ่นไมห้ กั มีสิง่ ใดเกดิ ขน้ึ บา้ ง
แนวค�ำ ตอบ เกิดการสัน่ สะเทอื นของแผ่นไม้ และเสยี งไม้หกั

หลังจากแผน่ ไมห้ กั ออกจากกนั แลว้ แผน่ ไม้ยังคงโค้งงออยหู่ รือไม่ และมีลกั ษณะ
อยา่ งไร
แนวค�ำ ตอบ เมือ่ แผน่ ไมห้ กั ออกจากกนั แผน่ ไมท้ ี่เคยโค้งงอจะกลับมาเป็น
แผน่ ตรง

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

206 บทที่ 7 | ธรณีพิบัติภยั คู่มือครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ

3. ครนู �ำ อภปิ รายเพอื่ เชอ่ื มโยงความรทู้ ไี่ ดจ้ ากกจิ กรรม 7.2 กบั การเกดิ แผน่ ดนิ ไหว โดยใชค้ �ำ ถาม
ดังตัวอย่างต่อไปนี้

จากกิจกรรมข้างต้นหากกำ�หนดให้แผ่นไม้แทนหิน การใส่แรงกระทำ�ต่อไม้จะเปรียบได้กับสิ่ง
ใดในการเกิดแผน่ ดินไหว
แนวค�ำ ตอบ แรงทกี่ ระท�ำ ตอ่ แผน่ ไมเ้ ปรยี บไดก้ บั แรงทม่ี ากระท�ำ กบั หนิ ซงึ่ เกดิ จากการเคลอื่ นที่
ของแผ่นธรณีและสาเหตอุ น่ื ๆ

ในขั้นตอนใดของกิจกรรมท่เี ปรยี บไดก้ ับการเกดิ แผ่นดินไหว
แนวคำ�ตอบ ขณะท่ีแผ่นไม้หัก นักเรียนจะได้ยินเสียงและรู้สึกถึงการสั่น เช่นเดียวกันกับ
การเกิดแผ่นดินไหวเม่ือหินสะสมพลังงานไว้จนถึงระดับท่ีไม่สามารถทนได้อีกต่อไป จะเกิด
การปลดปล่อยพลังงานออกมาอย่างฉับพลันในรูปแบบของคล่ืนไหวสะเทือน ซึ่งจะทำ�ให้เกิด
การสน่ั สะเทือนของแผ่นดนิ

4. ครสู รปุ ความรเู้ กี่ยวกบั กระบวนการเกิดแผน่ ดนิ ไหว ตามหนงั สอื เรยี นหนา้ 155 ดังนี้
แผ่นดินไหวเกิดข้ึนจากแผ่นธรณีมีการเคลื่อนที่ทำ�ให้เกิดการเสียดสีและ/หรือชนกัน เกิดการสะสม
พลังงานในช้ันหินบนแผ่นธรณี จนกระท่ังช้ันหินเกิดการแตกหักและเคลื่อนตัวอย่างกระทันหัน
ปลดปลอ่ ยพลงั งานออกมาในรูปคล่นื ไหวสะเทือน เกิดเปน็ แผ่นดินไหว

5. ครนู �ำ เขา้ สบู่ ทเรยี นโดยใหน้ กั เรยี นอา่ นขา่ วเกยี่ วกบั แผน่ ดนิ ไหว ทค่ี รจู ดั เตรยี มไวใ้ หจ้ ากนน้ั ถาม
ค�ำ ถามดงั ต่อไปน้ี

จากขา่ วแผน่ ดนิ ไหวของนกั เรยี นและเพอื่ น ๆ ทราบไดอ้ ยา่ งไรวา่ เหตกุ ารณใ์ ดคอื แผน่ ดนิ ไหวท่ี
มขี นาดใหญ่ และมคี วามรุนแรงมากกว่ากัน
แนวคำ�ตอบ นักเรียนตอบตามความเข้าใจของตนเอง หรือตอบจากข่าวได้ว่าดูขนาดของ
แผน่ ดนิ ไหวจากตวั เลขทร่ี ายงานตามมาตรารกิ เตอรห์ รอื มาตราขนาดโมเมนตแ์ ผน่ ดนิ ไหว และ
ความรุนแรงดูจากความเสียหายที่เกิดข้ึนว่ามีมากน้อยเพยี งใด

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คู่มอื ครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ บทที่ 7 | ธรณพี ิบัตภิ ัย 207

จากรูป ในข่าว นกั เรยี นคิดว่าบรเิ วณใดทม่ี กี ารปลดปลอ่ ยพลงั งานที่ท�ำ ให้เกิดแผ่นดินไหว
แนวคำ�ตอบ นักเรียนตอบตามความเข้าใจของตนเอง โดยครูจะต้องให้ข้อมูลว่าบริเวณที่
ปลดปล่อยพลังงานท่ีทำ�ให้เกิดแผ่นดินไหว ไม่ใช่จุดที่อยู่บนพื้นดิน แต่เป็นบริเวณท่ีอยู่ลึกลง
ไปใตผ้ วิ โลก

6. ครูให้ความรู้เก่ียวกับศูนย์เกิดแผ่นดินไหว จุดเหนือศูนย์เกิดแผ่นดินไหว และคล่ืนไหว
สะเทือนโดยใช้ภาพ 7.10 ในหนังสือเรียนหน้า 156 และอธิบายเช่อื มโยงจากข่าวว่าจะรายงานพิกัด
ภูมิศาสตร์ของจุดเหนือศูนย์เกิดแผ่นดินไหว ซ่ึงก็คือ จุด ก ในภาพ และรายงานระดับความลึกของ
จดุ เกดิ แผน่ ดนิ ไหว ระยะหา่ งจากจดุ ก ไปถงึ จดุ ข โดยจดุ ข เปน็ บรเิ วณทป่ี ลดปลอ่ ยพลงั งานท�ำ ใหเ้ กดิ
แผน่ ดนิ ไหวขนาดตา่ ง ๆ

จากนนั้ ให้นักเรียนตอบคำ�ถาม ดังนี้

ศูนยเ์ กิดแผน่ ดนิ ไหวและจดุ เหนือศนู ยเ์ กดิ แผ่นดนิ ไหวแตกต่างกันอยา่ งไร
แนวคำ�ตอบ ศูนย์เกิดแผ่นดินไหวคือตำ�แหน่งภายในโลกท่ีเป็นจุดกำ�เนิดแผ่นดินไหวและเป็น
จุดกำ�เนิดคล่ืนไหวสะเทือนส่วนจุดเหนือศูนย์เกิดแผ่นดินไหวคือตำ�แหน่งบนผิวโลกท่ีตรงกับ
ตำ�แหนง่ ศนู ย์เกดิ แผ่นดินไหว

7. ครใู หน้ ักเรียนดูแอนเิ มชนั เรอื่ งคลื่นไหวสะเทอื น แนะน�ำ https://www.iris.edu/hq/inclass/
animation/1component_seismogram_building_responds_to_p_s_surface_waves เพอื่ ศกึ ษา
ขอ้ มลู คลน่ื ไหวสะเทอื นทบ่ี นั ทกึ ไดจ้ ากเครอ่ื งวดั คลนื่ ไหวสะเทอื น จากนน้ั อภปิ รายรว่ มกนั โดยใชค้ �ำ ถาม
ดังน้ี

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

208 บทที่ 7 | ธรณีพบิ ตั ภิ ยั คมู่ ือครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ

นักเรยี นสงั เกตเห็นสิ่งใดบ้างจากขอ้ มูลคลนื่ ไหวสะเทือน
แนวคำ�ตอบ ข้อมูลแอมพลิจูดท่ีแตกต่างกันของคล่ืน 3 เหตุการณ์ คือ คล่ืนปฐมภูมิ
คล่นื ทุตยิ ภูมิ และคลน่ื พนื้ ผิว

นกั เรยี นคดิ วา่ คลนื่ ในเหตกุ ารณใ์ ดทนี่ า่ จะกอ่ ใหเ้ กดิ ความเสยี หายกบั อาคาร บา้ นเรอื นมากทสี่ ดุ
เพราะเหตใุ ด
แนวคำ�ตอบ คลนื่ ในเหตุการณท์ ่ี 3 เนือ่ งจากมแี อมพลิจดู สงู ทส่ี ุด

8. ครแู ละนกั เรยี นอภปิ รายสรปุ รว่ มกนั เกยี่ วกบั ขนาดและความรนุ แรงของแผน่ ดนิ ไหวดงั ตอ่ ไปน้ี
แนวทางการอภิปรายสรุป การวัดขนาดของแผ่นดินไหวเป็นการวัดปริมาณพลังงานของ
คล่ืนไหวสะเทือน จากเคร่ืองวัดคล่ืนไหวสะเทือน โดยวัดคล่ืนไหวสะเทือนจากทิศทางต่าง ๆ แล้ว
คำ�นวนออกมาเป็นปริมาณที่บ่งชี้ขนาด ณ บริเวณศูนย์เกิดแผ่นดินไหว โดยใช้มาตราริกเตอร์ หรือ
มาตราขนาดโมเมนต์แผ่นดินไหว ส่วนความรุนแรงของแผ่นดินไหววัดได้จากเหตุการณ์ท่ีเกิดขึ้น
ขณะเกิด และหลังเกิดแผ่นดินไหว เช่น ความรู้สึกของผู้คน ลักษณะท่ีวัตถุ หรืออาคารเสียหายหรือ
สภาพภูมิประเทศท่ีเปล่ียนแปลง มาตราวัดความรุนแรงที่นิยมใช้ในปัจจุบัน คือ มาตราเมอร์คัลลีที่
ปรบั ปรงุ แล้ว

9. จากนนั้ ครูถามคำ�ถามเพ่อื ขยายความรู้ดงั ตวั อยา่ ง

ปจั จัยใดท่มี ผี ลต่อความรุนแรงในการเกิดแผน่ ดนิ ไหว
แนวค�ำ ตอบ การเกดิ แผน่ ดนิ ไหวแตล่ ะครงั้ กอ่ ใหเ้ กดิ ความเสยี หายแตกตา่ งกนั ขนึ้ อยกู่ บั ปจั จยั
หลายประการ เชน่ ขนาดของแผน่ ดนิ ไหว ความลกึ ของศนู ยเ์ กดิ แผน่ ดนิ ไหวจากผวิ โลก ลกั ษณะ
ของพื้นท่ีและส่ิงปลูกสร้าง สมบัติของตัวกลางที่คลื่นเคลื่อนท่ีผ่าน ท่ีต้ังทางภูมิศาสตร์ เช่น
ทร่ี าบล่มุ ภาคกลาง กับแนวภเู ขา

นักเรียนคิดว่าความรุนแรงของแผ่นดินไหวมีความสัมพันธ์กับขนาดของแผ่นดินไหวเสมอไป
หรอื ไมอ่ ยา่ งไร
แนวค�ำ ตอบ ความรนุ แรงของแผน่ ดนิ ไหวมคี วามสมั พนั ธก์ บั ขนาดของแผน่ ดนิ ไหวแตไ่ มเ่ สมอไป
แผน่ ดนิ ไหวทเี่ กดิ ขน้ึ แตล่ ะครงั้ มคี วามรนุ แรงแตกตา่ งกนั ซงึ่ ขน้ึ อยกู่ บั ปจั จยั ตา่ ง ๆ เชน่ ระยะทาง
จากจุดเหนือศูนย์เกิดแผ่นดินไหวถึงสถานท่ีที่ได้รับความเสียหายลักษณะภูมิประเทศประเภท
ของส่ิงก่อสร้างและระยะเวลาในการสั่นสะเทือนจากปัจจัยต่าง ๆ ดังกล่าวอาจทำ�ให้แผ่นดิน
ไหวท่ีมขี นาดเลก็ กวา่ มคี วามรุนแรงมากกวา่ แผ่นดินไหวขนาดใหญก่ วา่ ได้

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คมู่ ือครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ บทที่ 7 | ธรณีพิบตั ภิ ัย 209

10. ครใู หน้ กั เรยี นพจิ ารณารปู ในหนงั สอื เรยี นหนา้ 161 แสดงพน้ื ทเ่ี สย่ี งภยั แผน่ ดนิ ไหวของโลกและ
ถามค�ำ ถามดงั ตัวอยา่ ง

จากรูป 7.14 บรเิ วณใดบา้ งทเ่ี กิดแผ่นดนิ ไหวบอ่ ยกว่าบรเิ วณอื่น
แนวค�ำ ตอบ บรเิ วณแนวรอยตอ่ ของแผน่ ธรณี เชน่ แนววงแหวนไฟ แนวเทือกเขาหิมาลัย และ
แนวเทือกเขาแอลป์

11. จากน้ันให้นกั เรยี นพจิ ารณารูป 7.15 แผนทีแ่ สดงรอยเลอื่ นมพี ลังในประเทศไทย และรปู 7.16
แผนทภ่ี ยั พบิ ตั แิ ผน่ ดนิ ไหวประเทศไทย ตามหนงั สอื เรยี นหนา้ 162-163 จากนนั้ ถามค�ำ ถามดงั ตวั อยา่ ง
ต่อไปน้ี

นักเรียนคดิ วา่ จังหวดั ในภาคใดของประเทศไทยทเี่ กิดแผ่นดินไหวบ่อยครง้ั
แนวคำ�ตอบ ภาคเหนือ เช่น เชียงใหม่ เชียงราย ภาคตะวันตก เช่น ตาก กาญจนบุรี และ
ภาคใต้ เช่น ระนอง ภเู กต็

ภาคใดของประเทศไทยทีม่ รี อยเล่ือนมพี ลังอยูม่ าก
แนวค�ำ ตอบ ภาคเหนอื ภาคตะวันตก และภาคใต้

นกั เรียนคิดวา่ รอยเล่ือนมพี ลงั มีความสมั พนั ธก์ ับการเกิดแผน่ ดนิ ไหวอย่างไร
แนวคำ�ตอบ มีความสัมพันธ์กันโดยศูนย์เกิดแผ่นดินไหวมักเกิดตรงบริเวณรอยเล่ือนมีพลังที่
มีการเคลื่อนที่อย่างต่อเน่ือง บริเวณท่ีมีรอยเลื่อนมีพลังอยู่หนาแน่นจะมีโอกาสเกิดแผ่นดิน
ไหวได้มากที่สุด ส่วนบริเวณท่ีมีแนวรอยเล่ือนมีพลังอยู่น้อยหรือไม่มี จะมีโอกาสในการเกิด
แผน่ ดนิ ไหวไดน้ อ้ ยกว่า

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

210 บทที่ 7 | ธรณพี ิบัตภิ ัย คมู่ อื ครู วิทยาศาสตร์โลก และอวกาศ

ภาคตะวันออกเฉียงเหนือเช่น ร้อยเอ็ด กาฬสินธ์ุ มีโอกาสในการเกิดแผ่นดินไหวหรือไม่
เพราะเหตุใด
แนวค�ำ ตอบ มีโอกาสในการเกดิ แผ่นดินไหวนอ้ ยมาก เพราะไมพ่ บกล่มุ รอยเลอื่ นมพี ลงั

นักเรียนคิดว่าการกำ�หนดเขตพื้นที่เส่ียงภัยจากแผ่นดินไหวมีความสำ�คัญและมีประโยชน์
อย่างไรบ้าง
แนวคำ�ตอบ ตอบตามความคิดของตนเอง หรืออาจตอบว่า เพ่ือวางแผนการใช้พ้ืนท่ีให้
เหมาะสม และเพอื่ ควบคมุ การออกแบบอาคารใหส้ ามารถตา้ นทานตอ่ แรงสน่ั สะเทอื นทเ่ี กดิ จาก
แผน่ ดนิ ไหวทมี่ ีขนาดสงู สุดเท่าที่มีขอ้ มลู อย่ใู นปัจจุบนั ได้

จากการอภิปรายและตอบค�ำ ถามนกั เรยี นควรสรุปไดว้ ่า
จากลักษณะทางธรณีวิทยาของประเทศไทย ประเทศไทยไม่ได้อยู่ในบริเวณแนวรอยต่อของ
แผ่นธรณีแต่อาจได้รับผลกระทบจากแผ่นดินไหวในประเทศใกล้เคียงส่งแรงสั่นสะเทือนมายัง
ประเทศไทยซึ่งรสู้ กึ ไดบ้ รเิ วณภาคเหนือ ภาคใต้ ภาคตะวันตกและภาคกลาง
สว่ นแผน่ ดนิ ไหวทม่ี ศี นู ยเ์ กดิ แผน่ ดนิ ไหวอยใู่ นประเทศไทยเกดิ ในบรเิ วณแนวรอยเลอ่ื นทมี่ พี ลงั สว่ น
มากอยทู่ างภาคเหนอื และภาคตะวนั ตกของประเทศ ดงั นน้ั จะพบวา่ บรเิ วณทเี่ สย่ี งภยั จากแผน่ ดนิ ไหว
มากที่สดุ คอื ภาคเหนอื และภาคตะวนั ตก ซง่ึ อยใู่ กลก้ บั แนวรอยต่อของแผน่ ธรณี

12. ครูให้นักเรียนสืบค้นแนวทางการเฝ้าระวังและปฏิบัติตนให้ปลอดภัยจากการเกิดแผ่นดินไหว
โดยให้นักเรียนนำ�เสนอเป็นในรูปแบบต่าง ๆ เช่น แผนภาพ แผนผัง โปสเตอร์ การแสดงบทบาท
สมมติ จากนั้นอภิปรายร่วมกันโดยสรุป แนวทางการเฝ้าระวังและปฏิบัติตนให้ปลอดภัยจากการเกิด
แผ่นดินไหวตามหนังสือเรียนหน้า 164-165 และอาจให้ดูวีดิทัศน์จาก http://www.redcross.org/
get-help/how-to-prepare-for-emergencies/types-of-emergencies/earthquake
13. ครแู ละนักเรยี นสรุปบทเรียนร่วมกัน โดยมีแนวทางในการสรปุ ดงั น้ี

• แผ่นดินไหวเกิดจากการเคลอ่ื นทขี่ องแผ่นธรณที ่ี ท�ำ ให้เกิดความเคน้ กระท�ำ ต่อหินในแผน่ ธรณี
หนิ จะสะสมพลงั งานไวแ้ ละเมอื่ หนิ ไมส่ ามารถทนตอ่ ความเคน้ ได้ จะเกดิ การแตกหกั และเคลอ่ื น
ตัวอยา่ งกระทนั หนั และปลดปล่อยพลงั งานออกมาจากจดุ กำ�เนิดในรปู ของคล่นื ไหวสะเทอื น
แผน่ ดนิ ไหวยงั เกดิ จากสาเหตอุ นื่ ไดอ้ กี เชน่ ภเู ขาไฟระเบดิ ดนิ ถลม่ การทดลองระเบดิ นวิ เคลยี ร์

•• คล่ืนไหวสะเทือนที่เคลื่อนท่ีภายในโลก เรียกว่า คล่ืนในตัวกลาง และเม่ือคล่ืนไหวสะเทือน
เคลื่อนท่ีถึงบริเวณพ้ืนผิวโลกทำ�ให้เกิดคลื่นพ้ืนผิว ซึ่งส่งผลให้พื้นผิวโลกส่ันสะเทือนเกิดเป็น
แผ่นดินไหวที่มีขนาดและความรนุ แรงแตกตา่ งกนั ไป

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

ค่มู อื ครู วิทยาศาสตรโ์ ลก และอวกาศ บทท่ี 7 | ธรณีพบิ ตั ิภัย 211

• เม่ือเกดิ แผ่นดนิ ไหว บริเวณต่าง ๆ ไดร้ ับผลกระทบไม่เทา่ กัน บรเิ วณบนพื้นผิวโลกทีจ่ ะไดร้ บั
ผลกระทบมากทีส่ ดุ คอื จุดเหนอื ศูนย์เกดิ แผน่ ดินไหว (epicenter) ซง่ึ เปน็ จุดบนพ้ืนผิวโลกที่

อยูเ่ หนอื บริเวณตน้ ก�ำ เนดิ ของแผ่นดินไหวภายในโลก ทีเ่ รยี กว่าศนู ย์เกิดแผน่ ดนิ ไหว (focus)

• ขนาดของแผ่นดินไหววัดได้จากคล่ืนไหวสะเทือนจะถูกบันทึกไว้ด้วยเครื่องวัดคล่ืนสะเทือน
(seismograph) จากนนั้ ค�ำ นวนออกมาเปน็ ปรมิ าณทบี่ ง่ ชขี้ นาด ณ บรเิ วณศนู ยเ์ กดิ แผน่ ดนิ ไหว

โดยใช้มาตรารกิ เตอร์ หรอื มาตราขนาดโมเมนต์แผน่ ดินไหว

• ความรนุ แรงของแผน่ ดนิ ไหววดั ไดจ้ ากเหตกุ ารณท์ เี่ กดิ ขนึ้ ขณะเกดิ และหลงั เกดิ แผน่ ดนิ ไหว เชน่
ความรสู้ กึ ของผคู้ น ลกั ษณะทว่ี ตั ถหุ รอื อาคารเสยี หายหรอื สภาพภมู ปิ ระเทศทเี่ ปลย่ี นแปลง มา

ตตราวดั ความรนุ แรงที่นิยมใชใ้ นปจั จุบนั คอื มาตราเมอร์คลั ลีทีป่ รับปรุงแล้ว

• พนื้ ทเ่ี สย่ี งภยั แผน่ ดนิ ไหวสว่ นใหญจ่ งึ อยบู่ รเิ วณแนวรอยตอ่ ของแผน่ ธรณี เชน่ แนววงแหวนไฟ
รอบมหาสมทุ รแปซิฟกิ (ring of fire) แนวเทือกเขาหิมาลัย และแนวเทือกเขาแอลป์

• แผ่นดินไหวในประเทศไทยเกิดขึ้นสัมพันธ์กับการเคล่ือนตัวของรอยเล่ือนมีพลังท่ีอยู่ภาย
ใต้อิทธิพลของการเคล่ือนที่ของแผ่นธรณี พ้ืนที่ภาคเหนือ ภาคตะวันตก และภาคใต้ของ

ประเทศไทยมีโอกาสเกดิ แผน่ ดินไหวบอ่ ยคร้ัง

• การปฏิบัติตนให้ปลอดภัยจากแผ่นดินไหวจะต้องศึกษาวิธีการเตรียมตัวการก่อนการเกิดเหตุ
แผ่นดินไหว ระหว่างเกิดแผ่นดนิ ไหว และหลงั เกิดแผน่ ดินไหวอยา่ งถกู ตอ้ งและเหมาะสม

แนวทางการวัดและประเมนิ ผล แนวทางการวดั และประเมนิ ผล
KPA
1. ผลการปฏิบัติกิจกรรม 7.2 และ
K: การตอบค�ำ ถามท้ายกิจกรรม
1. สาเหตุ กระบวนการเกดิ และ
ผลจากการเกิดแผ่นดนิ ไหว 2. การอภปิ รายเพ่อื สรปุ องคค์ วามรู้
2. แนวทางการเฝ้าระวังและ 3. แบบฝึกหัด
ปฏิบัติตนให้ปลอดภัยจากแผ่นดิน
ไหว 1. การนำ�เสนอผลการทำ�กิจกรรม 7.2
2. การแบง่ หนา้ ทรี่ บั ผดิ ชอบในการท�ำ งาน
P:
1. การส่ือสารสารสนเทศและการรู้ กล่มุ
เทา่ ทนั ส่อื การร่วมอภิปรายและการตอบค�ำ ถาม

A: ความใจกวา้ ง สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

212 บทที่ 7 | ธรณีพิบตั ภิ ยั คมู่ ือครู วิทยาศาสตรโ์ ลก และอวกาศ

7.3 สนึ ามิ

จดุ ประสงคก์ ารเรยี นรู้
1. อธิบายสาเหตุ กระบวนการเกิดสึนามิ
2. สบื ค้นและน�ำ เสนอขอ้ มูลพนื้ ท่เี สยี่ งภัย และผลจากสนึ ามิ
3. สบื ค้นขอ้ มลู ออกแบบและนำ�เสนอแนวทางการเฝ้าระวงั และการปฏิบัติตนให้ปลอดภยั จากสนึ ามิ

แหล่งการเรยี นรู้
1. หนงั สอื เรยี นรายวิชาพน้ื ฐานวิทยาศาสตร์ วิทยาศาสตรโ์ ลกและอวกาศ ชั้นมธั ยมศึกษาปีที่ 6
2. สสวท. Learning space https://www.scimath.org
3. ข้อมลู เกี่ยวกับสึนามิ http://www.tsunami.noaa.gov/
4. ขอ้ มลู เกย่ี วกบั การปฏบิ ตั ติ นใหป้ ลอดภยั เมอื่ เกดิ สนึ ามhิ ttp://www.redcross.org/get-help/how-

to-prepare-for-emergencies/types-of-emergencies/tsunami

แนวการจดั การเรยี นรู้
1. ครนู �ำ เขา้ สบู่ ทเรยี นโดยน�ำ รปู ภาพหรอื วดิ ที ศั นท์ แ่ี สดงใหเ้ หน็ สนึ ามทิ ก่ี �ำ ลงั เขา้ ปะทะชายฝง่ั จาก

ข่าวมาให้นักเรียนสังเกตเพ่อื กระต้นุ ความสนใจนักเรียน จากน้นั ครูและนักเรียนร่วมกันอภิปรายโดย
ใชค้ �ำ ถามดงั ตอ่ ไปน้ี

เหตกุ ารณใ์ นภาพเกดิ ขน้ึ ไดอ้ ยา่ งไร
แนวค�ำ ตอบ เกดิ จากสนึ ามิ

สนึ ามเิ กดิ ขน้ึ ไดอ้ ยา่ งไร
แนวค�ำ ตอบ นกั เรยี นตอบไดต้ ามความเหน็ ของตนเอง

ประเทศไทยมโี อกาสเกดิ สนึ ามอิ กี หรอื ไม่ เพราะเหตใุ ด
แนวค�ำ ตอบ นกั เรยี นตอบไดต้ ามความเหน็ ของตนเอง

2. ครใู หน้ กั เรยี นปฏบิ ตั กิ จิ กรรม 7.3 เพอ่ื ศกึ ษาวา่ สนึ ามเิ กดิ ขน้ึ ไดอ้ ยา่ งไร

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คูม่ อื ครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ บทท่ี 7 | ธรณพี ิบัตภิ ยั 213

กิจกรรม 7.3 แบบจำ�ลองการเกดิ สึนามิ

จุดประสงคก์ จิ กรรม

สร้างแบบจำ�ลองเพอ่ื อธบิ ายกระบวนการเกิดสึนามิ

เวลา 1 ชั่วโมง

วสั ดุ-อปุ กรณ์

1. ตกู้ ระจก หรือกลอ่ งพลาสติก กว้าง 5 เซนติเมตร 1 ใบ
ยาว 100 เซนตเิ มตร สูง 20 เซนตเิ มตร
2. น�ำ้ (ปรมิ าตรตามขนาดของตูห้ รอื กลอ่ งพลาสติก) 1 กอ้ น
3. ดินน�ำ้ มันหรอื วัสดุอน่ื ใช้รองให้พ้ืนเอยี ง
4. แผน่ พลาสติกลูกฟกู 1 เส้น
5. เชอื ก 2 เมตร (ใชข้ ึงตามแนวระดับน�้ำ เพอื่ ชว่ ยในการสงั เกต 1 มว้ น
และส�ำ หรบั ร้อยกับแผ่นพลาสติกลูกฟูก) 1 ม้วน
6. เทปผ้า
7. เทปใส

ขอ้ แนะนำ�สำ�หรบั ครู

ครูอาจใหน้ ักเรียนถ่ายภาพ slow-motion หรอื ท�ำ เครือ่ งหมายต�ำ แหน่งชายฝัง่ และต�ำ แหนง่
ท่ีคลื่นไปถงึ เพ่ือชว่ ยในการสงั เกต

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

214 บทที่ 7 | ธรณพี บิ ัติภัย คู่มือครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ

วิธีการท�ำ กจิ กรรม

1. เตรยี มอุปกรณด์ ังขัน้ ตอนต่อไปนี้
- ตัดพลาสติกลูกฟูกให้มีความกว้างเท่ากับขนาดของตู้ ความยาวประมาณ
15 เซนติเมตร จ�ำ นวน 2 แผ่น
- ใช้เทปใสตดิ แผ่นพลาสตกิ ลูกฟกู เข้าดว้ ยกนั ดังรปู 1

รปู 1

- เจาะรูท่ีปลายขา้ งหน่ึงของแผ่นพลาสติกลูกฟกู 2 ชอ่ ง ดังรปู 2

รูป 2

- ร้อยปลายเชือกเข้าไปในรูทงั้ สองและมดั ปมไว้ ดงั รูป 3

รปู 3

- ติดปลายแผ่นพลาสติกลูกฟูกด้านท่ีไม่มีเชือกให้แนบกับพื้นตู้โดยให้ชิดด้านใด
ดา้ นหนึ่งของตู้ ดังรปู 4

รูป 4

- เทน�้ำ ลงในตู้ใหส้ ูงประมาณครง่ึ หนงึ่ ของด้านทีเ่ อยี งลง หรือเม่ือเอยี งตลู้ งแลว้ ให้
น้�ำ ท่วมลึกเข้าไป 2 ใน 3 สว่ นของความยาวตจู้ ากน้นั ใช้เชือกขงึ ทีด่ ้านขา้ งของต​ู้
ตามระดบั นำ้� เพ่อื ท�ำ เส้นอ้างอิงระดบั ผวิ น้ำ� ดังรปู 5

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คู่มือครู วทิ ยาศาสตรโ์ ลก และอวกาศ บทท่ี 7 | ธรณีพิบตั ิภัย 215

รูป 5

2. ทำ�ให้เกิดคล่ืนจากบริเวณ ข เคลื่อนท่ีเข้าสู่บริเวณ ก โดยดึงปลายเชือกข้ึนด้านบน
อย่างรวดเรว็ ดงั รูป 6

รปู 6

3. สงั เกตระดบั น�้ำ ทบ่ี รเิ วณ ข และความสงู คลน่ื ทเ่ี ปลยี่ นแปลงไปเมอื่ คลน่ื เคลอ่ื นทสี่ บู่ รเิ วณ
ก โดยเปรียบเทียบกับเส้นเชอื กท่ีขึงไวต้ ามแนวระดับน�ำ้

4. นำ�เสนอผลการท�ำ กิจกรรมและรว่ มกันอภิปรายเกีย่ วกบั การเกิดสึนามใิ นธรรมชาติ
ตัวอย่างผลการท�ำ กิจกรรม
เมอ่ื ดงึ เชอื กเพ่อื ยกแผน่ พลาสติกข้นึ จะเกดิ เหตุการณ์ดงั รูป

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

216 บทที่ 7 | ธรณพี ิบัติภยั คู่มือครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ

สรปุ ผลการทำ�กจิ กรรม

เมื่อดึงเชือกเพ่ือยกแผ่นพลาสติกลูกฟูกข้ึน จะทำ�ให้ระดับน้ำ�บริเวณ ข สูงขึ้นและเกิด
คล่ืนเคลื่อนทเ่ี ข้าส่บู ริเวณ ก ท่เี ป็นบริเวณนำ้�ตืน้ เมอ่ื เคลอ่ื นทีไ่ ปยงั บรเิ วณทคี่ วามลกึ ลดลง
จะสังเกตเห็นความสูงคลื่นเพ่ิมมากข้ึน ความยาวคล่ืนลดลง และระดับน้ำ�ใกล้ชายฝ่ังลดลง
ต�ำ่ กวา่ ระดับน�้ำ เดมิ จากน้ันนำ้�จะพัดขึน้ บนบรเิ วณ ก หรือบริเวณชายฝงั่

ค�ำ ถามทา้ ยกจิ กรรม

กอ่ นยกแผ่นพลาสติกขน้ึ ระดบั นำ้�ทีบ่ ริเวณ ก และ ข เป็นอยา่ งไร
แนวค�ำ ตอบ บริเวณ ข มีระดับนำ้�สงู ประมาณ 1 ใน 2 ของความสงู ตู้ บรเิ วณ ก เป็น
ท่ลี าด จงึ ไม่มนี ำ้� หรือมนี ้�ำ ตนื้ กว่าบรเิ วณ ข

ขณะทีย่ กแผน่ พลาสตกิ ข้ึนอย่างรวดเรว็ ทบ่ี รเิ วณ ก และ ข เกิดอะไรขึน้ บา้ ง
แนวค�ำ ตอบ ระดับนำ้�ท่ีบริเวณ ข สูงขนึ้ และไหลไปทางบรเิ วณ ก

หลังจากยกแผ่นพลาสติกขึ้นและน้ำ�นงิ่ ระดบั นำ�้ ทบ่ี ริเวณ ก และ ข เป็นอยา่ งไร
แนวค�ำ ตอบ น�้ำ ท่ไี หลจากบริเวณ ข มาสู่บรเิ วณ ก ไหลกลบั ไปส่ทู ่เี ดิม ท�ำ ใหร้ ะดบั น�ำ้
เทา่ กับตอนกอ่ นยกแผ่นพลาสตกิ

หากเปรยี บเทียบต้ทู ี่ใชใ้ นกจิ กรรมเป็นมหาสมทุ ร บรเิ วณ ก และ ข จะเปน็ บรเิ วณใด
ของมหาสมุทร
แนวค�ำ ตอบ บรเิ วณ ก เปน็ บรเิ วณชายฝง่ั ทะเล บรเิ วณ ข เปน็ บรเิ วณกลางมหาสมทุ ร

หากเปรียบเทียบแผ่นพลาสติกเป็นพื้นมหาสมุทร เหตุการณ์ใดที่สามารถทำ�ให้เกิด
การยกตัวของพนื้ มหาสมุทร
แนวค�ำ ตอบ แผ่นดนิ ไหว การเคล่อื นตัวของแผน่ ธรณแี ละรอยเลื่อน

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คมู่ ือครู วทิ ยาศาสตรโ์ ลก และอวกาศ บทที่ 7 | ธรณีพบิ ตั ภิ ัย 217

3. ให้นักเรยี นแต่ละกลุม่ นำ�เสนอผลการทำ�กิจกรรม รว่ มกนั อภปิ รายผลการทำ�กจิ กรรมและตอบ
ค�ำ ถามท้ายกจิ กรรมโดยมแี นวทางการอภปิ รายและแนวทางการตอบดงั ดา้ นบน

4. ครใู ห้นกั เรยี นศึกษาหนังสือเรยี นหน้า 169-170 เกี่ยวกับกระบวนการเกดิ และผลจากการเกิด
สึนามิ จากน้ันนำ�อภิปรายเพื่อเช่ือมโยงความรู้จากการทำ�กิจกรรมกับกระบวนการเกิดสึนามิโดยใช้
ค�ำ ถามดงั ตอ่ ไปนี้

บริเวณทีค่ วามลกึ มาก สนึ ามมิ ลี ักษณะเป็นอยา่ งไร
แนวค�ำ ตอบ ความสงู คลืน่ นอ้ ย ความยาวคลน่ื มาก และเคลอ่ื นทีด่ ้วยความเร็วสูง

เม่อื สึนามิเคล่ือนทเ่ี ข้ามายงั บรเิ วณชายฝัง่ นำ้�ตนื้ สึนามเิ กิดการเปลี่ยนแปลงไปอย่างไร
แนวค�ำ ตอบ ความสงู คลนื่ เพม่ิ ขน้ึ ความยาวคล่ืนและความเร็วลดลง ทำ�ให้เกดิ คล่นื ขนาดใหญ่
พัดข้ึนชายฝ่ัง

จากแบบจำ�ลอง ลกั ษณะของสึนามใิ นธรรมชาตเิ ป็นอย่างไร
แนวค�ำ ตอบ บรเิ วณน�้ำ ลกึ หรอื กลางมหาสมทุ ร สนึ ามมิ คี วามยาวคลนื่ มากแตค่ วามสงู คลนื่ นอ้ ย
แตเ่ มอื่ เคลอ่ื นทมี่ ายงั บรเิ วณน�้ำ ตนื้ หรอื ใกลช้ ายฝงั่ ความยาวคลนื่ จะลดลงแตค่ วามสงู คลน่ื จะเพม่ิ
ขน้ึ และท�ำ ให้ระดับน�ำ้ บรเิ วณชายฝัง่ ลดลง จากนน้ั มวลน้ำ�จงึ พดั ขึ้นชายฝั่ง

คลื่นในแบบจ�ำ ลองเกดิ ขนึ้ ไดอ้ ย่างไร
แนวค�ำ ตอบ เกิดการแทนทีข่ องมวลนำ้�อย่างฉับพลัน

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

218 บทที่ 7 | ธรณีพบิ ตั ภิ ัย คู่มือครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ

ในธรรมชาติ มเี หตกุ ารณใ์ ดบ้างที่ท�ำ ให้เกดิ การแทนทีข่ องมวลน�้ำ จนเกิดเป็นสึนามิ
แนวคำ�ตอบ การเล่ือนตัวของแผ่นธรณีในแนวด่ิงเน่ืองจากแผ่นดินไหวใต้มหาสมุทร แผ่น
ดินถล่มขนาดใหญ่ใต้ทะเล การระเบิดของภูเขาไฟใต้ทะเล การพุ่งชนของดาวหางหรือ
ดาวเคราะหน์ อ้ ย และการตกของอกุ กาบาตขนาดใหญใ่ นมหาสมทุ ร การทดลองระเบดิ นวิ เคลยี ร์

มหาสมทุ รใดมโี อกาสเกดิ สนึ ามมิ ากทสี่ ุด เพราะเหตใุ ด
แนวค�ำ ตอบ มหาสมทุ รแปซฟิ ิก เพราะมแี นวมุดตวั ของแผ่นธรณีหรือท่เี รยี กว่า วงแหวนไฟซึ่ง
ท�ำ ใหเ้ กดิ แผ่นดนิ ไหวใตม้ หาสมทุ รได้

5. ครอู ภปิ รายเพ่ือขยายความรู้ให้กบั นักเรยี นเกี่ยวกับการเกดิ สึนามิ โดยใช้ค�ำ ถามดังต่อไปน้ี

การเกดิ สึนามิจะมีคลน่ื ขนาดใหญ่เพยี งระลอกเดยี วใช่หรือไม่
แนวค�ำ ตอบ สึนามจิ ะไมเ่ กดิ เพยี งระลอกเดยี ว จะเกิดขน้ึ ไดห้ ลายระลอกคล่ืน และคล่นื ลูกหลงั
อาจใหญ่กว่าคลื่นลูกแรก

6. ครแู ละนักเรยี นร่วมกันอภิปรายเก่ียวกบั ผลจากสึนามโิ ดยใชค้ �ำ ถามดังตอ่ ไปนี้

สนึ ามสิ ่งผลกระทบตอ่ ชายฝง่ั ทะเลอยา่ งไรบ้าง
แนวคำ�ตอบ คำ�ตอบอาจมีได้หลากหลาย เช่น สร้างความเสียหายให้กับอาคาร บ้านเรือน
สถานท่ีทอ่ งเท่ียว เรอื ประมง ป่าชายเลน และปะการัง

7. ครูให้นักเรียนสืบค้นเกี่ยวกับการเฝ้าระวังและเตือนภัยก่อนเกิดสึนามิ จากหนังสือเรียนหน้า
171 และเวบ็ ไซตข์ องศนู ยเ์ ตอื นภยั พบิ ตั แิ หง่ ชาติ http://ww.ndwc.go.th จากนน้ั อภปิ รายรว่ มกนั โดย
ใชค้ �ำ ถามต่อไปน้ี

กระบวนการเตือนภยั สนึ ามปิ ระกอบดว้ ยข้ันตอนอะไรบา้ ง
แนวค�ำ ตอบ ประกอบด้วย 3 ขั้นตอนหลัก คือ การตรวจวัดข้อมูล การประมวลผลจากข้อมูล
และการประกาศเตือนภัย

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คู่มอื ครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ บทที่ 7 | ธรณพี ิบตั ภิ ยั 219

8. ครูและนักเรียนร่วมกันอภิปรายเก่ียวกับการเตรียมความพร้อมเพื่อลดผลกระทบจากสึนามิตาม
ประเด็นดังตอ่ ไปน้ี

- การเตรียมความพร้อมกอ่ นเกิดสึนามิ
- การปฏิบตั ิตนขณะเกดิ สนึ ามิ
- การปฏิบตั ติ นหลงั เกดิ สนึ ามิ
9. ครูให้นักเรียนปฏิบัติกิจกรรม 7.4 เพื่อศึกษาเกี่ยวกับแนวทางการปฏิบัติตนให้ปลอดภัยจาก
ธรณพี บิ ัตภิ ัย

กจิ กรรม 7.4 แนวทางการปฏิบตั ติ นให้ปลอดภยั จากธรณพี ิบัตภิ ยั

จุดประสงคก์ ิจกรรม

น�ำ เสนอแนวทางการเฝ้าระวงั และปฏิบตั ิตนให้ปลอดภยั จากธรณพี ิบัตภิ ยั

เวลา 1 ชวั่ โมง

วสั ด-ุ อุปกรณ์

แหล่งเรียนรู้ต่าง ๆ

ข้อเสนอแนะส�ำ หรับครู

1. ควรแนะนำ�เกี่ยวกับแหล่งเรยี นร้ตู า่ ง ๆ ใหก้ ับนกั เรยี น
2. ควรใหน้ ักเรียนออกแบบสอ่ื กอ่ นลงมอื ทำ�จริง โดยครเู ป็นผ้ตู รวจทาน

สถานการณ์

สถานการณท์ ี่ 1
“ถ้านักเรียนและครอบครัวเดินทางท่องเที่ยวไปประเทศที่มีภูเขาไฟ และจำ�เป็นต้อง

ไปในพื้นท่ีเสี่ยงภัยภูเขาไฟระเบิด นักเรียนจะมีวิธีการเตรียมตัวอย่างไรเมื่อเจอเหตุการณ์
ดังกล่าว”

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

220 บทท่ี 7 | ธรณีพบิ ตั ภิ ยั ค่มู อื ครู วิทยาศาสตร์โลก และอวกาศ



สถานการณท์ ่ี 2
“ถา้ เกดิ แผน่ ดนิ ไหวขณะทนี่ กั เรยี นก�ำ ลงั อยใู่ นอาคารสงู และรสู้ กึ ถงึ ความสนั่ สะเทอื น โคม

ไฟบนเพดานเรม่ิ แกวง่ ไปมา นักเรยี นจะปฏิบตั ิตนอย่างไรใหป้ ลอดภัย”
สถานการณท์ ี่ 3

“ถ้านักเรียนเป็นผู้นำ�ชุมชนแห่งหน่ึงที่อยู่บริเวณชายฝ่ังทะเลที่เป็นพ้ืนที่เส่ียงภัยสึนามิ
นกั เรยี นจะมกี ารวางแผนรบั มอื เตอื นภยั และใหค้ วามรเู้ กยี่ วกบั แนวทางในการปฏบิ ตั ติ นให้
แก่ประชาชนในชมุ ชนอย่างไรบา้ ง”

วิธกี ารท�ำ กจิ กรรม

1. นักเรียนร่วมกันวิเคราะห์สถานการณ์ที่กำ�หนด และอภิปรายเกี่ยวกับองค์ความรู้ท่ี
เก่ยี วขอ้ ง เชน่
- ธรรมชาตแิ ละกระบวนการเกดิ ของธรณพี บิ ัติภยั
- ผลท่เี กิดจากธรณีพิบตั ภิ ัย
- กรณศี ึกษาจากพื้นท่ีเสี่ยงภัย

2. สบื ค้นข้อมลู องคค์ วามรูต้ ามประเด็นท่ไี ดจ้ ากข้อ 1
3. ออกแบบการน�ำ เสนอแนวทางการปฏบิ ตั ิตนใหป้ ลอดภัยตามสถานการณท์ ก่ี �ำ หนด ดว้ ย
ส่อื รูปแบบต่าง ๆ เชน่ แผ่นพบั โปสเตอร์ แบบจ�ำ ลอง บทบาทสมมตุ ิ
4. รวบรวมความคดิ เหน็ ทไ่ี ดจ้ ากการน�ำ เสนอมาปรบั ปรงุ ผลงานใหส้ มบรู ณแ์ ละถกู ตอ้ งยง่ิ ขน้ึ

ตวั อย่างผลการทำ�กจิ กรรม

นกั เรยี นควรวเิ คราะหส์ ถานการณแ์ ละอภปิ รายเกย่ี วกบั องคค์ วามรทู้ เ่ี กย่ี วขอ้ งในประเดน็
ตา่ ง ๆ ดงั น้ี

- ธรรมชาตแิ ละกระบวนการเกดิ ของธรณพี บิ ตั ภิ ยั
สถานการณท์ ่ี 1 นกั เรยี นจะตอ้ งเลอื กพน้ื ท่ี และภเู ขาไฟในพน้ื ทน่ี น้ั ๆ โดยนกั เรยี นจะตอ้ ง
ศกึ ษาถงึ ธรรมชาตแิ ละกระบวนการเกดิ ของของภเู ขาไฟนน้ั ๆ
สถานการณ์ท่ี 2 นักเรียนควรศึกษาถึงธรรมชาติของการเกิดแผ่นดินไหวว่า
คล่ืนไหวสะเทือนน้ัน ไม่ได้ทำ�ให้เกิดการส่ันสะเทือนเพียงคร้ังเดียวและอาจเกิดตามมาอีก
หลายครง้ั

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

ค่มู อื ครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ บทท่ี 7 | ธรณพี บิ ัตภิ ยั 221

สถานการณ์ท่ี 3 นักเรียนจะต้องเลือกพ้นื ท่วี ่าชุมชนของนักเรียนจะเป็นพ้นื ท่ใี นจังหวัด
ใดและมีลักษณะทางภูมิศาสตร์อย่างไร จากน้นั ศึกษาธรรมชาติและกระบวนการเกิดสึนามิ
วา่ เกดิ ไดอ้ ยา่ งไรบา้ ง

- ผลทเ่ี กดิ จากธรณพี บิ ตั ภิ ยั
สถานการณ์ท่ี 1 ศึกษาผลท่เี กิดข้นึ จากภูเขาไฟในพ้นื ท่ที ่นี ักเรียนเลือก เช่น ภูเขาไฟใน
หมู่เกาะฮาวาย ภัยพิบัติส่วนมากเกิดจากการไหลของลาวา และแก๊สท่ีมีผลต่อระบบ
ทางเดนิ หายใจ
สถานการณ์ท่ี 2 ศึกษาอันตรายขณะเกิดแผ่นดินไหวว่าเม่ือนักเรียนอยู่บนอาคารสูงจะ
สามารถเกดิ อนั ตรายใดขน้ึ ไดบ้ า้ ง เชน่ การเกดิ ตกึ ถลม่ ของหนกั หลน่ ทบั เกดิ ไฟไหม้
สถานการณ์ท่ี 3 ศึกษาผลจากสึนามิท่เี คยเกิดข้นึ ในพ้นื ท่นี ้นั ๆ ว่าทำ�ความเสียหายเป็น
บรเิ วณกวา้ งเทา่ ใด
- กรณีศึกษาจากพื้นทเี่ สย่ี งภยั
สถานการณท์ ี่ 1 ศกึ ษาวา่ ในพน้ื ทท่ี นี่ กั เรยี นเลอื กนนั้ มกี ารวางแผนเตรยี มความพรอ้ มและ
การป้องกันอย่างไรเมื่อเกิดภเู ขาไฟระเบิด
สถานการณท์ ่ี 2 ศกึ ษาวา่ เมอ่ื เกดิ แผน่ ดนิ ไหวและมผี ตู้ ดิ อยใู่ นอาคารสงู ในประเทศตา่ ง ๆ
มีแนวทางในการปฏบิ ตั อิ ย่างไรใหป้ ลอดภัย
สถานการณท์ ่ี 3 ศกึ ษาวา่ ในพนื้ ทท่ี นี่ กั เรยี นเลอื กนน้ั มกี ารวางแผนเตรยี มความพรอ้ มและ
การปอ้ งกนั อยา่ งไรเม่ือเกดิ สึนามิ
นักเรียนอาจนำ�เสนอเป็นแผนภาพแผนผัง โปสเตอร์ หรือแผ่นพับ (ตัวอย่างโปสเตอร์
แผ่นพับและสื่ออน่ื ๆ ดาวนโ์ หลดไดจ้ าก QR code ประจ�ำ บท)

สรุปผลการทำ�กจิ กรรม

เมอื่ ตอ้ งเขา้ ไปในพน้ื ทเี่ สยี่ งภัยธรณพี ิบตั ิภัยต่าง ๆ นักเรยี นควรศึกษาแนวการเฝ้าระวัง
และปฏิบัติตนให้ปลอดภัยในพื้นที่นั้น ๆ ซ่ึงอาจมีบางขั้นตอนที่แตกต่างกันไปตามลักษณะ
ของพ้ืนท่ี หรอื ระบบการเตอื นภยั ท่ีแตกต่างกนั

10. ให้นกั เรียนแตล่ ะกลมุ่ นำ�เสนอผลการทำ�กจิ กรรม ร่วมกนั อภปิ รายผลการท�ำ กจิ กรรม และตอบ
คำ�ถามทา้ ยกจิ กรรมโดยมีแนวทางการอภิปรายและแนวทางการตอบดังด้านบน

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

222 บทท่ี 7 | ธรณพี ิบตั ิภยั คูม่ ือครู วทิ ยาศาสตรโ์ ลก และอวกาศ

แนวทางการวัดและประเมนิ ผล

KPA แนวทางการวดั และประเมนิ ผล

K: 1. ผลการปฏบิ ตั กิ จิ กรรม 7.3-7.4 และการ
1 สาเหตุ กระบวนการเกิด และผลจากการเกิด ตอบค�ำ ถามทา้ ยกิจกรรม

สนึ ามิ 2. การอภิปรายเพื่อสรปุ องคค์ วามรู้
2. แนวทางการเฝา้ ระวงั และปฏบิ ตั ติ นใหป้ ลอดภยั 3. แบบฝึกหัด

จากภเู ขาไฟ แผ่นดนิ ไหว และสึนามิ

P: การสอ่ื สารสารสนเทศและการรูเ้ ทา่ ทนั ส่อื 1. การนำ�เสนอผลการทำ�กจิ กรรม 7.3-7.4
2. การออกแบบสอ่ื เกย่ี วกบั ธรณพี บิ ตั ภิ ยั ใน

กจิ กรรม 7.4
3. การสบื คน้ ขอ้ มลู เกยี่ วกบั ธรณพี บิ ตั ภิ ยั ใน

กจิ กรรม 7.4

A: 1. การรว่ มอภิปรายและการตอบคำ�ถาม
1. ความสนใจในวิทยาศาสตร์ 2. การแบ่งหน้าท่ีรับผิดชอบในการปฏิบัติ
2. ความเหน็ คณุ คา่ ทางวิทยาศาสตร์
กจิ กรรม
3. ก า ร ค้ น ค ว้ า ห า ค ว า ม รู้ เ พิ่ ม เ ติ ม จ า ก

กรณศี กึ ษา

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คู่มอื ครู วิทยาศาสตร์โลก และอวกาศ บทท่ี 7 | ธรณีพิบตั ิภยั 223

ความรเู้ พิม่ เตมิ

สถติ กิ ารเกดิ สึนามิของประเทศตา่ ง ๆ ในโลก ต้ังแตป่ ี 2547 - 2560

วันที่ สถานที่ สาเหตุการ เหตกุ ารณท์ เ่ี กดิ ขน้ึ
เกิด

26 ธ.ค. มหาสมทุ ร แผ่นดนิ ไหว เวลา 7.58 น. ตามเวลาในประเทศไทย
2547 อนิ เดยี (00:58 UTC) เกิดแผ่นดินไหวขนาด 9.3
บริเวณมหาสมุทรอินเดีย แรงสั่นสะเทือน
จากแผ่นดินไหว ทำ�ให้เกิดสึนามิสูง 10-30
เมตร เข้ากระทบชายฝง่ั โดยรอบมหาสมทุ ร
อินเดีย ประมาณการว่ามีผู้เสียชีวิตจาก
แผ่นดินไหวครั้งนี้ใน 14 ประเทศมากกว่า
280,000 คน   สำ�หรับประเทศไทยมี
ผู้เสียชีวิตจำ�นวนทั้งหมด 5,395 คน

17 ก.ค. ตะวันตก แผ่นดินไหว เวลาประมาณ 15.24 น. (UTC) ได้เกิด
2549 เฉยี งใต้ แผ่นดินไหวขนาด 7.7 มีศูนย์กลางใน
ของเกาะชวา ทะเลด้านชายฝั่งทิศตะวันตกเฉียงใต้ของ

เกาะชวา ทำ�ให้เกิดสึนามิสูงประมาณ 5
เมตร เข้าถล่มตลอดพื้นที่ชายฝั่งยาวกว่า
250 กิโลเมตร ตั้งแต่จังหวัดชวาตะวันตก

ไปจนถึงเมืองยอกยาการ์ตา เหตุแผ่นดิน
ไหวและสึนามิคร้ังนี้ ท�ำ ใหม้ ีผู้เสยี ชีวติ อยา่ ง
น้อย 659 คน

2 เม.ย. หมู่เกาะ แผ่นดนิ ไหว เวลา 14.39 น. (UTC) เกดิ แผน่ ดนิ ไหวขนาด
2550 โซโลมอน 8.1 ทางตะวนั ตกของหมเู่ กาะโซโลมอน เกดิ

สนึ ามสิ งู 12 เมตร มีผู้เสียชวี ติ 52 คน

4 ธ.ค. รัฐบรติ ชิ ดินถล่ม เกิดดินถล่มบริเวณ Chehalis Lake
2550 โคลมั เบยี
ประเทศ รัฐบริติชโคลัมเบีย แคนาดา ทำ�ให้เกิด
แคนาดา สนึ ามขิ นาดใหญ่

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

224 บทที่ 7 | ธรณพี บิ ัตภิ ัย ค่มู ือครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ

วันที่ สถานท่ี สาเหตุการ เหตุการณท์ ่เี กดิ ข้นึ
หม่เู กาะซามัว เกิด
29 ก.ย.
2552 นอกชายฝัง่ แผ่นดนิ ไหว เวลา 17.48 น. (UTC) เกดิ แผน่ ดนิ ไหวขนาด
ประเทศชลิ ี 8.1 บรเิ วณหมูเ่ กาะซามัว เกดิ สนึ ามิสงู 14
27 ก.พ. เมตร มีผู้เสียชวี ิต 189 คน
2553
แผน่ ดินไหว เกิดแผ่นดินไหวขนาด 8.8 นอกชายฝั่ง
ประเทศชิลี เกดิ สนึ ามิ มีผเู้ สยี ชวี ิต 525 คน

25 ต.ค. Mentawai แผน่ ดนิ ไหว เกดิ แผน่ ดนิ ไหวขนาด 7.7 ใกล้ South Pa-
2553 เกาะสุมาตรา gai island ประเทศอินโดนีเซีย เกิดสึนามิ
ประเทศ มีผเู้ สยี ชีวติ อยา่ งน้อย 408 คน
อินโดนเี ซีย

22 ก.พ. เกาะใต้ แผน่ ดิน เ กิ ด แ ผ่ น ดิ น ไ ห ว ข น า ด 6 . 3 บ ริ เ ว ณ
2554 ประเทศ ไหวทำ�ให้ Canterbury region เกาะใต้ประเทศ
นวิ ซีแลนด์ ภเู ขานำ้�แข็ง นิวซีแลนด์ ภูเขาน้ำ�แข็งถล่มจากเหตุการณ์
แผ่นดนิ ไหว ทำ�ให้เกดิ สนึ ามสิ ูง 3.5 เมตร
ถลม่

11 มี.ค. นอกชายฝัง่ แผ่นดนิ ไหว เวลา 14.46 น. ตามเวลามาตรฐานญ่ีปุ่น
2554 แปซฟิ กิ (05:46 UTC) เกิดแผ่นดินไหวขนาด 9.0
โทโฮะกุ บริเวณนอกชายฝั่งญ่ีปุ่น ทำ�ให้เกิดคลื่นสูง
10-40.5 เมตร มีผู้เสียชีวิตและสูญหาย
18,550 คน

6 ก.พ. หมูเ่ กาะ แผน่ ดินไหว เกิดแผ่นดินไหวขนาด 8.0 บริเวณหมู่เกาะ
2556 โซโลมอน โซโลมอน ท�ำ ใหเ้ กดิ คล่นื สงู 1 เมตร

21 ก.ค. อาซค์จา้ ดินถลม่ เวลา 23.24 น. (เวลาท้องถ่ิน) เกิดดินถล่ม
2557 (Askja) บริเวณ Icelandic volcano Askja จาก
การประทุของภูเขาไฟ ทำ�ให้เกิดสึนามิสูง
20 - 30 เมตร

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คู่มือครู วิทยาศาสตร์โลก และอวกาศ บทท่ี 7 | ธรณีพบิ ตั ิภยั 225

วันท่ี สถานที่ สาเหตุการ เหตุการณท์ เ่ี กดิ ข้ึน
เกดิ

16 ก.ย. ชายฝง่ั ตะวัน แผ่นดินไหว เกิดแผ่นดินไหวขนาด 8.3 บริเวณชายฝ่ัง
2558 ตกประเทศชลิ ี ตะวันตกของประเทศชิลี ทำ�ให้เกิดสึนามิ
สูง 4.88 เมตร

14 พ.ย. เมืองไคครู า่ แผน่ ดินไหว เกิดแผ่นดินไหวขนาด 7.5-7.8 บริเวณ
2559 (Kaikoura) เกาะใต้ ประเทศนิวซีแลนด์ ทำ�ให้เกิดสึนา
ประเทศ มิสูง 2.5 เมตร เขา้ กระทบเมอื งไคครู า่ และ
นิวซีแลนด์ ชายหาดอืน่ ๆ

17 มิ.ย. ประเทศ ดนิ ถล่ม เกิดดินถล่มลงในแม่นำ้� Karrat fjord เกิด
2560 กรีนแลนด์ สึนามสิ งู 90 เมตร มผี เู้ สยี ชีวิต 4 คน

จดั ท�ำ โดย : กลมุ่ งานวชิ าการการเตอื นภยั ศนู ยเ์ ตอื นภยั พบิ ัติแหง่ ชาติ
กรมป้องกนั และบรรเทาสาธารณภัย

ระบบแจง้ เตอื นสนึ ามิ
การตรวจวดั สนึ ามนิ น้ั ท�ำ ไดย้ าก การส�ำ รวจจากเครอื่ งบนิ หรอื ดาวเทยี มไมส่ ามารถท�ำ ได้ เนอ่ื งจาก
เมอื่ สนึ ามอิ ยกู่ ลางมหาสมทุ รจะมคี วามสงู นอ้ ยมาก องคก์ ารบรหิ ารบรรยากาศและมหาสมทุ ร (NOAA)
ประเทศสหรฐั อเมรกิ า จงึ พฒั นาระบบตรวจวดั สนึ ามขิ นึ้ ซง่ึ ประกอบดว้ ยระบบตรวจเกบ็ บนั ทกึ ขอ้ มลู
ใต้ทะเล และท่นุ ลอยส่งสัญญาณผิวทะเล รวมเรียกว่า DART ( Deep Ocean Assessment and Re-
porting of Tsunami System) ซงึ่ จะติดตั้งระบบตรวจวัดแรงสน่ั สะเทอื นไวท้ ่ีพืน้ มหาสมทุ ร ระบบ
ตรวจวัดจะเก็บข้อมูลแผ่นดินไหวและส่งสัญญานไปยังทุ่นลอยซึ่งอยู่บนผิวนำ้� เพ่ือรีเลย์สัญญาณไป
ยงั ดาวเทยี ม GOES และสง่ กลับลงบนสถานภี าคพ้ืนอกี ทหี น่งึ
ในปัจจุบันมีการพฒั นาระบบ DART II ข้นึ โดยมีการตดิ ต้ังระบบตรวจวัดและสง่ สัญญาณข้อมลู
ต่าง ๆ ทั้งความดันของนำ้�ทะเล การสั่นสะเทือนของเปลือกโลก และการเปล่ียนแปลงของคล่ืนไป
ยังทุ่นลอยบนผิวน้ำ� ในขณะที่ทุ่นลอยบนผิวนำ้�จะเก็บวัดข้อมูลต่าง ๆ เพิ่มเติม เช่น ความเร็วของ
กระแสลม อณุ หภมู ิ และ ความกดอากาศ แล้วสง่ ขอ้ มลู ทั้งหมดผ่านดาวเทียม Iridium ไปยงั ฐานรับ
ส่งข้อมลู สึนามิบนฝ่ัง เพ่อื แจง้ เตือนให้ประชาชนและชาวประมงในพนื้ ทใ่ี ห้รีบอพยพออกจากบริเวณ
ท่อี นั ตราย

ทมี่ า : https://nctr.pmel.noaa.gov/Dart/dart2_ref.html ; http://dpm.nida.ac.th;
http://www.lesa.biz/earth/lithosphere/geological-phenomenon/tsunami

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

226 บทที่ 7 | ธรณพี บิ ตั ิภยั ค่มู อื ครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ

แบบฝึกหัดท้าย
1 จงท�ำ เครอ่ื งหมาย ( ) หนา้ ขอ้ ความทถ่ี กู และท�ำ เครอ่ื งหมาย ( ) หนา้ ขอ้ ความทผ่ี ดิ

คำ�ตอบ โจทย์

1. ภเู ขาไฟบนหมเู่ กาะฮาวายเกดิ บริเวณแนวมุดตัวของแผน่ ธรณี

2. ไอน�ำ้ เป็นส่วนประกอบหนง่ึ ทีไ่ ดจ้ ากการปะทุของภูเขาไฟ

3. แผ่นดินไหวปลดปล่อยพลังงานออกมาในรูปคลื่นไหวสะเทือนท่ี
จุดเหนือศนู ย์เกดิ แผ่นดินไหว

4. มาตราริกเตอร์เป็นมาตราท่ีวัดพลังงานของแผ่นดินไหวที่ปล่อย
ออกมา

5. เมอ่ื เกิดแผน่ ดนิ ไหว หากนักเรยี นอยูท่ ใี่ นโล่งใหห้ ลบเข้าไปในอาคาร

6. สนึ ามเิ ป็นคลนื่ ทีม่ ีความยาวคลน่ื มากเม่ือเคล่ือนท่ีอยใู่ นทะเลลกึ

7. สนึ ามสิ ามารถหาคาบอบุ ตั ซิ �ำ้ ไดจ้ ากการศกึ ษาจ�ำ นวนชนั้ และอายขุ อง
ตะกอนสนึ ามใิ นอดตี

8. ไม่ควรสร้างบ้านเรือนใกล้กับบริเวณที่เคยมีการปะทุของภูเขาไฟท่ี
ดบั สนทิ

9. เม่ือรู้สึกว่ามีแผ่นดินไหว หรือพบว่าระดับนำ้�ทะเลลดลงผิดปกติ
ให้รบี หนีขึ้นทส่ี งู หรอื ออกห่างจากชายฝงั่ ให้มากทส่ี ดุ

10. หากชาวประมงอยู่บนเรือหาปลาใกล้ชายฝั่ง และได้รับสัญญาณ
เตอื นวา่ เกดิ สนึ ามขิ นึ้ ชาวประมงควรน�ำ เรอื ออกไปกลางทะเลใหไ้ กล
ชายฝัง่ มากที่สดุ

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คู่มือครู วทิ ยาศาสตรโ์ ลก และอวกาศ บทที่ 7 | ธรณพี ิบัติภัย 227

2. จงเลอื กค�ำ ตอบทถี่ ูกตอ้ งท่ีสดุ
2.1 แอมพลิจูดของคล่ืนไหวสะเทือนที่ตรวจวัดได้จากเคร่ืองตรวจวัดคล่ืนไหวสะเทือน

สามารถน�ำ ไปใช้ประโยชนไ์ ดใ้ นดา้ นใด
1. คำ�นวณขนาดของแผน่ ดนิ ไหว*
2. ค�ำ นวณหาจดุ ศนู ย์เกิดแผน่ ดินไหว
3. คำ�นวณหาความยาวของคลน่ื แผ่นดินไหว
4. ค�ำ นวณหาคาบอบุ ัติซ�ำ้ ของการเกดิ แผ่นดินไหว
2.2. ขอ้ มูลใดผดิ เก่ยี วกบั มาตราเมอร์คัลลี
1. เปน็ การเก็บข้อมูลจากความรสู้ กึ ของคนทอ่ี ยใู่ นเหตกุ ารณแ์ ผน่ ดนิ ไหวเท่านน้ั *
2. ขอ้ มลู ที่ไดส้ ามารถแสดงออกมาเปน็ แผนที่แสดงระดับความเสยี หายได้
3. ระดบั ความเสียหายจะลดลงเมอ่ื อยู่ห่างจากจุดเหนอื ศนู ย์เกิดแผ่นดนิ ไหวมากข้นึ
4. การทำ�แผนที่แสดงระดับความเสียหายจากแผ่นดินไหวด้วยมาตราเมอร์คัลลีจะทำ�

หลังจากเกดิ แผน่ ดนิ ไหวแลว้
2.3. ม าตราวัดความรุนแรงของแผ่นดินไหวท่ีสำ�รวจจากผลกระทบต่อมุนษย์และ

สิ่งปลูกสรา้ งคอื มาตราใด
1. มาตรารกิ เตอร์
2. มาตราขนาดโมเมนตแ์ ผน่ ดนิ ไหว
3. มาตราเมอร์คลั ล*ี
4. มาตราโมส์
2.4. บริเวณใดทเ่ี กดิ แผน่ ดนิ ไหวที่รุนแรงและบ่อยครัง้ ท่ีสดุ ในโลก
1. แนวเทือกเขาแอลป์ และเทอื กเขาหมิ าลยั
2. แนวสันเขากลางมหาสมุทรอินเดีย และอารก์ ติก
3. แนวรอยตอ่ ของแผ่นธรณรี อบมหาสมุทรแปซิฟิก*
4. แนวสนั เขากลางมหาสมทุ รแอตแลนติก

3. จงตอบค�ำ ถามตอ่ ไปนี้
3.1 ภูเขาไฟระเบิดเป็นสาเหตุท�ำ ใหเ้ กิดแผน่ ดนิ ไหวได้ เพราะเหตุใด
แนวคำ�ตอบ แรงดันของแมกมาท่ีข้ึนสู่ปากปล่อง การถล่มของปากปล่องอาจทำ�ให้

แผ่นดนิ สน่ั สะเทอื นเกิดเปน็ แผ่นดินไหวได้

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

228 บทท่ี 7 | ธรณพี ิบัตภิ ยั คู่มอื ครู วิทยาศาสตรโ์ ลก และอวกาศ

3.2 คล่นื ไหวสะเทือนในธรรมชาตเิ กิดข้นึ ได้จากสาเหตุใดบา้ ง
แนวคำ�ตอบ การเคลือ่ นท่ีของแผน่ ธรณีและรอยเลอ่ื นมีพลงั ภูเขาไฟระเบิด

3.3 แผน่ ดนิ ไหวเกิดจากการเคลอ่ื นท่ีของแผ่นธรณแี บบใดบ้าง
แนวคำ�ตอบ แผ่นธรณีเคล่ือนท่ีผ่านกัน แผ่นธรณีเคล่ือนที่เข้าหากัน และแผ่นธรณี

เคล่อื นทอี่ อกจากกนั

3.4 การประเมินความรุนแรงของแผ่นดินไหวตามมาตราเมอร์คัลลีต้องอาศัยข้อมูล
ใดบ้าง

แนวคำ�ตอบ ข้อมูลจากความรู้สึกของผู้คน ความเสียหายของส่ิงของ ส่ิงก่อสร้าง
ต่าง ๆ ข้อมูลจากเคร่ืองวัดคลื่นไหวสะเทือน ข้อมูลเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นจากแผ่นดินไหว
เชน่ การสนั่ ไหว หรอื การเคลอ่ื นทข่ี องวัตถุ

3.5 ส่วนมากสึนามิจะมีจุดกำ�เนิดในบริเวณท่ีมีความสัมพันธ์กับแนวรอยต่อของ
แผน่ ธรณแี บบใด
แนวค�ำ ตอบ แผน่ ธรณเี คลอ่ื นท่เี ขา้ หากนั

3.6 เพราะเหตใุ ดการเกิดแผ่นดนิ ไหวในทะเลในบางครง้ั ไมก่ อ่ ให้เกดิ สนึ ามิ
แนวค�ำ ตอบ การเกดิ แผน่ ดนิ ไหวในบางครง้ั ไมไ่ ดเ้ กดิ จากการเปลย่ี นแปลงของแผน่ ธรณี

ในแนวด่งิ และในบางครัง้ มศี นู ยเ์ กิดแผ่นดนิ ไหวในระดับลกึ เกินไป จงึ ไมท่ �ำ ให้เกิดสึนามิ

4. ใหน้ ักเรยี นเขยี นผงั มโนทศั น์แสดงความสัมพนั ธ์ของค�ำ ต่อไปนี้ (ใชค้ �ำ อ่นื เพิ่มได)้

ภเู ขาไฟระเบดิ แผน่ ดนิ ไหว สนึ ามิ แผ่นธรณี แนวรอยตอ่ ของแผ่นธรณี
สาเหตุการเกิด คลนื่ ไหวสะเทือน ลาวา ความยาวคลน่ื ความสูงคล่นื
ขนาดของแผน่ ดนิ ไหว

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คมู่ ือครู วิทยาศาสตร์โลก และอวกาศ บทที่ 7 | ธรณพี บิ ัตภิ ยั 229

ตัวอย่างผังมโนทัศน์ เกิดในได้ทั้ง
ภเู ขาไฟระเบิด - ในแผน่ ธรณี
- บริเวณแนวรอยตอ่ ของแผ่นธรณี
ธรณพี ิบัติภยั แผ่นดินไหว
รปู ร่างของภเู ขาไฟข้นึ อยู่กับปรมิ าณ
สึนามิ ซลิ กิ าในแมกมา

สาเหตกุ ารเกิดการเคลื่อนท่ขี อง
แผน่ ธรณี

ปลดปล่อยพลงั งานในรูปของ
คล่นื ไหวสะเทือน

ปรมิ าณพลังงานท่ปี ลดปลอ่ ยน�ำ มา
ค�ำ นวณเปน็ ขนาดของแผ่นดินไหว

สาเหตกุ ารเกิด เกิดจากการแทนที่
มวลน�ำ้ ในมหาสมทุ รอยา่ งเฉยี บพลนั

เมอื่ อยใู่ นทะเลลึกสึนามจิ ะมี
ความยาวคลืน่ มาก แตม่ แี อมพลจิ ูด
ต�ำ่ เม่ือสนึ ามิเคลื่อนทีเ่ ข้าส่ชู ายฝ่งั

ความยาวคลน่ื จะลดลงและ
แอมพลิจูดจะสูงขน้ึ มาก

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

230 หนว่ ยที่ 3 | ลมฟ้าอากาศและภมู ิอากาศ คมู่ อื ครู วิทยาศาสตรโ์ ลก และอวกาศ

หน่วยท่ี | ลมฟ้าอากาศและภมู ิอากาศ

3

ตัวชว้ี ดั

1. อธิบายปัจจัยสำ�คัญท่ีมีผลต่อการได้รับพลังงานจากดวงอาทิตย์แตกต่างกันในแต่ละบริเวณ
ของโลก

2. อธบิ ายการหมนุ เวยี นของอากาศทเ่ี ปน็ ผลมาจากความแตกตา่ งของความกดอากาศ
3. อธบิ ายทศิ ทางการเคลอ่ื นทข่ี องอากาศทเ่ี ปน็ ผลมาจากการหมนุ รอบตวั เองของโลก
4. อธบิ ายการหมนุ เวยี นของอากาศตามเขตละตจิ ดู และผลทม่ี ตี อ่ ภมู อิ ากาศ
5. อธบิ ายปจั จยั ทท่ี �ำ ใหเ้ กดิ การหมนุ เวยี นของน�ำ้ ผวิ หนา้ ในมหาสมทุ รและรปู แบบการหมนุ เวยี นของ

น�ำ้ ผวิ หนา้ ในมหาสมทุ ร
6. อธิบายผลของการหมุนเวียนของอากาศและนำ�้ ผิวหน้าในมหาสมุทรท่มี ีต่อลักษณะภูมิอากาศ

ลมฟา้ อากาศ สง่ิ มชี วี ติ และสง่ิ แวดลอ้ ม
7. อธบิ ายปจั จยั ทม่ี ผี ลตอ่ การเปลย่ี นแปลงภมู อิ ากาศของโลก พรอ้ มทง้ั น�ำ เสนอแนวปฏบิ ตั เิ พอ่ื ลด

กจิ กรรมของมนษุ ยท์ ส่ี ง่ ผลตอ่ การเปลย่ี นแปลงภมู อิ ากาศโลก
8. แปลความหมายสัญลักษณ์ลมฟ้าอากาศท่ีสำ�คัญจากแผนท่ีอากาศ และนำ�ข้อมูลสารสนเทศ

ตา่ ง ๆ มาวางแผนการด�ำ เนนิ ชวี ติ ใหส้ อดคลอ้ งกบั สภาพลมฟา้ อากาศ

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

คมู่ อื ครู วทิ ยาศาสตรโ์ ลก และอวกาศ หนว่ ยที่ 3 |ลมฟา้ อากาศและภมู อิ ากาศ 231

เวลาทีใ่ ช้ จำ�นวนชว่ั โมงของหนว่ ยการเรยี นรู้ รวม 20 ชว่ั โมง แบง่ เปน็

ช่อื บท เวลา (ชั่วโมง)

บทท่ี 8 การเกดิ ลมฟา้ อากาศและภูมิอาการอากาศ 1
8.1 ปจั จัยสำ�คัญท่สี ่งผลตอ่ การรับรงั สดี วงอาทิตย์ของ
5
พืน้ ผวิ โลก 2
8.2 การหมุนเวียนของอากาศ 2
8.3 การหมนุ เวียนของน้ำ�ผิวหนา้ มหาสมุทร 10
8.4 ปรากฏการณ์เอลนีโญ และลานญี า เวลา (ช่ัวโมง)

รวม 1
ช่อื บท
1
บทที่ 9 กระบวนการเปล่ยี นแปลงภูมอิ ากาศโลก 2
9.1 กระบวนการท่ที �ำ ให้เกิดสมดลุ พลังงานของโลก
9.2 ปจั จัยทีส่ ่งผลตอ่ การเปล่ียนแปลงภมู อิ ากาศ 4
9.3 ผลกระทบจากการเปลยี่ นแปลงภูมิอากาศและ เวลา (ชัว่ โมง)

แนวทางการรับมอื 4
2
รวม
ชือ่ บท 6
บทที่ 10 ขอ้ มลู สารสนเทศทางอตุ ุนิยมวทิ ยากบั
การใช้ประโยชน์
10.1 ขอ้ มูลและสารสนเทศทางอุตุนิยมวทิ ยา
10.2 การใชป้ ระโยชนจ์ ากขอ้ มูลสารสนเทศทาง
อตุ นุ ิยมวิทยา

รวม

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

232 หน่วยที่ 3 | ลมฟ้าอากาศและภมู อิ ากาศ คู่มือครู วทิ ยาศาสตร์โลก และอวกาศ

ผงั มโนทัศน์ ลมฟา้ อากาศและภมู อิ ากาศ

สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี