ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ОҚУЛЫҚ

Орал, Ақтобе, Петропавл, Семей еңбекшілері бүған оз наразылықтарын білдірді. Петербургтің, Мәскеудің және басқа Ресей қалаларының жүмысшы қозғалыстарының ықпалымен олкедегі жүмысшылар арасындағы революциялық ахуал күшейе түсті, бүл хабар қазақ ауылдары мен қоныс аударған деревня түрғындарын да елеңдетті. Олар да патша әкімшілігінің саясатына оздерінің разы еместігін білдіріп, кулактар мен казак оскерлеріне қарайтын егінді алқаптар мен шабындықтарды бүлдіріп. малдарын айдап әкетті. Ресейдегі 1905-1907 жж. революция негізінде казак коғамындағы саяси омір кыза түсті. 1905 жылы маусымда Қоянды жормеңкесінен Министрлер кеңесі төрағасына 14,5 мың казактар атынан жіберілген ашык хатта былай делінген: «Атабабаларымыздан мүра болып келе жаткан жерімізді оз меншігіміз деп санаймыз, қырғыздар (қазактар.- Г.К.) орыстың қоластына карарда оның жеке меншігіне кол сүғады деп ойлаған жок, сонымен қатар, орыс үкіметі әртүрлі заңдар кабылдап, ешкандай дәлелсіз, тек карудың күшімен ғана барлық қырғыз даласының ең жаксы жерін қоныс аударушыларға берді, ал шаруашылыкка қолайсыз жерлерді қазактарға қалдырды». Бүл қүжатта 1897 жылы күшпен енгізілген Дала ережесін жою мәселесі койылды, ойткені, жерді тартып алу саясаты ішкі кайшылықтарды шиеленістіріп, қазақ ауылдарында үлт-азаттық қозғалыстардың орістеуіне себеп болды. 1905 жылы казан айының екінші жартысында барлык жерде ереуілдер мен демонстрациялар оріс алды. Котерілістің кең канат жаюынан шошынған патша үкіметі 17 казанда шығарған манифесінде «азаматтыктың ажырамас негізі» жеке бастың, арнамыстың, создің, жиналыс пен одак күрудың т.б. бостандығы беріледі деді. 17 қазанда ереуіл Оралда, 18 және 19 казан күндері Ташкентте үйымдастырылды. 18 қазанда Орынборда басталған ең үлкен ереуіл бірнеше күнге созылды. Қараша айында Верныйдағы, Зырьяновск және Овсяный баспахана жүмысшыларының ереуілі өтті. Он күн бойы, яғни қарашаның 16-нан 26-на дейін барлық калаларда, Семей облысының ірі елді мекендерінде және Семейдің өзінде почта-телеграф қызметкер-лерінің ереуілі болды. Облыстық әкімшілік Қаркаралыдан дереу жүздеген казактарды шақырып, облыс орталығында тәртіп орнатпақшы болды. Акмола облысындағы Успенск руднигінде ең ірі ереуіл болып, оған 300 жүмысшы катысты, оның 265-і қазақтар еді. 201

Ереуілді «Капиталға қарсы орыс-қазақ одағы» аталатын комитет басқарды. Оның қүрамында П.Топорин, А.Байшағыров, И.Невзоров, И. Қасқабаев және басқалар бар еді. Жалақының өте томен болуы, ауыр еңбектің адам төзгісіз жағдайы, шетел мамандарының жүмысшыларға көрсеткен өрескел қылықтары ереуілдің негізгі себептері еді. Оны Қарағандының жүмысшылары қолдап, 360 адам ереуілге шықты. 1905 жылы 6 желтоқсандағы жүмысшылар петициясында жалақыны көтеру, еңбек пен түрмыс жағдайын жақсарту, зорлық-зомбылыққа жол берген қызметкерлерді жүмыстан шығару талаптары қойылды. 10 желтоқсанда бүл талаптардың кейбіреуі қанағаттандырылды, 12 күннің ішінде ереуіл басып-жаншылды, үйымдастырушылары қамауға алынды. 1905 жылы желтоқсан айының басында мүндай толқулар басқа қалалар мен елді мекендерді қамтыды. 6 желтоқсанда социал-демократ И. Крушев Өскемендегі жүмысшылар митингісінде сөйлеген сөзінде жүмысшыларды патша өкіметін қүлату үшін шешуші күреске шақырды. 18 желтоқсанда Павлодарда «Ертіс бөлімшесі Батыс-Сібір су жолдары серіктестігінің» жүмысшылары митингке шығып, саяси талаптар қойды. Жергілікті халықтың отаршылдық аграрлық саясатқа қарсы наразылығы Сырдария облысының Жаркент уезінде, Әулиеата, Шымкент уездерінде, Орал мен Торғай облыстарының уездері мен болыстарында байқалды. Бүқара халықтың толқуынан қорыққан үкімет қазақ шаруаларының ашық күресінің алдын алу үшін өртүрлі шаралар жасады. 10 қаңтар күні ішкі істер министрі Дурнов Қазақстандағы шаруалар қозғалысына қарсы күш қолдануға бүйрық берді. 1906 жылы 3 шілдедегі Семейде болған жүмысшылардың ірі ереуіліне 500 адам қатынасты. Ресейдегі революциялық оқиғалар екі жарым жыл уақытқа созылды. 1905 жылғы 17 қазандағы Манифест бойынша Мемлекеттік Дума қүрылып, онда «ешқандай заң Мемлекеттік Думаның мақүлдауынсыз күшіне енбейді» делінді. Қазақстаннан бірінші Мемлекеттік Думаға тоғыз депутат сайланды. Саны торт миллион қазақтан небөрі торт депутат: Ә.Бөкейханов, A. Бірімжанов, А.Қалменов жөне Б.Қүлманов, ал орыс түрғындардан бес Депутат сайлады: В.И. Ишерский, И.П.Лаптев, B. В.Недоносков, Н.Ч.Дахнич, Н.Я.Коншин. Бүқара халықтың назарын басқа жаққа аудару үшін қүрылған патшаның бірінші Мемлекеттік Думасы оның үмітін ақтай алмады. Оны партиялар 2 0 2

өз мақсаттарына пайдаланды. Елдегі революциялық толқудың бәсендеуіне байланысты патша 1905 жылы 8 шілдеде Думаны тарқатты. Екінші Мемлекеттік Думаға Қазақстаннан он төрт депутат сайланды. Оның ішінде қазақ түрғындарынан алты депутат болды: Ш.Қосшығүлов, Х.Нүрекенов, Б.Қаратаев, А.Бірімжанов, Т.Алдабергенов, М.Тынышпаев. Ал орыс түрғындарынан бүл Думаға сегіз депутат үсынылды: А.Виноградов, И.Голованов, И.Космодамианский, Н.Коншин, Ф.Еремин, Я. Егошин, М.Гаврилов, И.Лаптев. Екінші Мемлекеттік Думаның депутат-қазақтары патшаның қоныс аудару саясатына табанды түрде қарсы шықты. 1907 жылы 3 маусымда патша Думаны қайта тарқатып, социалдемократиялық фракция қамауга алынып, Сібірге жер аударылды. Реакция тек империяның орталығында ғана емес, оның түпкір-түпкірінде, оның ішінде Қазақстанда, өріс алды. Екінші Мемлекеттік Думаны таратуға қарсы наразылық білдірген жергілікті жерлерде митингілер, демонстрациялар үйымдастырылды, мүндай шаралар Ақтөбеде (3 маусым), Петропавлда (6 маусым), Қостанайда (10 маусым) жөне т.б. өтті. Қазақстан халқы 1905-1907 жж. төңкерістен үлттық және әлеуметтік азаттық күрес жолында саяси тәжірибе алды. 8.4. Бірінші дүниежүзілік соғыс. 1916 жылғы Қазакстандағы үлт-азаттық козғалыс Ресейдің 1914 жылдың жазында басталған Бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысуы қазақ халқының жағдайын тіптен әлсіретіп жіберді. Мүның ақыры 1916 жылғы үлт-азаттық көтеріліс пен революцияға әкеп соқтыратындығы сөзсіз еді. Қазақтардың иығына енді тағы бір салықтың түрі - соғыс салығы түсті. Патша өкіметі соғыс қажетіне байланысты түйе мен жылқы малдарын, арбалар мен қажетті саймандарды тартып алды. Соғыс басталысымен салық 3-4 есе, ал жекелеген жағдайларда 15 есеге дейін өсті. Майдан қатарына алынған адамдары бар отбасыларына көмек көрсету деген желеумен қазақ түрғындарына еңбек ету борышы енгізілді. Жетісу өскери губернаторы Фольбаум 1916 жылғы 16 ақпандағы бүйрығымен, оларды жер жырту мен түқым себуге еңбекақысыз пайдалануды міндеттеді. Жергілікті өртүрлі міндеттілік пен алым-салықтың 2 0 3

түрлері кобейді. Соғыс жылдары пара алу бүрын болмаған дәрежеге жетті. Соғыс қажеттілігіне орай мал және озге де мүліктерді еріксіз алу кең тарады. Тек соғыстың 2,5 жылы ішінде Түркістан халқынан 70 мың жылқы, 15 мың түйе және 13,5 мың киіз үй, сондай-ақ 40 мың пүттан аса мақта мен мындаған пүт макта майы, сабын т.б. еріксіз жиналды. Соғыстың алғашкы жылында, тек Жетісудан алынған мал шаруашылығы онімдері 34 миллион сомға шақ еді. Соғыстың ауыр зардаптары Қазақстан экономикасының ор түрлі салаларында байқала бастады. Жүмыс күшінің жетіспеуі салдарынан Орталық Қазақстанда комір, ал батыс аудандарда мүнай өндіру колемі азайып кетті. Ембі экономикалык аймағында соғыстың алғашқы жылы 1915 жылғы ондірілген мүнай 265560 тоннадан 8 мың тоннаға дейін азайды. Әсіресе. шетелдік кәсіпкерлердің меншігіндегі кәсіпорындарының жүмысшылары қиын жағдайды басынан кешті. Шетелдіктердің қолындағы таукен шахталары кәсіпорындарында жүмыс күнінің үзақтығы оз бетінше белгіленіп, өндіріс ерекшеліктері есепке алынбай, 12-14 сағатқа созылды. Жүмысшылардың нақты жалақысы күнненкүнге төмендей берді. Айталық, Спасский зауытында 1914 жылы бір күндік жүмысқа 1 сом 04 тиын, 1915 жылы - 94 тиын, 1916 жылы - 91 тиын төленсе, Сарысу зауытында бүл жылдары жалақы 1 сом 22 тиын, 1 сом 02 тиын және 94 тиын болды. Соғыс жылдары қоныс аударып келген шаруалардың да жағдайы нашарлап кетті. 1915 жылы наурызда Верный, Лепсі, Пржевальск уездерінде ауыл түрғындары бағаның осуіне, салык пен әртүрлі борыштарды отеуге карсы наразылық корсетті. Тәртіп орнату үшін елде оскери күш қолданылды. Ауыл, қала және селолар еңбекшілерінің жағдайы күрт томендеуіне байланысты Қарағанды және Екібастүз шахталарында шахтерлар, Орынбор-Ташкент жоне Транссібір теміржолдарындағы теміржолшылар 1914 жылдың озінде ереуілдер мен котерілістер жасаған болатын. Тап күресі жүмыс орнын тастап қашып кету, наразылық корсету, ультиматум кою. экономикалық сипаттағы ереуілдерге шығу торізді орекеттермен сипатталды. Сонымен қатар, қоныс аударып келген деревнялардағы ауқаттылар мен қазақ шаруалар арасында күрес үлей түсті. Оған коса Қазакстан оскери түткындардың лагеріне айналды. Моселен, 1914 жылы желтоксанда Дала генерал204

губернаторлығы орталығында әртүрлі үлт окілдерінен жиналған әскери түтқындардың саны 20 мыңға дейін жетті. Олар негізінен Дала өлкесінің солтүстік-шығыс аудандары мен Түркістан оскери округінің арнайы пункттерінде орналастырылды. 1916 жылы 25 маусымдағы II Николай патшаның Сібір, Орта Азия және Қазақстан бүратана халықтарынан 19 бен 43 жас аралығында 400 мың ер адамды соғыс аймағындағы қүрылыстарды салуға алынатыны туралы жарлығы халықтың наразылығын одан әрмен күшейтті. «Патша үкіметі орыс жүмысшылары мен шаруаларына қарағанда бүратана халықты арзан жүмыс күші ретінде пайдаланып, айтқанға кондіріп, айдауға жүргіземіз деп ойлады. Әрі олардың наразылығынан қорыққан жок; екінші жағынан, төменгі шендегі орыетар мен жүмысшыларды оскери қимылға тікелей пайдалануға болатын еді. Бірақ, әскерге шакыру жасындағыларды негізгі жүмыстарынан қол үздірмеуді ойлады», - деп жазды Т.Рыскүлов пен Г.Бройдо. Әскерге алынатындардың тізімін жасау болыс басқарушыларына жүктелді. Іс жүзінде, бүл жүйе жаппай парақорлық пен қызмет бабын жеке басына пайдалануға әкеп соқтырды. Қазақтардың туған жылы туралы жазбаша қүжаттарының болмауы отарлық әкімшіліктің ойына келгенін істеуге ыңғайлы болды. Байлар мен ауқатты адамдар пара беріп, балаларын «ауру» немесе «кәмелетке жасы толмаған» деп әскерден алып қалды, ал олардың орнына кедейлер, олардың балалары жіберілді. Сонымен қатар, 1916 жылы 23 тамыздағы Түркістан генерал-губернаторы А.Н.Куропаткиннің қүпия бүйрығымен «әскерге алудан болыстық, ауылдық және селолық басқармалардың лауазымды адамдары, жергілікті адамдардан болған томенгі шенді полицейлер, имамдар, молдалар және мударистер, есепшілер, кіші несие беретін мекемелердің бухгалтерлері, мемлекеттік мекемелердің оқушылары, дворян жоне оулетті беделді адамдар және т.б. босатылды». Көтерілістің негізгі қозғаушы күші кедейлер, шаруалар, жүмысшылар, батырақтар, қолөнершілер болды. Көтерілісшілер әскерге шақырылушы азаматтардың тізімдерін тартып алып, жойып жіберді. Қарыз және салық жөніндегі қолхаттар мен жер беруге арналған қүжаттарды өртеп, болыстық басқармалар мен ауылдарын талқандады. Көтерілісшілер патша әскерлерімен қиян- кескі шайқасқа шықты. Қазақ қоғамының Жарлыққа козқарасы әртүрлі болды. Қоғамның бір бөлігі оз 205

отандастарының тыл жүмысына жіберілуін қолдады. Мәселен, 1916 жылы шілдеде Жетісу әскери губернаторы Фольбаум Верный уезіндегі болыстар мен байлардың кеңесін өткізді. Жиналғандар оған тыл жүмысына жергілікті адамдарды жіберуге көмек беретіндіктерін айтып, дайындық жүмысын дереу бастауға сөз берді. 1916 жылғы оқиғаның барысы көп жағдайда үлттық зиялы қауым өкілдерінің көзқарасына байланысты болды. Өйткені, қазақ қоғамында сауатты адамның орны ерекше, мәртебесі биік түратын. Халықтың рухани қүндылықтары мен оны дәстүрлі таратушылар маңызды рөл атқарды. «Қазақ» газетіне бірінші болып А.Байтүрсынов (1916 ж. 8 шілде) өз мақаласында жоғары дәрежедегі жарлықтың мазмүны мен түпкі мақсатын түсіндіріп берді. Ол жарлық жарияланганнан кейін-ақ нақты осы мәселе бойынша бүкіл қазақтық кеңес өткізу ісін үйымдастыруды қолға алды. Кеңеске Торғай, Орал, Ақмола, Семей және Жетісу облыстарының өкілдері қатысып, ол 1916 жылы 7 тамызда Орынбор қаласында А.Бөкейхановтың төрағалық етуімен өткізілді. Бүл кеңесте 18 тармақтан түратын қарар қабылданып, онда қазақтардың үлттық ерекшеліктерін жан-жақты ескеру және әскерге шақыру ісін тәртіпке келтіруге байланысты нақты үсыныстар мен тапаптар қойылды. Зиялы қауым әрқашанда қарулы көтеріліске қарсы болып, қарама-қайшылықты күшпен шешуді тиімсіз жол деп есептеді. Олар өкімет пен халықтың өзара мәмілеге келуін жақтады. Деректерде көрсетілгендей, халықтың наразылығын тоқтату мүмкін еместігін ескеріп, олар қозғалысты. жергілікті өкімет органдары - болыстық басқармаларға қарсы емес, қайта отаршылдыққа қарсы бағыттап, көтерілісті үлт-азаттық күреске айналдыруды көздеді. Көтеріліс бүкіл даланы қамтыды. Оның ірі орталықтарының бірі Жетісу облысы болды. Патшаның жарлығы шыққаннан кейін шілденің басында-ақ Жетісудің көптеген болыстарында қазақтардың съезі өтті. Онда қарулы көтеріліске шығу туралы шешім қабылданды. Котерілісшілер телеграф желілерін қиратып, почта станцияларына, болыс басқармаларының ауылына шабуыл жасады. 10 мыңнан аса қырғыз және қазақ көтерілісшілері Тоқмақты қоршап алды. Жәркент уезінде көтерілісшілер Таврическ, Владиславск, Мещерск, Красноярск, Новокиевск елдімекендерін басып алды. 12 тамыз күні облыстың генералгубернатор Фольбаум Қапал, Лепсі, Жаркент, Пржевальск 2 0 6

уездерінің басшыларынан жергілікті түрғындардың күшін талқандауды талап етті. 12 тамыз күні есаул Бакуревич басқарған топ Шамсинск асуында жиналған 300 адамды қырып тастады. 13 тамызда Пішпек маңындағы батып қалған автомобильдің қасына жиналған 138 қазақты түтқынға алды. Олардың бәрін қорлап өлтіріп, жараланғандарын тірідей көмді. Қазақстанның оңтүстігіндегі халықтық революцияның ірі ошақтарының бірі Қарқара аймағы еді. 1916 жылы 16 тамызда 5 мыңнан аса көтерілісшілер Қарқара жәрмеңкесін қоршап алды. Жетісу көтерілісшілерінің жазалаушы отрядтармен қарулы қақтығысы Лепсі уезінде болды. Мерке, Әулиеата көтерілісшілерінің жасақтары жазалаушы отрядтарын тықсырып, Мойынқүмда кескіленген шайқас жүргізді. Көтерілісшілердің шешімі бойынша оларды болыс басқарушысы Бекболат Әшекеев, Тоқаш Бокин (Верный уезі) Жәменке Мәмбетов, Үзак Саурықов (Қарқара), Ақкөз Қосақов (Мерке) және т.б. азаматтар басқарды. Жергілікті халықтың қарсылығын басуға үкіметтің қуатты әскери машинасы дайын түрды. Түркістан генерал-губернаторы Куропаткиннің Жетісу өскери казак жүздіктерін күшейтуі үшін казактарды қосымша әскерге шақыру туралы өтініші бойынша 11 Николай 1916 жылғы 23 тамыздағы манифесінде былай деп жазды: «Мемлекеттік қорғанысты күшейту мақсатында, Жетісу' казак әскери бөлімі қосымша казак бөлімшелерімен нығайтылсын, әскер қатарына казактарды шақыруға бүйрық етемін». Ақ патшаның өзі «мемлекеттік қорғаныс мақсатында» әскери күшті нығайтуды жөн көрді. Патша өз иелігін осы мемлекеттің бөлігі болып табылатын өз халқынан қорғады. Осы шаралардың негізінде тек Жетісудің өзінде 35 рота, 24 казак жүздігі, 8750 мылтық, 3900 атты өскер, 16 зеңбірек және 47 пулемет шоғырландырылды. 1916 жылы қазанда генералдар Куропаткин мен Фольбаумның қатысуымен патшалық өкімшілік «қырғыздарды көшіру туралы» шешім қабылдап, нәтижесінде Пішпек, Пржевальск, Жаркент уезінің 2510366 десятина мәдени дақыл өсірілетін қүнарлы жері басып алынды. Жаркент уезіндегі албан руынан шыққан көтерілісшілерден Текес және Шалкөде-Су өзендерінің алқаптарын, Қарқара жайлауын, Шу алқабының бір бөлігін тартып алды. 1917 жылғы 1- қаңтардағы мөлімет бойынша, Жетісуда мекендеген 273 мыңнан астам көтерілісшілерді патша жендеттері қытайға қуып тықты. 2 0 7

Торғайдағы котеріліс озінің үйымшылдығы және билікті бір ортапықтан басқаруымен ерекшеленді. Қазан әскери округінің әскери басшысы генерал Сандецкийдің 1916 жылғы 26 қарашадағы мәліметі бойынша көтерілісшілердің жалпы саны 50 мыңға жеткен. «Өлкені тыныштандыру үшін, деп мәлімдеді ол патша сарайына, кемінде 1-2 жыл керек. Сол себепті үзаққа созылатын науқанға дайындық қажет, ол үшін бірден-бір дүрыс үйымдастырылған жеткілікті күш пен жан-жақты техникалық қүралдармен толық қамтамасыз етілуі тиіс». Қазан айының аяғында 15 мың котерілісшілер Амангелді Имановтың колбастауымен Торғай қаласын қоршады. Котерілісшілердің негізгі күші Батпаққара жайлауы мен Аққүм қүмында шоғырланып, партизандық соғыс одісіне кошті. Отрядтың ержүрек жігіттерін мерген Кейкі батыр бастап жазалаушыларға кырғидай тиді. Сарбаздар Татыр, Шошқалы, Күйік қопа, Догалы, Үрпек түбіндегі шайқастарда үлкен қарсылық көрсетті. Отаршыларға қарсы күрес үйымдасқан түрде жүре бастады. Котерілісшілер 50-ге жуық хан сайлады. Сардарбектер: елбегі мен уәзірлер тағайындалып, отаршылық кезеңге дейінгі дәстүрлі басқару институттары қалпына келтіріле бастады. Торғай облысының ханы болып Әбдіғафар Жамбосынов, сардарбегі Амангелді Иманов сайланды. Торғай облысындағы котерілісті басу үшін генерал Лаврентьевтің экспедициялық корпусы жіберілді. Оның қүрамында 17 жаяу әскер ротасы, 19 жүздіктер мен эскадрондар, 14 зеңбірек және 17 пулемет болды. Көтерілісті басу үшін дала олкесінде Сібір казак әскери болімшесі сақадай сай түрды, міне, осының бәрі шын мәнінде қарусыз қазақ халқына қарсы бағытталды. Олардың кінәсі оздерінің тіршілік етудегі табиғп күқықтарын корғау әрекеті еді. Жазалау отрядтары он мыңдаған қазақтарды олтірді. Есеп жүргізілмегендіктен нақты қанша адам олгенін анықтау мүмкін емес. Қазақтардың оны санауға шамасы да келмеді, ал әскери адамдар ор кез шындықты айтпайтыны да белгілі. Бүкіл Қазақ даласының қанға боктірілгендігіне күдік келтірудің реті жоқ. 1917 жылы I ақпанда болған ерекше трибунал 347 қазақты олім жазасына кесті, оның 51-і Ақпан революциясына дейін олтіріліп. қалғандарының жазалары жүмсартылды. 170-тей адам оте ауыр азапты жүмысқа кесіліп, 129-ы түрмеге жабылды. 2 0 8

1916 жылғы үлт-азаттық котеріліс Ресейді қамтыған революциялық дағдарыстың маңызды элементтерінің бірі еді. Оның бүқаралық сипат алуы, қазақ қоғамының барлық топтарының қатысуы, жалпы үлттық үран көтеруі, мемлекеттік биліктің институттарын қүру әрекеті 1916 жылғы оқиғаны үлтазаттық котеріліс ретінде, патшалық Ресей отарларының арасында болған алғашқы котерілістердің бірі ретінде бағалауға мүмкіндік береді. 8.5. Акпан буржазиялык-демократнялық революциясынан кейінгі Қазақстан 1917 жылы 27 ақпанда Ресейдегі буржуазиялық-демократиялык революция нәтижесінде монархия қүлатылды. Монархияның қүлауы Қазақстандағы саяси жағдайды түбірімен озгертті. Қазақ халқы бүл оқиғаны қуанышпен қарсы алып, саяси омірге белсене араласа бастады. Қазақтар патша өкіметінің қүлауын қолдап, оны көп ғасырға созылған күрестің нәтижесі мен 1916 жылғы үлт-азаттық қозғалыстың алдына қойған мақсаттарын қанағаттандыру нәтижесі ретінде қабылдады. Бүл хабарды қазақтың үлттық зиялылары аса зор қуанышпен қарсы алды. Минск майдан штабының Қырғыз болімінің жетекшісі Ә.Бөкейханов телеграфпен мынадай хабар жолдады: «Ресей халықтары үшін Туысқандық, Теңдік және Бостандық күні туды. Жаңа үкіметті қолдау үшін қазақтарға бірігу керек. Жаңа тәртіпті нығайтуға орай біз басқа халықтармен туысқандық қарымкатынасты күшейтуіміз керек. Қүрылтай жиналысына қатысты сайлауға дайындық жүргізілуі тиіс. Бірлік пен әділдік үшін күресіңіздер». Үкіметтің өзгергені туралы хабарды алған соң, Уақытша өкімет пен Мемлекеттік Думаның мүсылман фракциясына 1917 жылы 5 наурызда жазған бағдарламасында қазақтар мен қырғыздардың уәкілеттік өкілдері ретінде алыстағы қытайға тағдырдың айдауымен барған «орыс» мүсылмандары, шексіз қуанышқа бөлендік» деп жазды. Уақытша үкімет империялық үлттық саясаттың зардаптарын жоюда нақты шаралар жасады. 1917 жылы ол дініне, сеніміне немесе үлтына байланысты Ресей азаматтарының қүқықтарын шектеуді жойды. Отаршылдық әкімшілік шенеуніктерін биліктен аластату жүмысы басталды. Наурызда Орал облысының вицегубернаторы, Батыс Сібірдің генерал-губернаторы, Торғай 20 9

облысының губернаторы, Оралдағы, Омбыдағы, Петропавлдағы, Орынбордағы бірқатар уездерінің бастықтары мен жандармдары түтқынға алынды. 30 наурызда Түркістан генерал-губернаторы лауазымынан алынып, түтқындалды. Осындай әрекеттер Жетісу және Семей облыстарының бірқатар уездеріндегі отаршылдық әкімшілік басшыларына да жасалды. 1917 жылы 7 сөуірде Түркістан комитетін қүру туралы Уақытша үкіметтің қаулысы шықты. Қазақ үлттық зиялыларының өкілдері Уақытша үкіметтің шешімімен әртүрлі кезеңде мынадай лауазымдарға ие болды: Ә.Бөкейханов - Уақытша үкіметтің Торғай облыстық комиссары, Ү.Ғаббасов Семей облыстық жергілікті басқару басқармасының мүшесі, М.Дулатов Торғай облыстық жергілікті басқару басқармасының мүшесі және Торғай облыстық комиссарының көмекшісі, М.Тынышпаев - Уақытша үкіметтің Жетісудағы облыстық комиссары, сонымен қатар Азаматтық атқару комитеті, коалициялық комитет қүрылып, болыстарда, ауылдарда, селоларда жөне станицаларда - болыстық, ауылдық, селолық және станицалық атқару комитеттері үйымдастырылды. Алғаш рет өлкені басқару органының қүрамына саяси көзқарастарына байланысты эсеркадет блогына жақын қазақ зиялыларының өкілдері енгізілді. Осылайша, Қазақстанның саяси оміріне алаш қозғалысының қайраткерлері белсене араласа бастады. 1917 жылы 7 наурызда Уақытша үкімет 1916 жылғы көтеріліске қатысқандарға рақымшылық жасау туралы жарлык шығарды. 1917 жылы 8 қыркүйекте Жетісу облысының орыстары мен жергілікті халқына көмек көрсету мақсатымен 11 миллион 150 сом қазынадан қаржы белу туралы шешім қабылданды. Осы қаржының 5 миллион сомы жергілікті түрғындарға, 6 миллион 150 сомы орыстарға бөлінді. Әрбір шаңырақ басына 100 сомнан берілді. Ақпан революциясынан кейін патша өкіметі қазақтарға қатысты геноцид саясатын тоқтатты. Бүл орайда Уақытша үкімет 1917 жылы 24 сөуірде тыл жүмысына алынған жүмысшықазақтарды қайтару туралы шешім қабылдады. Уақытша үкіметтің бүл өрекетін XX ғасыр тарихында үлттық келісім мен ынтымақ саясатын жүргізуге бағытталған алғашқы өрекеті деп бағалауға болады. Патша өкіметінің қүлауы мен революциялық қозғалыстың дамуы нөтижесінде қазақ қоғамының өртүрлі тап өкілдері саясатқа бет бүрды, саяси, көсіби жөне жастар үйымдары қүрыла 2 1 0

бастады. Олардың көпшілігі конфессионалдық сипатта болса да негізінен Түркістан мен Қазақстан халықтарының жалпы үлттық мүдделерін көздеді. Бүлар «Верный қаласы мүсылман жүмысшыларының біріккен одағы», Жаркенттегі «Жүмысшы одағы», Түркістан өлкесіне қарайтын Қазақстанның оңтүстік облыстарында қүрылған «Мүсылман еңбекшілерінің одағы». Қазақстанның бірқатар жерлерінде демократиялық бағыттағы қазақ зиялыларының өкілдері, оқушы жастар мен ауыл мүғалімдері, «Омбы оқушы жастарының демократиялық Одағы», Ақмолада «Жас қазақ», Спаский зауытында «Жас жүрек», Петропавлда «Талап», Семейде «Жанар», Әулиеата облысындағы Мерке ауылында Түрар Рысқүлов басқарған «Қазақ жастарының революциялық одағы» және тағы басқа жастар үйымдары мен үйірмелері қүрылды. Қазақ жастары үйымдарының басым бөлігі алғашқы кезде өздерінің алдына тек мәдени-ағарту міндеттерін ғана қойған еді, енді біртіндеп саяси талаптарға көше бастады, бірі большевизм мен социалист революция туының астына жиналса, екіншісі буржуазиялықдемократиялық Ресей қүрамында қазақ үлттық автономиясын қүру идеясын жақтаған «Алаш» партиясы қоластына бірікті. Алғашқы Кеңестер 1917 жылы наурызда пайда бола бастады. Жүмысшы және солдаттарға қарағанда шаруа депутаттарының Кеңесі кейінірек, яғни 1917 жылдың мамыр және маусым айларында қүрыла бастады. Кеңестердің көпшілігін алғашқы кезде эсерлер мен меньшевиктердің үсақ буржуазиялық партиясы өкілдері басқарды. Қазақстандағы қос өкіметтің орталық аудандарға Караганда өзіндік ерекшеліктері болды, бүл өлкенің отар ретінде әлеуметтік-экономикалық және саяси даму деңгейіне, оның көпүлттығы мен халқының қүрамы негізінен үсақ буржуазия өкілдерінен шыққандығына байланысты еді. Осындай жағдайда, Қазақстандағы аграрлық, үлттық, мемлекеттік күрылыс проблемаларын шешу мақсатында үлттықдемократиялық қозғалыстың басшылары облыстық съездер өткізе бастады. 2-8 сәуірде Орынборда Торғай облыстық съезі өтіп, оған 300 адам қатысты. 19-22 сәуірде Оралда Орал облыстық съезі болды, оған 800 адам жиналды. Мүндай съездер Ақмолада, Семейде, Верныйда өткізілді. Бүкілқазақтық съезд шақыруға дайындық жүмысы жүрді. Ақпан революциясынан кейін қоғамдық және баска да комитеттердің үлгісі бойынша «Қазақ» газетінің жөне үлт 2 1 1

зиялыларының бастауымен қазақтың облыстық, уездік және болыстық комитеттері қүрыла бастады. Олар лайықты орталыктарда қүрылды: 1917.жылы 10 наурызда - Оралда (торағасы Ғ.Әлібеков); 11 наурызда - Семейде (төрағасы Р.Марсеков) және Омбыда (төрағасы Е.Итбаев); наурыздын аяғында - Верныйда (төрағасы И.Жайнақов) және т.б. Қазақ комитетінің алдында маңызды саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени талаптарды анықтау үшін бүқара халықтың күшін біріктіріп, нығайта отырып, шешу мәселесі қойылды және олар қазақ халқын демократиялык, федеративтік Ресей қүрамындағы үлттық автономия қүру күресіне жүмылдыруға күш салды. Тап осындай жағдай Түркістан олкесінде де орын алды. Мүнда патша окіметі қүлаған соң биліктің үш түрі орнады: олар - Кеңестер, Уақытша үкіметтің атқару комитеттері жоне мүсылмандар үйымы. Егер алғашқы екі билік сырт жағынан қарағанда, жергілікті халықтың мүддесіне онша жаны ашымай, бүрынғы саясатты жүргізсе, ал үлттық зиялылар басқарған оның соңғысы жергілікті түрғындарды алаңдатқан мәселелерді шешуге асықты. 8.6. «Алаш» партиясы және «Алаш Орда» үкіметі Қазақ зиялыларының жаңа омір қүру процесіне белсенді түрде араласуы елдің жоғарғы басшылығынан қолдау тапты. Ол қазақ комитеттерінің белсенділерін өздерінің өлкедегі негізгі тірегі ретінде қабылдады. Уақытша үкімет күрылған сәттен бастап, яғни 1917 жылы 3 наруызда Ә.Н.Бөкейханов Торғай облысындағы мемлекеттік комиссар болып тағайындалды. 7 сәуір күні Ә.Н.Бөкейханов сонымен бір мезгілде Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі болып бекітілді. М.Тынышпаев жоғары лауазымға ие болып, Түркістан комитетінің қүрамына енді. Қазақстандағы Уақытша үкімет іс жүзінде патша окіметінің саясатын жалғастырды. Ол үлт мәселесін шеше алмады және аграрлық мәселені де шешуге асықпады. «Қазақ» газетінде Ә.Бокейханов кадеттер партиясынан шығатыны туралы жариялады. Бүл орайда ол үш себепті атап отті: «Кадет партнясы жерді жеке меншікке беруді жақтайды. Жерді жеке меншікке беру біздің жағдайымызда, Башқүрстанда болғандай, жер учаскесі корші мүжыққа кетеді де, ал қазақтар қайыршыланады. 212

Кадет партиясы үлттық автономияға қарсы, ад біз, Алаш туын котере отырып, үлттық автономия күруға үмтыламыз. Кадет партиясы шіркеудің мемлекеттен болінуіне қарсы, ал мен мемлекеттен шіркеуді болуді жақтаймын. Осындай үш моселе бойынша козқарасымыздың қайшылығына байланысты мен кадет партиясынан шығып, «Алаш» партиясын үйымдастыруды максат етемін». Қазақ либералды қозғалысының басшылары осындай күбылмалы жағдайды ескеріп жоне саяси күштердің озара қайшылықтарының күшеюіне байланысты жалпықазақтық съезд шакыруға шешім қабылдады. 1917 жылы 21-28 шілде күні Орынборда бірінші Бүкілказақтық съезд болып, оған Ақмола. Семей. Орал. Жетісу, Фергана облыстарынан жоне Бокей ордасынан делегаттар қатысты. Күн тәртібіне 14 моселе қойылды: мемлекетті басқару жүйесі; қазақ облыстарының автономиясы; жер мәселесі; халық милициясын күру, жергілікті басқару мекемелерінің жүйесі; халыққа білім беру; сот; руханидіни моселелер; әйел моселесі; Қүрылтай жиналысын шакыру және сайлауға қазақ облыстарындағы дайындық; бүкілресейлік мүсылмандар съезі; қазақтың саяси партиясын қүру; Жетісу облысьіндағы оқиғалар; қазақтардың Киевтегі Бүкілресейлік Федеративтік кеңесі мен Петроградтағы халыққа білім беру жоніндегі комиссияның жүмысына қатысу туралы. Съезд делегаттары үлттык автономия қүру мен жер моселесін шешуге, Қүрылтай съезіне дайындыққа және қазақтың саяси партиясы «Алашты» күруға баса назар аударды. Съезде А.Байтүрсынов пен М.Дулатов «тәуелсіз автономиялық казак мемлекетін» қүру туралы моселе котерді. Ә.Бокейханов «демократиялық, федеративтік жоне парламенттік Ресей Республикасының қүрамында қазақ үлттық-аумақтық автономиясын» күру керектігін дүрыс деп есептеді. «Қазак облыстары, делінді съездің карарында. аумақтық-үлттык автономия алуы тиіс». «Алаш» партиясының басшылары Ә.Бокейханов, А.Байтүрсынов, Мүстафа Шоқай жоне басқа казактың буржуазиялыкдемократиялык бағыттағы зиялыларының окілдері болды, ал бүл зиялылар жалпықазактык үлттық-демократиялық саяси үйымға бірікті. Партияға сондай-ак ғылым және шығармашылык зиялыларының окілдері кірді: М.Тынышпаев, М.Жүмабаев, Ш.Қүдайбердиев, Ғ.Қарашев, С.Торайғыров, Х.Ғаббасов, Ә.Ермеков, Ж. және X. Досмүхамедовтер және т.б. 1917 жылдың 213

жазындағы болып жатқан жағдайға байланысты партия басшыларының басым көпшілігі социалистік идеология-лык. бағдарламаны қолдаған жоқ, себебі қоғам түтастай алғанда оған әлі дайын емес болатын; олар «Қазақ халқын отарлық езгіден қүтқару» үранымен партияға бірікті. Қазан төңкерісіне дейін-ақ казақ либералдық-демократиялық қозғалысының жетекшілері Қазақстанның әлеуметтікэкономикалық және саяси дамуы жөнінде өздерінің бағдарламаларын кеңінен насихаттаған еді, ал Петроградтағы төңкерістен кейін 1917 жылғы 21 қарашада «Қазақ» газеті «Алаш» партиясының бағдарламасын жариялады. Бағдарлама жобасы 10 тармақтан түрады: 1. Мемлекеттік қүрылым. Ресей демократиялық федеративтік республика болуы тиіс... Федеративті республикаға кіретін әрбір қүрылым дербес бола отырып, басқа мемлекеттермен - федерация мүшелерімен өзара бірлікте әрекет етеді. 2. Жергілікті бостандық. Қазақтардың автономиясы олар қоныстанған облыстардан түрады және Ресей Федеративтік республикасының бір бөлігін қүрайды. 3. Негізгі қүқық. Ресей республикасында үстаған дініне, тегіне, жынысына қарамастан барлық адам тең қүқықты болады. Ресей республикасында тең қүқықтық, жеке адамның дербес қүқықтығы, сөз, баспасөз, одақтар бостандығы беріледі. 4. Дін. Дін мемлекеттен бөлінеді. Барлық діндер тең қүқықты, қазақтардың өз муфтиаты болады. 5. Билік және сот. Билік пен сот әр халықтың өз ерекшелігіне қарай қүрылуы тиіс. Билер мен судьялар жергілікті халықтың тілін білуі керек. Қазақтар басым түратын аудандарда сот қазақ тілінде жүруі керек. 6. Халықты қорғау. Халықты қорғау үшін өскер үстау қажет. Қазақтар өскери қызметін атты өскер милициясы түрінде өтеуі тиіс. 7. Салық. Салықты алу ауқаттылығы мен мүліктік жағдайына қарай, яғни бай көп, кедей аз төлеуі қажет. 8. Жүмысшылар. Жүмысшыдар заңмен қорғалуы тиіс. «Алаш» партиясы бүл мәселе бойынша социал-демократтардың азшылық тобының бағдарламасын қолдайды. 9. Ғылым мен ағартушылықтың дамуы. Білім алуға жүрттыц бөрінің қолы жететіндей болуы қажет. Барлық оқу орындарында тегін оқытуды үйымдастыру қажет. Бастауыш мектептерде сабақ 214

ана тілінде өтуі керек. Қазақтардың ана тілінде орта білім беретін оқу орындары, университеттері болуы тиіс. 10. Жер мәселесі. Қүрылтай жиналысында жер туралы занды дайындауда, ең алдымен оны жергілікті түрғындар иелену керектігі бірінші кезекте түруы тиіс; қазақ халқын жермен қамтамасыз етіп болғанша қазақ жеріне шаруалардың қоныс аударуын тоқтату керек; бүрын қоныс аударушылар қорына тартып алынған жер иеліктері қазақтарға қайтарылуы тиіс. Бүл бағдарлама 1917 жылы қарашаның ортасында өткен Қүрылтай жиналысының сайлауында «Алаш» партиясына үлкен бедел әкелді, 1917 жылы 5-12 желтоқсанда Орынборда болған Екінші Бүкілқазақ съезінде қазақ халқының әртүрлі таптарының өкілдерін біріктірді. Съездің күн тәртібі «Алаш» партиясының жоғарыда келтірілген бағдарлама жобасының мазмүнынан туындады және ол 10 мәселені қамтыды: Сібір, Түркістан автономиясы және ОңтүстікШығыс одағы туралы; қазақ облыстарының автономиясы; милиция; үлттық кеңес; білім беру; үлттық қор; муфтиат; халық соты; ауылдық басқарма; азық-түлік мәселесі. Съезд қүбылмалы саяси жағдайға орай партияның әртүрлі бағыттағы тәсілдерін талқылап, негізінен қазақ автономиясы мен оның үкіметін қүруға ерекше мән берді. Съезд қазақ облыстарының автономиясын қүруды және оған «Алаш» атын беруді бірауыздан қабылдады. Уақытша халық кеңесі «Алаш Орда» (яғни Алаш автономиясының үкіметі) қүрылды. Съезд шешімімен «Алаш Орда» 25 мүшеден түруға тиіс болды, оның 10-ы қазақ өлкесін мекендейтін орыс немесе басқа үлт өкілдерінен болуға тиісті. «Алаш Орда» басқармасы Семейде болды. Үкімет басшылығына Бүкілқазақтың халық кеңесінің төрағасы етіп балама негізде Ә.Бөкейхановты сайлады. Бүл лауазымға Б.Қүлманов пен А.Түрлыбаев та үміткер болатын. 1918 жылы 6 қаңтарда большевиктер үлт-азаттық қозғалыстың жетекшілері зор үміт артқан Бүкілресейлік Қүрылтай жиналысын қуып таратты. Сондай-ақ, қызылгвардияшылардың Орынборды басып алуы «Алаш Орда» жағдайын қиындата түсті. Байланыстың нашарлығы мен барлық &азақ аудандарын бір орталықтан басқару мүмкін еместігінен «Алаш» үкіметі екіге бөлінді. Оның бір бөлігі Семейдегі Алаш қаласына (Жаңа Семей) көшіп, Шығыс бөлімше деп аталды, енді бір бөлігі Орал 2 1 5

облысыныц Жымниты каласында орналасты (Батыс немесе ОПы;і чалаяты). Тагы бір болімшесі Жеііс\ облысымла жүмыс іетеді. Жагдайдың отгеруі «Алаш» партиясының басшыларын орталык кенес үкіметімси жэнс оныц жергілікті органдарымен байланыска шыгуына нтермеледі. О.Бокейханов озіміц екі серігі Халел мен Жанша Досм^хамедовтарды Мэскеуге. Лениніе жоне үлг маселелері жоніндегі халык комиссары Счалишс жібсрді. ал Халел Габбасов О.Бокейхановтыц тансырмасымен 1918 жылы 20 наурытда Сталинмен телеграф аркылы келіссчи жүргі'іді. Кеңес окіметі Бүкілкашк сі.синің шешімдеріпіп күкыктык негһіи мойындады. бірак автопомпяпы тек б\ кілкатаксгаидык съеи шакырып. оны жергілікті Кенестердің катысуымеп откіпеи жагдайда мойыпдауга келісті. Oran жа\ан реіінде «Алаш Орда» от тшіаіпарын үсыпды. ягни жеріілікіі кеңес окіметі тек Бүкілкатакстандык Құрылтай жшииысы шакырылгаига деіііп «Алаш» үкіметіпе багыпдырылгап жагдаііда гапа ол өкіметті мойыпдаГггындарын айтты. Бірак бүл іалап жүтеге аскап жок. В.Ленин мен И.Сталин балама большевиктік Қатакстан үкіметін күр\ жоиіиде от жүмыстарын бастады. Осы максат пен үлт мәселесі жөніндегі Халык комиссариатында О.Жангелдпн мен М.Түнганшнн баскарган катак болімі ашылады. Оларга Кеңестік Қатак авюиомиясын жариялау үшіи Кеиестердін Бүкілкатакстандык съетін үйымдастырч жүмысы таисырылды. Осы окигалардан кейін «Алаш Орданың» басшылары Орынборда кеңес өкіметін күлаткан атаман Дхіовиеи. Самарадагы Күрылтай жиналысы Комитетімен. Омбыдагы Уакытша Сібір үкімегімен байланыс жасайды. Алашордашылар кеиес окіметімен байланыс жаса\ және келісімге кел\дсн бас іартын. Кенестерге карсы күрес\ максагында жогарыда аіаліандармен одак жасасты. 1018 жылы ма\сымда «Алаш Орданың» каудысы кабылданып, онда былай делінді: «Алаш» авгономиясы аумаіында шыгарылган кецес өкіметінін барлык декреттері тансыт дсн іанылсын». 1918 жылы кокіемі мсн жатында чАлаш Орда» болыиевиктеріе карсы коалнцияны колдан. отінің дербес аскерн күиіін жасакгай отырыи. Қытыл Оскеріе карсы күреске шыкты. Орал катактарымен алаш нолкіарын кар\ландыр\ жэне \ ііреі\ жонінде шарі жасалды. Атамаі согысында. асіресе иАлаш Орданың» Шыгыс боліГінің күрамалары белсенді кимыл корссиі. Олардыц нолкгері Анненковіыц жәнс баска ак івардняшылар 216

қүрамаларына қосылды. Бірақ саяси козқарастың қайшылығы алаш басшыларын оппозициялық коалициядан бас тартуға океп соктырды. Өзінің одақтастарынан коңілі қалған «Алаш Орданың» Торғай болімшесінің басшысы А.Байтүрсынов 1919 жылы наурызда Мәскеумен кеңес окіметін мойындау туралы келіссөз жүргізді, Торғай ауданында әскери қимыл жасап жатқан алаш полктері Қызыл Әскер қүрамына кірді. А.Байтүрсынов Қазақстанның басқа аймақтарындағы «Алаш Орда» басшыларымен келіссоз жүргізіп, оларды ак гвардияшылармен одақтан бас тарту керектігіне үгіттеді. 1919 жылы наурыздың аяғында Жымпитыға, яғнн «Алаш Орданың» Батыс болімшесінің орталығына Ж.Досмүхамедовпен қүпия келіссоз жүргізу үшін Қ.Тоттібаев жіберілді, нотижесінде «Алаш Орда» бейтараптық үстады, соның арқасында Колчак оскерінің кеңес окіметіне қарсы коктемгі шабуылы әжептоуір олсіреп қалды. 1919 жылы 10 желтоксанда «Алаш Орданың» Батыс тобының басшылары Қызылқоға қаласында Кеңестер жағына шығуға қаулы қабылдап, ак гвардияшыларға карсы соғысқа кірісті. Шығыс болімшенің басшысы Ә.Бокейханов та озінің кеңес окіметін мойындайтынын молімдеді. 1919 жылы 4 қарашада алашордашыларға рақымшылық жасау туралы қаулы шықты. Сол жылы 21 желтоқсанда «Алаш Орда» Кеңестер жағына шығу туралы шешім қабылдады. 1920 жылдың басында «Алаш Орда» оз кызметін мүлдем тоқтатты, яғни сол жылы 9 наурызда оны тарату туралы шешім қабылданды. Алаш қозғалысы XIX ғасырдың аяғында XX ғасырдың басында Қазақстанда болған олеуметтік-экономикалық, қоғамдык-саяси жоне рухани-мәдени озгерістердің нотижесінен туындады. Қозғалыстың басты озегі 1917 жылы шілдеде қүрылған «Алаш» жалпыүлттық партиясы болды. «Алаш» партиясы озінің қоғамдық-саяси омірінің алғашқы соттерінен бастап-ақ алдарына негізгі екі мақсат қойған болатын: 1) қазақ халқын отарлык езгіден қүтқару; 2) қазақ қоғамын әлемдік оркениет кауымдастығына енгізуді қамтамасыз ету. Партия отар болған Қазақстанды буржуазиялық-капиталистік катынастарға бейімдегісі келді. Олар бүған біртіндеп даму жолыреформа жолымен жетеміз деп ойлады. Сондықтан да, олар 1917 жылғы Қазан тоңкерісінің үрандары мен идеяларын мойындамады жоне Азамат соғысы кезінде кеңеске карсы жоне большевиктерге қарсы күштермен одақтасты. Мүндай карама2 1 7

қарсылықта «Алаш» партиясы мен «Алаш Орда» үкіметі жеңіліске үшырады. Алаш қозғалысының қайраткерлері саяси күрес майданынан кеткеннен кейін 20-шы жылдары Қазақстан мәдениетінің, ғылымы мен халық шаруашылығының дамуына айтарлықтай үлес қосты. Кеңес өкіметі осы қозғалысқа белсенді түрде қатысқандарды ақтап, бірнеше мәрте (1919, 1920 жж.) рахымшылық жасағанымен, ақыр соңында олар 20-шы және 30-шы жылдардың аяғында большевиктердің үлтшылдармен және халық жауларымен күрес барысында саяси қуғын- сүргін қүрбаны болды. 2 1 8

ІХТАРАУ ҚАЗАҚСТАН КЕҢЕС ӨКІМЕТІ ЖЫЛДАРЫНДА 9.1. Кеңес өкіметінің орнауы. Қазакстандағы Азамат соғысы. «Әскери коммунизм» саясаты 1917 жылдың күзіне қарай Қазақстандағы революциялық жағдайдың өрлеуі үлттық сипат алды. 29 тамыз күні Перовск Кеңесінің кәсіподақтар және солдат комитеттерінің өкілдерімен бірлесіп өткізген мәжілісінде барлық билікті Кеңестерге беру туралы қарар қабылданды. Келесі күні бүл шешімді қолдап 1500 адам митингіге шықты. 5 қыркүйекте билікті Кеңестер қолына өткізу туралы қарарды жүмысшы және солдат депутаттарының Семей Кеңесі, шаруа депутаттарының облыстық атқару комитетінің Кеңесі, гарнизонный рота комитеттері өздерінің біріккен мәжілісінде қабылдады. Осындай үстанымды Черняев, Әулиеата жүмысшы, солдат және шаруа депутаттары да қабылдады. Қазақ шаруаларының, шаруа-қоныс аударушылардың жаппай толқуы Темір, Қостанай, Петропавл уездерінде, Бөкей ордасында, Жетісу, Сырдария, Ақмола облыстарында өтті. Уақытша үкімет еңбекшілердің мүддесі мен тілегін қанағаттандыра алмады, оның билеуші органдары аумаққа бақьілау жасау мүмкіндігінен айырылды. Ақырында еңбекшілердің бас көтерулерін күшпен басуға тырысты. 1917 жылы 24 қазанда Петроградта қарулы көтеріліс басталды. Қызыл гвардия отрядтары, солдаттар мен матростар Петроградтағы бірқатар вокзалдарды, ал таңертең Мемлекеттік банк пен Орталық телефон станциясын басьіп алды. «Аврора» крейсері өзінің қуатты артиллериялық қондырғыларынан Невада оқ атып, 24 сағат 40 минутта Уақытша үкімет отырған Қыскы сарайға шабуыл жасауға белгі берді. Сағат 10-да Уақытша революциялық комитет В.И.Лениннің үндеуін, Уақытша үкіметтің қүлағаны туралы жариялады. 1917 жылы 25 қазан күні кешкісін Смольныйда II Бүкілресейлік Кеңестер съезі ашылды. В.И.Лениннің баяндамасы негізінде жер мен бітім туралы тарихи декреттер қабылданды. «Бітім туралы декретте» былай делінді: «24-25 қазанда қүрылған жүмысшы және шаруа үкіметі жүмысшы, солдат және шаруа депутаттарына арқа сүйей отырып, соғысып жатқан барлық халықтар мен олардың 2 1 9

үкіметтеріне оділ де, демократиялық бітім туралы келіссозді бастауға дереу кірісу керектігін үсынды». Екінші болып қабылданған «Жер туралы декретте» жерге жеке меншік жойылып, ол мемлекеттік меншікпен алмастырылды. 1917 жылы 2 қарашада «Ресей халықтары қүқықтарының декларациясы» қабылданды, ол мына мәселелерді қамтыды: а) Ресей халықтарының теңдігі мен егемендігі; б) Ресей халықтарының озін-озі басқаруға қүқығы, болініп шығып дербес мемлекет күруға өзін-озі емін-еркін билеу қүқығы; в) барлық жоне қандай болса да үлттық-діни артықшылықтар мен шектеулерді жою; г) Ресей аумағында мекендейтін аз үлттар мен этникалық топтардың еркін дамуы. 1917 жылы 20 қарашада кеңес үкіметінің «Ресей мен Шығыстың барлық еңбекші мүсылмандарына» атты үндеуі жарияланды. Бүл қүжатта мына моселеге коңіл болінді: «Қазірден бастап сіздердің діни сенімдеріңіз бен әдет-ғүрыптарыңыз, сіздердің үлттық жоне модени мекемелеріңіз ерікті жоне оларға қол сүғылмайтын болады. Өздеріңіздің үлттық тірліктеріңізді еркін жоне кедергісіз жүзеге асырыңыздар. Бүлай етуге сіздердің толық қүқықтарыңыз бар». Сонымен, Петроградта билік Кеңестер қолына отті. Іле-шала революция үлттық аймақтарды, оның ішінде Қазақстанды қамтыды. 30 казан күні Перовск жүмысшы және солдат дептутаттарының Кеңесі билікті оз қолына алғандығын жариялады. Қарашада Кеңестер Ташкентте. Шымкентте, Әулиеатада билікті алды, ал Черняевта қарашаның басында Кеңестер билікке бейбіт жолмен қол жеткізді. 1917 жылы жүмысшы жоне солдат депутаттары Бокей ордасында, Петропавлда, Атбасарда, Қостанайда, Торғай уезінде және Ақмола облысында оз бнліктерін орнатты. 1918 жылы қаңтарда Ақтобе мен Орынбордағы билік кеңестер қолына кошті. 17 ақпанда Кеңес окіметі Семейде, содан кейін Өскеменде, Қарқаралыда, Зайсанда орнады. 1918 жылы наурыздың 2-нен 3-не қараған түні Верный қаласында большевиктер басқарған қарулы котеріліс бүқ ете түсті. Бүл жерде Қызыл гвардияшылар мен революциялық ыкпалдағы қазақтардың 2-ші полкі бекіністе орналасқан үкіметтік мекемелерді, почтаны, телеграф пен қару-жарақ қоймаларын басып алды. Уақытша үкіметтің комиссарлары мен казак Әскери кеңесінің басшылары қаладан қашып кетті. 1918 жылы 18-24 наурызда Оралда облыстық съезд отіп, онда Орал оскери үкіметі мен «Алаш Орда» үкіметін тарату туралы шешім қабылданды. 2 2 0

Съездің шешімімен Қызыл Әскер катарына маПданда соғысу үшін оскерге адамдар алынатындығы жарияланды. Сойтіп. съезд облыста, іс жүзінде кеңес окіметінің орнағанын жариялады. 1917 жылы 26 қарашада Қоқанда олке мүсылмандарының 1\ Тотенше съезі ашылды. 27 қараша күні съезде Түркістан автономиясын (Түркістан Мүқтариаты) қүру туралы шешім кабылданды. Түркістан үкіметінің премьер-министрі жоне ішкі істер министрі болып М.Тынышпаев. сыртқы істер ммнистрі М.Шоқай сайланды. Кейін М.Шоқай премьер-министр болды. Ол бүкіл Түркістанды демократиялық Ресей күрамындағы автономиялык республикаға біріктіру идеясын үсынды. «Үлы Түркістан» газетінің белсенді қызметкері болган М.Шоқай «Алаш Орда» басшыларымен жоне озге де түркі халықтарының үлттық козғалыстарының окілдерімен бірлесіп, Ташкентте «Бірлік туы» деп аталатын басылым шыгарды. онда түркі халықтарын біріктіру идеясын насихаттау талап етілді. 1917 жылы 1 желтоқсанда Түркістан Автономиясының үкіметі олкеніц еңбекшілеріне арнап үндеу жариялады. Онда Түркістанның Ресей Кеңестік Федеративтік Демократиялык республикасы қүрамындағы автономия екендігі жарияланды. Басшыларының бас қосып. съезд откізген жері Қокан болғандыктан ол Қоқан автономиясы деп те аталды. Большевиктер үлттық үкіметтің күрылуын мойындаған жоқ. 1918 жылы қаңтарда Ташкент Кеңесі Қоқанға жазалау отрядын жіберді. Большевиктер бүл мақсатқа жету үшін тіпті оздерініц идеологиялық кас жауы армян үлтшылдарының «Дашнакцутюн» партиясымен одақтасуға дейін барды. Дашнактар отряды мүсылман халықтарына қарсы жауыздық жасады. Қоқанды қорғап түрған автономияшылдардың шағын жасагын талқандау аса қиынға түскен жоқ, қаланы басып алып, үш күн бойы оны қанға боктірді, тонап, ортеп жіберді. Қалада канша адамның қаза болғанын дол айту мүмкін емес, бірақ шыгынның айтарлыктай болғанында соз жоқ. Егер 1897 жылы Қоқанда 120 мың адам түрса, 1926 жылы калада неборі 69 мың 300 адам ғана калған. Қазакстанда кеңес окіметінің орнауы 1917 жылдың қазанынан 1918 жылдын наурызына дейін. бірнеше айға созылды. бүл пролетарлык революцияның олечметтік-экономикалық дамука олі де болса сай еместігін корсетті. Жаңа орнаған окіметке Орал. Жетісу, Сібір және Орынбор казак оскерлері мен елдіц ортшіык 221

ауданынан қашып кеткен Уақытша үкіметтің жақтастары (әсіресе Оралда) жан аямай қарсы шықты. Кеңес өкіметін мойындаудан бас тартқан «Алаш Орда» үкіметі А.Дутов әскеріне арқа сүйеп, өзінің халық милициясының жасақтарын үйымдастыруға күш салды. Қазақстандағы революциялық оқиғалар ауылдық жерде түратын негізгі бүқара халыққа қарағанда, еуропалықтар көп түратын қалалар мен елді мекендерде күшті жүрді. 1916 ж. патша әкімшілігінің ел ішінде жасаған қанды оқиғалары халықты қатты есеңгіретіп жіберді, ең негізгісі белсенді адамдарынан айырылған қазақ ауылдары бүл саяси оқиғаларға әлі де болса қатыса қоймады. Осыған байланысты кеңестер өкіметі өз билігін алдымен қалалық жерлерде нығайтып, содан кейін оны қарудың күшімен қазақ даласында орнатты. Кеңес өкіметін орнату барысында большевиктерге жеңілген биліктің саяси күштері қарулы қарсылықтар кррсетті, оның ақыры халықтардың бір-біріне қарама-қарсылығы мен Азамат соғысына үласты. Қазақстандағы Азамат соғысының алғашқы ошақтарының бірі 1917 жылы қарашада Орынборда пайда болды. Орынбор казак әскерлерінің атаманы Дутов ол жерде кеңес өкіметін қүлатып, II Бүкілресейлік Кеңестер съезінің делегаты С.Цвиллингті революциялық комитет мүшелерімен коса қамауға алды. Ақ гвардияшыларды жақтаушылардың негізгі күші Чехословак корпусы еді, ол революцияға дейін АвстрияВенгрияның түтқынға түскен солдаттары - чехтар мен словактардан түрған. Корпустың бір бөлігі жергілікті контрреволюциялық күштермен бірлесе отырып, Ақмола, Петропавл, Атбасар, Қостанай қалаларын басып алды. 1918 жылы 11 маусымда Семейде кеңес өкіметі қүлатылды. Антанта елдері қолдап отырған чехословак корпусының көмегімен Самарада ақ гвардияшы-эсерлер үкіметі - Қүрылтай жиналысы комитеті (Комуч) қүрылды, Омбыда Сібір Уақытша үкіметі орнатылып, оған адмирал А.В.Колчак басшылық етті. 1919 жылдың көктеміне қарай оның әскерінің қүрамында соғысып жатқан жауынгер мен офицерлер саны 130 мыңға жетті. Азамат соғысы жағдайында Қызыл Әскерді қүру ойдағыдай үйымдастырылды. 1918 жылғы 29 мамырдағы БОАК (ВЦИК) Декретімен өскер қатарына шақыру міндетті түрдегі борыштылықпен алмастырылды. Үлттық қүрамалар жеке өскери бөлім ретінде емес, Қызьиі Әскердің қүрамдас бөлігі ретінде қүрылды. Торғай уезінің өскери комиссары Ә.Жангелдин мен А.Иманов 2 2 2

басшылығымен 1919 жылдың алғашқы үш айында қазақ бөлімшелері, атап айтқанда, Торғайда атты әскердің екі эскадроны, пулемет командасы, Ырғызда атты әскер эскадроны, пулемет командасы қүрылды. 1918 ж. көктемінде Бөкей ордасының жерінде қүрамында б эскадроны мен пулемет командасы бар қазақ атты әскер полкі қүрылды. Ақ гвардияшыларға қарсы күреске Қызыл Әскер қатарына Қазақстан еңбекшілерімен қатар өз еріктерімен қосылған шетелдің жүмысшылары мен шаруалары - венгерлер, немістер, чехтар, поляктар және басқа үлт өкілдері қатысты. 1919 жылдың қаңтарынан желтоқсан айына дейін Орта Азия мен Қазақстан аумағында 20 үлттық әскери бөлімшелер қүрылды. Ел ішінде «ақ» және «қызыл» террор орын алды. Мысалы, 1918 жылы БТК (Бүкілресейлік Төтенше Комиссия - ВЧК) 31 489 адамды саяси қуғын-сүргін қүрбаны етті. Оның 6185-і атылып, 21 236 адамы түрмелер мен лагерьлерге жабылды. Тек колчакшылардың қолынан 25 мыңнан аса адам қаза тапты. 1918 жылы жазда Орынбор аймағында күрделі жағдай қалыптасты. 1918 жылы 3 шілдеде атаман Дутов Орынборды басып алып, Қазақстанды Орталық Ресеймен жалғастыратын теміржолды кесіп тастады. Орынборда қалған кеңес әскерлерінің бір бөлігі теміржол бойымен Ақтөбеге қарай шегініп, ақ гвардияшылардың Оңтүстік Қазақстан мен Ташкентке баратын жолын бөгеді. Майданды Г.В.Зиновьев басқарды. Сол кезде Дала өлкесінің төтенше комиссары Ә.Жангелдиннің бастауымен экспедиция үйымдастырылды. Оның отряды Еділ өзенімен Астраханьға келіп, Каспий теңізімен жүзіп өтіп, Бозашы түбегіне келіп жетті. Жангелдин, отряды барлық қиындықты жеңе отырып, 1918 жылы 11 қарашада Шалқар станциясына келіп, кеңес өскерлерінің Ақтөбе майданының қүрамына қосылды. Экспедиция көп қару-жарақ пен оқ-дәрі, 24 пулемет, 2 мың винтовка, бір жарым миллион оқ-дәрі, 200 снаряд, 4 мың гранат жеткізді. 1918 жылы қарашада Шығыс майданның Қызыл Әскер бөлімі Орынборда бекінген атаман Дутов әскері мен оралдық ақ казактарға қарсы шабуылға шықты. 1919 жылы қаңтарда Қызыл Әскер Орынборды, Оралды, Орскіні азат етті. 1919 жылы 13 қыркүйекте Ақтөбе майданының бөлімдері Бершағыр станциясы маңында Шығыс майданымен қосылды, сөйтіп, Ақтөбе майданы жойылды. 2 2 3

Енді Жетісуды Колчактың басып алу қаупі тонді. 1918 жылы 4 тамызда ак гвардияшылардың «Дала корпусы» бомынша бүйрығы шығып, онда «Іле олкесі мен Верный қаласын басып алу» тапсырылды. Сергиополь, Үржар, Сарқанд жоне баска елді мекендер жаулап алынды. 1918 жылдың күзіне қарай Солтүстік Жетісу майданы күрылды. Оның негізгі болімдері Гаврилов селосында (казіргі Талдыкорған каласы) және Қапал-ШымбүлакҚызыл Ағаш желілері бойында орналасты. Кеңес оскерінің келесі тобы Жаркент-Пржевальск ауданында Шыңжанмен шекара бойында бекінді. Қазакстандағы Азамат согысы тарихының жаркын беттерінің бірі каһарман Черкасск корғанысы болды. 1918 жылы солтүстік Жетісуды акгвардияшылар басып алды, Андреев, Антонов, Герасимов, Глинов. Колпаков, Константинов, Николаев, Надеждин. г Осинов. Петропавл, Успенск, Черкасск елді мекендерінде. Лепсі уезінің Аманжол жоне Жыланды ауылдарында кеңес окіметі сактадды. Кеңес ауданының орталығы Черкасск болды. Бүл аудандағы корғаныс орекеті тарихта «Черкасск корғанысы» деген атпен белгілі, ол 1918 жылдың маусымынан 1919 жылдың казанына дейін созылды. 1919 жылы каңтарда солтүстік Жетісуға Семейден атаман Анненковтың ак гвардияшылар дивизиясы келіп жетті. Оған Черкасск корғанысын талкандап, одан орі Жетісу майданындағы ак гвардияшылар болімшелерімен косыла отырып. Верный мен Ташкентке шабуыл жасау тапсырылды. 1919 жылы 14 казанда Черкасск корғанысы қүлатылды. Черкасск қорғанысының батырларымен бірге ак гвардияшыларға карсы Шығыс Қазақстанның «Тарбағатайдың қызыл та\ сүнкарлары» атты партизан отрядттары ерлікпен шайкасты. 22 жоне 25-ші Чапаев дивизиясының. Орал мен Орынборды корғаудағы қаһармандык күресі тарих беттерінде оркашан сактадады. 1919 жылы жазда Шығыс майдандағы Колчак оскерінің негізгі күшінің жеңілуі Батыс. Солтүстік жоне Солтүстік-Шығыс Қазакстан мен Жетісуды жаудан азат етсге жағдай жасады. 1919 жылдың аяғында Қазакстанның негізгі болігі ақгвардияшылардан тазартылды. 1920 жылы наурызда Қазақстанда азамат соғысының ең соңғы майданы - Солтүстік Жетісу майданы жойылды. Азамат соғысы казак халқы мен Қазақстанның копүлтты халыктарына шексіз кайғы-касірет окелді. Азамат соғысы жылдарында зкономиканы, материалдык ресурстарды соғыс 224

жағдайына жүмылдыру мақсатымен төтенше шаралар, яғни «әскери коммунизм» саясаты ендірілді. Осы саясаттың негізінде нарықтық, тауар-ақша қатынастарына шектеу салынып, ынталандырудың орнына экономикалық әдістен тысқары бүйрық-нүсқау берушілік пен әміршілдік жүйе қалыптасты. Экономикалық өмірді толығымен қоластына алып, түрпайы күйге келтіру, оның барлық саласына теңдесі жоқ мемлекеттік бақылауды күшейту жаппай теңгермешілікке көшу т.б. әрекеттердің бәрі социализмнің теңдік идеясының іске асуы ретінде түсіндірілді. Ауыл шаруашылығында «соғыс коммунизмі» саясаты ауыл шаруашылығы өнімдерін даярлауда салғырттық жүйеніендірумен сипатталды. Егіншілікпен айналысатын шаруашылықтардан астық өнімдері қолма-қол тәркіленді. 1920 жылы мамырдың ортасында азық-түлік комитеттеріне түскен қүпия нүсқаудың негізінде азық-түлік диктатурасы қалыптасты. Нүсқау бойынша 1920-1921 жылдары жүргізілген азық-түлік науқанында Сібірден 110 млн. пүт мал азықтық астық алынған болса, оның 35 млн. пүты, яғни үштен бірі солтүстік-шығыс Қазақстанның үлесіне тиді. Осындай шындыққа жанаспайтын тапсырмалар Батыс Қазақстанға да жүктелді. Орал губерниясындағы қуаңшылық салдарынан егін дүрыс шықпай қалып, 1920 жылы олардан 1,5 млн. пүт астық алынып, губернияның өзінде астықтың жетіспеушілігі 2-2,5 млн. пүтты қүрады. «Әскери коммунизм» саясатының тәжірибесі Батыс Қазақстанды (Орынбор, Ақтөбе, Бөкей губернияларын) және Ақмола облысының бір бөлігін азықтүлік дағдарысына душар етті. 1917 жылдан 1921 жыл аралығында бүл жердегі егіс көлемі 55% қысқарып кетті. Аймақтағы азық-түлік тапшылығы 10,7 миллион пүт астық болды. Ашаршылыққа үшырап, өлім аузында отырғандардың саны 1,4 миллион адамға жетті. Ауылдарда, деревнялар мен станицаларда мемлекеттік күштеу саясатына наразылық күшейді. 1920 жылы «Комунистерсіз Кеңестер үшін», «Салғырт жойылсын», «Коммунистік азық-түлік диктатурасы жойылсын» деген үрандармен Қазақстанның көптеген аймақтарында бүлік шықты. 1920 жылы Семей облысында, Павлодар уезінде большевиктерге қарсы ірі көтерілістер болып, бүл аудандар 10 мың «халық көтерілісшілері әскері» бақылауында қалды. 1921 жылы «Сібір шаруа одағы» көтеріліске шығып, Батыс-Сібір аймағы мен 225

Солтүстік Қазақстан өңірін шарпыды. Оған қатысушылардың саны 30 мыңға жетті. Халық шаруашылығын милитаризациялау, экономиканы әміршілдік жүйенің қалыптасуы, еңбекті әскерилендірген түрде үйымдастыру, үлестірмелі өдіс, бүқараның қайыршылануы, осының бәрі сайып келгенде, большевиктер басқарған Кеңестердің социалистік қоғамды басқару әдісіне дайын еместігін көрсетті. 9.2. 1921 жылғы ашаршылык. Жер-су реформасы Соғыс зардаптары, осы жылйардағы түрлі табиғат апаттары (қуаңшылық және т.б.) және ақылға сыймайтын адам төзгісіз экономикалық саясат ауыл шаруашылығын дағдарысқа үшыратты. 1914 жылдан 1922 жылға дейін егістік алқабы екі есе (3,6 млн. десятинадан 1,6 млн. десятинаға дейін) төмендеп, өнімнің жалпы түсімі үш есе азайды. Мал шаруашылығы да өте қиын жағдайда қалды. 1914 жылдан 1922 жылға дейін ірі қараның саны 2,1 миллион басқа, жылқы 2 миллионға, үсақ мал 6,6 миллионға, түйе 300 мың басқа азайды. Барлық мал басы осы жылдары 10,5 миллионға кеміп кетті. Ауыл шаруашылығын жүтатып кеткен осындай апат елді жаппай ашаршылыққа үшыратты. Жергілікті жерлерден түскен мәліметтерге қарағанда, 1921-1922 жж. Орынбор губерниясында445 мың адам, Қостанайда 225 мың, Оралда 400 мың, Ақтөбеде - 360 мың, Бөкей губерниясында 100 мың адам аштыққа үшырады. Ал бүкіл республика бойынша 2 миллион 300 мың адам ашаршылық қасіретіне душар болды. Аштан өлу мен ауруға үшырау, сондай-ақ халықтың ашаршылық жайлаған аудандардан жаппай жөңкіліп көшуі халықтың санын күрт азайтып жіберді. 1914 жылы Қазақстан аумағында 4 811662 адам түрса, ал 1922 жылы бүл көрсеткіш 3 705 963 болды. 1921-1922 жж. Қазақстанда жер-су реформасы жасалды, осының негізінде, бір кезде Сібір жөне Орал казак өскерлері үшін тартып алынған Ертіс және Жайықтың оң жағалауы, сондай-ақ Жетісу мен Оңтүстік Қазақстандағы қазақ жерлерін қайтару көзделді. Шаруалар барлығы 1 миллион 385 мың десятина жерді пайдалануға қайтарып алды. Ауылдарда кеңес өкіметін нығайту жөне мемлекеттік жөне шаруашылық қүрылысқа қазақ еңбекшілерін тарту мақсатында 1921 жылы 226

қүрылған «Қосшы» одағының ( «Кедейлер одағы») атқарған рөлі зор. Оның басты міндеттері: еңбекшілердің таптық сана-сезімін көтеру, олардың мүдделерін қорғап, кеңес өкіметінің саясатына баулу. Байлар, кулактар және еңбек етпей пайда табатын адамдар немесе бөтеннің еңбегін қанаушылар одаққа қабылданған жоқ. 1921-1922 жж. болған жер-су реформасы аграрлық салада патшаның отарлық саясатына күйрете соққы берді, қазақ және орыс еңбекшілерін социалистік қүрылысқа тартуға, жүмысшылар мен қазақ шаруаларының, өзбек, дүнған диқандарының одағын нығайтуға, үлттық келісімді күшейтуге жәрдемдесті. 9.3. Жана экономикалық саясат Қазақстанда қалыптасқан жағдай бүкіл елді қамтыған экономикалық және саяси дағдарыстың жалпы көрінісі болатын. 1921 жылы ақпан айының басында В.И.Ленин «Шаруаларға қатысты тезистердің бастапқы жобасында» азық-түлік салғыртын азық-түлік салығымен ауыстыру мәселесін қойды. Социализмнің экономикалық іргетасын қалауда ірі өнеркәсіпті жаңа технологиялық негізде қалпына келтіріп, қайта қүру керектігін, ол үшін ең алдымен жүмысшыларды азық-түлікпен, өндірісті шикізатпен қамтамасыз ету мақсатында қайткен күнде* ауыл шаруашылығын өркендету қажеттігін көрсетті. Партияның X съезінде (1921 жылғы 8-16 наурыз) жаңа экономикалық саясатқа (ЖЭС) көшу проблемасына басты назар аударылды. Азық-түлік салғырты азық-түлік салығымен алмастырылды, еңбек міндеттілігі жойылды, сауда еркіндігіне, жерді жалға беруге, жалдамалы жүмыс күшін пайдалануға рүқсат етіліп, кооперацияны дамытуға жол берілді, шаруашылық есепке көшу кең етек алды. 1922-1924 жж. ақша реформасы табысты аяқталды. Еліміз әлемдік ақша нарығында жоғары бағаланатын, түрақты валютаға ие болатын болды. Фабрика, зауыттар мен өзге де кәсіпорындарда еңбекақы төлеу қолға алынды. Сауда қайтадан жандана түсті. Бүл орайда жеке меншік секторлар қарқынды дами бастады: мысалы, қаланың жеке сауда есебінен сауда айналымы 85% қүраса, мемлекеттік сауда небөрі 2% ғана болатын. 2 2 7

Жаңа экономикалық саясат 1924-25 жылдары өзінің нәтижесін берді. 1925 жылдың аяғында өнеркәсіп өнімдерін өндіру 1920 жылмен салыстырғанда 5-6 есе өсті. Өнеркәсіп кәсіпорындарының 60 %-інен астамы іске қосылды, ал 1921 жыл бүл 21% болған еді. Көлік қатынасы қалпына келтірілді. Бүрынғы магистральдардан басқа, жаңадан Петропавл - Көкшетау, Славгород - Павлодар, Омбы теміржолдары саласында Семей бөлімшесі іске қосылды. Ертіс, Сырдария, Жайық өзен порттары арқылы жүретін байланыс жолдары дамыды. Республиканың ауыл шаруашылығы айтарлықтай дами бастады. Eric көлемі 3 млн. гектарға өсіп, астықтың жалпы түсімі соғысқа дейінгі деңгейге жетсе, мақтадан түскен өнім соғысқа дейінгі кезеңнен асып түсті. Мал шаруашылығының саласы дағдарыстан шыға бастады. 1922 жылмен салыстырғанда мал басының өсуі екі есеге артып, ол 26 миллионнан асты. Ойыл, Темір, Қоянды және басқа жәрмеңкелер калпына келтірілді, олардың жалпы саны 128 жетіп, 20-23 миллион сомның көлемінде сауда айналымын жасады. Осылайша, халық шаруашылығы дағдарыстан шыға бастады. Нарық пен тауар-ақша байланысына жол беріліп, жеке меншік қатынастарының жүйесі көп қырлы сипат алды. Әртүрлі меншіктің болуы (мемлекеттік, жеке меншік, мемлекеттіккапиталистік, кооперативтік және т.б.), олардың өзара бәсекелестігі мен үдайы өндірістің өзара тәуелділігі халық шаруашылығының қарқынды дамуына көп септігін тигізді. Өкінішке орай, 1927 жылы большевиктердің әкімшілікәміршілдік жүйесі жаңа экономикалық саясаттың қол жеткен жетістіктерін жоя бастады. 30-шы жылдардағы жантүршігерлік оқиғаның алғашқы көрінісі ірі байлардың шаруашылығын тәркілеу заңы болатын. Осы жылдары тәркілеуге 700 шаруашылық жатқызылғанымен, шын мәнінде Қазақстанның бүкіл түрғындары зардап шекті. Мал шаруашылығының жүйесі, үдайы өндірістің өндіріс қүралдары мен қажетті азық түлік өнімдерін өндіру ырғағы бүзылды. «Қанаушы байлардан» қүтқарамыз деген миллиондаған адамның тіршілік тынысы болып отырған қалыптасқан өмір салты мен шаруашылық жүйесін бүзу елге үлкен қайғы-қасірет алып келді. Салық салу мен ауқаттылардың мал-мүлкін төркілеуге қарсы халықтың наразылығын (көшіп кету, бас котерулер) Ішкі істер Халық комиссариаты (НКВД) органдары қатал түрде басып-жаншыды. 2 2 8

Осы жылдары әкімшілік жаза (тәркілеу, айыппүл, сайлау құқығынан айыру жэне т.б.) мен қылмыстық жауапкершілікке (қамауға алу, жер ay дару жэне т.б.) 56 498 адам тартылды. БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің 1930 жылғы қаңтардағы бюро мәжілісінде1928 жылдың 1 қазанынан 1929 жылдың 1 желтоқсанына дейін 277 адам ату жазасына кесілгені хабарланды. Тек үш округ бойынша (Ақмола, Петропавл жэне Семей) 1928/29 және 1929/30 жж. 23 миллион сом айыппүл салынып, мүлкі тартып алынған, 54 мың мал басы, 630 мың пүт астық қоры, 258 әртүрлі қүрылыстар тәркіленген. 9.4. Мемлекеттік күрылыс 1918 жылы 12 мамырда РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесінің қаулысымен үлттар жөніндегі Халық Комиссариатында Қырғыз (Қазақ) бөлімі қүрылды. 1919 жылы 10 шілдеде РКФСР ХКК шешімімен Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқау жөніндегі Революциялық комитет қүрылды. В.И.Ленин қол қойған декретте Қазревком өлкені жоғарғы әскери-азаматтық басқару органы делінген. Қазақ өлкесін басқарушы жоғарғы орган Қазревкомның қызметі ауқымды әрі жан-жақты болды. Ол өлкені интервенттер мен ақ гвардияшылардан азат етуде Қызыл Әскерге көмек беруге, мемлекетті басқарушы органдардың қызметін нығайтуға, азат етілген аудандардың жүмысын жаңғыртуға, өнеркәсіп пен көлік қатынасын қалпына келтіруге, мәдениетті дамытуға баса назар аударды. Оның негізгі қызметі қазақ еңбекшілерін мемлекеттік қүрылысқа тарту және Қазақстанда Кеңестердің Қүрылтай съезін шақыруға дайындық жүмысын жүргізу болатын. Қазақстанды басқару алғашқы кеңестік комиссар С.С.Пестковскийге жүктелді. Сонымен қатар, Ревком қүрамына С.Меңдешев, Ә.Жангелдин, А.Байтүрсынов, В.Лукашев, Б.Қаратаев тәрізді белгілі қоғам қайраткерлері енді. Ревкомның қарамағына Астрахань губерниясы жэне Орал, Торғай, Ақмола мен Семей облыстары кірді. Іс жүзінде Ақмола мен Семей облыстары 1921 жылдың бірінші жартысына дейін Сібір ревкомының қарауында болып келген еді. 1920 жылы 9 наурызда ревком «Алаш Орда» үкіметін тарату жөнінде шешім қабылдады. Қазревкомның органы ретінде «Үшқын» («Искра») газеті шықты, тек Ақтөбе уезінің өзінде 300 жаңа мектеп ашылды, өлкенің бірқатар қалаларында мүғалімдер даярлайтын мектептер жүмыс істеді. 2 2 9

Қазревкомның басты міндеті өлкенің автономия алуына байланысты дайындық жүмысын жүргізу еді. 1920 жылы 26 тамызда В.И.Ленин мен М.И.Калинин «Автономиялық Қырғыз (Қазақ)) Кеңестік Социалистік Республикасын қүру туралы» БОАК пен РКФСР ХКК декретіне қол қойды. БОАК (Бүкіл одақтық Атқару Комитеті) мен РКФСР ХКК декретінің бірінші тармағында: «Автономиялык Қырғыз (Қазақ) Кеңестік Социалист Республикасы РКФСР-дің бөлігі ретінде қүрылсын» деп жазылды. Республиканың аумағы 2 миллион шаршы шақырымды қүрады, халқының саны 5 миллионға жуық болды, оған Семей, Ақмола, Торғай және Орал облыстары, Маңғыстау уезі, Закаспий облысындағы Красноводск уезінің 4-ші және 5-ші Адай болыстары, Астрахань губерниясының Синеморье облысы, Бөкей ордасы (Бөкей даласы) және қазақтар мекендейтін 1-ші және 2-ші Приморье окугіне жататын бүрынғы қазыналық салық төленетін жерлерінің аумағы қарады. 1920 жылы 22 қыркүйекте БОАК өзінің жаңа декретімен Қазақ АКСР қүрамына Орынбор губерниясын енгізіп, Орынбор қаласын оның астанасы етті. Жетісу және Сырдария облыстары Түркістан Кеңестік Федеративтік Республикасының қүрамына жатты, бүл аталған республика 1918 жылы 30 сәуірде Ташкентте өткен Түркістан Кеңестерінің Ү съезінде қүрылған болатын. Оның қүрамында Түркістан болды, ал Хиуа мен Бүхара енген жоқ. Декретте Түркістан республикасы ның қүрамындағы қырғыз (қазақ) территориясының республика қүрамына кіруі сол түрғындардың өз тілегі бойынша шешіліп отыр делінген. 4-12 қазанда, Орынбор қаласында Қазақ АКСР Кеңестерінің Қүрылтай съезі өтті. Съезд жоғарғы өкімет органдарын республиканың Орталық Атқару Комитеті мен Халык Комиссарлары Кеңесін сайлады. ҚазАКСР Орталық Атқару Комитетінің төрағасы болып С.М.Меңдешев, ал ҚазАКСР Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы болып В.А. Радус-Зенькович сайланды. Съезд Қазақ АКСР еңбекшілері қүқықтарының Декларациясын қабылдап, ҚазАКСР-дің қүрылуы конституциялық түрде жарияланды, мемлекеттік билік пен мемлекеттік басқарудың орган дары, жер саясаты, азаматтардың негізгі қүқықтары мен міндеттері, сайлау жүйесі мен оның принциптері, сот жүйесін үйымдастыру және оның қызметі айқындалды. Қазақтың кеңестік үлттық мемлекеттігін жариялаудың саяси мөні оте зор. 2 3 0

Қазақ халқы бүл актіні ғасырлар бойы аңсаған арманы мен отаршылдыққа қарсы үзаққа созылған күресінің жеңісі деп біліп, үлттық қайта өрлеу жолына жасалған алғашқы қадам ретінде қабылдады. 1922 жылы 30 желтоқсанда Мөскеуде өткен Кеңестердің Бүкілодақтық бірінші съезі Кеңестік Социалистік Республикалар Одағын жариялады. Алғашқыда ол төрт республиканы, атап айтқанда, РКФСР, УКСР, БКСР, ЗКФСР (Грузия, Әзірбайжан, Армения) қамтыды, Қазақстан РКФСР қүрамында болды. 1921 жылы қаңтарда Қазақ АКСР ХКК «Қырғыз (қазақ) және орыс тілдерін қолдану төртібі туралы» декрет қабылдады. Декрет Қазақ АКСР заңдарын, губерниялық үйымдардың нормативтік актілерін казак және орыс тілдерінде жариялаудың қажеттігін сол мекеменің істі қай тілде жүргізетіндігіне байланысты қарастырды. 1923 жылы 22 қарашада Қазақстанның ОАК (Орталық Атқару Комитеті) «Іс қағаздарын қырғыз (казак) тілінде жүргізу туралы» декрет қабылдады. 1921 жылы Қазақстанның солтүстігі мен батысында, Батыс Сібірді межелеп бөлу жүргізілді, Орта Азйяның үлттық-аумағын межелеп бөлу және казак жерлеріне қосуға үлкен дайындық жүмыстары жүргізілді. 1924 жылы 27 қазанда КСРО ОАК сессиясында Өзбек КСР-ын оның қүрамына Тәжік АКСР-ы; Түркімен КСР-ын күру; Қара-Қырғыз автономиялық облысын РКФСР қүрамына енгізу; Қазақ АКСР, оның қүрамына Қарақалпақ автономиялық облысын енгізу туралы шешім қабылданды. Үлттық-аумақтық межелеу нәтижесінде Сырдария облысына қарайтын Қазалы, Акмешіт, Түркістан, Шымкент уездері және Әулиеата уезінің үлкен бөлігі, Ташкент уезінің бір бөлігі және Мырзашөл уездері, Самарканд облысына кіретін Жизақ уезінің алты көшпенді болыстары Қазақстанға қарайтын болды. Жетісу облысында Алматы, Жаркент, Лепсі, Қапал уездері, Пішпек уезінің Георгиевск, Шу, Қара Қоныс болыстары қарады. Қазақстан аумағы 1920 жылы 2 млн. шаршы шақырымнан 1925 жылы 2,8 млн. шаршы шақырымға кеңейді, республика өзінің аумағы жағынан КСРО-да екінші орын алды. Егер межелеп бөлуге дейін Қазақстанның мемлекеттік шекарасы (Қытаймен Зайсан көлі ауданында) аз ғана аумақты алып жатса, енді шекара 2200 шақырымға дейін созылды. ҚазАКСР-ына оңтүстік аумақты қосқаннан кейін оның халқының саны 4,8 млн. адамнан (1920 ж.) 6,5 млн. адамға (1925 ж.) өсті. 1926 жылғы 2 3 1

халық санағы бойынша қазақтар Қазақстан түрғындарының 61,3 % қүрады. 1925 жылы 9 ақпанда Қазақ АКСР ОАК астананы Орынбордан Ақмешітке көшірді. 1925 жылы 15-19 сәуірде республиканың жаңа астанасында Қазақстан Кеңестерінің Ү съезі өтті. Онда халқымыздың байырғы атауы - қазақ атауы қалпына келтіріліп, Қырғыз АКСР-ы Қазақ АКСР етіп өзгертілді. Съезд республика астанасы Ақмешіттің атын Қызылорда деп өзгертті. 1928 жылы аудандарға бөлу қайта қаралды. Республика басқарудың бес сатылы жүйесінен (ауыл-село-болыс-уездгуберния-орталық) төрт сатылы (ауыл- село- аудан- округорталық) басқару жүйесіне көшті. Республика бір автономиялық облысқа, 13 округке және 192 ауданға бөлінді. 1929 жылы Қазақ АКСР астанасы Қызылордадан Алматыға көшірілді. 1936 жылы 5 желтоқсанда КСРО Кеңестерінің YII1 Төтенше съезі кеңес мемлекетінің жаңа Негізгі Заңы КСРО Конституциясын қабылдады. Қазақ АКСР-ы одақтас республикаға айналды. 1937 жылы қабылданған Қазақ КСР Конституциясы бүкіл елімізде, сондай-ақ біздің республикада социализмнің негізі қаланды, өндіріс қүрал-жабдықтарына қоғамдық меншік пен шаруашылықты басқаруда жоспарлы жүйесі қалыптасты, адамды адамның қанауы жойылып, тең қүқықтық қатынастар қалыптасты. Халықтар ынтымақтастығы орнады, экономика мен мәдениетті көтеру жүзеге асты деп мәлімдеді. Бір жағынан қарағанда, мүның бөріне үлт-азаттық күрес дем берді десек, екінші жағынан ол халықтың әділдікке, ізгілікті қоғамға деген сенімі деп білеміз. Экономика мен мәдениеттегі жетістіктерге оңайлықпен қол жеткен жоқ. Әміршілдік жүйе қалыптасты. Мал-мүлкінен айырылған көшпенділер мен жартылай көшпенділер өнеркәсіп орталықтарының маңына шоғырланып, отырықшы түрмыссалтына ауысуға мәжбүр болды, онда жүмысшыларды азды-көпті азық-түлікпен қамтамасыз етті. Өнеркөсіп жүмыстарынан төжірибесі жоқ қазақтар амалсыз қара жүмысшы болып, өртүрлі ауыр жүмыстарды істеді. 2 3 2

9.5. Индустрияландыру жылдарындағы Қазақстан өнеркәсібінің калыптасу ерекшеліктері және дамуы Қазақстан өнеркәсібін дамытуда индустрияландыру жылдары батыл қадамдар жасалды. Индустрияландыруды жүзеге асырудың негізгі принциптері мен әдістері бүкіл елімізде бірдей болғанымен, Қазақстанда өте қиын жағдайда жүрді. Деректерге қарағанда оның себептері көп. Үлттық кадрлар мәселесі баяу шешілді. Сауатсыздар қатарынан кәсіби деңгейі жоғары жүмысшыларды тәрбиелеп шығару өте қиын болды. Мамандыққа оқып-үйрету ресейлік кәсіпорындарда және орыс тілінде жүргізілді. Сондай-ақ жалпы экономикалық қиыншылықтар, жаппай ашаршылық және оның салдары халықтың мәдени деңгейіне әсерін тигізбей қойған жоқ. Әрине, Қазақстан үкіметі түйықтан шығудың жолын іздеп әртүрлі шараларды жасады, бірақ ол нәтиже берген жоқ. Мысалы, 1923 жылы қазақ тілі мемлекеттік тіл болып жарияланды. Мемлекеттік аппаратты қазақтандыруға үлкен мән берілді, жергілікті халықты мемлекеттік және әкімшілік қызметке тарту қолға алынды. Қүжаттарда келтірілген мәліметтерге қарағанда, бүл науқан нәтиже бере қоймаған. Мамандар мен жүмысшыларды республикадан тыс жерден тартуға тура келді, оларға әлдеқайда дүрыстау еңбек және түрмыс жағдайы жасалды. Осыдан келіп үлтаралық шиелініс пайда болды. Тіпті қазақтарды жер қазу жүмысына да алмаған фактілер болған. 1925 жылы желтоқсанда БК(б)П-нің XIҮ съезі болып, елдегі индустрияландыру бағытын айқындады, яғни республиканы жедел түрде аграрлық саладан өнеркәсіптік салаға айналдыруға кірісу керектігі айтыЛды Қазақстандағы индустрияландыру аумақты жаппай геологиялық барлаудан, теміржол қүрылыстарын салудан басталды. Социалистік индустрияландырудың алғашқы объектісі ретінде Қазақстанды Орта Азияны және Сібірді қосатын Түрксіб теміржолы салынды. Бүкілодақтық Халық Шаруашылығының Кеңесі (БХШК) геологиялық барлау басқармасының мөліметі бойынша елімізде мыстың, қорғасынның, мырыш кендерінің мол қоры бар екендігі анықталды. Мүнайдың жаңа кендері ашылды. Пайдалы қазбалардың мол қоры Қазақстанда ауыр индустрияны дамытуға негіз болды. Әсіресе көмір, мүнай, қара және түсті металдар 2 3 3

өндірілді. Бүл салалар үзақ уақыт бойына республиканың өндірістік қуатын айқындады. Қазақстанның индустриалдық дамуының ерекшелігі өнеркәсіптің жаңадан қүрылуында. Ақша қаражатын бөлуде күрделі қаржының басым бөлігі 83,2% ауыр өнеркәсіпке салынды, оның ішінде түсті металға барлық күрделі қаржының 44,5%, мүнайға - 20 %, көмірге 15,3%, химия өндірісіне - 4,8 %, электр энергетикасына 8,5% жүмсалды. Ең алдымен байланыс пен транспорт мәселесін шешу керек болды, себебі алғашқы салынған өнеркәсіп кәсіпорындары шикізат көзі табылған жерлерден жүздеген шақырым қашықтықта орналасқан еді. Сондықтан жаңа теміржол тарту өте қажетті іс болатын. Үзындығы 1500 шақырымға созылған Түркістан-Сібір теміржолы қүрылысының тарихи маңызы зор. Оның қүрылысына 200 млн. сомдай қаржы бөлінді. Бүл ірі магистраль белгіленген мерзімнен 17 ай бүрын іске қосылды. 1930 жылдан бастап Түркісіб бір жағынан Оңтүстік -Шығыс Қазақстан аудандары мен Сібірді, екінші жағынан елдің еуропалық бөлігі мен Орта Азияны жалғастырды. Түркісібке байланысты алғашқы салынған ірі өнеркөсіп көсіпорны - Қосқүдық орман өнеркәсіп шаруашылығының кәсіпорны. Соғысқа дейінгі бесжылдықтарда ашық кен орындарында қазіргі өмірге сай ірі кәсіпорындар салынды. Атап айтқанда, Шымкент қорғасын, Ащысай полиметалл, Балқаш мыс қорыту зауыттары, Ақтөбе химия комбинаты, Алтай кенінің түсті металл зауыттары, электр станциялары, Қарағанды тас көмір шахталары, тамақ өнеркәсібінің кәсіпорындары. Қазақстан түсті металл шығарудан одақ колемінде екінші орынға, ал мүнай ондіруден үшінші орынға шықты. 1940 жылы Қазақстанда 2,5 мың ірі өнеркөсіп кәсіпорындары салынды. Индустрияландыру жылдарында жеңіл өнеркәсіпті дамытуда елеулі қадамдар жасалды. Ескі кәсіпорындарды қайта қүрумен қатар жаңалары да салынды. Олар Оралда, Ақтөбеде, Семейде, Петропавлда түрғызылды. Оңтүстік Қазақстан өңірінде Алматыда, Шымкентте, Жамбылда. Қызылордада жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарының қүрылысы басталды. Алматыда аяқ киім жөне тігін фабрикасы, Шымкент пен Түркістанда мақта зауыты іске қосылды. Петропавлда, Оралда, Алматыда, Қостанайда, Шымкентте, Ақтөбеде, Павлодарда жаңа техникамен жабдықталған азық-түлік өнеркөсібінің көсіпорындары қайта салынды. Жамбыл, Мерке, 2 3 4

Талдықорған қант зауыттары өз шикізаттарын пайдаланатын болды. Сонымен қатар индустрияландырудың кері өсері де болды. Бүл үлкен қаражатты қажет етті, оны тек ауыл шаруашылығы мен ішкі заемдар есебінен толықтырып отырды. Одақ көлемінде жүрген индустрияландыру нәтижесінде Қазақстан өнеркәсібі тек шикізат көзі ретінде қалып қойды. Мүнай, газ, металл өңдейтін кәсіпорындар мен машина жасау, станок, прибор, автомобиль жасау кәсіпорындары салынған жоқ. Қазақстандағы үздіксіз миграция үлғайды. Олар Ресейден, Украинадан, Белоруссиядан және т.б. аймақтардан келген қоныс тебушілер болды. 1928-1939 жж. Қазақстандағы қала түрғындарының саны солардың есебінен күрт өсіп, ол көрсеткіш 1,8 млн. адамға жетті. 20-30-шы жылдардағы ашаршылық пен миграция нөтижесінде Қазақстандағы жалпы қазақ түрғындарының саны 1939 жылы 38 %-ке дейін төмендеді. 9.6. Күштеп үжымдастыру - казак халкының касіреті Қазақстандағы әміршілдік жүйені нығайту 1925 жылы күзде өлкелік партия үйымын басқаруға келген Ф.Голощекиннің есімімен тығыз байланысты. Голощекин Қызылордаға келісімёң. «қазақ ауылын кеңестендіру» үранымен ауылда тап күресін шиеленістіру бағытын таңдап алды. «Кіші Октябрь» саясатын жүргізу үшін саяси-идеялық негіз жасалды. Ф.Голощекинге наразы болған үлттық жетекшілер Т.Рысқүлов, С.Сөдуақасов, С.Сейфуллин, С.Қожанов, Ж.Мыңбаев қуғынға үшырады. 1928 жылдың аяғында алғашқы рет Голощекиннің саяси қарсыластарын қамауға ала бастады, олардың қатарында А.Байтүрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Жүмабаев болды. Екі жылдан кейін М.Тынышпаев, Ж.Досмүхамедов, X. Досмүхамедов және басқа көптеген қазақ зиялыларының өкілдері түтқынға алынды. Голощекин Қазақстанға оппозицияны жойып, өзінің «Кіші Октябрь» саясатын жүзеге асыруға кірісті. 1926-1927 жж. егістік және жайылымдық жерлер қайта бөлініске түсті. 1360 мың десятина шабындық пен 1250 мың десятина айдалған жерлер ауқатты шаруашьілықтардан тартып алынып, кедейлер мен орташаларға бөліп берілді. Алайда бүл шара ешқандай нөтиже берген жоқ. 2 3 5

1927 жылы желтоқсанда БК(б)П ХҮ съезі болды, ол тарихта үжымдастыру съезі деп аталады. Оның шешіміне сөйкес қысқа мерзімде, 1932 жылдың көктеміне дейін елдің ауыл шаруашылығы енді жеке меншік емес үжымдық шаруашылыққа - колхозға (үжымдық шаруашылыққа) бірігуі тиіс болды. Қазақстандағы үжымдастыруды 1932 жылдың көктеміне қарай бітіру жүктелді. Үкімет жергілікті түрғындардың түрмыс-салт ерекшеліктерімен есептеспестен үжымдастыруды күш салу әдістерімен, жедел қарқынмен жүргізді. Егер 1928 жылы Қазақстан шаруашылықтарының 2% үжымдасса, 1930 жылы сәуірде бүл 50,5%, ал 1931 жылы қазанда 65% болды. 1931 жылдың күзіне қарай республикадағы 78 ауданның (барлық аудан саны 122 болған) 70-де 100%-ке дейін түтін басы үжымдастырылған. Зорлық-зомбылық пен қатаң әрекеттердің негізінде жүргізілген үжымдастыру процесі заңсыз қамауға алу, сайлау қүқығынан айыру, көшіріп жіберу, атып тастау тәрізді қиянатпен қатар жүрді. Тек 1933 жылы Қазақстанның ГПУ (Мемлекеттік саяси басқарма) органдары 21 мың адамды қамауға алды. Үжымдастырумен қатар кулактар мен байларды тап ретінде жою шаралары жүзеге асырылды. 1928 жылы 27 тамызда Қазақстанда Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесі «Ірі байлардың шаруашылықтары мен жартылай феодалдарды төркілеу және жер аудару туралы» декрет қабылдады. Осының нәтижесінде байлардың шаруашылығы тәркіленіп, өздерін жер аударып жіберді. 1928 жылы 30 тамызда «Бай шаруашылықтарын тәркілеу мөселесі бойынша ОАК мен ХКК қаулысын жүзеге асыру жөнінде нүсқау» шықты, онда көшпелі аудандардағы 400-ден аса, жартылай көшпелі аудандарда 300-ден аса ірі қарасы бар байлар өлеуметтік қауіпті адам ретінде төркілеуге және жер аударылуға жатады деп көрсетілді. Бүрын дөрежесі болған адамдар да мүліктік жағдайына қарамастан жер аударылды. 1928 жылы 17 қазанда «Жартылай феодалдық ірі байларды төркілеу мен жер аударуға қарсылық көрсеткені үшін қылмыстык, жауапкершілік» туралы ҚазАКСР ОАК пен ХКК қаулы қабылдады. Байлардың шаруашылықтарын төркілеу мен оларды тап ретінде жою жөнінде Е.Ерназаров басқарған Орталық комиссия қүрылды. 657 ірі бай жер аударылды. 1928-1929 жж. 1027 бай шаруашылығы 23 6

жойылып, 145 мың мал басы және ауыл шаруашылық қүралдары тәркіленіп, колхоздарға берілді. 1930 жылы қаңтардың аяғында республиканың 60 шақты астық және мақта аудандарында ресми мәліметтерге қарағанда «бай-кулактардың» 3,1 мьгң шаруашылығы жойылды. ОГПУ ГУЛАГ (Мемлекеттік Саяси Басқару органдары. Лагерьлердің Мемлекеттік Басқармасы) бөлімінің мәліметі бойынша 1930-1931 жж. Қазақстаннан «кулак ретінде жер аударылған» шаруалардың саны 6765 адамға жетті. Орал, Сібір сияқты Қазақстан аумағын сталиндік террорлық диктатура ондаған мың шаруаларды «жер аударатын» мекеніне айналдырды. 1932 жылы 1 қаңтарда республикадағы арнайы комендатуралардың есебінде 46091 отбасы, яғни 180015 адам түрған. «Конфискеленгендер» каторгалық жағдайда үсталды. Тек қана 1932-1933 жж. Солтүстік Қазақстанда 55441 айдалушының өлуі бекер емес. Кулактарды қудалау саясаты шаруаларды да жаппай саяси қуғын-сүргінге үшыратты. 1932 жылы 7 тамызда «Мемлекеттік кәсіпорындардың, колхоздар мен кооперациялардың мүліктерін қорғау және қоғамдық (социалистік) меншікті нығайту туралы» заң қабылданды, онда ату жазасы қарастырылды, ал «жүмсартылған» жағдайда, мүлкін тәркілеп, 10 жыл түрмеге қамау жазасына кесілетін болды. Заңсыздық әрекеттердің алғашқы кезінен-ақ 33345 адам сотталды. Тәркіленгендердің тағдыры басқа да қылмыстық баптармен үласып жатты, бірақ ешқашан соттың нақты істі талқылауы болған емес. Бәрін де «үштік» шешті. Кейбір мәліметтер бойынша үш жыл ішінде, яғни 1929 жылдан 1933 жылға дейін ҚазАКСР ОГПУ (Мемлекеттік саяси басқарма органдары) «үштігімен» 22935 адамға қатысты 9805 іс қаралып, оның 3386 ең жоғарғы жаза ату жазасына кесіліп, ал 13151 адам 3-10 жылға дейінгі мерзімге сотталып, концлагерьге жабылды. Қазақстанда кулак ретінде жойылған адамдардың саны белгісіз, бірақ аздаған мағүлматтардың өзінен-ақ бүл жантүршігерлік оқиғаның теңдесі жоқ зауал әкелгені белгілі. 1938 жылдың 1 шілдесін дейін елде арнайы қоныс аударылғандардың саны миллион адамға жетті (1934 жылға дейін «кулак ретінде жер аударылған» шаруалар арнайы қоныс аударушылар деп аталды, ал 1934-1944 жж. оларды еңбек 2 3 7

қоныстанушылары, 1944 жылдан арнайы қоныстанушылар деп атаған). 1938 жылдың аяғына дейін концлагерьлерде 1 317 195 адам, колонияларда - 355 243, түрмелерде 350 538 адам қамалды. Әлемде адамгершілікке қарсы жасалған сүмдықтардың рекордтық көрсеткішіне жеткен сталиндік режимді тек фашистік Германия ғана басып озды. Дәстүрлі тәжірибені күйрету мал шаруашылығы саласына үлкен апат әкелді. 1928 жылы республикада 40,5 млн. мал басы болса, ал 1933 жылдың 1 қаңтарында небәрі 4,5 млн. мал басы ғана қалды. Түйе өсіру шаруашылығы мүлдем қүлдырады: 1928 жылы 1042 мың бас болса, 1935 жылы түйенің саны 63 мыңға әрең жетті. Мүндай шаралар, ақыр соңында 1930-1932 жж. ашаршылык қасіретіне алып келді. Ашаршылықтан республиканың 2,1 миллион адамы қырылды. Қазақ зиялылары бүл жонінде дабыл қақты. Тиісті сатыларға жіберілген хаттар мен үсыныстар әдеттегідей жауапсыз қалды. Республиканы жайлаған аштық туралы хабар қүпия үсталды. Тек соңында Түрар Рысқүловтың Сталинге жазған хаты және аштықтың қасіретін баяндаған «бесеудің хаты» деп аталатын зиялылардың талап-тілегі белгілі болды. Ашаршылық бүкіл Қазақстанды жайлады. Мысалы, КСРО Мемлекеттік жоспарлау комитетінің халық шаруашылығына есеп жүргізетін Орталық басқармасының мәліметі бойынша Қазақстаннан 1,3 миллион адам көшіп кеткен. Олардың 616 мыңы кері оралмады. Бүрынғы халықтың саны тек 40 жылдан кейін, яғни 1969 жылы қалпына келтірілді. Үжымдастыру қасіреті қазақтарды шет елдерге көшіп кетуге мәжбүр етті, мысалы, қазір Қытайда Імлн. 70 мың, Моңғолияда 137 мың, Түркияда 120 мың қазақтар түрады. Сондай-ақ, қазақ диаспорасы Ауғанстан мен Иранда, Батыс Еуропа мен Солтүстік Америкада бар. Қазіргі кезде Қазақстаннан тыс жерлерде, яғни КСРО-ның бүрынғы 14 мемлекетінде және 25-тен астам шет мемлекеттерде 4,5 миллион қазақтүрады. Заңсыздыққа жаппай жол беру, күш қолдану, зорлықзомбылық жергілікті түрғындардың үлкен наразылығын туғызды. Үжымдастыру саясатымен жергілікті жерге келген партия қызметкерлері қарулы қақтығыстарға тап болды, тіптен оларды жазалаған жағдайлар да жиі болған. Басмашылар қозғалысы оріс алды. Бүқараның жаппай наразылығының нөтижесінде 1930 2 3 8

жылдан 1938 жылға дейін Қазақстанда 700-ден астам шаруалардың толқулары болған. Созақ, Абыралы, Ырғыз, Маңғыстаудағы толқулардың өткір сипат алғаны соншалық, оны басуға әскери бөлімшелер шақырылды. Шаруалардың кез келген наразылығы мен қарсы сөйлеуі «бандиттік немесе контрреволюциялық» әрекет ретінде айыпталды. Наразылық білдіргендерді жазаға тартуға бүкіл репрессия аппараты тартылды, атап айтқанда, әскер, Ішкі істер Халық Комиссариаты, милиция, сот. Тек ГПУ (Мемлекеттік саяси басқарма) органдары ғана қозғалысқа қатысқандары үшін 5551 адамды соттап, оның 883-ін атып өлтірген. Күштеп үжымдастыру мен отырықшылыққа қазак зиялыларының өкілдері қарсы шықты. Ғалым әрі агроном ретінде Ә.Бөкейханов қазақтарды отырықшылыққа біртіндеп кошіруді үсынды. С.Сәдуақасов: «Өркениеттің фі мал шаруашылығымен айналысуды жоққа шығармайды, қайта оның өркендеуіне мүмкіндік туғызады» деп атап көрсетті. Т.Рысқүловтың КСРО БОАК-нің сессиясында сөйлеген сөзінде белгіленген нормаға сәйкес қазақтардың жеке меншікте 6-7 ғана мал басын үстауы олардьщ жағдайын өте нашарлатады деп ашық айтты. Тіпті И.Сталиннің өзі «Табыстан бастың айналуы» деген 1930 жылы «Правда» газетінде жарияланған мақаласында үжымдастыруда орескел қателіктердің кеткенін мойындады. Белгілі ағылшын-американ тарихшысы Роберт Конквест: «Қазақстанда партиялық басқару жүйесі үстірттілігімен ерекшеленеді» деп атап корсете отырып, 30-шы жылдардағы ашаршылықты «қазақтардың орасан зор қайғы-қасіреті» деп бағалады. Шын мәнінде адам өмірін аяққа таптаған, көшпенділердің сан ғасыр бойы қалыптасқан өркениет ерекшеліктерін жоққа шығарып, адамзатқа жат саясат жүргізген большевиктердің бет-бейнесі ашылып қалды. 9.7. 1937-1938 жж. саяси куғын-сүргін Социалистік қоғамды нығайту барысында Сталиннің тап күресін күшейту туралы түжырымы репрессиялық, яғни қуғынсүргін бағдарламасының негізіне айналып, «халық жауларын» әшкерелеумен айқындалды. «Партия мен халыққа жат элементтер» ең алдымен партияның өз арасынан және өзгеше ойы бар зиялылылар қатарынан іздестірілді. 2 3 9

Қоғамдық санаға эсер ететін механизмдер жасалды. 30-шы жылдардың басында Маркс, Энгельс, Ленин идеяларының догмасы айқындалып, Сталиннің жеке басына табынуы қалыптасты. Оны «барлық кезде халқымыздың үлы көсемі» деп атауды партия басшылыққа алды. Жаппай қуғын-сүргін саясатын жүзеге асыру үшін қүқықтық негіз қалануы керек еді. 1926 жылы РКФСР Қылмыстық кодексінде контрреволюциялық қылмыстың 17 түрінің 12-ісінде ату жазасын қолданды. 1934 жылдан бастап қылмыстық зандар жиі өзгерістерге үшырады. Нәтижесінде, кеңес өкіметіне қарсы үйымдар мен террорлық әрекеттерді тергеу үшін 10 күннен аспайтын мерзім белгіленді; 1937 жылы НКВД органдары түтқындағыларға «күш көрсетуге» рүқсат алды, үкімге шағым жасау мүмкіндігі жойылып, өлім жазасының үкімдері дереу орындалатын болды. КСРО НКВД жүйесі қайта қаралып, оның кадрларынан соттан тыс органдар қүрылды. Ерекше мәжіліс, «үштіктің», содан кейін «екеудің» кеңесуімен жүзеге асты. 1937-1938 жылдардағы респрессия дауылының күшеюіне БК(б)П Орталық Комитетінің 1936 жылы 29 шілдеде барлық партия үйымдары атына жіберген қүпия хаты себеп болды, онда «жауға қатысты қырағылық пен көрегендік» жүмысының барысында орын алған кемшіліктерді жою талаптарын барынша күшейту міндеті қойылды. БК(б)П Қазөлкеком бюросы бүл хатты 1936 жылы 5 тамызда жөне 1 қарашада екі рет қарады. Хатты талқылау нәтижесінде партия қатарынан 43 контрреволюциялықзиновьевшілдер әшкереленіп, қудаланды. 1937 жылы ақпан-наурызда Мәскеуде БК(б)П ОК-нің Пленумы өткізіліп, онда «жапон-неміс-троцкийшіл агенттердің зиянкестігі, жасаған қастандығы мен тыңшылық өрекеттерінің сабақтары» және Сталиннің «Троцкийшілдер мен өзге де екі жүзділердің әрекеттері мен партия жүмысындағы кемшіліктер» туралы баяндамасы тыңдалды. Пленум елде саяси қуғын-сүргін нағыз қызған шақта өткізілді. Партиядағы демократиялық негізді дамытуға шақырды және осыған байланысты партия комитеттері партия мүшелерін «өзара сын» жүмысын бақылағансып қүпия өсек тасуға мөжбүр етті. «Зиянкестік сабақтары» БК(б)П Қазак, өлкелік комитетінің Бюросында түрақты түрде қаралып түрды. Республиканың ірі қүрылыстары мен көсіпорындарының басшылары Я.И.Михайленко, П.П.Спиридонов, А.И. Кельмансон, М.Г.Грольман, П.К.Поддубный, Н.М.Прасолов жөне тағы басқа 2 4 0

көптеген адамдардың «зиянкестік» әрекеті талқыланды. «Үлтшыл-фашизммен» айыпталған М.Ғатаулин, А.Асылбеков, С.Нүрпейісов, К.Сарымолдаев, Ү.Қүлымбетов, Ғ.Тоғжанов жөне т.б. азаматтар бірінен кейін бірі қамауға алынды. Мөскеуде Н.Нүрмақов, Т.Рысқүлов, Ә.Бөкейханов, С.Қожанов түтқындалды. 1938 жылы ақпанда Қазақ КСР ішкі істер халық комиссары Л.Б.Залиннің орнына жіберілген С.Ф.Реденс республика басшыларын қамауға алуды аяқтады. Барлық облыстық, қалалық, аудандық партия комитеттерінің хатшылары түгелдей дерлік, барлық халық комиссарлары мен облыстық атқару комитеттерінің, оның ішінде әсіресе аудандық атқару комитеттерінің төрағалары түрмеге қамалды. Тіптен осыған дейінгі тыңшы жендеттердің өздері де қүрбан болды. Мысалы, Қазақстандағы облыстық «үштіктердің» 24 мүшесінің 15-і репрессияға үшырады. Саяси-қуғын-сүргін науқанында тек басшылар мен зиялылар қауымы ғана емес, қарапайым адамдар да зардап шекті. Біздің мыңдаған отандастарымыз адам төзбейтін қасіреттерді бастарынан кешірді. Әлі де толық емес мөліметтер бойынша 1920 жылдан 1953 жылға дейін 110 мың адам саяси қуғын-сүргінге үшыраған (бүгінде олардың 96 мыңы ақталды). Қазақстанда түратын барлық халықтардың өкілдері де саяси қуғын-сүргіннің қүрбаны болды: қазақтар (35-40 %), поляктар (2%), кәрістер (1,5-2%), еврейлер (2%-ке жуық), сондайга^. белорустар, татарлар, мордвалар, үйғырлар, өзбектер, молдавандар, латыштар, финдер, әзірбайжандар, шешендер, балқарлар, армяндар жөне т.б. 1934-1938 жж. БК(б)П қатарынан 30 387 коммунист қуылды (ал партиядан шығарылу деген сөз ерте ме, кешпе, өйтеуір НКВД-ның ерекше назарында болатындығын білдіретін). 1935-1938 жж. партиядан шығарылған 25 833 адамның 8,5 мыңына «халық жауы» деген кінө тағылды, бүл 1938 жылы қатарында 48 мың коммунисі бар бүкіл Қазақстан партия үйымдарының 17 % еді. Үжымдастыру, кулактарды қудалау, сондай-ақ «халық жауларымен» күресу барысында КСРО НКВД (Ішкі Істер Жөніндегі Халық Комиссариаты) лагерьлері Бас басқармасы небір зүлымдық өрекеттер жасады. 1940 жылы ГУЛАГ (лагерьлердің мемлекеттік басқармасы) қурамында 53 лагерь болса, 1954 жылы оның саны 64-ке жетті. 1930 жылы 241

лагерьлерде 179 мың түтқын болса, 1940 жылы олардың саны 1 344 408 адамнан, ал 1953 жылы 1 727 970 адамға дейін жетті. 1930 жылы 13 мамырда КСРО ХКК қаулысымен Қарлаг қүрылды, Қарақаралы округінің аумағында оған 110 мың гектар жер бөлінді, Қарағанды лагерінің басқармасы Қарағандыдан 45 шақырым жердегі Долинка селосында орналасты. 1937-1938 жж. мүнда 43 мың түтқын үсталды. 1931 жылдан 1960 жылға дейін Қарлагта 1 миллион адам отырған. Қазақстан» аумағында Қарлагтан басқа АЛЖИР, Дальний, Степной, Песчанный, Камышлаг, Ақтөбе, Жезқазғанлаг, Петропавл, Өскемен, Луговой, арнайы Кеңгір т.б. лагерьлер орналасты. 9.8. XX ғасырдың 20-шы және 30-шы жылдарындағы Қазакстаннын іиәдени дамуы Кеңес өкіметі мәдени салада да стратегиялық міндеттер қойды: атап айтқанда, дәстүрлі түрмыс-салтынан бас тарту; атеизм; мемлекеттік және партиялық аппаратқа қажетті таңдаулы кадрларды даярлау. Бүл процесті жүзеге асыруда білім беруге зор көңіл бөлінді. 1919 жылы 26 желтоқсанда В.И.Ленин РКФСР халықтарының арасында сауатсыздықты жою туралы Халық комиссарлар кеңесінің декретіне қол қойды. Осыған сәйкес республиканың 8- ден 50 жасқа дейінгі сауатсыздары өз еркімен не орысша, не қазақша сауат ашуы тиіс болды. 1920 жылы шілдеде сауатсыздықты жою жөнінде Бүкілресейлік төтенше комиссия қүрылып, 1920/21 оқу жылында Қазақстанда 2412 пункт жүмыс істеді. Онда 72 232 адам оқыды. 1924 жылы сәуірде еңбекшілердің қолдауымен Қазақ АКСР-нда «Сауатсыздық жойылсын» қоғамы жүмыс істеді. Бірақ сауатсыздықты жою процесі оте баяу жүрді, 1928 жылдың аяғында республикада барлығы 25% сауатты болса, қазақтар арасында бүл көрсеткіш 10% қана болды. 1930 жылы қаңтарда О.Жандосовтың басшылығымен өлкелік мәдени жорық штабы үйымдастырылып, округтардағы, қалалар мен аудандардағы, поселкелердегі жергілікті штабтарға сауатсыздықты жою міндеттелді. 1930 жылы 11 ақпанда Қазақ АКСР ОАК сауатсыздықты міндетті түрде жою туралы декрет қабылдады. 1930 жылы 1 сөуірде республика бойынша 3285 сауатсыздық жою пункттерінде 350 мың адам оқыса, оның 247650-і қазақтар болатын. 1926-1939 жылдары 9-49 жас 2 4 2

аралағындағы Қазақстан халқының сауаттылығы 25,2 пайыздан 83,6 пайызға өсті, оның ішінде ерлердің сауаттылығы 35,5%-тен 90,3%-ке, әйелдердің сауаттылығы 14,5%-тен 75,8% -ке көтерілді. 1926 жылы мамырда республиканың Халық Комиссарлар Кеңесі «Қазақ АКСР бірыңғай еңбек мектептерінің жарғысын» қабылдады. Мектеп қүрылысында бгржылдық және екі жылдык мектептердің үлесі азайтылып, «үш жылдық» және «төрт жылдық» бастауыш мектептердің саны артты. Ересектерге арналған мектептер мен мектеп-интернаттар, жүмысшы факультеттері (рабфак), шаруа жастарының мектебі ашылды. 1925/26 оқу жылында республика бойынша 3344 мектеп болса, оның тек 111-і жетіжылдық және екінші деңгейдегі тоғыз сыныптық болды. Ондағы 17720 оқушының 3048-і қазақтар. Бастауыш мектептерде 215 142 оқушы оқыды, бүл барлық оқушылардың 92%, олардың 67 769-ы, яғни 31,5% казақтар. Қазақ мектебі тек сан жағынан ғана емес, сапа жағынан да артта қалды. Ауылдарда үзақ уақыт бойы тек оқып жаза алатындай дәрежеге жеткізетін екі, үш, тіпті біржылдық шағын мектептер сақталды. 1930 жылы 27 тамызда ҚазАКСР ОАК пен ХКК жалпыға бірдей бастауыш білім беру жүйесін енгізу туралы қаулы қабылдады. Қазақ тіліндегі оқулықтар шыға бастады. Оның авторлары А.Байтүрсынов, Ж.Айманов, С.Сейфуллин болды. Қазақ тіліндегі бірінші алгебра оқулығын Қ.Сәтпаев, географияны Ә.Бөкейханов жазды. 1928 жылы желтоқсанда Қазақ ОАК-нің сессиясы заң жүзіңде қазақ алфавитін араб әрпінен латын әрпіне ауыстырды. Бүл тілді дамытудағы үлттық дәстүрлер мен мәдениетке жасалған үлкен соққы еді. Мектептерді одан өрі дамыту үшін, енді педагог кадрларын даярлауды жан-жақты қолға алуға тура келді. 1925 жылы республикада 14 педтехникум және бірнеше халыққа білім беретін институттар ашылды: Орынборда орыс тілінде сабақ жүретін Халыққа білім беретін практикалық институт, Халыққа білім беретін Қазақ институты (КИНО) және Халыққа білім беретін Татар институты (ТИНО), аралас институттар Семейде, Алматыда, Ташкентте болды. 1925 жылы Халыққа білім беретін Қазақ институты Қызылордаға көшірілді. Алғашқыда оны 10 адам бітірді. Қазақстан үшін жоғары білімді мамандар негізінен Ташкентте, Мәскеуде, Ленинградта даярланды. Қазақтың бірінші жоғары оқу орны Ташкенттегі Қазақтың халық ағарту институтының негізінде ашылған Қазақ мемлекеттік 2 4 3

педагогикалық институты болды. 1928 жылы ҚазПИ Алматыға көшірілді, 1935 жылы оған Абай есімі берілді (қазіргі Қазақ үлттық педагогикалық университеті). Қазақстанда жоғары білім беруді дамытуда БК(б)П ОК-нің шілде (1928 ж.) және қараша (1929 ж.) Пленумдарының шешімдері ерекше рөл атқарды. 1929 жылы Орталық Комитеттің нүсқауымен Алматыда Зоотехникалық жөне малдәрігерлік институты, Қазақтың ауыл шаруашылығы институты (1930), Алматы медицина институты (1931), Қазақ мемлекеттік университеті (1934) ашылды. Ғылыми мекемелерді қүру жөнінде шаралар іске асырылды. Қазақстанның табиғаты мен тарихын зерттеу жөніндегі мекемені қүруға талпыныс республикада 1919 жылдың желтоқсанында басталған. ОрынбЬрда Қазақ әскери комиссариаты штабының жанында Тарихи-статистикалық бөлім ашылды. 1920 жылы 20 сөуірде бұл бөлім қысқартылып, оның қызметкерлері Қырғыз ревкомының халық ағарту бөліміне ауысты. Онда Ғылыми комиссиясы, кейін Ғылыми бөлімі қүрылды. Қазақ АСКР-і қүрылғаннан кейін ғылым, өнер және мүрағат мәселелерін жүргізу Халық комиссарлар Кеңесінің Ғылыми секторына берілді. Ол 1921 жылы қайта қүрылды. Халық ағарту комиссариатының Академиялық орталығы, Орталық өлкелік мүрағат 1921 жылы қыркүйекте 1919 жылы қүрылған Орынбор-Торғай губерниялық мүрағатының негізінде үйымдастырылды. Төмендегідей ғылыми мекемелер пайда болды: Өсімдіктерді қорғау станциясы (1924), Ветеринарлық-бактериологиялық институт (1926), Тыңайтқыш және аграрлық топырақ зерттеу институты (1926), Санитарлық-бактериологиялық институт (1925). Республикада ғылымның дамуындағы маңызды кезең 1932 жылы наурызда Алматыда КСРО Ғылым академиясының түрақты базасының қүрылуы еді. Тарих мәселелерімен КСРО Ғылым академиясының Қазақстандық базасы айналысты. Оның қүрамына 1936 жылы Үлттық мәдениет институты (1934 жылы ашылған) қосылды, тарих, қазақ тілі, әдебиет пен фольклор секторлары жүмыс істеді. Республиканың әртүрлі аудандарында этнографиялық жөне археологиялық зерттеулер қолға алынды. 1935 жылы профессор С.Аспендияровтың басшылық етуімен екі бөлімнен түратын «Деректер мен материалдар негізіндегі Қазақстанның өткендегі тарихы» атты деректі жинағы жарық көрді. Бүл Қазақстан тарихы бойынша «Ежелгі кезеңнен бергі Қазақстан тарихын» зерттеген түңғыш ғылыми еңбек болып 244

саналады. 1938 жылы КСРО Ғылым академиясының Қазақстандық базасы негізінде КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалы қүрылды. Қазақстанда театр және музыка өнері дамудың жаңа сатысына көтерілді. 1926 жылы 13 қаңтарда қазақтың бірінші кәсіби театрының ашылу салтанаты болды. Оны Ж.Шанин басқарды. Осы күні кешкі сағат 18-де театрдың ашылу мерекесіне арналып Көшке (Қошмүхамед) Кемеңгерүлының «Алтын сақина» атты пьесасы қойылды. Қазақтың үлттық театрын ашқан кейбір тарихи деректерде қате көрсетіліп жүрген М.Әуезовтің «ЕңлікКебегі» емес, «Алтын сақина». Оның аталмай кету себебі, автор «халық жауы» болып атылып кеткен. 1933 жылы 5 қыркүйекте Ю.Л.Рутковскийдің басшылығымен Республикалық Орыс театры ашылды. Жас әртістердің, әншілердің, музыканттардың кәсіби шеберлігін арттыру және кадрлар даярлау мақсатында 1923 жылы республикада бірінші музыкалық-драмалық техникум, 1933 жылы музыкалық әртістер студиясы ашылды. 1934 жылы 13 қаңтарда музыкалық студия Қазақ мемлекеттік музыкалық театры болып қайта қүрылды. Бүл қазіргі Абай атындағы Академиялық опера және балет театры. Е.Брусиловскийдің «Қыз Жібегі» бірінші қазақ операсы. 1934 жылы сазгер А.Жүбанов басқарған Қүрманғазы атындағы оркестр қүрылды. Музыкалық мәдениеттің дамуы мен өнердің кәсіби кадрларын даярлауда басты орталық болған Қазақ мемлекеттік филорманиясы 1935 жылы ашылды. Халық арасында өнерімен кеңінен танымал, атақты домбырашы, үлы Қүрманғазының шәкірті Дина Нүрпейісова қазақ өнерінде өзіндік із қалдырушылардың бірі болды. 1937 жылы Алматыда тарихта бірінші рет Үйғыр музыкалық-драма театры қүрылды. 1937 жылы Қызылорада Корей театры ашылды. 1938 жылы мамырда Мәскеуде атақты әнші К.Байсейітова КСРО әртісі атағын алды. 1933 жылы республика суретшілерінің Одағы шаңырак. көтерді. Қазақтың кәсіби бейнелеу өнерінің орталығы П.Г.Хлудовтың шеберханасы болды. Оның шәкірттерінің бірі, бірінші қазақ суретші Әбілхан Қастеев. Кейін ол Қазақстанның халық суретшісі атағына ие болды. 1938 жылы Алматыдағы театр-көркем сурет училищесі бірінші студенттерін қабылдады. Халық музыкасының мүрасын, халық әншілерінің, музыканттары мен композиторларының шығармаларын жинастыруда үлты поляк, көрнекті музыка зерттеушісі әрі 2 4 5

композитор А.В.Затаевич зор үлес қосты. Ол 2300 қазақ әндері мен күйлерін нотаға түсірді. 1925 жылы Затаевич өзінің «Қырғыз халқының 1000 әні», ал 1931 жылы «Қазақ халқының 500 әндері мен күйлері» кітаптарын шығарды. 1932 жылы ол бірінші рет қазақ халқы өнерінің тарихында республика халық әртісі атағына ие болды. 1925 жылы Парижде өткен Бүкіләлемдік бейнелеу өнерінің көрмесінде әнші Әміре Қашаубаев үлкен жетістікке жетті. Өзінің асқақтаған, өуелете салған қазақ әндерімен жюри мүшелерін таңғалдырып, екінші жүлдені жеңіп алды. Париж газеттері әншінің өнерін жоғары бағалап, оның орындауындағы үш ән таспаға жазылып алынды. 1927 жылы Әміре Франкфурт-на Майне қаласында өткен Бүкіләлемдік музыкалық көрмеде де ғажап өнер көрсетті, ол Германияның бірқатар қалаларында гастрольдік сапарда болды. Республикада көркемдік мөдениеттің даму деңгейін көрсететін өнердің бірі кино болды. 1934 жылы Алматыда республикалық хроникалықдеректі фильмдер студиясы ашылды. 1938 жылы «Ленфильм» қазақтың бірінші дыбысты фильмі «Амангелдіні» түсірді. 20-30 жж. экономика, мемлекеттік қүрылыс саласындағы сияқты мәдениет саласында да күрделі қайшылықтарға толы қүбылыстар орын алды. Мәдениетті жасау мен тежеу қүбылыстары бір мезгілде қатар жүрді. 1940 жылға қарай еңбекке қабілетті халық арасында сауатсыздықты жою аяқталса, екінші жагынан үлттық мәдениет өзінің тамырынан, әлемдік өркениет жетістіктерінен қол үзді. Репрессиялық, әміршілдік жүйе ешкімді де аяған жоқ, қазақ зиялылары өкілдерінің көбі бірінен кейін бірі саяси қуғын-сүргіннің қүрбаны болды. Қазақ халқының үлттық мәдениетінің гүлденуі үшін соншалықты қажет болған сарқылмас зор мүмкіндіктері аяққа тапталды. 9.9. Қазақстан Үлы Отан соғысы жылдарында (1941-1945 жж.) 1941 жылы 22 маусымда фашистік Германия КСРО жеріне опасыздықпен шабуыл жасады. Гитлершіл Германия басшыларының негізгі мақсаттарының бірі кеңес елін «басқаруды жеңілдету» үшін оны бөлшектеп тастау болатын. «Барбаросса» жоспарына сөйкес Қазақстан жері былайша бөлінуге тиіс болды: Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу 2 4 6

«Гросстүркістан» қүрамына, ал Батыс Қазақстан «Идель-Орал» мемлекетіне енетін болды. КСРО-ға шабуыл жасар алдында фашистік Германия Кеңестер Одағының шекарасына техникамен толық қамтамасыз етіліп, жабдықталған әскерлерін шоғырландырды. КСРО-ға қарсы 5,5 млн. солдат пен офицерлерден түратын қүрлықтағы әскерлерін, 5 мың үшақтары мен 3,5 мың танктерін соғысқа әзірлеп қойды. «Солтүстік», «Орталық» және «Оңтүстік» деп аталатын үш әскери топ қүрылды. Финляндияның аумағындаекі фин және «Норвегия» неміс-фашист әскері орналасты. Шығыста милитаристік Жапония миллион адамнан түратын Квантун әскерін шоғырландырды. Соғыс жылдары Қазақстан Қызыл Әскердің ең озық бөлімшелері мен қүрамалары жасақталған қуатты әскери лагерьге айналды. Соғыс жылдары республика аумағында 12 атқыштар дивизиясы, 4 атты әскерлер дивизиясы, 7 атқыштар бригадасы қүрылып, майданға аттанды. Сонымен қатар әртүрлі әскер тобының 50 полкі мен батальондары жасақталды. Бүл 238- mi, 310-шы, 312-ші, 314-шы, 316-шы, 387-ші, 391-ші атқыштар дивизиясы еді. Оның ішінде республикадан бөлінген қаржы мен халықтың жинаған қаражаты есебінен қүрылған қазақтың үлттық үш атты әскер дивизиясы және атқыштар бригадасы болды. Кеңес елінің басқа да патриоттары секілді қазақстандықтар да басқыншыларға қарсы күреске шықты. Соғыс жылдары майдандағы армия қатарына 1 096 164 қазақстандық шақырылды. Арнайы қүрылыстар бөліміне және еңбек майданына 670 мың адам жіберілді. Демек, майдан мен қорғаныс өнеркәсібіне әрбір үшінші қазақстандық шақырылған. Сонымен қатар Қазақстанға эвакуацияланған және саяси қуғын-сүргінге үшыраған 1,5 миллион адам келді. Тылда командалық кадрларды даярлау қарқынды жүргізілді: негізінен жау басып алған аудандар мен майдан шебінен көшірілген 27 әскери оқу орындары соғыс жылдары 16 мың офицер даярлады. 45 мыңнан астам қазақстандық жастар әскери училищелерге жіберілді. Әскери-шаруашылық жоспарға сай экономика соғыс бабына бейімделіп қайта қүрылды. Қарағандыда жаңа кәсіпшіліктер мен шахталар, Жезді, Шығыс Қоңырат, Мырғалымсай, Найзатас кен орындарындағы қүрылыстар қарқынды жүргізілді. Бірқатар кен 247

байыту комбинаттарында, Ақтөбе ферросплав зауытында, Текелі және Өскемен қорғасын-мырыш комбинатында атқарылатын жумыстарға ерекше мән берілді. 1941-1942 жж. республикаға 220 зауыт, фабрика мен цехтар көшірілді. Өнеркәсіп кәсіпорындарын эвакуациялау 1941 жылдың аяғы мен 1942 жылдың басында үздіксіз жүзеге асты. Азық-түлік өнеркәсібі саласынан 54, жеңіл және тоқыма өнеркәсібі саласынан 53 зауыт, фабрикалар көшірілді. Олардың ішінде Мәскеу облысынан Подольский механикалық зауыты, Ивантьев тоқыма, Реутов және Краснополянск жіп иіру фабрикалары, Калинин облысындағы Осташково қаласынан былғары зауыты, Киев аяқ киім фабрикасы, Володар атындағы «Большевичка Украины» тігін фабрикасы бар. Бүл кәсіпорындар негізінен Алматыда, Оралда, Петропавлда, Шымкентте, Семейде, Қарағандыда, Ақтөбеде орналасты. 1941-1945 жж. Қазақстанда эвакуацияланғандарын қоса есептегенде, 460 кәсіпорын жүмыс істеді. Республика 1942 жылы қорғасынның одақ бойынша өндірілетін мөлшерінің 85%, көмірдің 1/8, молибденнің 60%, висмуттың 65%, полиметалл кендерінің 9% берді. Қарағанды шахтерлары соғыс жылдары 34 млн. тонна көмір өндірді, мүнай өндіру 39%-ке өсті. Жеңіске республиканың ауыл шаруашылығы еңбеккерлері де айтарлықтай үлес қосты. Қазак, КСР ауыл шаруашылығында еңбекке жарамдылар саны 1942 жылы 1939 жылғы санақпен салыстырғанда 600 мың адамға кеміп кетті. Егін алқабы 1941 жылмен салыстырғанда 842 мың гектарға өсіп, КСРО бойынша астық алқабының өсуінің 30 % қүрады. Колхоздың шаруалары жоғары саналылықты, ерен еңбек үлгісін, азаматтық қайсарлықты, мемлекеттің алға қойып отырған міндетін терең түсінетіндігін көрсетті. Мысалы, Ақтөбе облысындағы «Қүрман» колхозының звено жетекшісі Ш.Берсиев тары өсіруден әлемдік рекорд жасап, әр гектардан 202 центнерден өнім алды. Ал Қызылорда облысындағы «Қызыл ту» колхозының звено жетекшісі Ы.Жақаев та күріш өсіруден әлемдік рекордқа қол жеткізіп, эр гектардан 172 центнерден айналдырды. Бүкіл ел бойынша Ким Ман Сам, А.Дацкая, Б. Сомжібекова, С.Оңғарбаева, П.Н. Ангелина, А.Х. Жеребцов, И.Я. Кудлай, Р.И. Нежибовский, В.П. Кривич төрізді еңбек озаттарының даңқы шықты. Соғыс жылдары еңбекшілер Отанға 356,4 мың пүт астық, 241,2 мың тонна картоп, 734 мың тонна 2 4 8

шикізат тапсырды. Қазақстанның малшылары Қызыл Әскерге 110 мың жылқы, ал жаудан босатылған аудандарға 17,5 мың ірі қара, 350 мың қой, 22 мың жылқы берді. Үлы Отан соғысының алғашқы күндерінен бастап барлық майданда кеңес әскерлері қатарында мыңдаған қазақстандық жауынгерлер фашистерге қарсы ерлікпен шайқасты. Брест қамалының қорғаушылары қазақстандық В.Фурсов, К.Түрдиев, 204-ші зеңбіректі артиллерия полкінің комсоргі Ш. Чультуров соғыста асқан ерлік көрсетті. Жаппай ерлік пен батырлықтың үлгісін панфиловшыжауынгерлер Мәскеу түбіндегі шайқаста көрсетті, германдық армияны ешкім де жеңе алмайды деген аңыздың күлталқаны шықты және тез арада басып алу жоспары біржолата күйреді. 316-шы атқыштар дивизиясы 1075-ші полктің 4-ші ротасындағы жиырма сегіз панфиловшылар ерлігі бүкіл әлемге белгілі, олар Дубосеково разъезінде немістердің 18 танкісін жойып, жауды шығысқа қарай жібермей қойды. 17 қараша күні дивизия командирі, ержүрек генерал И.В.Панфилов ерлікпен қаза тапты. 17 қарашада 316-шы атқыштар дивизиясы 8-ші гвардиялық дивизия атағын алып, 18 қарашада> Қызыл Жүлдыз орденімен наградталды. 1075-ші атқыштар полкіндегі 6-шы ротаның жауынгерлері саяси жетекші П.Б.Вихревтің басшылығымен немістің бес танкісін және екі жаяу әскер взводын жойып жіберді. Ерлікпен қаза тапқан П.Б.Вихревке Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Волоколам тасжолындағы шайқаста аға лейтенант Б.Момышүлы полк командирі болып тағайындалды, оған Кеңес Одағының Батыры атағы тек 1990 жылы берілді. Мәскеу түбіндегі шайқаста Кеңес Одағының Батырлары Т.Тоқтаров, М.Ғабдуллин ерлік көрсетті, автоматшы Р.Амангелдиев (Амангелді Имановтың баласы) күші тең емес шайқаста 13 фашистінің көзін жойды. Үлы Отан соғысы тарихында Ленинградтың ерлік эпопеясының орны ерекше. Ленинградты қорғауға және блокаданы бүзуға Қазақстанда жасақталған 310-шы атқыштар, кейін 314-ші дивизия қатысты. Олар Ленинград облысының 22 елдімекендерін азат етуге қатысып, қоршауда қалған қаланың Үлкен жермен байланысқа шығуына, «өмір жолын» салуға үлес қосты. Балтық флотында қазақстандық теңізші-кировшылар жаумен жан аямай соғцсты, тек «Киров» крейсерінде 156 қазақстандық болды. Ленинград үшін шайқаста Кеңес Одағының Батыры 2 4 9

С. Баймағамбетов жау дзотының аузын кеудесімен басып, ерлік жасады. Халык акыны Жамбыл «Ленинградтык өрендерім» атты жалынды өлеңін шығарды, бұл өлең үлкен плакаттарга басылып, каланың көшелеріне ілінді. Қазактың көрнекті галымы, батыркаланы корғаушы К.Мыңбаев Жамбылга жазган хатында былай деді: «Қадірлі Жамбыл, сенің даусыңды бүкіл Ленинград естіді. Өз халкым үшін, өз акыным үшін жүрегімді мактаныш кернеп, сенің сөздерің біздің бәрімізді, ленинградтыктарды жаңа ерліктерге жігерлендірді». Майдан шебінің Сталинградка жакындауына байланысты 1942 жылы тамызда Гурьев жэне Батыс Қазакстан облыстары согыс жагдайына көшірілді. Сталинград операциясының шабуылга шығу жэне корғану согыстарына Қазакстанда жасакталган 27-ші. 72-ші жэне 73-ші гвардиялык аткыштар дивизиялары, 292-ші және 387-ші дивизиялар, 81-ші атты эскер дивизиясы, 74-ші теңіз аткыштар бригадасы, 152-ші аткыштар бригадасы, 129-шы минометшілер полкі жэне 156-шы жеке мото-аткыштар батальоны катысты. Кеңес Одағының Батыры Н.Әбдіров жэне минометші К.Сыпатаев, лейтенант Г.Рамаев Еділдегі согыста жандарын пида етті. Үлы акын Жамбылдың баласы Алгадай 7-ші гвардиялык атты әскер дивизияның 19-шы гвардиялык атты әскер полкында пулеметшілерді баскарып, Синельниково каласының түбінде ерлікпен каза тапты. Сайхын, Шоңғай, Жэнібек станцияларына неміс-фашистік авиациясының топтанып соккан шабуылынан халык шаруашылыгына 7 млн. сомныңзалалы тиді. Курск түбіндегі, Украина, Беларусь, Прибалтика, Молдованы азат ету мен Еуропа елдерін фашистік баскыншылыктардан азат етудегі шайкастарда мыңдаган казакстандықтар каза тапты. Рейхстагка Жеңіс туын тіккендердің ішінде біздің жерлестеріміз Р.Қошкарбаев пен Илья Сьяновтар бар. Жау шебінде калган көптеген казакстандыктар зор белсенділікпен партизан козгалысына катысты. Согыс жылдарында олардың саны 3,5 мыңга жетті. Олардың ішінде Қ.Қайсенов, Ә.Шэріпов, Т.Жангелдин. Ғ.Омаров, Н.Сыдыков, С. Төлешев, Г.Ахметов жэне т.б. партизандар мен партизан козгалысының басшылары болды. Олардың катарында Н.Байсейітова, Т.Жұмабаева, Ж.Акэділова тәрізді партизан-әйелдер де болды. Қазакстандыктар Жапонияга карсы Қиыр Шыгыстагы согыска да белсенді түрде катысты. Квантун эскерін талкандаганы үшін 2 мыңнан астам 2 5 0