73. Пролетарлық (Социалистік ) революция коммунистік партияның басшылығымен жүмысшы табының шаруа еңбеккерлерімен одақтасып жасаған революциясы. 74. Интернационализм (лат. inter между + natio халық) - барлық халықтардың теңдігі мен тең қүқықтығына, олардың үстем тап езгісіне, экономикалык және әлеуметтік-саяси әділетсіздікке қарсы бірлесіп күресуіне; әлемнің барлык халықтарының әлеуметтік-тарихи және мәдени мүрасын қүрметтеу мен мойындауға негізделген ынтымақтастық принципі. 75. Петиция (лат. petitio отініш) - мемлекеттік биліктің жоғарғы басшылығына азаматтардың жазбаша беретін үжымдык отініші. 76. Демонстрация ( лат. demonstratio көрсетілім) - бүкаралық шерулер, митингілер үйымдастыру жолымен қоғамдық коңілкүйді, талаптарды, ынтымактастықты немесе наразылықты жүрт алдында жария ету. 77. Депутат (лат. deputatus жіберілген) өкілетті билік органына мүше болып сайланған адам. 78. Либерал ( лат. Liberalis бостандықты қалаушы, бостандық) -либерализмнің жолын қуушы және жақтаушысы. 79. Либерализм - парламенттік қүрылысты, буржуазиялық бостандық пен капиталистік кәсіпкерліктің еркіндігін жақтаушыларды біріктіретін буржуазиялық идеологиялык және қоғамдық-саяси ағым. 80. Нәсілшілдік адамзат нәсілдерінің дене және психикалық теңсіздігі туралы козқарас. 81. Милитаризм (лат. militaris әскери) - әскери басқыншылық, соғысқа дайындау және ел ішіндегі қаналушы таптың қарсылығын басып-жаншу мақсатында мемлекеттің әскери қуатын арттыру. 82. Үлтшылдык - реакциялық идеология жоне саясат, сондай-ақ үлттық мәселеде үлттың артықшылығын насихаттайтын психология. 83. Шовинизм (фр. chauvinisme, I Наполеонның жаулап алу саясатын қолдаушы, солдат Н.Шовеннің есімімен байланысты) - үлтшылдықтың ең агрессияшыл түрі. 84. Репрессия (лат. repressio жаншу) - жазалау шарасы, жаза. 85. Тенденция (лат. tendentia бағыттаушылық) - қандайда бір қүбылыстың, ойдың, идеяның дамуын бағыттау. 301
86. Оппозиция ( лат. oppositio карсы түрушылық) - I) кандайда бір саясатқа қандайда бір орекетпен, козқараспен қарсы түру, карсылық білдіру; 2) копшіліктің немесе саясат жүргізушінің үстемдік ететін пікіріне тіке қарсы шыгатын партия немесе топ. 87 Ревизионизм ( aaT.revisio кайта карау) - марксизмді кайта карауға (ревизиялауға) үмтылатын жүмысшы қозғалысындагы ағым. 88. Манифест ( лат. manifestum шакыру) - 1) кандайда бір ірі саяси оқиғаға байланысты халыкка арналған мемлекеттік жоғары биліктің немесе мемлекет басшысынып актісі; 2) кызметінің бағдарламасы мен принииптері ка.мтылған саяси партиялардың деклараииясы, шақыруы. 89. Парламент (фр. parler сойлеу) - биліктің жоғарғы заң шығарушы окілетті органы. 90. Үлт ( нация, лат. natio тайпа, халық) - қауымдастыктың калыптасу проиесінде оның аумағы, эконом и калы к байланыстары, тілі, модениетінің ерекшелігі мен мінез-қүлкы калыптасатын адамдардың тарихи кауымдастығы. 91. Отан - туған ел, атамекен. Адамның туған жері; сол халықтың тарихи аумағындағы оған жататын табиғат. халкы. тарихи даму ерекшеліктері, тілі, модениеті, түрмысы жоне онегелігі. 92. Колония ( лат. colonia қоныстандыру) - саяси жоне экономикалық дербестігінен айырылған жоне арнайы режиммен баскарылатын, баска шетелдік мемлекеттің қоластына қарайтын ел немесе аумақ. 93. Метрополия (гр. meter ана+ polls қала) - колониясы бар мемлекет. 94. Республика (лат. res publika қоғамдық ic) - мемлекеттік басқарудың бір түрі. 95. Декларация (лат. declaratio хабарлау, жариялау) - мемлекет, үкімет, партия жоне үйымдар атынан молімдеме. 96. Конституция (лат. constitutio қүрылыс) - мемлекеттің ата заңы. 97. Конфедерация ( лат. confoederatio одак, бірлестік) - мемлекеттік қүрылымның бір нысаны. 98. Федерация ( лат. foederatio одақ, бірлестік) - мемлекітік күрылымның нысаны, онда федеральдык бірлестік күрамына мемлекеттік - федерация мүшелері кіреді. 302
99. Демократия ( гр. demos халык+kratos билік) - халы к билігі; заңдарда азаматгардың бостандыгы мен тең күкыктыгы бекітілген халық билігінің іс жүзіндегі тосілдері мен нысандары жүзеге асырылатын жоне онымен белгіленетін саяси күрылыс. 100. Азык-түлік салгырты (продовольственная разверстка) - 1919-1921 жж. кеңес окіметінде а\ыл шар>ашылык онімдерін даПындау жүйесі. РКФСР Халык комиссариатының 11.01.1919 ж. Декретімен шаруалар мемлекетке басы артық астық жоне онімдерді т\рақты багамен беруге міндетті болды. Азық-түлік салгырты сотые комм\низм саясаты елдегі оскерн жономикалык қиын жағдайларта байланысты енгізілген. 101. Азык-түлік сальны 1921-1923 жж. РКП(б) X съезінің шешіміне сойкес шаруа кожалықтарынан азык-түліктей алынды. Бүл азық-түлік салғыртын алмастырды. жаңа жономикалык саясаттың алғашқы актісі. Азық-түлік салыгы шаруалардыц материалдық мортебесін күшейтіп. астык жоне баска оні.мдерді ондіруді арттырды. 102. Үжымдастыру (коллективизация: лат. coilekti vus жинактаушы) - қоғамдастырылу; ауыл шаруашылығын (социалистік елдерде) үжымдастыру, үсак жеке-жеке болтан шаруа шаруашылықтарын ірі социалистік ауыл шаруашылыты косіпорындарына - артельдерге. колхоздарта жоне т.б. біріктіру. 103. Тэркілеу (конфискация: лат. confiscatio ) - 1) мүлікті. акшаны жоне т.б. сот актісіне сойкес мемлекет меншітіне күішси орі акысыз тартып ал\; 2) басылы.мды айналымнан алыи кою. 104. Кооперация (лат. coperatio бірлесу) - 1) ецбекті үйымдастыр\ нысаны, онда коп адамдар бір-біріне озара байланысты бір немесе ортүрлі еңбек процесіне бірлесіп катысады; 2) кооператив мүшелерінің топтык меншітіне негізделген ондірісті социалистік үйымдастыру нысандарының бірі. 105. Колхоз-кооператив меншігі - колхоздар жоне озте де кооперативтік үйымдардың меншігі. 106. Бесжылдык жоспар (бесжылдык) КСРО-даіы олеуметтік-экономикалық дамуды бір орталықтан жоспарла\дыц негізгі нысаны. Мемлекеттік бесжылдык жоспар партпяныц съездерінің шешімдері негізінде жасалды. 107 «Барбаросса жоспары» ( нем. «касиетті Рим империясы» императоры I Фридрих Барбароссаның есімімен аталтан) - фашистік Германияның КСРО-та карсы агрессиялык 303
соғысының жоспары осылай аталған. Жоспарда кеңес эскерлерінің негізгі бөлігінің Ресейдің ішіне қарай шегінуіне жол бермей отырып, Днепр және батыс Двина өзендерінің батыс жағында талқандау көзделді. Одан кейін Мәскеуді, Ленинград пен Донбасты алып, Архангельск-Еділ-Астрахань бағытына шығу жоспарланды. 108. Демагогия (гр. demos халық+ ago ертемін) - фактілерді бүрмалап, жалған уәде беріп, өтірік айтып көзкөре алдау; саяси мақсаттарға жету үшін сана-сезімі томен бүқараның көңілінен шығу үшін жалған жанашырлық таныту. 109. Бойкот (ағылш. boycott, иелікті басқарушы ағылшын Ч.К. Бойкоттың есімімен байланысты, бүл шараны алғаш рет 1880 жылы ирландиялық жалға алушылар аталған адамға қатысты қолданды) -жекелеген адаммен, үйымдармен және мемлекетпен қарым-қаты насты толықтай немесе боліктей тоқтатудан түратын саяси және экономикалық күрестің күралы. 110. Сыбайлас жемкорлық (коррупция: лат.сооггирйо сатып алу) - лауазымды адамдардың озінің қызметіне байланысты күқықтарын жеке баю мақсатында тікелей пайдалануды қамтитын қылмыс (шенеуніктерді және қоғамдық-саяси қайраткерлерді сатып алу, пара беру және т.б.) 111. Импичмент ( ағылш. impeachment) - бірқатар батыс елдерінде ( Англия, АҚШ және т.б.) мемлекеттің жоғары лауазымды адамдарын парламенттің сотқа тарту рәсімі. 112. Истеблишмент (ағылш. establishment белгілеу, негіз, қүру) - қоғамды басқаратын және артықшылықтарды иеленетін топтар, сондай-ақ олар өзінің билігін жүргізуге арқа сүйейтін билік пен басқарудың барлық жүйесі; ағылшын және американың қоғамдық-саяси әдебиеттерінде алғаш рет пайда болған үғым. 113. Ядорсыз аймақ - ядролық қаруды сынамайтын, ондірмейтін, орналастырмайтын, сақтамайтын орі тасымалдамайтын еркін аймақ. Ядросыз аймақ түтастай аймақ, жекелеген мемлекеттер немесе мемлекеттің бір болігі болуы мүмкін. 114. Бюджет тапшылығы - мемлекет бюджетінің кірісінен горі шығысының артып кетуі. 115. Демография халықтың күрамын, санын және осуін зерттейтін ғылым. 304
116. Докторина (лат. doctrina) - теориялық немесе саяси принциптерді басқаратын ілім, ғылыми немесе философиялық теория. 117. Интеграция (лат. integer түтас) - бір типтес қоғамдық қүрылыстағы екі немесе одан да көп мемлекеттердің экономикадағы үлттық шаруашылықтарының бір-біріне үйлесуі және бірігуі. 118. Легитимділік (лат. legitimus занды) - билікке заңды жолмен келу. 119. Мажоритарлык сайлау жүйесі (фр. majorite копшілік. лат. major үлкен) - сайлауда сайлаушылардың ең көп дауыс алған кандидаттың жеңісін мойындайтын сайлау жүйесі. 120. Популизм ( лат. populus халық) - саяси басшылар мен үйымдардың өз қызметтерін жолға қойып алу мақсатында негізсіз уәделерді үйіп-тогуі. 121. Саяси плюрализм (лат. pluralis коптеген) - коппартиялылықтың баламасы. 122. Конфронтация (лат. con қарсы+ frons майдан, маңдай) қарсы түру, қарсыласу, қақтығысу. 123. Мораторий (лат. moratorius тежеу, баяулату) - мемлекеттің халықаралық келісімге сәйкес ресми белгілеген қандайда бір міндеттемені орындауды кейінге қалдыруы немесе кандайда бір әрекеттен бас тартуы. 124. Реакция (лат. re қарсы+ action әрекет) - прогреске белсенді қарсылық корсету саясаты және революциялық қозғалысты басып тастау. 125. Саяси партия (лат. pars бөлік, топ) - белгілі таптың немесе әлеуметтік бөліктің мүдделерін жақтайтын және белгілі бір мақсаттар мен идеалдарға қол жеткізуде оның саяси қызметін басқаратын саяси үйым; таптық үйымның ең жоғарғы түрі. 126. Диктатура (лат. dictatura шексіз билік) - мемлекеттегі билікті жүзеге асыру жүйесі; адамның, топтың, таптың шексіз билігі. 127. Экономикалық дағдарыс (артық өндіріс дағдарысы) - капиталистік кезеңнің фазасы, капиталистік экономиканың дамуы барысында өндіріс ырғағының бүзылуын күштеп қалпына келтіру. Ол өндірістің қүлдырауынан, өндіріс қуатының толық іске қосылмауынан, жүмыссыздықтың артуынан, ақша-несие және валюта-қцржы жүйелерінің бүзылуынан көрінеді. 305
128. Реформа ( лат. re form о қайта жасау, жаңарту) - қолданыстағы олеуметтік, қоғамдық омірдің қандайда бір жақтарын жаңарту, озгерту, қайта күру; кез келген мазмүндагы жаңа озгерістер түрінде болады, бірак реформа деп одепе прогрестік қайта жаңаруды айтады. 129. Протекционизм (лат. protectio жасыру) мемлекеттік экономикалық саясат, ол үлттық шаруашылықты шетелдік бәсекелестіктен қорғау мақсатында елге окелінетін тауарларга жоғары баж салығын салады. белгілі бір тауарларды сжелуді шектейді немесе толыктай тыйым салады. 130. Түракты әскер - біркелкі қарумен, кару-жаракпен. киіммен жабдықталған. заңмен жоне жарғымен күрылу. кызмет ету жоне окып-үйрену тортіптері белгіленген түрақты күрылым. 131. Интервенция ( лат. interventio кірісу. аралаеч) бір немесе бірнеше мемлекет бірлесігі. озге мемлекеттің ішкі ісіне немесе үшінші мемлекетпен арақатынасына күш қолданч аркылы араласуы. Интервенция оскери. зкономикалык. дипломатиялык. пдеологмялык. болуы мүмкін. 306
ХРОНОЛОГИЯЛЫҚ КӨРСЕТКІШ б.з.д. 2,6 млн. жылдан 140 мың жылға дейін Ерте палеолит 6.3. д. 140 мыңжылдан 6.3. д. 40 мыц жылға дейін Орта палеолит 6.3. д.40 мың жылдан 6.3. д. 12 мың жылға дейін Кейінгі палеолит б. з.д. 12 мың жылдан б. з.д. 3 мын жылға дейін Мезолит 6.3. д. 5 мың жылдан 6.3. д. 3 мың жылға дейін Неолит 6.3. д. 3 мың жылдан 6.3. д. 2 мың жылға дейін Энеолит б.з.д. XY1I1 -IX ғғ. Қола доуіріндегі Қазақстан тайпасы б.з.д. ҮІІІ-ІҮ ғғ. Ерте темір доуірі б.з.д. 530ж. Сақ патшасы Томиристің парсы патшасы Кирді талқандауы б.з.д. 518 ж. I Дарийдің сактарға жорығы б.з.д. ІҮ ғ. Ғүн тайпаларының бірлестігі б.з.д. ІҮ ғ. 30-шы жж. Александр Македонскийдің Орта Азияға жорығы б.з.д. II ғ. Қаңлы мемлекеттік бірлестігінің қүрылуы б.з. д. II ғасырдың аяғы Үйсіндер туралы алғашқы моліметтер 307
6.3. д. 138 ж., 6.3. д. 115 ж. Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттеріндегі бірінші қытай елшілігі 6.3. д. II ғ.- 6.3. ХҮ ғ. басы Үлы Жібек жолының өмір сүрген уақыты б.з.д. 47 ж. Ғүндардың оңтүстік және солтүстік болып бөлінуі 542 ж. Тарихи әдебиеттерде «Түрік» сөзінің алғашқы рет қолданылуы 552 ж. Түрік қағанатының қүрылуы 563-567 жж. Түріктердің Эфталит патшалығын талқандауы 567 ж. Түріктердің Земарх бастаған елшілігінің Византияда болуы 568 ж Византияның Маниах бастаған елшілігінің Тараз қаласында болуы 603 ж. Түрік қағанатының Шығыс және Батыс қағанаттары болып екігебөлінуі 603-704 жж. Батыс-түрік қағанатының омір сүрген жылдары 629 ж. Исфиджаб «Ақ озендегі қала» туралы жазба шежірелерде алғашқы рет кездесті 629-630 жж. Сюань Цзанның Орта Азияға саяхаты 308
6 8 2 - 7 4 4 ж ж . Е к ін ш і Т ү р ік қ а ғ а н а т ы 704-756 жж. Түркеш қағанаты 705 ж. Арабтардың Мауараннахрды жаулауының басталуы ҮІІІ ғ. 30-шы жылдары Отырар туралы деректердің бірінші кездесуі 746 ж. Қарлүқтардың Жетісуға қоныс аударуы YI1I ғ. ортасы Моңғолияда найман тайпалары Одағының (сегіз-оғыз) қүрылуы 751 ж. Талас шайқасы 756-940 жж. Қарлүқтар мемлекеті 820-1005 жж. Саманидтер мемлекеті IX ғасырдың аяғы - XI ғасырдың басы Оғыздар мемлекеті 840 ж. Қырғыздардың Үйғыр қағанатын талқандауы. Саманидтердің Исфиджабты жаулап алуы 870-950 жж. Әбу НаСыр Мухаммед әл-Фараби 907-1125 жж. Қарақытайлар (қидан) мемлекеті 942-1212 жж. Қарахандықтар мемлекеті 3 0 9
960 ж. Қарахан ды ктарды ң исдамды мемлекет діні етіп жариялауы 965 ж. Оғыз жабғуының Киевгік князь Святославпен оскери одак қүруы Хазар қағанатының талқандадч ы 985 ж. Түріктермен (оғыздармен) одақтасқан орыс князі Владимирдің Еділ бүлғарларына жорығы X-XI ғғ. Бабаджа-қатын мазарының салынуы 990 ж. Қарахан Хасан (Харун) Богра-ханның Исфиджабты жаулап а_і\ ы 999 ж. Қарахандыктардың Мауараннахрда билік орнап ы XI ғасырдың басы - 1219 ж. Қыгішақ хандығы XI ғ Жүсіп Баласағүн. Махмуд Қашқари XI-XII г. Апша-бибі мазарының қүрылысы 1092-1220 жж. Хорезм шах мемлекеті 1203 ж. Монголдардың кереилер үлысын талқанда>ы 1206 ж. М о т од дард ы ц на и м а н үлысын тіпқанда>'ы
121 1 -1218 жж Жетісуда Күшлік билігінің орнауы 1219-1224 жж Моңғолдардың Қазакстан мен Орта Азияны жаулауы 1219-1220 жж. Моңғолдардың Отырарды қоршауы жоне талкандауы 1229-1241 жж. Үлы ханҮгедейдің билігі 1236-1242 жж. Батыйдың орыс жеріне жоне Батыс Еуропага жорыгы 1243 ж. Алтын Орданың қүрылуы 1245-1247 жж. Плано Карпинидің Қазақстан арқылы Моңғолияға саяхаты 1253-1255 жж. Виллем Рубруктің Қазақстан арқылы Моңғолияға саяхаты 1257-1266 жж. Берке ханның билігі (Алтын Орда) 1260-1280 жж. Меңлі-Темір ханның билігі (Алтын Орда) 1269 ж. Шағатайлықтар мемлекетінің қүрылуы 1271 ж. Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстандағы Масудбектің ақша реформасы 1271/72 ж. Отырарда күміс теңгелердің шыға бастауы 311
XIII ғ. 1312-1342 жж. 1312 ж. 1342-1357 жж. 1346 ж. ХІҮ ғасырдың екінші ширегі 1348-1362/63 жж. 1361-1376/77 жж. 1370 ж. 1370-1405 жж. ХІҮ ғ. 70-90 жж. 1374-/75 жж. 1380-1395 ж ж. 1380 ж., 8 қыркүйек Кетбүғының (Үлы жыршы) омірсүрген кезеңі Өзбек ханның билігі (Алтын Орда) Ислам діні Алтын Орданың мемлекеттік діні болды Жәнібек ханның билігі (Алтын Орда) Моғолстанның қүрылуы Алтын Ордадан Ақ Орданың бөлінуі Тоғлық-Темір ханның билігі (Моғолстан) Орыс ханның билігі (Ақ Орда) Асан қайғы жыраудың шамамен туылған жылы Ақсақ Темірдің билігі Ақсақ Темірдің Ақ Орда мен Монғолстан аумағына жорығы Орыс ханның Сарайды алуы Тоқтамыс ханның билігі (Алтын Орда) Куликово шайқасы. Орыстардың Куликово даласында моңғолдарды жену 312
1395 ж. Ақсақ Темірдің Алтын Орданы талқандауы 1396-1411 жж. Едіге билігі (Алтын Орда) 1397-1400 жж. Қожа Ахмет Яссауи мазарының салынуы ХІҮ ғасырдың аяғы ХҮ ғасырдың екінші ширегі Ноғай Ордасының бөлінуі 1409-1449 жж. Орта Азиядағы Үлықбектің билігі 1422/23 - 1428 жж. Барақ ханның билігі (Ақ Орд; 1426 -1440 жж. Нүр-ад-диннің билігі (Ноғай ордасы) 1428-1468 жж. Шығыс Дешті Қыпшақтағы Әбілхайырдың билігі 1433/34-1462 жж. Есен-Бүғы ханның билігі (Моғолстан) 1457 ж. Әбілхайыр хан әскерінің ойраттармен шайқасы ХІҮ-ХҮғғ. Қазақ халқының қалыптасуының аяқталуы 1465-1466 жж. Қазақ хандығының қүрылуы 313
1468 ж. Әбілхайыр ханның Моғолстанға жорығы 1480-1551 жж. Бүрындық ханның билігі ХҮ ғасырдың аяғы Сібір хандығының қүрылуы ХҮ ғасырдың аяғы - Моғолстан мемлекетінің ХҮІ ғасырдың басы ыдырауы ХҮ ғасырдың аяғы XY1 ғасырдың басы Жалпыхалықтық қазақ тілінің қалыптаса бастауы 1509-1510 жж. Мухаммед Шейбани ханның қазақ жеріне жорығы 1510 ж. Мерв түбіндегі шайқас. Мухаммед Шейбани ханның өлімі 1511-1518 (немесе 1523) жж. Қасым ханның билігі 1523-1532 жж. 1532-1557 жж. Тахир ханның билігі Бүйдаш ханның билігі 1537 ж. Қазақтар мен моғолдардың Санташ деген жердегі (Ыстықкөлкөл ауданы) болған шайқаста қазақтардың жеңілуі 1538-1580 жж. Хақназар ханның билігі 1569-1573 жж. Орыс елшілері Семен Мальцев пен Третьяк Чебуковтың Қазақ хандығына келуі 1580-1582 жж. Шығай ханның билеуі 3 1 4
1581/82 ж ж . Е р м ак ты ң С іб ір ге ж о р ы ғы 1582 ж. Тәуекел хан билігінің басталуы 1594 ж. Қүл-Мүхаммед елшілігінің Мәскеуге баруы 1595 ж. Орыс елшісі Вельямин Степановтың Тәуекелге келуі 1597-1598 жж. Тәуекел ханның Орта Азияға жорығы 1598-1628 жж. Есім ханның билеуі 1635 ж. Жоңғар хандығының қүрылуы 1643 ж. Орбүлақтағы шайқас 1652 ж. Жәңгір ханның жоңғарлармен шайқаста қаза табуы 1680-1718 жж. Тәуке ханның билігі XY11 ғасырдың аяғы Тәуке ханның «Жеті жарғы» Заңын енгізуі 1663-1756 жж. Төле би 1665-1765 жж. Қазыбек би 1682-1766 жж. Әйтеке би 1690 ж. қазан -1740 ж. Үлы жүз ханы Жолбарыстың билігі 315
1710 ж. Жоңғар басқыншыларына Карсы соғысты үйымдастыру барысында үш жүз өкілдерінің бас қосқан Қүрылтайы. Бөгембай батыр мен Әбілхайыр ханды қазақ әскерінің басшылары етіп сайлауы 1715 ж. Ертіс бойына И.Бухгольцтің әскери-барлау экспедиясы 1715 ж. қазан - 17^4 ж. Болат ханның билігі 1716 ж. Омбы қаласының салынуы 1718 ж. Семей қаласының салынуы 1720 ж. Өскемен каласының салынуы 1723-1727 жж. Қазақ хандығына қарсы жоңғар шапқыншылығы. «Ақтабан шүбырындьь, Алқакөл сүлама», немесе «Үлы жүт жылдары» 1724 ж. казан - 1738 ж. Орта жүзді Сөмеке ханның билеуі 1726 ж. Ордабасындағы қазақтардың қүрылтайы 1728 ж. Бүланты және Белеуті өзендерінің бойындағы қазақтардың жеңісі 1730 ж. Қазақтардың Аңырақайда жоңғарларды жеңуі 3 1 6
1730 ж. Әбілхайыр ханнын, С.Қойдағүлов пен Қ.Қоштаев бастаған елшілігінің Ресейге баруы 1731 ж., 19 ақпан Император Анна Иоанновна Кіші жүз қазақтарын Ресейдің қоластына алу туралы Грамотаға қол қойды. 1731 ж., 5 казан А.Тевкелевтің Ырғыз өзені бойындағы Әбілхайыр ордасына келуі 1734 ж., мамыр И.Кириллов бастаған Орынбор экспедициясы қызметінің басталуы 1735 ж., 15 тамыз Ор өзені бойында Орынбор қаласының негізі қаланды (кейін Орск бекінісі) 1739-1771 жж. Орта жүздегі Әбілмәмбет ханның билігі 1740 ж. Әбілмәмбет хан мен Абылай сүлтанның Орынбор әкімшілігіне берген анты 1741-1742 жж. Қазақ-жоңғар соғысы 1741-1743 жж. Абылай сүлтанның Қалден Церен қолында түтқында болуы 1743 ж. Орынбор қаласының негізі қаланды 3 1 7
1743 ж. Жоңғар әскерлерінің Оңтүстік Қазақстанға шапқыншылығы 1748 ж., тамыз Әбілхайыр ханның өлтірілуі 1748-1786 жж. Кіші жүздегі Нүралы ханның билігі 1752 ж. Петропавл қаласының негізі қаланды 1755 ж., 6 тамыз Орта жүздің қарпайым қазақтарына Ертістің оң жағалауына шығуға тыйым салатын сыртқы істер Алқасының жарлығы 1756 ж. Абылай сүлтан басшылығымен қазақтардың Цинь басқыншылығына қарсы соғысы 1758 ж. Жоңғар хандығының талқандалуы 1771-1781 жж. Абылай ханның билігі 1773-1775 жж. Е. Пугачев бастаған шаруалар көтерілісі 1781-1821 жж. Орта жүзді Уәли ханның билеуі 1783-1797 жж. Сырым Датүлы бастаған үлт-азаттық котеріліс 1791-1794 жж. Кіші жүзді Ералы ханның билеуі 3 1 8
1797-1805 жж. Кіші жүзді Айшуақ ханның билеуі 1801 ж. Бөкей хандығының қүрылуы (Ішкі Орда) 1822 ж. «Сібір қырғыздары туралы жарғыны» қабылдау және Орта жүзде хандық билікті жою 1823-1845 жж. Бокей хандығындағы Жәңгір ханның билігі 1824 ж. Азиат комитетінің «Орынбор қырғыздары туралы жарғыны» кабылдауы Кіші жүзде хандык, биліктің жойылуы 1824-1836 жж. Саржан Қасымов бастаған Қазақстанды отарлауға қарсы көтеріліс 1824 ж. Қарқаралы приказын қүру 1826 ж. Баянауыл приказын қүру 1830 ж. Ақмола қаласының (казіргі Астана) негізін салу 1832 ж. Ақмола приказын қүру 1834 ж. Маңғыстауда НовоПетровск бекінісінің негізі қаланды (1846 ж. форт Александровскіге көшіріліп, басқаша аталды (қазіргі Ақтау) 3 1 9
1835-1865 жж. Шокан Уэлиханов 1836-1838 жж. Бөкей хандығындағы Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаған үлт-азаттық көтеріліс 1836-1857 жж. Жанғожа Нүрмүхамедовтың басшылығымен отарлык езгіге қарсы болған Оңтүстік Қазақстандағы қозғалыс 1837-1847 жж. Кенесары Қасымов бастаған отарлыққа қарсы үлт-азаттық көтеріліс 1838 ж. «Сібір қырғыздарын жеке басқару туралы ережелер» енгізілді 1841-1889 жж. Ыбырай Алтынсарин 1845-1904 жж. Абай (Ибраһим) Қүнанбаев 1847-1857 жж. Т.Г Шевченконың Қазақстанға жер аударылып келуі 1847-1858 жж. Есет Көтібаров бастаған көтеріліс 1850-1859 жж. Ф.М. Достоевскийдің Омбы және Семей қалаларында болуы 1853 ж. Орыс әскерлерінің Ақмешітті (қазіргі Қызылорда) алуы 1854 ж. Верный бекінісінің іргесі (қазіргі Алматы) қаланды 320
1860 ж.. казан Үзынаіаш едді мекснінде орыс оскердерімен бірікен казактар кокандыкіарды гадкандады 1864 ж. Гіаі ша оскерлерінің Мерке. Іүркістан. Әудиеата. Ш ымкет бекіністерін ал\ ы 1865 ж.. 1 7 мамыр 11 а г ш а ос ке рд е р і н і н Т аш кен т адуы 1867 ж.. 1 1 шідде «Жетіс\ жоне Сырдарпя обдыстарын баскару жоніндегі уакытша ереже». Гүркісган генерадіу бернатордығын күру 1867-1868 жж. Әскери-сот комиссиядары мен \ездік согтарды күр> 1868 ж.. 21 казан «Орынбор жоне Батыс-Сібір генерді-гл бернаі орд ыкгары ныц деикиык обдыстарын баскар\ жоніндегі \ акытша ереже». Орад. Торгаи обдыстары мен Дала генера,і-г>бернаторлыгын күру 1869-1870 жж. Орал жоне ТорғаП обдыстарындагы котерілістер 1869 ж. Актобе кадасының іргесі каданды 1870 ж. Мантыста\ түбегіндегі котерідіс 1872 ж. Бүрынғы БокеГі хандығының аумағын Астрахань облысына беру 1879 ж. ҚостанаЛ кааасының іргесі каланды
1881-1884 жж. Үй ғы р л ар мсн дүнгандардыц Ж етісуга коны с аударуы 1886 ж.. 12 маусым «Т үркістан олкесін баскару туралы ереже» 1 891 ж., 25 наурыт «А қмола . Семен , Орал жопе Торкай облы стары н баскар\ ж оніндегі ереже» 1896-1901 жж. С іб ір темірж ол күры лы сы а 1897 ж. Ресей империясы ны ц ж алпьна бірдей ж үргізіл ген б ір інш і халы к санагы 1898 ж.. 2 маусым «Дала облы старындагы сот күры лы сы туралы тан» 1899-1905 жж . О ры н бор -Таш кен т тем ірж олы ны ц күры лы сы 1904-1906 жж. Қатакстан аумағында коны с аударуш ы ларды ң бес а\ данын күр> : Тортай-О рал , А км ола . Семей . Сы рдарпя жоне Ж етісч 1905-1907 жж . Вірінш і оры с революцпясы 1905 ж., 17 казан Ресей империясы ндаты а т а м а п ы к бо станды қ т\ралы М аниф е ст 1906 ж., соуір -м ау сы м 1 М ем л е кеттік д\ ма 1907 ж., ақнан- маүсы.м II М ем л е кеттік д \м а 1907-1912 жж. Ill Мемлекеттік д\\іа
1912-1917 жж. 1Y М е м л е к е т г і к д у м а 1911-1915 жж. «Айкал» журналы 1913-1918 жж. «Қазак» газеті 1914-1918 жж. Бірінші дүниежүзілік согыс 1916 ж.. 25 мачсым Патша үкіметінің казақтарды. кыргыздарды. озбекіерді, түркімендерді. дүнгандар мен үйғырларды тыл жүмыстарына ал\ туралы жарлығы 1916 ж., ш и л е Қ а з а к с т а н д а г ы үл т - а з а т т ы к когерілісінін басіаду ы 1917 ж., акпам Ресейдегі акпан буржуазпялыкд е м о к р а т и я л ы к ре вол ю ни я с ы . Пагша окіметін күлату 1917 ж., 8 наурыз Уакытша үкіметті күру 1917 ж., шілде Бірінші Бүкілқазактық съезд 1917 ж.. 25 казан ГІетроградтағы Үлы казан сош кинстік революциясының жеиісі 1917 ж.. 2 к а р а т а Халык Комнссарлар Кеңесінің « Р е с е й \ а л ы к т а р ы ны ң күкыктары декларациясын» қабылдау ы 1918 ж.. 20 coyip Түркістан Кеңестерінің Ү Тогенше олкелік съезі. РКФСР күрамында Түркістан Автономиялык Кеңестік Социалистік Республпкасын күру -% - ч -%
1 9 1 8 ж . . 2 0 ш і л д е - l 1 к а р а т а \1;>ске\ден Д к ю о с м а и д а н ы на О . Ж а н і с. і д и и н і ц кару-жарак. ок-дорі жегкіч\ ж сп еди ц и я сы 1919 ж.. 20 шілде « К ы р г ы з ( Қ а за к ) о л к е с і н баскарч ж оніндеі і револіош іялык комитсі тчралы» РКФ С Р Х К К декреі і 1920 ж.. 20 начрыз С о л т ү с т і к Ж е і іс_ч д а а к г в а р д и я ш ы л а р д ы ц күііреч і. Жетісч маиданы ны ц жоиылчы 1920 ж.. 26 тамыз «А ізіоночш ялы к Кыргьгз (Казак) К еносіік Соіш алистік Респчбликасы н күр> тчралы» Р К Ф С Р X К К ж онс ІЮ АК-тіц Д екреіі 1920 ж.. 4 казан О ры нбор каласында Казак А К С Р К еңестеріпіц Күрылтаи съезі отті 1920-1924 жж. О ры нбор каласы р с с н ч б л 11 ка н ы н а с та п а с ы 1 9 2 0 ж .. 2 8 ж е л і о к е а н К азА К С Р O A K мои Х К К -ніц калыцмалды ж о ю ічралы декреіі 1921 ж.. 8-16 наурыз Ж аца ж оном икалы к саяеаіка кошу ічралы РК(б)1І X еьезін ін ш ош імі 1921 ж.. 14 начры з Верным каласын Алмап.і д е п а іа ч ічралы 1 ү р к і е і а 11 P ec 11> б. 111 кас ы О А К -н іц декрсіі 324
1923 ж., 22 қараша Қазақстан OAK «1с қағаздарын қырғыз (қазақ) тілінде жүргізу туралы» декрет қабылдады 1924 ж., 27 қазан Жетісу және Сырдария облыстары бөлігінің республикаға қосылуы 1925 ж., ақпан ҚазАКСР астанасын Орынбордан Қызылордаға көшіру 1925 ж., 15-19 сәуір Қырғыз АКСР-і Қазақ АКСР деп аталды 1926 ж., 13 қаңтар Қазақ мемлекеттік драма театрының ашылуы 1927 ж., сәуір Түркістан-Сібір теміржолы (Түркісіб) қүрылысының басталуы 1928 ж., 27 тамыз ОАК және ХКК-нің «Ірі байлар мен жартылай феодалдарды тәркілеу және көшіру туралы» декреті 1928 ж., қыркүйек Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтының ашылуы 1928 ж., 20 желтоқсан Латын әрпіне кошу туралы ҚазОАК-нің қаулысы 1925-1933 жж Ф.И.Голощекин Қазақ өлкелік комитетінің бірінші хатшысы 1929 ж., мамыр Қазақ АКСР астанасын Қызылордадан Алматыға көшіру 325
1930 ж.. 25 coyip Гүркісіб күрылысыныи аяқтал\ ы 1930 ж., 27 тамыз ҚазАКСР OAK мен ХКК «Жалпыга бiрдей міндеггі бастауыш білімді еніізу туралы» каулысы 1932 ж.. 8 наурыз КСРО Кылым Академиясының Қазакстан базасын үйымдастыру 1934 ж.. 13 кацгар Қазак мемлекеттік \ нпверситетінің ашылуы 1934 ж.. 13 кантар Казак мемлекеттік м>зыка театрынын ашыл\ ы 1934 ж., каңтар Шымкені коргасын зачытыныц бірінші кезегі іске косылды 1936 ж., мамыр Москеудегі казак онерініц бірінші декадасы 1936 ж., 5 желтоксан КСРО-ның жаңа Констіпл циясын кабылда>. Казак Автономпялык КСР-ін одактас республика етіп кайта күру 1933 ж., кацтар 1938 ж., мамыр Л. Мирзоян ВК(б)І1 Казак одкелік комитегініц бірінші чатшыеы 1938 ж., кыркүйек Ленпнградта түңғыш рет казактыц коркем фпльмлері «Аманіедді» жоне «Райхан» түсірілді 1938 ж., желтоксан КСІЮ Ғылым академиясының Казакстан базасын КСРО 1 A Казак филиалы етіп қайта күр> 326
1940 ж., мамыр Актобе ферросплав зауытынын курылысы басталды 1940 ж.. 10 желтоксан Қазак КСР Жоғаргы Кеңесі казак тілін орыс графикасы негізінде жаңа оріпке кошіру ту рал ы Заң кабылдады 1941 ж.. 22 маусым Үлы Оган согысының басталуы 1941 ж.. 16 карата Москеу түбіндегі Дубосеково разъезінде 28 гвардияшынанфиловшылар ерлікпен каза тапты 1941 ж.. 5-6 жел гоксан Фашистік оскерлер Москеу түбінде талкандалды 1942 ж.. 17 шілде 1943 ж.. 2 акпан Сталинград шайкасы 1944 ж.. 18 каңтар Ленинград коршауы бүзылды 1943 ж.. 5 шілде23 тамыз Курск шайкасы 1945 ж.. 8 мамыр Неміс бас қолбасшылығы окілдерінің герман карулы күштерінің созсіз күйреуі туралы Актіге кол койды 1945 ж.. 9 мамыр Фашистік Германияны жеңген Жеңіс күні 1946 ж.. 15 наурыз Халык Комиссарлар Кеңесін Министрлер Кеңесіне айнтздыру туралы заң кабылданды 327
1946 ж.,1 маусым Қазақ КСР Ғылым академиясы ашылды 1947 ж., 25 кыркүйек Өскемен қорғасын зауыты іске қосылды 1947 ж., 14 желтоқсан «Ақша реформасын жүргізу және азық-түлік пен онеркәсіп тауарларына карточканы жою туралы» қаулы 1949 ж., 10 сәуір М.О.Әуезовке «Абай» романы үшін КСРО Мемлекеттік сыйлығы берілді 1949 ж., 29 тамыз Семей полигонында ядролық зарядтың бірінші рет сыналуы 1938 ж., мамыр - 1945 ж., мамыр Н.А.Скворцов Қазақстан К(б)П ОК-нің бірінші хатшысы 1945 ж., мамыр - 1946 ж., тамыз Г.А.Борнов Қазақстан КП(б) ОК-нің Бірінші хатшысы 1950 ж., 23 желтоқсан Текелі қорғасын-мырыш зауыты іске қосылды 1952 ж., 21 желтоқсан Өскемен ГЭС-інің бірінші кезегі іске қосылды 1953 ж., 5 наурыз И.В.Сталин қайтыс болды. 1954 ж., 2 наурыз «Елде астық ендіруді арттыру туралы және тың мен тыңайған жерлерді игеру туралы» қаулы 1956 ж., 30 маусым КОКП ОК-нің «Жеке басқа табыну және оның салдарын жою туралы» қаулысы 328
1946 ж., тамыз - 1954 ж., ақпан Ж.Шаяхметов Қазақстан К(б)П ОК-нің Бірінші хатшысы 1957 ж., 4 қазан КСРО-да әлемдегі бірінші Жер серігі «Байқоңыр» ғарыш айлағынан үшырылды 1954 ж., ақпан - 1955., тамыз П.К. Пономаренко ҚКП ОК-нің Бірінші хатшысы 1955 ж., тамыз - 1956 ж. наурыз Л.И. Брежнев ҚПК ОК-нің Бірінші хатшысы 1956 ж., наурыз - 1957 ж.,желтоқсан И.Д. Яковлев ҚКП ОК-нің Бірінші хатшысы 1957 ж., 7 желтоқсан «Қазақ КСР-інде жалпыға бірдей және міндетті оқу туралы» жарлык 1959 ж., 22 сәуір М.О.Әуезовке «Абай жолы» эпопеясы үшін Ленин сыйлығы берілді 1957 ж., желтоқсан1960 ж., қаңтар Н.И. Беляев ҚКП ОК-нің Бірінші хатшысы 1960 ж., қаңтар1962 ж., желтоқсан Д.А.Қонаев ҚКП ОК-нің Бірінші хатшысы 1961 ж., 12 сәуір Ю.А.Гагарин ғарышка үшты 1964 ж., 1 казан Қазақстан Магниткасының бірінші мартен пеші іске қосылды 1965 ж., шілде Өзен кенорны. Алғашкы Маңғыстау мүнайы 1962 ж., желтоқсан - 1964 ж.,желтоқсан И.Юсупов ҚПК ОК-нің Бірінші хатшысы 3 2 9
1977 ж.. 7 казан КСРО Конституциясы кабылланды 1978 ж.. нахрыз Қазак КСР Конститх циясы кабылланды 1979 ж., кыркуйек Целиногралта неміс автономиясын курута карсы демонстрация боллы 1979 ж., желн океан Кецес оскерлері Ахтансіанта кірлі 1985 ж., соч ip КОКИ ОК-ніи Ьас хаішысы М.С.Горбачев кай та к\р> бағытын жариялады 1986 ж. Жеке еңбек кызметі іхралы КСРО зацы кабылланды 1964 ж., желтоксан1986/К.. желтоксан Д.А.Конаев Казакстан Комнарпиясы ОК-нің Ьірінші хатшысы 1986 ж.. 16 желтоксан 1986 ж.. 17-18 желтоксан Респхблнка басиіылыгы озгерлі А л м а тыла ты ж ел то кса 11 окитасы 1989 ж., акпан « Невала-Семей» ялрол ы к кархкі карсы козтаіыс курыдды 1989 ж., шілле 11.0.1 Іазарбаев ККИ ОК-ніи Ііірінші хатшысы болын сайланлы 1989 ж.. 22 кыркуйек «КіпКСР-індегі ііл тхралы» КазКСР Зацы кабылланды 1990 ж.. 24 сох ip Ка ja кс I а н Ко м п ар iт i я с ы ОК-НІЦ Ііірінші хатшысы Н.О.ІІазарбаев КазКСР Ирезиленті болып сайланлы 330
1990 ж.. 25 каши ҚазКСР-діц мемлекепік егемендігі туралы Декларация кабылданды 1991 ж.. 29 тамыз Семен ядролык еынак полигоны жабылды 1991 ж.. 1 же. п океан ҚазКСР IІрезидет ініц еаіілачы 1991 ж.. К) же.покеан ҚазКСР Қазакетан Реепубдикасы деп аталды 1991 ж.. 12 же.покеан 1986 жылгы 17-18 желтокеандагы окигаларга каіыекандыгы үшін жа\ а 11 кер и і і л і к ке тарты л га 11 азамагтарды акіау тчралы жар.іык шыкты 1991 ж ..16 ж ел 1 о ке а н « Қачакета 11 Рее ііубл 11 каеы 11ы ц мемлеке ітік гоуелеіздігі туралы» конститч цнялык Зац кабылданды 1991 ж.. 2 1 желтоксан ТМД күрылды 1992 ж.. 3 наурыз Қачакетан Ьіріккен Ү.тгтар Үиымына мүше болды 1992 ж.. 4 мачсым Қазакс ган Рееііубл 11 касы ны ц мемлекеттік ромічдері кабылданды 1992 ж.. 24 желтокеан Қа за кета 11 \ ал ы кта р ы н ы ц Ле са м бл е я е ы кү р ы д д ы 1993 ж.. 12 караша Үдгтык валюта - тенге ені ізідді 1993 ж.. 10 желтоксан ҚР Жогаргы Кеңесі озін-озі таратты
1994 ж., 7 наурыз Егеменді Қазақстанның бірінші парламентіне сайлау 1995 ж., 29 сәуір ҚР Президентінің өкілеттігін 2000 жылға дейін үзарту туралы референдум 1995 ж., 30 тамыз ҚР екінші Конституциясын республикалық референдумда қабылдау 1996 ж., 25 тамыз Жамбылдың 150-жылдығына арналған жүртшылықтың салтанатты жиналысы 1997 ж., 10 желтоқсан Ақмола қаласы Қазақстан астанасы болып жарияланды 1998 ж., 6 мамыр Ақмола қаласы Астана деп аталды 1999 ж., 10 қаңтар ҚР Президентінің сайлауы 1999 ж., 10 қазан ҚР парламентіне аралас сайлау жүйесімен болған сайлау 1999ж. Қазақстанның демократиялық күштерінің форумы (КДК) 2000 ж., 21 шілде «Қазақстан Республикасының бірінші Президенті туралы» конституциялық Заң күшіне енді 2001 ж., 19 шілде Қазақстан Республикасының «Ғылым туралы» Заңы қабылданды 2002 ж., 12 наурыз Астана қаласында Қазақстан журналистерінің Бірінші Конгресі откізілді 3 3 2
ӘДЕБИЕТТЕР 1. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана. Алматы, 1979. 2. Медоев А.Г Геохронология палеолита Казахстана. АлмаАта, 1982. Ъ.Таймагамбетов Ж.К. Палеолитическая стоянка им. Ч. Валиханова. Алма-Ата, 1990. 4. Зайберт В.Ф. Энеолит Урало-Иртышского междуречья. Петропавловск, 1993. 5. Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К, Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. Алма-Ата, 1966. 6. Маргулан А.Х Джезказган - древний металлургический центр (городище Милыкудык). Алма-Ата, 1973. 7. Черников С.С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы. МИА, 1960. №88. 8. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. М., 1962. 9. Акишев К.А., Кушаев Г.А. Культура саков и усуней долины р. Или. Алма-Ата, 1963. 10. Акишев К. А. Курган «Иссык». Искусство саков Казахстана. М., 1978. 11. Кадырбаев М.К. Памятники тасмолинской культуры. Алма-Ата, 1966. 12. Акишев А.К. Искусство и мифология саков. Алма-Ата, 1984. 13. Черников С.С. Загадка золотого кургана. М., 1965. 14. Смирнов К.Ф. Савроматы. Ранняя история и культура сармат. М., 1964. 15. Зуев Ю.А. К этнической истории усуней. Труды ИИАЭ АН КазССР. Алма-Ата, 1960. Т.8. 16. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитающих в Средней Азии в древние времена. Т. 1-3. М.-Л. 1950. 17. Кюнер Н.В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. М., 1961. 18. Толстов С.П. Древний Хорезм. М.,1948. 3 3 3
19. Бернш т ам А Н . Проблемы древней истории и этногенеза Ю ж ною Казахстана. Известия АН КазССР Алма-Ата. 1950. №67. 20. Б айп акоаК .М .. ПоОушкин А Н. Памятники 'земледельческоскотоводческой кулыуры Южного Казахстана. Адма-Ліа. 1989. 21. П ем аеу.ю в О. Население Казахстана от эпохи бронзы до современности. Алма-Аіа. 1970. 22. Каяит ю риый С .Г Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. М.. 1964. 23. В аш и С П . Сведения арабских иеючнпков I.X-XY1 вв. о долине реки Талас и смежных районах. Т И П А ') АН КазССР 1960. 24. АеаО.жаиов ( Очерки истории оіузов и туркмен Средней Азии IX-XI1I вв. Ашхабад. 1969. 25. К ум екав Б.Е Государство кимаков 1X-XI вв. По арабским источникам. Алма-Ата. 1972. 26. Б арпкаы ) В.В. Туркестан в эпоху монгольскою нашествия. Соч. Т.1. М.. 1963. 27 Бе.іенш ікш ) А.М .. Б еи п ю ви ч II Б . Б а і ы в а к о в О. Средневековый город Средней Азии. Л.. 1973. 28. П.іетнева С.П. Кочевники средневековья. М.. 1982. 29. А чеева £.//., Пацевич Г.ІІ. Пз истории оседлых поселений и городов Ю ж ною Казахстана. Труды ПИ ЛО АН КазССР 1.5 Алма-Ата. 1962. 30. Баипа/ая; К.М. Средневековая юродская к\лы \ра Южного Казахстана и Семиречья в ҮІ начале XIII в. Алма-Аіа. 1986. 31 Л еви на І.М. Керамика нижней и средней Сырдарьи. М.. 1971. 32. К ш и п ю р н ы й С.Г., Саш ию а //.Г Сіепные империи Евразии. Спб . 1994. 33. Горячева В.Л. Город з о л о тю верблюда. Фр\нзе. 1987 34. А м а н ж а ю в Т С Тюркская руническая графика. АлмаАта. 1986. 35. А ік)аров Г Язык памятника Кюль-іеі ину. Алма Аіа . 1993. 36. С а м а ш е в ЗА Наскальные изображения Верхнею Прииртышья. Алмаіы , 1992. 37. Барпю аы ) В.В. Очерки п стр и и Семиречья. Соч. Г. I I. \Г. 1963.
38. Аренж ен Хара-Д аван. Чпнпгз-хан как полководец и ею наследие. Алма-Ліа. І992. 39. К ы чанов E.U. Жизнь Темучина. вздумавшего покорить мир. М.. 1972. 40. С у п и а н о в Т.ІІ. Кочевые племена Приар&тья в XY-XY1II вв. М.. 1972. 41. А киш ев К.Л., Б анников К .М , Е рзакович J . Б. Отрар в XIIIХ Ү вв. Алма-Ата. 1987 42. Аоуисеіниоаи М.Х. Казахское ханство во второй половине Х Ү І в Алма-Ата. 1985 43. [Іищ уіини К.А. Юго-ВосточныП Казахстан в середине X IҮ начале Х Ү І в. Алма-Ата. 1977 44. Вааи.ханов Ч.Ч. Собр. соч. в 5 т. Алма-Ата. 1961-1968. 45 А с ф ен О и я р о в С .Д. История Казахстана. Алма-Ата. 1993. 46. ІІорасимов С .А'. Некоторые данные к истории казахов Х Ү -Х Ү І вв. (Известия АН КазССР). Алма-Ата, 1956. 47 История Казахской СС Р с древнейших времен до нашей дней. В 5 I. Алма-Ата. 1977-1981. 48. f 'ум на ев Л И. Древняя Русь и Великая степь. М., 1992. 49. Ю оин В.П. Орды: Белая, Синяя. Серая, Золотя Казахстан. Средняя и Центральная Азия в X Y I-X Y III вв. / АлмаАта. 1983. 50. К.іяш пюрчыіі ( ’.. С у и т ш о в Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. Алма-Ата. 1992. 51. З.чаткип И.Я. История Джунгарского ханства. М.. 1983. 52. Басни В.Я. Россия и казахские ханства в XYI-XYI1I вв. Алма-Ата. 1971. 53. М оисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи. Х Ү ІІ-Х Ү ІІІ вв. Алма-Аза. 1991. 54. К аО ы рбаев А.Ш . Очерки истории средневековых \йгуров, джалаиров. найманов и кереитов. Алма-Ата, 1993. 55. М а с о н о в Н. ) Кочевая цивилизация казахов. Алмазы. Москва. 1995 56. В ост рое В.В.. М уканов М .С Родоплеменной состав и расселение казахов. Алма-Ата. 1958. 57. Тонной А. Д ж . Постижение истории. Сборник: М., 1991. 58. Г рош ев В.А. Ирригация Ю ж ною Казахстана в средние века. Алма-Ата. 1985 59 Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой половины X IX в. Алма-Ата. 1958. 335
60. Толыбеков С. Общественно-экономический строй казахов в ХҮІІ-ХІХ вв. Алма-Ата, 1959. 61. Еренов А.Е. Очерки по истории феодальных земельных отношений у казахов. Алма-Ата, 1961. 62. Шахматов В.Ф. Казахская пастбищно-кочевая община. Алма-Ата, 1964. 63. Каскабасов С.А. Казахская не сказочная проза. Алма-Ата, 1990. 64. Ерзакович Б.Г Музыкальное наследие казахского народа. Алма-Ата, 1989. 65. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргизкайсацких, орд и степей. Алматы, 1996. 66. Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40-е годы XIX века. АлмаАта, 1992. 67. Назарбаев Н.А. В потоке истории. Алматы, 1999. 68. Елагин А.С. Казачество и казачьи войска в Казахстане. Алматы, 1993: 69. Тынышпаев М. Великие бедствия. История казахского народа. Алматы, 1993. 70. Алтынсарин И. Собр. соч. в трех томах. Алматы, 1975. 71. Кунанбаев А. Собр. соч. в одном томе. М., 1954. 72. Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. Алматы, 1994. 73. Касымбаев Ж. Государственные деятели казахских ханств (ХҮІІІ в.) Алматы, 1999. 74. Сапаргалиев Г Карательная политика царизма в Казахстане (1905-1917 гг.). Алматы, 1966. 75. Материалы по истории политического строя Казахстана. Т 1. Алма-Ата, 1960. 76. Нурпейісов К. Апаш һәм Алашорда. Алматы, 1995. 77. Ауанасова А.М. Национальная интеллигенция Туркестана в первой четверти XX века. Алматы, 2001. 78. Алаш-Орда. Сб. док./ Сост. Н.Мартыненко. Алматы, 1992. 79. Абылхожин Ж.Б. Очерки социально-экономической истории Казахстана. Алматы, 1998. 80. Назарбаев Н.А. Эпицентр мира. Астана, 2001. 81 Шакарим Кудайберды-улы. Родословная тюрков, киргизов, казахов и ханских династий. Алматы, 1990. 82. Мендыкулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие. Алматы, 1997. 3 3 6
83. Козыбаев М.К., Абылхожин Ж.Б., Алдажуманов К.С. Коллективизация в Казахстане. Трагедия крестьянства. АлмаАта, 1992. 84.Осипов В.П. Всматриваясь в 20-30-е годы. Алма-Ата, 1992. 85. Кунаев Д.А. От Сталина до Горбачева. Алматы, 1994. 86. Валовой Д. Экономика в человеческом измерении. М., 1988. 87. Алма-Ата, 1986 г., декабрь. Книга-хроника. Алма-Ата, 1991. 88. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. Алма-Ата, 1992. 89. Олколтт М.Б. Средняя Азия: катапультирование в независимость. Киев, 1992. 90. История Казахстана с древнейших времен до наших дней. В. 5 т. Т. 1-3. Алматы, 1996-2000. 91. История Казахстана (очерк). Алматы, 1993. 92. История Казахстана: белая пятна. Алма-Ата, 1991. 93. Кан Г. В. История Казахстана. Алматы, 2000. 94. Депортированные в Казахстан народы. Алматы, 1998. 95. Материалы «круглых столов» и семинаров. Алматы, 1996. 96. Қазақстан-2030. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы, 1997. 97. Центральная Азия. Потери и обретения. М., 1998. 98. Республика Казахстан. Отчет по человеческому развитию. Алматы, 1997. 99. Токаев К. Под стягом независимости. Очерки о внешней политике Казахстана. Алматы, 1997. 100. «Еңбекші қазақ» газеті. 13.01.1926 г. 337
МАЗМҮНМ Кіріспе........................................................................... I- тарау. Қ А З А Қ С Т АШ ІЫ Ң ІЕЖҒЛП Т А Р И Х Ы ............ 1.1. Ғжедгі тас дә\ ірі.......................................... 1.2. Орта жоне жаца гас гасырыидагы Қазакстан. ')неодш ...................................................... 1.3. Қазаксіан а>маі ымдаіы кода дэуірі............. II- іара\. Қ А З А Қ С Т А Н Н Ы Ң ІГЖ ІЛГІ М Ғ М Д Ғ К ІЛ Т Ғ Р І (б.і.д.ҮІІІ б.з. Ү іг.).................................... 2.1. Сакіардың тамиадык одагы........................ 2.2. Үіісін момдскеті.......................................... х .5 0 12 15 .15 16 2.3. Х\и жпне гундардыц м см д е к еіі..... 2.4. Қацдыдар........................................ 2.5. 13.з. ІІІ-Ү п . Қазакстан а\ магындагы \ісм.іекс! іе р .................................. ІІІ-іара\. Қ А ЗА Қ С ГАИ Ғ Р Т Ғ Д Ғ Г І Ж О ІІҒ Д А М Ы Г А І І О Р ТА 1 А СЫ Р ДО УІРІН Д І:............................................... 24 27 29 3.1. Туріктср тарихи арснада........................................ 29 3.2. Ііатыс-турік каганаты ............................................32 3.3. Гургештер мсн кардукіар мемлекеті...................... 34 3.4. Қарахан мсмдскегі................................................. 38 3.5 Огыздар............................................................... 40 3.6. Кимакіардыц. кыишакіар жонс каракытаіідардыц мемдекепері........................................................... 42 3.7 I Іаіімандар. Ксрсидер.......................................... 46 3.8. Қазакстаіінын ортагасырдагы кададык модсмисі І...48 3.9. Жач\ осксрткіштері............................................... 50 3.10. \ \ ркі, чадыктарыныц діни нанымдары..................55 IҮ - 1ара\. XIII I А С Ы Р М ІЛ І Х Ү ГА С Ы Р Д Ы Ң ЫР1И1111 Ж А РТЫ С Ъ ІІІД А ГЫ К А З А Қ С Г А Н ........................... 63 4 .1. Шыңгыс хан нммериясыныц курыд\ ы................ 63 4.2. Х ІҮ -Х Ү іт. Қазаксіан а\магындагы момдсксі іер. Адгын орда. Акорда. Могодсіан. Тсмір мемдекеті. Обідхапыр хандыіы. I Іоі аП ордасы.........................................................69 4.3. XIII гасырда жане Х Ү іасырдың бірінші жаріысындагы Қачаксганның жоіюмнкасы мсіі модемной...................................80
Y -тарах. Х Ү -Х Ү ІІ гг. ЕКІНШ І Ж А Р ТЫ С Ы Н Д А ҒЫ К А З А К Х А Н Д Ы Ғ Ы ................................................... 84 5.1. Казак халкының этннкалык пронес repi мен калы m асуымыц аяктад у ы ...........................................84 5.2. Казак хандыгыныц курылуы. XY-XY11 гасырлардагы казак ханлыгы....................................89 5.3. «Жеті жаргы»........................................................... 99 5.4. XY-XY11 гг Казак хандыгыныц зкономнкалык жоме алеххіеттік курылысы............................................101 5.5 XYI-XY1I г»'. Казак халкының мадениеті................. 107 Ү I-тарах. ХҮІІІ ҒА С Ы Р Д А ҒЫ К А З А К Х А Н Д Ы ҒЫ ............. I 15 6.1. XYI1 гасырда жпне \YI1I гасырдыц басындагы жоңгар-казак согысы............................................... I 15 6.2. Казакстанның Ресейге косыла бастауы..................... 120 6.3. ХҮІІІ гасырдын екінші жаріысындагы казак хандыгы. Абылам хан билігі...................................... 125 6.4. Қазакстанныа XY1II гасырдагы экономикалык дамуы............................................... 129 6.5. Сырым Датулы бастаган Кіші жуз казактарыныц коіеріл ісі (1783-1797 жж .)................................... 6.6. Казактардың малга каіысгы салз-дәсгурлері мен сенімдері.................................................................. 136 ҮІІ-тарау. X IX ҒА С Ы Р Д А ҒЫ К А З А К С Т А Н ...........................140 7.1 «Сібір кыргыздары гура.іы жаргы», «Орынбор кыргыздары тураіы жаргы» Орта және Кіші жуздерде хан бнлігініц жойылхы....................... 140 7.2. X IX гасырдың 20-шы жылдарындагы Жоламан Тіленшпев пен Саржан Касымшз бас іаі ан котерілістер............................................................. 142 7.3. Бокей хандыгыныц курылхы. И.Тайманов пен М.Өтемісов бастаган халык-азаттык котерілісі........................................ 142 7.4 Кенесары Касымов басшылыгымен болган улт-азаттык козгалыс ( 1838-1847жж.)....................... 149 7.5. X IX гасырдың 50-ші жылдарындагы отаршыддыкка карсы көтерілістер.....................................................154 7.6. Әкімшілік жане соі рсфор.малары............................157 7.7. Казакстан аумагын отардах...................................... 158 7.8. 1867-1868 жж. әкімшідік-аумакіык реформалар...... 161 339
7.9. 1868-1869 жж. Орал, Торгам облыстарындагы, 1870 ж. Маңғыстаудағы казактардың көтерілісі...... 164 7.10. 1886-1891 жж. реформаларға сәйкес әкімшілік және сот кұрылымындағы өзгерістер.................................. 167 7.11. Патша өкіметінің коныстандыру саясаты................. 169 7.12. Жетісуға ұйгырлар мен дүнғандардың коныс аударуы............................................................. 171 7.13. Қазактардың дэстүрлі шаруашылығындағы өзгерістер..................................173 7.14. Өнеркәсіп пен сауданың дамуы.................................. 177 7.15. XIX ғасырдың екінші жартысындагы Қазакстанның мәдениеті...................................................................... 182 ҮІІІ-тарау. XX ҒАСЫРДЫҢ БАС КЕЗІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН...............................................................193 8.1. XX ғасырдыңбас кезіндегі Қазакстанның әлеуметтік-экономикалык дамуы.............................. 193 8.2. XX ғасыр басындағы ұлтзиялылары............................ 197 8.3. Қазакстан бірінші орыс революциясы жылдарында (1905-1907 жж.)....................................... 200 8.4. Бірінші дүниежүзілік соғыс. 1916 жылғы Қазакстандағы ұлт-азаттык козгалыс...................... 203 8.5. Акпан буржуазиялык-демократиялык революциясынан кейінгі Қазакстан......................... 209 8.6. «Алаш» партиясы» жэне «Алаш Орда» үкіметі.......... 212 ІХ-тарау. ҚАЗАҚСТАН КЕҢЕС ӨКІМЕТІ ЖЫЛДАРЫНДА... 219 9.1. Кеңес өкіметінің орнауы. Қазакстандағы азамат соғысы. «Әскери коммунизм» саясаты....................219 9.2. 1921 жылғы ашаршылык. Жер-су реформасы............ 226 9.3. Жаңа экономикалык саясат............................................227 9.4. Мемлекеттік күрылыс.....................................................229 9.5. Индустрияландыру жылдарындағы Қазакстан өнеркәсібінің калыптасу ерекшеліктері жэне дамуы....233 9.6. Күштеп ұжымдастыру - казак халкының касіреті........................................................................235 9.7. 1937-1938 жж. саяси кугын-сүргін................................239 9.8. XX ғасырдың 20-шы-30-шы жылдарындағы Қазакстанның мәдени дамуы...................................242 9.9. Қазакстан Ұлы Отан соғысы жылдарында (1941-1945 жж.).........................................................246 9.10. 1946-1964 жылдардағы Қазакстан...............................252 340
l).l 1. 1065-1085 ж ж. Қаіаксіап лам\і.іилаі i.i oil epic i ер............................................................. 260 0.12. Қаіаксіаи кайла күру жылларынла (1085-1001 ж ж . ............................................. 264 Х -іара \. ТОУ1 JCI3 Қ А З Л Қ С Ч Л ІІ..................................... 268 10.1. КСРО-мың ылыра\ы жоие ГМД-ныц ры.і\ ы................................................268 10.2. 1001-2002 жж. Қачакімаішың саяси ла\і\ы ....................................................... 273 10.3 Каііргі ксіеңлегі Қачаксіашіың жоііоміікалык^ілм) ы.............................................. 2 "” 10.4. Қачаксіаи Рссіічб.іикасыиыц каііргі кечеилеі і сырікы саясаіы..................................................... 283 10.5 Каіаксіамлап.і саяси иаріиялар чеп коіамлмк коігалысіар........................................................28о /'} сіш іірмс 205 Лропи.іо.чія іһ ік ко/кхчпкіш ...........................................307 у)()спист ш ср ............................................................... 333 341
Г.Қ. Кадірқұлова КДЗАҚСТАН ТАРИХЫ Окулық Редакторы Самат И Б Р А И М Корректоры Жазпра Қ О Й БАСО ВА Компыотерде беттеген Соуде М Ы Р З А Ғ А Л И Е В А Гулим Кагазбсковма Кадиркулова И СТО РИ Я КАЗАХСТАНА Учебник (на ка іахском я іыкс) ИБ №207 Теруге 28.03.05 ж. берілді Басуга 25.04.05 ж қол қойылды. Қалыбы 84x108 732. Қағазы офсеттік. Әріп түрі “Times New Roman” Офсеттік басылыс. Есептік баспа табағы 21,5 Таралымы 1000 дана. Тапсырыс № 14. Бағасы келісім бойынша Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы, Жангелдин Түрген көшесі,30/26 "ҚАЗақпарат" баспа корпорациясы тел.. (8-3272) 30-44-40, 30-42-47 Алматы қаласы, Жангелдин Түрген көшесі.30/26 ‘ ҚАЗақпарат’' баспа корпорациясының баспаханасы