ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ОҚУЛЫҚ

Қазақтарға қарсы хорунжий Рытов бастаған жазалаушы отряд жіберілді. Бірақта оның жасақтары талқандалып, өзі өлтірілді. 1838 жылы көктемде Кенесары өзінің қоластына Орта жүз қазақтарының басым бөлігіу біріктірді. Оның замандасы Н.Н.Середа Кенесарының қозғалысын мүқият зерттей келе былай деп тамсана жазды: «Кенесары өзінің жасақтарын керемет басқарып, оларға ғажап рух бере білді, бүл еуропа әскербасыларының қолынан келе қоймайтын іс. Даланың қүйыны секілді жолындағының бәрін жайпаған Кенесарыға ешнәрсе бөгет бола алмайды. Жасалған бөгет қайта оның намысын қайрап, бүрынғыдан бетер күш береді, ол өзінің алдына койған мақсатына жеткенше жолындағы кедергілердің бәрін жеңуге соңғы демі қалғанша күреседі. Бүл қасиеттерін көшпенділер ерекше қадірлейді, халық басшысына шын берілген, ол үшін жанын қиюдан тайынбайды». 1838 жылы мамырда Кенесары жасағы Ақмола бекінісіне шабуыл жасап, қоршауға алып, оны өртеп жіберді. Тек қорғанушылардың азғана бөлігі аман қалды. Халықтың қуатты қолдауына сүйенген Кенесары Қоқан хандығымен соғысқа кірісті. 1840 жылы Кенесары Орынбор даласы, Ырғыз бен Торғай арқылы өтіп, Қоқан хандығының аумағына басып кіріп, олардан бірқатар ірі қазақ руларын қайтарып алды. 1840 жылы қазақ мемлекеттінің қайта өрлеуіне орай азаттық соғыстың жаңа кезеңі басталды. 1841 жылы қазақ рулары өкілдерінің кеңесінде Кенесары қайта қалпына келтірілген Қазақ хандығының ханы болып сайланды. Кенесары хандық билікті орталықтандыруды күшейтіп, күресті одан әрі жалғастыру үшін берік қимыл-әрекет жасауға бағытталған бірқатар әкімшілік және сот реформаларын жүргізді. Хан жанынан кеңес қүрылды. Салық жинауға, әскери дайындыққа, дипломатиялық қатынас қүжаттарына жауапты ведомстволар үйымдастырылды. Көшпенділердің әскери тәртібін үйымдастыру қайта қаралды. Баршылық лауазымдар енді рулық тегі жағынан емес, жеке сапасына, яғни ерлігіне, әскери іс-қимыл жасау қабілетіне байланысты тағайындалды. Кенесары интенданттық қызметті де үйлестіре білді. Арнайы бөлінген адамдар әскерлердің аттарын азықтандырып, жем-шөппен қамтамасыз етті. Әскерде қатаң тәртіп орнатылды, әскери тәртіпті бүзғандар аяусыз жазаланды. Кенесары патшаның оқ ататын қаруларымен және артиллериясына қарсы найза, садақпен ғана қаруланған өз 151

оскерінің олсіз жағын коре білді. Оның үлт-азаттық қозғалыска бүкіл Қазақ даласы котеріледі деген ойы жүзеге аспады. Оған себеп болған кейбір қазақ руларының оскери орекетке араласкысы келмегендігі еді жоне елдің бір болігі олі де болса да Қокан хандығының қарауында болатын. Отаршылдар окімшілігінің назары Орынборда болған шаруалар мен солдаттардың наразылығын басуға ауғанын пайдаланған Кенесары 1841-1843 жж. Орта Азияға бірнеше жорықтар жасады. Ол Бүхара мен Қоқан арасындағы алауыздыкты тиімді пайдадана білді. Бүхар әмірін қолдап, аз уақыт ішінде Кенесары оскері Созақ, Сауран бекіністерін басып алып, Түркістанды коршауға алды. Әлсіреп қалған Қоқан бітім сүрап, қазақ жеріне таласудан бас тартты. Осы кезде Еуразия кошпенділерінің тыныштығы бүзыдды. Сібір окімшідігі оз ішіндегі бүліншілікті күшпен басып, Кенесарының ізіне түсуді қайта жалғастырды. Кенесары кошіне гүтқиылдан шабуыл жасаған казактар оның әйелін, қызы мен т\ыскандарын түтқынға алады. Кенесарының ойелі мен туысқандарын қайтару туралы жазған хатына әкімшілік керЧ жауап береді. Бүған ызаланған Кенесары Батыс-Сібір губернаторлығына шабуылды күшейтті. Кенесары окіметке жазған хатында: «Кошпенділердің жеке меншігіне тиіспеу туралы заңға карамастан уездік шенеуніктердің қоқан-лоқысына қарсы ешқандай шара қолданылмауда. заңсыз, тонау мен күш корсетуге ашық жол берілуде. Сіздердің адамдарыңыздың менің әйелімді, екі келінімді жоне қыздарымды алып кеткендеріне біраз уақыт болды. Олардың қазір қайда. не болғаны жонінде ешқандай хабар жоқ» делінген. 1843 жылы 27 маусымда 1 Николай патша қазақ даласына отряд жіберуге шешім қабылдап, Кенесарының басы үшін бойге тағайындады. 1843 жылы тамызда әскери қимылдар қайта жаңғырды. 5000 адамды басқарған полковник Визанов Сахар бекінісінен, ал басқа отрядтар Омбыдан, Петропавлдан жоне Қарқаралыдан жорыққа шыкты. Тобыд озені жағынан патшаға берілген қазақтарды бастаған сүлтан Ахмет Жанторин сүлтан карсы шықты. Түрлі амалдарды қолданған Кенесары қарсыласы Визановты обден діңкелетіп, 1843 жылдың қыркүйегінде оны Орскіге карай шегінуге можбүр етті. Күз түсіп. күннің суытуына байланысты баска отрядтар да бекіністеріне қайтты. 152

Кенесары бастаған үлт-азаттық қозғалыс 1844-1845 жылдары озінің шырқау шегіне жетті. Бүл кезеңде котеріліс қазақ даласының біраз болігін қамтыды. 1844 жылы мамырда әскери күштің басым бөлігі Кенесары көтерілісін басуға жіберілді. Оны полковник Лебедов (кейін оны Дуниковский алмастырды), соңынан генерал Жемчужников пен А.Жанторин сүлтан басқарды. Әскерлердің басшыларына Талызин: «Сіздердің алдарыңызға қойған мақсат Кенесары қарақшыларын жойып, оның кошпенділерін кері қайтару болып табылады» деп бүйрык берді. Кенесары олардан қорғана отырып, Қарақүмның ішіне қарай ығысты. Патша әскеріне жалған маневр жасап, сол жылдың шілдесінде Кенесары Жантөрин әскерін қоршап алды да талқандап жіберді. Тамыз айында Наурызбай мен Ағыбай батыр Екатерина бекінісін басып алды. Дуниковский мен Жемчужниковқа полковник Ковалевский отряды көмекке жіберілді. Бүл кезде Кенесары Мүғалжар тауына кетіп үлгердК Патша әскері кері қайтуға мәжбүр болды, енді отаршылдық әкімшілік күшті бекініс қүрылысын салуға кірісті. Кенесарыны бодандыққа, ең болмаса протекторатқа мойынүсындыру үшін елшілікке Долгов пен поручик Герн жіберілді. Бас имейтін Кенесары елшілерді қабылдаған жоқ, ол Орынбор әскери губернаторы на жазған хатында даладағы әскери бекіністерді жоюды және ауылдардағы зорлық-зомбылығын тоқтатуды талап етті. Тек осы қойылған талаптар орындалған кезде ғана келіссөз жүргізуге келісім беретіндігін білдірді. Бірақ, күш тең емес еді. 1845 жылы күзде орыс әскері мен патшаға шын берілген аға сүлтандардың отрядтары Кенесары ауылына қайтадан шабуыл жасай бастады. Көп шығынға үшыраған қазақтардың Торғай даласын тастап, Сарысу және Шу өзендерінің алқаптарына қарай шегінуіне тура келді. 1846-1847 жж. Кенесары Үлы жүздің казақтарын біріктіруге, Мерке бекінісін басып алуға, Шу өзені бойында бекініс қүрылысын салуға кірісті. 1846 жылы ол кырғыздармен бітім жасасты, алайда коп кешікпей өзара қырқыс нәтижесінде қырғыздар жағынан Жаманқара батыр, ал қазақтар жағынан Саурық батыр өлтірілді. Бүл оқиға жағдайды мүлдем шиеленістіріп жіберді. Бүл кезде Кенесары әскері қоршауға алынған еді. Генерал Вишневскийдің барлаушысы Есаул Нюхалов қырғыз манаптарымен келіссоз жүргізді. Қоқан әскерлері де ілгері жылжыды. 1847 жылы Кенесары ойламаған жерден өзінің азғантай 153

жасағымен казак-қырғыз шекарасы маңындағы Алмалысай жайлауындағы Кекілі тауында коршауда калды. Наурызбай батыр оз жасағымен коршауды бүзуға үмтылды. Кенесары оған: «Біз мүмкін қоршауды бүзып шығармыз. Ал калғандары кайтеді? Олардың борі де қырылады той. Егер хан басыммен кашып кетсем не болғаным?» деген екен. Қоршауда қалғандардың Қарасуық озені аркылы отпекші болған орекеттері сәтсіздікпен аякдалдьі. Өзеннен ог\ кезінде Наурызбай батыр қаза тапты. ал Кенесарының озі түтқынға түсті. Өлер алдында ол кырғыз манаптарына алачыздықты койып, ортак жауға бірлесіп күреселік деді. бірақ манаптар оның бүл үсынысын қабылдамады. Қырғыз Қалығүл Әлібеков оның басын шауып, кесілген басіы Батыс Сібір генералы Горчаковка апарыгі берді. Гіатша окімегі Кенесарыны олтіруге қатысқандарды марапаттады. Қырғыздар жағынан Ормон, Қалығүл, Жантай, қазактар жағынан Сыпатай мен Рүстем патша окіметінен медальдар, ақшалай жоне баска да сыйлыктар алды. Қазак халқы Кенесарыдай озінің корнекті қайраткер үлынан айырылды, бірак мүндай орны толмас окінішті олар кеш түсінді. Кенесары күресі Қазак хандығының біртүтастығын қалпына келтіруге бағытталған тоуелсіздік алу жолындағы соңғы талпыныстардың бірі болды. 7.5. XIX ғасырлың 50-ші жылдарындағы отаршылдыкка карсы көтерілістер XIX ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап Хиуа хандьны Сырдария бойы қазақтарына алым-салыктар салуды күшейтті. оларға тіпті каруланған салык жинаушыларды жіберетін болды. Арал маңы қазақтарының копшілігі Хи\а хандығын мойындамағандыктан олардың оскерлерімен жпі қақтығысча болды. Сырдарияның томенгі сағасындағы қазақтар то\с.ісіздіі і үшін күресін тоқтатқан жоқ. Батыр Жанғожа Нүрмүхамедовтың бастауымен Хиуаның оскери бекіністеріне шабуылдар жасап. оларды орасан зор материаддық шығындарға үшыратты. Жанғожа батыр Арал маңы қазақтарының то\елсіздігі үшін күреске бар ғүмырын арнаған ірі тарихп түлға. 1836 жылы Жанғожа бастаған жасақ Әмударпя мен Сырдария аральн ында орналаскан Хиуаның түракты оскерімен соғысын бастады. 1842

жылы оның оскері Хиуаның Бесқала деп аталатын бекінісін талкандап. каланың коменданты Бабажан мен оны үлы Майкараны түтқынға алды. 1843 жылы Жанғожа жасағы Қуаңдариядағы Хиуа бекінісін, ал 1845 жылы коктемде 2000 адамдық хиуа жасағының талқанын шығарды. Кенесары Қасымовпен бірлесіп, Сырдарияның томенгі сағасындағы Жаңакорған. Күмісқорған, Шымкорған, Қосқорған деп аталатын Қокан бекіністеріне шаб\ыл жасады. 1845 жылы Кенесарының отінішімен Жанғожа Қоқан бекінісінің бірі Созақты алута катынасты. 1847. 1848 жж. ол Сырдария бойындағы ең алдыңғы шеп Райым бекінісінен хиуалыктарға қарсы сокды беруде орыс оскерлеріне комектесті. Хіпалықтар амалсыздан оздерінің шекарасына шегінуге можбүр болыгі. орыс оскерлерінің шабуыл жасауынан сескеніп. бекіністер түрғыза бастады. 1853 жылы патша үкіметі Сырдарияның томенгі сағасындағы Ақмешітті басып алған сон. Сырдария оскери қорғанысы салынды. оған Райымнан (Аралдан) Акмешітке дейінгі аумак кірді. Бүл аймакта патша окіметі отаршылдық тортіп орнатты. Патшалык Ресейдің Арал оңірін жаулап алуы халықтың түрмыс жағдайын киындатты. Түрғындарға салынатын салық екі есе осіп. қазактардың шүрайлы жерлері орыстың қоныс аударушылары мен шенеуніктеріне берілді. Олардың зорлықзомбылығы хиуалық отаршылдықтан асып түспесе, кем болған жок. Мысалы, 1857 жылы 3000 казақ отбасы оздерінің атамекендерінен қуылып, олардың орнына ішкі Ресей жерінен казактар мен орыс шаруалары коныстандырылды. 1856 жылы желтоқсанда Сырдария казақтары қарулы котеріліске шықты. Оны шекті руының батыры Жанғожа Нүмүхамедов баскарды. Бүрынғы хиуалық Жаңғала бекінісі котерілістің орталығына айналды. 1856 жылы желтоқсан айының ортасында Жанғожа қарамағындағы котерілісшілер саны 1500-ге жетті. Ол 150-200 адамнан түратын жылжымалы жасақтар күрып, оны бекіністер арасына орналастырды. Котерілісшілер Қазалы форпостысын коршауға алып, солдаттар қыстағын талқандады. Тыныштығы кашқан Орынбор генерал-губернаторы Перовский Сырдария желісінің қолбасшысы Фитингофқа дереу котерілісті басуға оскери күш үйымдастыруды тапсырды. Котерілісті басуға Михайлов пен майор Булатов бастаған отрядтар жіберілді. Бірақ олардың оскери қимылдары сотсіздікке үшырады. 1857 жылдың 9 қаңтарында көтерілісті басып-жаншу үшін генерал-майор 155

Фитингофтың отряды аттанды. Оның қүрамында 300 казак, 320 жаяу әскер, оның 54-і штуцермен, бір зеңбірекпен, екі ракеталык станокпен қаруланған еді. Котерілісшілермен қақтығыс сол күніақ Арықбалық жайлауында басталды. Қүрамында 5 мың адамы бар көтерілісшілер санының басымдығына қарамастан Фитингофтың әскеріне тотеп бере алмады. Жеңіліске үшыраған көтерілісшілер бет-бетімен жан-жаққа қашты. Ал олардың ауылдарын тонаған жазалаушы отрядтар 20 мыңнан астам мүйізді ірі қараны айдап әкетті. 1860 жылы жазалаушы отряд Жақар колінінің маңындағы Қызылқүмда қоныстанған Жанғожа ауылын түтқиылдан қоршауға алып, 80 жастағы Ж. Нүрмүхамедовті олтіріп, ауылын тонап, 130 түйе, 115 жылқы, 216 ірі кара жоне 2234 қойларын тартып алды. Әлеуметтік және үлттық езгіге қарсы күрес Батыс Қазақстанда да өріс алды. XIX ғасырдың 40-шы жылдарында қазак шаруалары Есет Котібаров және басқа белсенді күрескерлердің бастауымен орынборлық жазалау отрядтарына қарсы аянбай соғысты. 1847 жылы 18 шілдеде Ембі озенінің бойында ол озінің адамдарымен Орынбор және Орал казактарының әскерлерінен қүралған, патша өкіметіне қызмет ететін аға сүлтандар басқарған жазалаушы отрядқа шабуыл жасады. Көтерілісшілер 30 адамынан айырылды, Ембі өзенінің бойымен жоғары орлеп, іздеріне түскен үкімет әскерлерінен Арыс Бүрта мен ИмешШаған жайлауларына барып бас сауғалады. Есет батыр күресті тоқтатпай, үзақ жылдар бойы патша окіметіне қарсы соғысты. Орынбор әкімшілігі Есет Котібаровты қайткен күнде де қолга түсіріп, патша өкіметінің алдында тізе бүктіруге тырысты. 1855 жылы жазда сүлтан-билеуші Жантөрин Елек озенінің жоғарғы сағасында Есетпен келіссөз жүргізді. Бірақ 8 шілде күні таңата көтерілісшілер олардың ауылына шабуыл жасап, бірнеше сүлтандар мен билерді өлтірді. Осыдан кейін орынборлық әкімшілік күресті күшейтті, 1857 жылы наурызда әскери-дала сотының үкімімен көтеріліске қатысушы үш адам атылды, 18 адам Сібірге айдалды. Жазалаушы отряд Есет Котібаровты қолдаған бірнеше руға шабуыл жасап, малдарын айдап әкетіп, мүліктерін тонады. Қиындыққа қарамастан Есет орынборлык жазалаушы мекемеге қарсы күресін тоқтатқан жоқ. Ол 1858 жылы ғана патша өкіметінің бейбіт бітім шартын қабылдады. 156

1838 жылы «Сібір қырғыздарын жеке басқару туралы Ереже» қабылданып. соған сойкес Шекара басқармасы күрылды. Оны баскаратын Шекара бастығы, торағасы жоне торт кеңесшісі жоне ол кеңесшінің бірі қазақ шенеунігінен тағайындалды. Шекара бастығы мен Шекара басқармасының торағасын патша тағайындады, ал кеңесшілерді, ерекше тапсырма жоніндегі шенеуніктер мен хатшыны тағайындау Батыс Сібір генерал-губернаторының күзыреті шешті. Шекара бастығының окілеттігі шексіз еді, ол генерал-губернатормен келісе отырып, корші мемлекеттердің окілдерімен келіссөз жүргізді, облыстағы әкімшілік билік те дивизиондық әскери бөлімді басқару жүмысы да соның қолында болды. Мүндай орталықтандырылған билік жүйесі қазақтардың отаршылдыққа қарсы күресіне жол бермеу үшін жасалды. XIX ғасырдың орта кезінде Қазақстанда ресейлік окімшілік пен қүқық жүйесін Қазақстанда одан әрі бекіте түсу үшін коптеген шаралар жасалды. 1852 жылғы жарлық бойынша адам олтіру, тонау, барымта тәрізді қылмыстарды тексеру әскери соттың қарауына берілді. Билер, айыппүл салуды қоспағанда. дүре соғу мен жеті күннен бір айға дейін қамауда үстау жазаларын қолдануға күқылы болды. Сонымен қатар би болатын адамдардың аясы шектелді. Сойтіп, Ресей қазақ даласында жалпы империялық басқарудың берік негізін қалай бастады. 1854 жылы «Сібір қазақтарына империяның жалпы заңдарын енгізу туралы» заң шыққаннан кейін империялық соттар қарауға тиісті қылмыстардың түрлері көбейді. 1855 жылы аға сүлтандарды сайлау жүйесі озгерді. Енді бүл лауазымға тек шыңғыс түкымдары ғана емес, сонымен бірге отарлық аппаратта кемінде он жыл қызмет істеген «қүрметті» қазақтар сайлану қүқығына не болды. Сондай-ақ сайлаушылар шеңбері кеңейіп, оған сүлтандар ғана емес, барлық билер мен ор болыстан жиырма депутат енгізілді. «Сібір даласындағы сайлау тортібі туралы Ережеге» жергілікті жағдайға байланысты басқа да озгерістер жасалды. Генерал-губернатордың үсынысымен бірқатар округтерді басқаруға аға сүлтандардың орнына орыстың офицер шенеуніктері тағайындалды. Сонымен, шекара билігі казақ жерін толығымен отарлай бастады. 1861 жылы «Қырғыз даласы мен Семей болысы басқарушыларын сайлау тәртібін өзгерту Ережелері» қабылданып, бүл 7.6. Ә к ім ш іл ік ж ә н е с о т р е ф о р м а л а р ы 157

лачазымға шыңғыс түкымынан баска үміткерлер қатыса алатын болды. Сайлач шылардың күрамына ор ауылдан бес окіл катысты. 1866 жылы басқарушы окілеттігі үш жылдык мерзіммен шектелді. 7.7. Қазакстан аумағын отарлау Қазактардың РесеП коластына кірген алғашкы күннен бастапақ олар болашакта Қазакстанның барлык жерін біртіндегі озіне косып алхды максат етті. Жаңадан косылған казак жерлерінде билікті нығайту үшін 1734 жылы сенаттың обер-хатшысы I Петрдің сенімді серігі И.К. Кириллов баскарған Орынбор жспедициясы үйымдастырылды. Оның комекшісі болып А.И.Тевкелев тағайындалды. Комиссияның алдына койған максаты Ресей күрамына кірген жерлерді жан-жакты зерттеп. табиғи байлыктарына барлау жасау. Орск бекінісін түрғызу. казактар мен орыстардың иеліктері арасында жаңа шекараны анықтах болатын. 1735 жылдан бастап Орынбор салына бастады. 1744 жылдан бастап ол Орынбор губерниясының, ал 1748 жылы ол Орынбор казак оскерінің орталығына айналды. Тек 1740-1743 жылдары ғана Кіші жүз бен Оңтүсгік Оралдың киылысында Воздвиженск, Рассыльный. Ильинск, Таңалык, Урязымск. Қызыл, Қаракол, Прутоярская, Нижне-Озерная, Перегибенск. Усть-Уйск, Елшан, Красногор, Губерлинск, Новосергиев, тағы баска бекіністер салынды. Орынбор губерниясының бірінші г\бернаторы генераі И.И.Неплюев ашык отарла> саясатын жүргізді, ол Әбілхайырды саяси аренадан тайдырмақшы болғандыктан, екі жакты ң арасындағы жағдай катты шиеленісті. Қазакстан тарихында елеулі озгеріс жасауға күш салған Обілхайыр ханды 56 жасында 1748 жылы И тамызда Барак сү.тган олтірді. 1748 жылы 2 казанда хан тағына оның үлкен үлы Нүралы отырды. Күрделі сипат алған саяси жағдайда Орта жүздің жерінде оскери желілерді түрғызч ресейліктердің казак да.іасын одан орі отарлау пиғылын күшейтті. Шекара желісі үш боліктен түрды: оңтүстік-батыс жағынан - Сібір далалык бекінісінен Омбы бекінісіне дейін 553 шакырымға (Горкий жслісі). Омск бекінісінен Ертістің он жағалачымен Кіші Нарымға дейін 1624 шақырымға (Ертіс желісі); Усть-Каменогорск бекінісінен Алтай 158

тауының батыс ылдиы аркылы Кузнецск бекінісі бағытында 723 шақырымға созылды. Үлы жүздің негізгі болігін бағындыру ерекше сипат адды. Оңтүстік Қазақстан руларының бір болігі Ресей коластына оз еріктерімен кірді. 1819 жылы 18 каңтарда сүлтан СүПік Абылайхан 55 462 адамымен Ресейдің қоластына карады. 1824 жылы мамырда император I Александар Жетісуда кошіп-қонып жүрген Үлы жүздің тағы да 14 сүлтанын коластына алатыны туралы келісімге кол қойды. Дегенмен, Жетісуда, Оңтүстік Қазакстанның негізгі а\дандарында Ресей империясының ықпалы жүрмеді. XIX ғасырдың бірінші жартысының аяғында Орта жоне Үлы жүздердің Ресейге қосылған аумақтарында Актау. Алата\. Қапал. Сергиополь (Аягоз). Лепсі бекіністері салынды. Осылайша патша отаршылдары Іле аумағына ығыса түсті. 1854 жылы Үлы жүздің приставы майор М.Перемышельский Верный бекінісінің іргесін калады. 1855 жылы оған Қапал приставының резиденциясы кошіріліп. Верный Жетісудың орталығына айналды. Қоқандықтар Ресейдің Жетісуға ыкпалынан сескеніп. Пішпек. Тоқмақ, Мерке бекіністерін нығайтуға күш салды. 1860 жылы орыс әскері полковник Циммерманның басшылығымен Қастек бекінісінен шығып, Шу алқабы арқылы Әулиеата, Шымкент. Ташкент бағытына бет алды. 26 тамыз күні орыс оскерлері Токмакты. ал 4 қыркүйекте бес күнге созылған шайқастан кейін кокандықтардың осы жердегі ен ірі бекінісі Пішпекті басып алды. Осыған қарамастан 22 мың әскері бар қоқандықтар Верныйға карай жорықка аттанды. Қазан айында Үзынағаш елді мекенінде олар Алатау округінің басшысы Г.Колпаковский басқарған орыс әскерімен қактығысып. 19-21 қазандағы үш күнге созылған шайқастан кейін қокандыктар талкандалды. Жергілікті казақтар коқандыктар жағында да, орыстармен де бірлесе соғысты. Тарихи одебиеттерде патша окіметінің Орта Азия мен оңтүстік Қазақстанды отарлау саясатына дүрыс баға берілмей келді. Мәселен, Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстік облыстарын патшалық Ресейдің карудың күшімен бағындырғаны тарихи шындық. Сонымен қатар, Орта Азия халықтарының басым копшілігі патшаға қатты қарсылық корсеткені де белгілі. Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстігін басып алуды патшалық Ресей екі жақтан Сырдария желісі бойымен Перовск қамалынан 159

жоне Верный бекінісінен бастады. 1839-1840 жж. В.А. Перовский бастаған хиуа экспедициясының жорығы сотсіз аяқтадды. Қокандықтардың бекінісі Ақмешітке (қазіргі Қызылорда) патша оскері екі рет шабуыл жасады. .1852 жылы болған бірінші шабуыл сотсіздікпен аяқталып, тек 1853 жылы генерал Перовский бастаған орыс оскерлері Акмешітті орең алды. Сырдария озенінің сағасынан 70-80 шакырым жердегі 1847 жылы салынған Райым бекінісі, сондай-ақ №1 форт (Қазалы). №2 форт (Қармақшы) жоне коқандықтардан тартып алынған Таушыбек (1851). Акмешіт (1853) бекіністері түрғызылғаннан кейін Батыс-сібір генерал-губернаторы Г.Гасфорттың Сырдария және Сібір әскери желілерін қосу үсынысы қабылданды. 1864 жылы коктемде полковник Черняевтің басшылыгымен Ресей әскерлері Қазақстанның оңтүстігіне кайта шабуыл жасай бастады. 4 маусым күні шешуші шабуылдан кейін Әулиеата каласын, ал полковник Веревкин оскері 12 шілдеде Түркістанды басып алды. Алғашқы жеңістерден кейін Черняев Шымкентті жаулап алуға кірісті. Қала түрғындары баскыншыларға қарсы аянбай шайқасты, мүндай қарсылықты күтпеген орыс оскері кері шегінуге мәжбүр болды. Енді Черняев Шымкентке шабуылды екі қанаттан бастады: Түркістаннан Черняевтің оскері, ал Әулиеатадан полковник Лерх әскері шыкты. 1864 жылы 22 қыркүйекте патша әскерлері Шымкентті қоршап, жойқын шабуылмен алды. Черняев бастаған патша әскері жергілікті халықты аяусыз жазалады. Черняев Шымкентті алғаннан кейін Орта Азияның ірі сауда орталығы Ташкентке аттанды. 1865 жылы 17 ма\сымда үш күнге созылған канды шайқастан кейін бүл қала да алынды. 1866 жылы қаңтарда орыс оскерлері Сырдариядан отіп, Бүхар хандығына шабуыл жасады. Бүхар әмірінің оскерін талқандап. әмірліктің жерін басып алды, бүл аумақ 1867 жылы Түркістан генералгубернаторлығының күрамына енді. Өзбектермен бірге Бүхар әмірлігінің солтүстік болігіндегі қазақтар да Ресейдің қоластына қарады. Бүрын Орта Азиядағы хандықтарға тоуелді болып келген Қазақстанның бүл аумағы Ресей империясының қүрамына кірді. Басқыншылық әрекеттердің нотижесінде Қазақстан толығымон Ресей империясының отарына айналды. 160

XIX ғасырдың 60-жылдарында Ресей империясы Қазақстанды жаулап алуды толығымен аяқтап, қазақ жерінде отаршылдық жүйені қалыптастырды. Шын монінде Қазакстанда хандық билікті жоюға бағытталған (Бокей ордасынан басқа) 1822-1824 жж. Сібір. Орынбор қазақтары туралы Жарғы патша үкіметінің және жеке казактардың да тарапынан казақ жерін ашық отарлауына жол ашып берді. Қазақ жерін басқарудың әкімшілік жүйесін енгізу империяның оз саясатын емін-еркін жүргізуі үшін қолайлы болды. Ресей үкіметі крепостнойлық (басыбайлылық) правоны жойғаннан кейін элеуметтік-экономикалық жағдайды түбірімен озгерту үшін қалалар мен сот әкімшілік жүйесіне байланысты бірқатар реформалар жасады. Капитализмнің жан-жақты дамыған жағдайында Ресей Қазақстанды басқарудың жүйесін түбірімен озгертуге кірісті. 60-шы жылдардың ортасында Орынбор және Батыс Сібір қазақтарын басқарудың әкімшілік жүйесіне өзгерістер енгізіліп, Бөкей хандығын басқарудың жүйесі қайта жасалды, Алатау округтік приказы және 1865 жылы Түркістан облысы қүрылды. Патша үкіметі Қазақ жерін басқару туралы Ереженің жобасын дайындау мақсатында 1865 жылы Ішкі істер министрлігінің, әскери министрліктің, Орынбор және Батыс Сібір өлкесі «депутаттарының» өкілдерінен қүрылған «дала комиссиясын» үйымдастырды. 1865 және 1866 жылдары комиссия Сібір және Орынбордағы қазақ аудандарын және Түркістан облысын зерттеп, Қазақ даласын басқару туралы ереже жобасын әзірледі. Бүл жобаны Ерекше комитет мақүлдады. Реформанын, негізгі мақсаты Орта Азияға одан әрі терең ену мақсатында Қазақстанды царизмнің базалық лагеріне айналдыру, алым-салықты күшейту, Қазақ жерін мемлекетік меншік деп жариялау, әкімшілік басқаруды жеңілдету мақсатында әкімшілік-аумақты анықтау, бүкілимпериялық азаматтық және қылмыстық заңдарды қолдану, соттың жаңа жүйесін қүру болатын. II Александр 1867 жылы 11 шілдеде «Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы уақытша Ережеге», ал 1868 жылы 21 қазанда «Орынбор және Батыс-Сібір генерал-губернаторлығын басқарудың уақытша Ережесіне» қол қойды. Реформаға сәйкес Қазақстанның барлық аумағы Түркістан, Орынбор және Батыс-Сібір үш генерал-губернаторлығына 7.8 . 1 8 6 7 -1 8 6 8 ж ж . ә к ім ш іл ік - а у м а к т ы к р е ф о р м а л а р 161

бөлінді. Былайша қарағанда, Қазакстан аумағы бүрынғы жүзге бөлінген қалпында қалды. Әскери және азаматтық билік түгелімен генерал-губернатор қолына жинақталды, ал Түркістан генерал-губернаторы оған коса Қытаймен және Иранмен елшілік келіссөздер жүргізу күқығына ие болды. Әрбір генералгубернаторлық қүрылым облыстардан қүралды. Орынбор губернаторлығына Орал және Торғай облыстары кірді, Батыс Сібірге - Ақмола және Семей, Түркістан генерал-губернаторлығына Жетісу мен Сырдария облыстары қарады. Бүрынғы Бөкей хандығының аумағы 1872 жылы Астрахань облысының қүрамына енді. «1868 жылғы уақытша ереже» бойынша Мангышлак приставы Орал облысының қарамағында қалып, Орынбор генераллУубернаторлыгына бағынды. 1870 жылы 2 сәуірде түрғындардың көтеріліс қаупінен сескеніп, Мангышлак приставы Орал облысынан шығарылып, Дағыстан командованиесінің қарауына берілді және ол әскери басқару жүйесіне бағынды. 1874 жылы наурызда қабылданған «Каспийдің жағалауын басқару туралы уақытша ереже» бойынша Мангышлак приставы Кавказ әскери округінің қүрамындағы Каспий әскери бөліміне багынды. Облысты әскери және әкімшілік қүзыреті бар губернатор басқарды. Ол облыс аумағында орналасқан казак әскерінің арнайы тағайындалған атаманы қызметін қатар атқарды. Ереже бойынша далалық облыстар губернаторының қызметі әскери дивизияның командирімен теңестірілді. Жетісу мен Сырдария әскери губернаторлары шекара істерімен де айналысты. Оларды әскери министрліктің нүсқауымен патшаның өзі тағайындап, өзі жүмыстан босатты, ал қалған облыстардың әскери губернаторлары Ішкі істер министрлігінің үсынысымен және әскери министрліктің рүқсатымен тағайындалды. Облыстар уездерге бөлінді, олардың жалпы саны 34 болды. Уезд бастықтары офицерлерден тағайындалды, оларды облыстық әскери губернаторлардың үсынысы бойынша Генерал-губернатор тағайындады. Уезд бастыгының жоғары және кіші лауазымдағы көмекшілері болды. Эр уезд болыстарға, ал болыстар әкімшілік ауылдарға бөлінді, өр ауылда 100-200 шаңырақ, ал болыстагы шаңырақ саны 1000-нан 2000-ға дейін, кейде 3000-ға жетті. Болыс басқарушылары мен ауыл старшиналары жабық дауыспен үш жыл мерзімге сайланды, оны жоғары түрған басшылық бекітті. 162

Сүлтандар өмірбойғы зейнетақымен қамтамасыз етіліп, барлық салық түрінен босатылды. 1867-1868 жж. реформа негізінде әскери-сот комиссиясы және уездік соттар қүрылды. Билер мен қазылар соты сақталды. Дау мәселесін шешкенде билер соты дәстүрлі қүқық пен шариатқа, ал қазылар тек шариат заңдарына сүйенді. Билер соты үш сатыдан қүрылды: бірінші саты билердің жеке дара өз соты, екіншісі билердің болыстық съезі, үшіншісі билердің төтенше съезі. Облыстық басқармалар әскери және уездік сотқа қарамайтын барлық азаматтық және қылмыстық істерді қарастырды. Өлкенің жергілікті түрғындары сатқындық жасап, үкіметке қарсылық көрсетіп, почтаға және қазыналық көлікке шабуыл жасап, телеграфты бүлдіріп, лауазымды және христиан дінін қабылдауға тілек білдірген адамдарды өлтіргені үшін әскери сот алдында жауап беретін болды. Ал жергілікті түрғындардың кісі өлтіруі, қарақшылық жасауы, барымта мен керуенге шабуыл жасауы, бөтеннің иелігіне қол сүғуы, жалған ақша шығарып, қоғам мүлкін үрлағаны, қазыналық басқарудың жарғысын бүзғаны және басқа да лауазымдық қылмыстары империяның жалпы қылмыстық заңы бойынша сотқа тартылды. Түркістан генерал-губернаторлығы малшы шаруалардан үй басынан 2 сом 75 тиын алым жинады, ал Орынбор және БатысСібір генерал-губернаторлығындағы малшылар жылына 3 сом төлейтін болды. Сырдария облысының отырықшы түрғындары үшін бүрын Қоқан хандығы белгілеген харадж бен танап алымдары ( танап десятинаның 1/8 бөлігі) сақталды. Харадж жиналған өнімнің немесе ақшаның 1/10 бөлігін қүрады. Танап өнімін тауарлай жинай алмайтын жерлерге ақшалай салық салынды. Танап алымының мөлшерін генерал-губернатор белгіледі. Жергілікті әкімшілік, почта жолдарын, көпірді, мектепті, аурухананы қаржыландыруға әртүрлі борыш салығы жүктелді. Шаңырақ санағы әрбір үш жыл сайын жүргізілді. Дін басыларының артықшылықтары мен қүқығына шек қойылды. Дін істері мәселелерімен айналысу жүмысы азаматтық әкімшілікке тапсырылды. Мешіттер, мектептер мен медреселер салу қүрылысына бақылау орнатылды. Әр болысқа сайланып қойылатын бір ғана молда үстауға рүқсат етілді, оның өзін әскери губернатордың шешімімен жүмысқа алып, болмаса шығаратын болған. Реформаға сәйкес уездік қалаларда бір мектеп пен дәрігерлік пункт ашу көзделді. 163

1867-1868 жж. Ереже тәжірибе жүргізу үшін екі жылға ғана арналған еді. Бірақ бүл «тәжірибені» жергілікті түрғындардын қолдамауына байланысты 20 жылға созылды. Қазақстан жерінің Ресей империясының мемлекеттік меншігіне айналдыру жасалған реформаның ең ауыр салдары еді. 1893 жылы 26 наурызда патшаның жарлығына байланысты Каспий теңізі де Ресейдің жеке меншігіне айналды. Әкімшілік күрылымның аумақтық принципі жерді дәстүрлі пайдалануға қайшы келді, халыққа түсетін ортүрлі борыштар мен салық салмағы ауырлай түсті. Мүндай жағдайлар жергілікті аксүйектердің қүқықтарына нүксан келтірді. Қазактар жаңа тәртіпті қабылдаудан бас тартты. 7.9. 1868-1869 жж. Орал, Торғай облыстарындағы, 1870ж. Маңғыстаудағы казактардын көтерілісі 1867-1868 жж. реформалар мен коғамдағы жаңа өзгерістер қазақтардың наразылығын туғызды. XIX ғасырдың 60-шы жылдарының бірінші жартысынан бастап Қазақстанда, әсіресе Кіші жүзде, отарлық саясаттың езгісі күшейді. Әкімшілікке бөлінудің жаңа түрі жайлымдарды пайдаланудың ғасырлар бойы қалыптасқан жүйесін бүзды. Жайлау мен қыстау әртүрлі әкімшілікке қарап, жерді пайдалану жағдайы қиындай түсті. Осының бәрі айналып келгенде, 1868 жылы Торғай жоне Орал қазақтарының көтеріліске шығуына әкеп соқтырды. Көтеріліс бытыраңқы басталып, 1868 жылдың желтоқсанынан 1869 жылдың қазан айына дейін созылды. Бүл отаршылдыққа қарсы күрес еді. 1869 жылдың коктеміне қарай котерілісшілердің қарулы жасақтары қүрылды. Наурыз айында Жем озенінің солтүстігі мен оңтүстігіндегі барлык аумақты котерілісшілер бақылауға алды. Шалқар колінің маңына жиналған котеріліс-шілерді Сейіл Түркебаев пен Беркін Оспанов басқарды. Котерілісшілер найза, қылыш соғып. қару-жарақ пен оқ-дорі сатыгі алды. Жем (Ембі) озенінің солтүстігі мен оңтүстігіндегі барлық аумақты котерілісшілер оз қарамағына алды. 1869 жылы 17 наурызда Орынбордың генерал-губернаторы Н.А.Крыжановский үкіметке котеріліс туралы ресми хабар жіберді. 27 наурызда оскери министр Милютин Крыжановскийге телеграф арқылы котерілісшілерге қарсы шаралар үйымдастыруды, патшаның да соны калап 164

отырғанын айта келіп, оз атынан мынадай жолдарды косты: «Дереу әрі батыл түрде кірісіңіз, Бас штаб тарапынан да шаралар колданылатын болады». Орынборда наурыз-мамыр айларында жаңа (4-ші) батальонды жасақтау үшін Мәскеу, Петербург, Харьков, Қазан әскери округтерінен әртүрлі рангтегі 57 офицер мен 510 атқыштар жіберілді. Дала бекіністері гарнизондарының күшін есептемегенде, барлығы 5300 адам мен 20 зеңбірек шайқасқа озір түрды. Котерілісшілердің фон Штемпель отрядымен болған алғашкы қақтығысы Ойыл озенінен 20 шақырым жердегі Жамансай жайлауында болды. 20 мыңнан астам котерілісшілер оларға бірнеше рет шабуыл жасап, оқ-дорімен жабдыкталған арбаларын талқандап, оздерін қоршауға алды. Азык-түлік тиелген 13 арбасынан, үш адамынан айырылып, бес жауынгері жараланған фон Штемпель Калмыков қамалына карай бас сауғалап шегінуге можбүр болды. Котерілісшілердің екінші тобы майор Пироговтың отрядын өкшелей қуып, Ащыбүлақ озені бойындағы шайкаста екі басшысынан айырылды. 19 мамырда Юрковскийдің отряды Ақат жайлауынан Елек қаласына қарай шегінді. Подполковник Рукин бастаған отряд та амалсыздан шегінуге мәжбүр болып, Калмыков қамалының маңына бас сауғалады. Жазалаушылар қорғанысқа кошіп, дала бекіністерінде тығылды. Көтеріліс феодалдык езгіге қарсы сипат алды. Үш мыңға жуық котерілісшілер 1869 жылдың наурызынан маусымына дейін 41 рет сүлтандар мен билердің, болыстардың, ауылдық старшиналардың ауылдарына шабуыл жасады. Котерілістің осыншама канат жайғанынан шошынған патша окіметі оны басу үшін батыл кадамдар жасауға кірісті. Жазалаушы отрядты Орал облысының әскери губернаторы Н.А.Веревкиннің озі баскарды. Ол аткыштар ротасымен және жүз елу шакты казактарымен фон Штемпельдің екі жүз казактарымен Орынбор губерниялык батальонымен бірігіп, 21 маусым күні Калмыков қамалынан шыкты. Торт күннен кейін Рукин отрядымен (барлығы 1700 каруланған адам) қосылып, Ойылдың орта ағысына карай аттанды. Көтеріліс аяусыз басыпжаншылды. Көтерілісшілердің басым көпшілігі отарлау саясатының барлық ауыртпалығын тартқан кедей шаруалар болатын. Оған рубасыларынан бастап, коғамның барлық таптары қатысты. Мысалы, сүлтан Ханғали Арсланов, Ықлас Досов котерілісшілер жасақтарын басқарды. Котерілісшілерге қосылған 165

билер мен старшиналар кібіртіктеп, күресті отаршылдармен бейбіт бітім жасауға немесе қатыгез патша шенеуніктерін жазалау сияқты әрекеттермен шектелуге итермеледі. Маңғыстау түбегіндегі котерілістің шығу себебі Орал және Торғай облыстарындағы халықтың наразылығымен үштасты. Көтерілістің шығуына пристав Рукиннің қазақтарды қорқытыпүркітіп, адайларға күшпен Ережені қабылдатып, Ембі алкабында бекіністер салып, шүрайлы жайылымдарды пайдалануға тыйым салуы себеп болды. Бозащы түбегіндегі отыздай мылтықпен қаруланған екі жүздей котерілісшілерді Досан Тәжиев пен Иса Тіленбаевтың басқаратыны туралы мәлімет Рукинге белгілі болатын. 15 наурызда подполковник Рукин 36 казакпен, 4 офицермен, Бекметов жоне Маев деген тілмәштерін алып, алпыстай адамнан топ қүрып, адайлардың кошіп-қонуын тоқтату үшін қарсы шықты. Бір апта ішінде отряд Борлы, Қүнансу, Тобеқүдық және Үсаққүдықтан ешқандай кедергісіз өтті. 22 наурызда көтерілісшілер отрядты қоршауға алып талқандады, ал жаралы Рукин озін-өзі атып тастады. Көтерілісшілер 40 шақты мылтық пен оқ-дәрілерге, аттар мен азық-түлікке ие болды. Осы шайқаста котеріліс басшыларының бірі Б.Маяев қаза тапты. Рукин отрядының талқандалуы мен Б.Маяевтің қаза тапқаны туралы хабар бүкіл Маңғыстау өңіріне тез тарады және де бүл бүкіл халықтық қозғалысқа рух берді. Александров форты мен Николаев станицасындағы, балықшылар мен балық аулау кәсіпшіліктерінің жүмысшылары котерілді. Жүмысшы-қазақтарға откен күзде Ембі уезінде үсталған адайлар келіп қосылды. Котерілісшілердің саны 10 мың адамға жетті. 1870 жылы 5 сәуірде котерілісшілер Александров форты мен Николаев станицасына шабуыл жасап, форттағы маяктарды ортеп, Томенгі бекіністі талқандады. Котерілісшілер үш күн бойына фортты қоршауда үстағанымен берік салынған бекіністі ала алмады. 9 соуірде Кавказдан граф Кутайсовтың бастауымен жазалаушы әскерлер келді, оларға «олкені тыныштандырып, кінәлілерді жазалау міндеті жүктелген» болатын. Соуірдің аяғында граф қүрамында бір зеңбірегі мен үш жаяу әскер ротасы жоне үш жүз атты оскерін алып Үстіртке карай шегінген котерілісшілердің жолын кесіп, талқандауға аттанды. Сол кезде Кавказдан жаңа оскери комек келді, ол Дағыстанда түрған әскери күш болатын. Мамыр айының аяғында Маңғыстауда 7жаяуоскер ротасы, 600 атты әскер, 4 зеңбіректі екі взвод шоғырланды. Петров пен 166

Александров порттарының арасында «Князь Горчаков», «Князь Боратынский» және басқа әскери кемелер ерсілі-қарсылы жүзіп жүрді. Кавказдан келген эскерлермен болтан шайқастан кейін Маңғыстаудан Үстіртке шегінген көтерілісшілер қиын жағдайға тап болды. Олар солтүстіктегі жазғы жайлауға, Ембіге көше алмай қалды. Ол жаққа Орынбор әскери округі жібермеді. Жан аямай қарсылық көрсеткенімен көтерілісшілер жеңіліп, көтеріліс күшпен басылды. Маңғыстауға патша әскері келіп кірді. 1870 жылы желтоқсанда қозғалыстың басшылары Досан Тәжиев, Ержан, Ертімбет Қүловтар, Иса Тіленбаев және басқалары өздерімен бірге 3 мындай шаңырақты алып, Хиуа хандығының жеріне өтіп кетті. Маңғыстауда қалған 9 мың шаңыраққа 57901 сом алым-салық салынды. Адайларға 90 мың қой соғыс салығы салынды. Көтеріліс бүқаралық сипат алғанымен, қазақ шаруалары толық біріге алмады, соның салдарынан санының басымдығына қарамастан жазалаушы отрядқа төтеп бере алмай, негізгі ошақтарын талқандауға жол берді. Көтеріліс жеке сипат алғанымен, оның географиялық ауқымы Қазақстанның бүкіл Батыс бөлігін, Солтүстік Қазақстанның бір бөлігін қамтыды, ең негізгісі «Уақытша ереженің» жедел жүзеге аспауы. 7.10. 1886-1891 жж. реформаларға сәйкес әкімшілік және сот қүрылымындағы өзгерістер 1868-1870 жж. көтеріліс патша өкіметінің 1867-1868 жж. қабылдаған «Уақытша ережесіне» сәйкес отарланған Қазақстанның әкімшілік-аумақтық, сот және шаруашылық жүйесіне енгізген айтарлықтай өзгерістеріне жергілікті халықтың қарсы шығатынын дәлелдеп берді. XIX ғасырдың 80-ші жылдарының ортасында тана Ресей тез дамып келе жатқан өнеркәсіпке қажетті шикізат беретін Қазақстанның әлеуійеттік-экономикалық дамуындағы өзгерістерді заң жүзінде бекітті. 1886 жылы 2 маусымда III Александр патшаның Түркістан өлкесін басқару туралы жарлығы бүл өлкедегі билеу жүйесін түгелдей реформалаудың алғашқы бастамасы еді. Жаңа ережеге сәйкес орталығы Ташкент болтан Түркістан генералгубернаторлыты өзіне Сырдария, Фергана, Самарқан облыстарын қосып алды. Кейінірек, 1897 жылы жаңа генерал-губернаторлықтың қүрамына Жетісу облысы қоса енгізілді. 167

1891 жылы 25 наурызда «Ақмола, Семей, Жетісу, Орал жоне Торғай облыстарын басқару туралы Ереже» қабылданды. Осы Ереже бойынша Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарын біріктіріп, орталығы Омбы қаласы болған Дала генерал-губернаторлығы қүрылды. Оның күрамына Ақмола, Семей, Орал, Торғай, 1897 жылға дейін Жетісу облыстары кірді. 1890 жылы «Каспийдің жағалауы ауданын басқару туралы уақытша Ереже» қабылданып, оның қүрамына Маңғыстау, Красноводск, Ашхабад, Теджен, Мерв уездері енді. Генерал-губернатор бүл өлкеде шексіз билік жүргізді. Оның баскару аппаратына канцелярия, облыстық әскери губернаторлар кірді. Уездерді баскару уезд бастықтарының қолына жинақталды. Оның өз көмекшісі мен канцеляриясы болды. Верный, Орал, Петропавл және Семей тәрізді ірі қалаларда дербес қалалық полиция басқармалары болса, Ақмола, Көкшетау, Павлодар, Жаркент, Қостанай тәрізді уездік қалаларда приставтар қүрылды. Ереженің негізгі мақсаты барлық жер корын мемлекет меншігіне айналдыру болатын, мүның озі тек мал бағып күнін әрең көріп отырған малшы қазақтардың түрмыс халін одан орі нашарлатып жіберді. Түтін басына салынатын алым-салық 4 сомға дейін осіп, барлық алым-салық пен борыштардың жалпы молшері жылына әр түтінге орта есеппен 10 сомға дейін жетті. 1867-1868 жж. сот пен әкімшілік жүмысындағы озгерістер мен қайта қүрулар тәжірибе ретінде енгізілген болса, енді ол 1886- 1891 жж. актілер негізінде заң жүзінде іске асырылды. 1891 жылы сот істері Ереженің 17 баптан түратын екінші боліміне енгізілді. Ол империялық соттың үлгісімен жасалды. Жалпы империялық сот жүйесі Түркістан және Дала олкелерін баскару туралы ережеге сәйкес еді. Ол империялық, аудандық соттар мен ең жоғарғы сот сатысы - үкіметтік сенаттан түрды. Империялық соттар барлық қылмыстық, азаматтық істерді қарады. Оның қүзыретіне жергілікті түрғындардың тарапынан жасалған кауіпті қылмыстық істер, атап айтқанда, қазынаның мүлкі мен кірістеріне задал келтіру, қашқындарды жасыру. адам олтіру. қарақшылық, тонау және т.б. қылмыстарды қарау жатты. Империялық соттар қазақтар мен жергілікті жердің түрғындары ретінде саналмайтын адамдар арасындағы дау-шағымдарға байланысты азаматтық істерді қарады. Жаңа Ереже билер сотын жойып, халық соты деген жалпы атауы бар жаңа қүқықтык 168

жүйені енгізді. Осыған байланысты Ереженің 210-бабында: «Жергілікті түрғындар мен көшпенділердің ескіден келе жатқан салт-дәстүрлеріне байланысты кейбір қылмыстық істер халық соттарында қаралады» деп айтылғанымен, олар өз бетінше империялық сот жүйесінен асып кете алмады. Жалпы XIX ғасырдың аяғында Қазақстан жерінде сот пен полиция билігі күшейе түсті. 7.Н. Патша өкіметінің қоныстандыру саясаты Ресей 1861 жылы басыбайлылық (крепостнойлық) қүқықты жойғанымен ен негізгісі аграрлық мәселені шеше алмады, сондықтан патша үкіметі бір жағынан елдегі әлеуметтік шиеленісті бәсеңдету үшін, екінші жағынан Қазақстанды одан әрі отарлау мақсатымен қоныстандыру саясатын жеделдетті. Енді бүрынғы әскери-казактар отарлауының ізінше шаруа қоныс аударушылар келді. Орыс шаруаларының отарлауы Ақмола облысынан басталып, кейін Жетісу, Орал, Торғай облыстарында жалғасты. 70-ші жылдардан бастап, яғни Сібір теміржолы Комитеті қүрылғанға дейін-ақ Қазақ даласында орыстардың коныстану әрекеті жылдан жылға үдей түсті. Тек 1885 пен 1893 жылдар аралығында Ақмола облысының жергілікті түрғындарынан 24779 десятина жер тартып алынып, 10940 ер адамы бар 24 қоныс тебушілер мекені салынса, ал Семей облысының қазақ шаруаларының егіндігінен 33064 десятина жер тартып алынды. Торғай облысына қоныс тебу XIX ғасырдың 70-ші жылдарында басталды, ол кезде 133 орыс шаруаларының отбасы Ақтөбе бекінісінде түруға тілек білдірген болатын. 1881 жылы Қостанай уезінде 1200 қоныс аударушы шаруа орнығып алды. Қоныс аударушылар, әсіресе, Жетісу өңіріне көптеп келді. 1868 жылы Жетісу облысының генерал-губернаторы Г.Колпаковскийдің үйғаруымен «Жетісудағы шаруа-қоныс аударушылар туралы уақытша Ереже» жасалып, жан басына (ер адамға) 30 десятина мөлшерінде жер бөлу көзделді. Сонымен қатар оларды әртүрлі алым-салықтардан және рекруттан 15 жылға босатып, шаруашылығын қалпына келтіріп алуға 1000 сомға дейін қарыз бөлінді. 1885 жылы «Облыстың отырықшы халқын жермен қамтамасыз ету Ережесі» бекітілді. Өйткені, Жетісу ауданында жер тапшылығы қатты сезіліп, қоныс аударушылардың саны тіпті 169

көбейіп кетті. Бүл ереже негізінде коныс аударушылардың бүрынғы артықшылықтары шектелді. Мысалы, жан басына шаққанда (ер адамға) жер енді 10 десятинадан болінді, қоныс аударушылар салық пен міндеттіліктен үш жылға босатылып, одан кейінгі жылдары бүл жеңілдік екі есе қысқартылды. 1886 жылы Түркістан олкесіне қоныс аударғандарды орналастыру мәселелеріне қатысты ереже шықты. 1885 жылғы, яғни Жетісу облысына қоныс аударуға ресми түрде тыйым салғанға дейін онда ерлер мен әйел адамдарды қосып есептегенде 35569 түрғыны бар 63 шаруа поселкелері болды. Оның ішінде Верный уезінде -12, Қапалда 4, Лепсіде 17, Пішпекте -18, Пржевальскіде - 12 шаруа қоныстары салынды. Н.Леденевтың есептеуі бойынша Жетісудағы казак станицаларының саны 1856 жылдың 1 қаңтарынан 1900 жылға дейін өзгерген жоқ, ал осы 29 станицада халықтың саны 26194- тен 28791 адамға ғана ості, демек халықтың өсімі ерлер мен әйелдерді коса алғанда 2597 адамға ғана көбейген. Сырдария облысына Ресейдің еуропалық болігінен қоныстанушылардың келуі XIX ғасырдың 70-ші жылдары басталды. Алғашқыда 1874 жылдан 1882 жылға дейін облыста 6 шаруа елді мекені қүрылса, ал 1884 жылдан 1890 жылға дейін 14, ал 1891-1892 жылдары -17 жаңа поселке салынды. Осы жылдар ішінде Сырдария облысында барлығы 37 елді мекен бой котерді. Қазақстанда қоныстану қозғалысын үйымдасқан түрде жүргізіп, орыс шаруаларының оз бетімен келуін реттеу үшін 1889 жылы 13 шілдеде Ресей үкіметі «Ауыл түрғындары мен мещандардың мемлекеттік меншікке кіретін жерлерде коныстан> тортібі туралы» арнайы ереже қабылдады. Бүл Ереже бойынша қоныстану мен кошіп-қону арнайы рүқсат беретін органдардың қүзырында болды. Жетісу, Ақмола, Семей облыстарының кошіпқонатын аудандары белгіленді. 1891-1892 жж. бүл ереже Торғай мен Орал облыстарында пайдаланылды. 1891 жылы Трансібір теміржолын салу туралы патшаның жарлығы шыққаннан кейін қүрылған Сібір теміржол Комитетінің қоныс аудару саясатында атқарған ролі зор еді. Бүл теміржол Қазақстанның Ақмола, Омбы, Петропавл, Кокшетау уездері арқылы 178 шақырымға созылды. Осы аймақтан 2,5 млн. десятина жер межеленіп, оған 160 мың қоныс аударүшыларды орналастыру козделді. 170

1897 жылғы санак мәліметтеріне сүйенсек, XIX ғасырдың аяғында Қазақстанда халық санының осуі, жас молшері мен жынысы, этникалык жағынан коп озгерістерге үшырағаны байқалады. Дала олкесінде «орыс қоныс аударушылардың» үлесі 20, жергілікті түрғындардың, яғни қазақтардың үлесі 77, «озге қоныс тебушілер» мөлшері 3 пайызды қүрады. Қазақстан бойынша, түтастай алғанда, XIX ғасырдың аяғында орыс қоныс аударушылары саны 11%, жергілікті түрғындар 85,7%, қалғандары 2,4 % болды. 7.12. Жетісуға үйғырлар мен дүнғандардың коныс аударуы Үйғырлар мен дүнғандардың қоныс аударуына саяси жағдайлар эсер етті. 1863 жылы үйғырлар Цинь үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы шығып, нәтижесінде коптеген үйғырлар Жетісу жеріне қоныс аудара бастады. 1866 жылы котеріліс болған аумақ Іле сүлтандығының қүрамына енді. Шығыс Түркістанда қүрылған Іле сүлтандығының қүрамында ол кезде 100 мың адам болса, оның 38,2 мыңы үйғырлар, 22,3 мыңы қазақтар мен қырғыздар, 12,8 мыңы торғауыттар (қалмақтар), 15,5 мыңы сибо, 5,2 мыңы дүнғандар еді. Бүл түрақсыз мемлекеттік қүрылымда әскери-феодалдық жүйе үстемдік етті. Жетісу жерін зерттеуші Н.Аристов былай деп жазды: «Қүлжа батысында қуатты Ресеймен шектескен. Олар озінің мүсылман коршілерінен үнемі қауіптенді, себебі Ресеймен соғыс бола қалған жағдайда Қүлжа мүлдем қорғаныссыз қалып, 200-150 шақырым жердегі Текестің жоғарғы жағы мен Борохудзир пункттерінде орналасқан орыс әскерлері сүлтандықтың орталығына 2-3 күнде басып кіруі мүмкін еді. Тараншылар (үйғырлар) Ресейге тәуелділігін мойындап, бүл мемлекетпен арақатынасын бүзбауға тырысты». Іле сүлтандығына баска да коршілері тарапынан аз қауіп тонген жоқ. Осы орайда Н. Аристов мына мәселелерді атап корсетті: «Іле озені алқабын мекендейтін халықтардың қолдауына сүйенген, 100 мыңнан аса түрғыны бар Қүлжа иелігі Орта Азиядағы саяси бірлестік ретінде озін дәрменсіз сезінді. Үрімші мен Қашқария арасындағы ішкі алауыздықтар Қүлжаның олармен бірігуіне кедергі жасады». Қайшылыққа трлы ішкі саясат Іле сүлтандығын тығырыққа тіреп, Ресей империясына тәуелді болуға алып келді. Осылайша 171

феодалдық үйғыр мемлекеттік қүрылымының жойылуы уақыттың еншісіне қалды. 1871 жылы Ресей әскерлері мен Жетісу казактары Іле сүлтандығын басып алды. Казак әскерлеріне Г.А. Колпаковский басшылық етті. Отаршылдық саясатты жүргізудегі ірі түлғаның бірі Түркістан генерал-губернаторы фон Кауфман болды. Кауфман Колпаковскийге патшалық отаршылдық саясатты одан әрі нығайту мақсатында үлтараздықты қоздыруды талап етті: «Дүнғандардың үйғырлар мен араздығы бір сот те бәсендемеуі тиіс және дүнған халқы ешқашан үйғырларға немесе қырғыздарға бағынбауы керек». Бүған сүлтандықтағы феодалдык билеушілердің саясаты да эсер етті. Н.Аристов былай деп жазды: «Қүлжа сүлтандығына кіретін тайпалар арасындағы бір-біріне деген дүшпандық көзқарастағы тараншылар (үйғырлар) Іле олкесіндегі басқа тайпаларға Караганда саны жағынан басым болуына байланысты өзін күшті сезінді, дегенмен басқаларды өзіне қаратуға дәрменсіз болғандықтан бүл елді орыстар басып алды». Ресей басып алған аумақтарда тонаушылық, отаршылдық саясат жүргізді. Бүл ең алдымен алым-салықты шамадан тыс көбейтуінен байқалды. Саяси жағдайдың шиеленісуі салдарынан 1881 жылы Ресей мен Цинь империяларының арасында Петербург шарты жасалды. Онда: «Іле олкесінің түрғындарына бүрынғы жерлерінде, яғни қытайдың қоластында қалуына немесе Ресей империясының аумағына қоныстануға рүқсат берілді» делінген. Бүл шешім Іле өлкесінің халқы үшін ыңғайлы болды. Өйткені, Қытай окіметінің канаушылығы мен алым-салык молшері патшалық Ресейге Караганда әлдеқайда күшті еді. Сондықтан 1882 жылы үйғырлар мен дүнғандар Жетісу аумағына жаппай қоныс аудара бастады. Үйгырлар қоныстанған жерде Жаркент уезі қүрылды. Үйғырларды қоныстандыру үшін мынадай аумақтар таңдалды: 1) Үлкен және Кіші Аксу жэне Баян Қазақ озендерінің бойында 839 отбасы (үйғырлар негізінен Кетпен болысына орналасты); 2) Шарын озенінің томенгі ағысында 500 отбасы, 3) Шелек озенінің оң жағалауында 2465 отбасы; Шелек озенінің сол жағалауында 2694 отбасы; Маловодное елді мекенінің томенгі жағында 1658 отбасы орналасты. 1884 жылға таман қүрамдарында 24628 ер адамы, 20745 эйел адамы бар, барлығы 45 373 адам, немесе 9572 отбасы кошіп 172

келді. Жаңа қоныстанған аумақтарда алты болыс қүрылды, олар, атап айтқанда, Жаркент, Ақсу-Чарын, Малыбай, Карам, Қарасу, және Кетпен болыстары. Кейінірек Жаркент, АқсуШарын және Кетпен болыстары біріктіріліп, Жаркент уезі қүрылды, ал Малыбай, Карам және Қарасу болыстары Верный уезінің қүрамына кірді. Жаркент уезінде 4477 отбасы қоныс тепті, яғни бүл 12209 адам, ал Верный уезіне 5275, немесе 26164 адам, Кетпен болысына 760 отбасы, немесе 3787 адам орналасты. 1897 жылғы бүкіл Ресейлік халық санағында үйғыр мен дүнғанды бөліп қарамай, оларды сарттар деген атаумен санаққа енгізді. Бүл қоныс аударушылардың жалпы саны 14130 дүнған, 55999 үйғыр. Үйғырлар мен дүнғандар егіншілікпен айналысты. Олардың шаруашылық жүргізуінде, түрмыс-тіршілігінде суармалы егін шаруашылығының орны ерекше болды, олар қолдан суарып мол өнім алуға күш салды, үйғырларда суармалы жер колемі 30694 десятина (97,2 %), суарылмайтын табиғи егістіктер - 882 десятина (2,8%) болса, ал дүнғандарда тиісінше - 11025 десятина (71,5%) және 4386 десятина (28,5%). Жетісуға қоныс аударушылардың түрмыс-тіршілігінде өзгерістер болды. Егер үйғырлар мен дүнғандар бүрын ағаш соқа мен қолдан жасалған түрпайы қүрал-жабдықтарды қолданса, енді темір соқалар мен тырмаларды, түқым сепкіштерді пайдаланатын болды. Сонымен қатар сүлы, темекі, картоп, қызан тәрізді және басқа да дақылдар өсірді. Жергілікті түрғындардың, яғни қазақтар мен қырғыздардың ықпалымен мал шаруашылыгымен айналыса бастады. Үйғырлар мен дүнғандардың тарихи тағдыры Ресей империясының бір бөлігі болған, Қазақ өлкесі халықтарының тағдырымен бірігіп кетті. 7.13. Қазактардыц дәстүрлі шаруашылығындағы өзгерістер Қазақстанда көшпенді және жартылай көшпенді мал шаруашылығын жүргізуге барлық жағдай бар еді. Оған аумағының кеңдігі мен географиялық жағдайының қолайлығы эсер етті. Еуразияның ортасында орналасқан бүл өлкенің ауа райы негізінен күрт қүбылмалы келіп, орманды дала, далалық шөлейт және биік таулы төрт климаттық аймақтарға бөлінді. 173

Орманды дала аумағы Солтүсгік Қазакстан оңіріндегі аудандардың басым болігін қамтыды, шолейт жер оңтүстік оңірде орналасты, ал биік таулы аймак Оңтүстік АлтаПдан ТяньШаньның солтүстік баурайына дейінгі алқапты алып жатты. Қазақстанның солтүстік жоне оңтүстік боліктерінде кыстың гүсуі әртүрлі болады. Аралық аймақтан солтүстікке қарай қыс 5 айға созылады. Жердің бетін тегіс кар басып, боран болып, ауаның температурасы кейде 45-55 градусқа дейін салкындайды. Ал оңтүстікте жағдай мүлдем басқаша. Мүнда кыс орі кеткенде екі айға созылып, түскен қар үзак жатпайды, жаңбырлы әрі жылы күндер жиі кездеседі, коктем ерте шығады. Қазақстанның басым болігінде жаз оте ыстық келеді, осіресе оңтүстік оңірде ауаның температурасы 46 градусқа дейін котеріледі, ал жаңбыр аз жауады. Қазақстан осімдік олеміне оте бай. Онда 5000-нан аса осімдік түрі бар, бірақ аумағында қүмды, тақыр, сораңды, таулы-тасты жерлер болуына байланысты осімдіктің осуі барлык оңірде бірдей бола бермейді. Орманды алқап оте аз, бүл бардық аумақтың бестен бір болігін ғана қамтиды. Ірі озен аңғарларында тал, терек, тораңғы оседі. Қүмда сексеуіл, солтүстігінде қарағайлар мен қайыңдар, Алтай, Жоңғар жоне Іле Алатауында ағаштардың түрлері оте коп кездеседі. Табиғп-климаттык зонасына орай маусымдык жайылымдар қалыптаскан. Жаңбыр коп жауатын солтүстіктегі орманды дала мен оңтүстікшығыстағы таулы аймақ кобінесе жазғы оріске, ал шығыс жоне орталық аймақ қысқы жайылымға пайдаланылды. Географтар Қазақстан аумағында торт ландшафты аймак бар деп есептейді, ал оның озі іштей тағы да аймақтарға-болінеді. 1. Орманды дала ландшафты аймағыныц томенгі белдеуі: а) орманды дала аймағына жататын ішкі аймак; б) орманды далалы аймак. 2. Дала ландшафт аймағының томенгі белдеуі: а) ор алуан түрлі - донді осімдіктер осетін аймак; б) бетегелі. ақ селеулі оңтүстік шолейт аймак. 3. Жартылай шолейт аймағының томенгі белдеуі. 4. Шолейтті аймак белдеуі: а) жусанды-сораңды шолейт жердіц солтүсіік аймағы; б) жусанды шол даланыц оңтүстік аймағы. XIX ғасырда жоне XX ғасырдыц басында ма\сымдык жайылым жерлер ландшафт аймактарына сойкес орналасгы. Орманды-дала аймағы Петропавл мен Омбы уезінің солтүстік174

батыс болігін қамтыды. Ақтобе, Қостанай, Кокшетау, Павлодар жоне Өскемен уездері, Петропавлдың оңтүстік- батыс мүйісі, Омбы қаласының оңтүстік-шығысы, Ырғыз, 'Горғай, Атбасар. Акмола, Қарқаралы жоне Семей уездерінің солтүстік аудандары далалық жерлерде орналасты. Орал, Ілбішін жоне Зайсан уездері, Бокей ордасының солтүстігі, Темір, Лепсі уездері, Семейдің оңтүстік болігі жартылай шолейт жерлерде болды. Бүл аймакка Ырғыз, Торғай, Атбасар, Ақмола жоне Қарқаралы уездерінің орталык белдеулері кірді. Сонымен, жартылай шолейтті ландшафт аймағы батыста Өзен озенінен 50 жоне 48 ендіктер бойынша, шығыста Қара Ертіс алқабына дейін Қазакстанның барлық аумағын кесіп отеді. Батыста Еділдің оңтүстік жағалауынан шығыста Алакол мен Қорғас озеніне дейін алып жаткан алапат аумақ шолейтті аймаққа жатады. Бүл Гурьев, Маңғыстау. Қазалы, Перовский, Шымкент, Әулиеата. Верный, Жаркент пен Қапал уездерінің, Темір, Ырғыз, Торғай, Атбасар, Ақмола жоне Лепсі уездерінің аумағы болып табылады. Жоғарғы белдеулердің ландшафтысы ортүрлі уездер аумағында болды. Мүғалжар таулары Ақтобе уезін, ОңтүстікБатыс Алтай Өскемен уезінің аумағын түгелдей жоне Зайсан уездерінің солтүстік болігін, Сауыр-Тарбағатай таулары - Зайсанның оңтүстігі мен Лепсі уездерінің солтүстік-шығыс болігін, Жоңғар Алатауы Лепсі мен Қапал уездерінің оңтүстікшығыс боліктерін; Іле Алатауы Жаркент пен Верный уездерін. Талас Алатауы Әулиеата уезінің оңтүстігін, Қаратау мен ТяньШяньнің батыс сілемдері Шымкент уезін қамтыды. Ырғыз. Торғай, Атбасар, Ақмола, жоне Қарқаралы уездері үш ландшафтыда, яғни далалық, жартылай шолейт жоне шолейт аймактарда болды. Осыдан келіп жергілікті түрғындардың шаруашылығы мен түрмыс-тіршілігінде op алуан ерекшелік кездеседі. Бір немесе екі ландшафтысы ғана бар уездерде мүндай ерекшелік байқалмады. Барлык жайылым аумағы маусым бойынша кыстау, коктеу. күзеу жоне жайлау деп болінді. Бүл жайылымдарға оз кезегімен кошу шаруашылық жүргізудің озіндік бір одісі болып табылады. Осы жайылымдарды жыл бойына пайдалану реті кошіп-қонудың кезеңдерін корсегеді. Жазғы жайылым одетте кошпенділер үшін ортақ болды. Коктемгі жоне күзгі жайылым рулардың негізгі қоныстарына таяу орналасты, кейде қысқы жайылымды пайдаланатын болған. XIX ғасырда мүндай ауыл-қыстаулар жеке меншікте болды. 175

Қазақтардың ғасырлар бойы қалыптасқан жайылымдарды мал шаруашылығына пайдаланудың озіндік қыры мен сыры коп. Кошу бойлықпен, ендікпен, тоте және жайылма тәсілдермен жүзеге асты. Қазақстанда кошудің негізгі бағыты бойынша, яғни оңтүстіктен шығысқа қарай болды. Батыс Қазақстандағы Маңғыстау мен Үстіртте қыстаған қазақтар жаз жайлауға солтүстік беткейдегі Ойыл, Сағыз, Қобда және Ембі озендерінің бойына кошкен. XIX ғасырдың басында Орта жүз қазақтарының басым болігі Сырдария, Шу озендерінің жағасына, Балқаш коліне қарай кошіп-қонған. Олар жазда Қазақстанның солтүстігіне бет алып, Тобыл, Есіл озендеріне барған. Қазақстанның таулы аймақтарында (оңтүстік-шығыс, шығыс) жаз жайлау биік тау алқабындағы көгалды жерлерде, қыстақтар тау етегінде болған. Көшіп-қону қашықтығы қазақтың мал-мүлкіне байланысты болды, малы неғүрлым көп болса, солғүрлым алысқа кошті. XIX ғасырдың ортасында шаруашылық жүргізудің түрлері аймақтарда әртүрлі болды. Көшіп-қонатын жерлер, Қазақстан аумағының басым бөлігін қамтыды. XIX ғасырдың аяғында миллионная аса қазақтар (130 болыс) таза мал шаруашылығымен айналысты. XIX ғасырдағы әкімшілік реформалардан кейін жайылымдық жер тарылып, қазақтардың көбі отырықшылыққа көшуге мәжбүр болды. Көшпенділердің түрмыс-тіршілігіне жүт жылдары көп ауыртпашылық әкелді. Жүт бүкіл Қазақ жерін қамтыды. Жүт негізінен 10-12 жылда бір рет қайталанды. Мүны қазақтардың коп жылдық тәжірибесі, сондай-ақ XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы моліметтер долелдей түседі. 1855/56, 1867/68, 1879/80, 1891/92, 1902/03, 1911/12, 1915/16 жылдары Қазақстанның бүкіл аумағын қамтыған жүт болды. Қазақтардың жыл қайыруы бойынша, яғни он екі жылдың ішінде (тышқан, сиыр, барыс, қоян, үлу, жылан, жылқы, қой, мешін, тауық, ит, доңыз) жүт Қоян жылы жиі болатын болған. Қолда бар деректерге қарасақ, 1879/80 жылдары болған «үлы қоян» жүты жойқындай тиді. Осы жылдары Батыс, Орталық және Оңтүстік Қазақстан аумақтарында мал басы қатты қырылып кетті. Мысалы, Орал облысында малдың 80%, Ырғыз жәнеТорғай уездерінде 59%, Сырдария облысының торт уезінде 56 % шығынға үшыраған. Бүрынырақ (XYI1I ғасырда жоне одан да бүрын) қазақтар мүндай жағдайды алдын ала болжап, алыс жерлерге қыстауға баратын болған. Аумақты болыстарға боліп. 176

барлық жерді бөлшектеп тастаған (1867-1868 жж.) әкімшілікаумақтық реформалар қазақтардың эконом икал ық жағдайын мүлдем қүлдыратып жіберді. Соның салдарынан қазақ халқының жайылымдық жерлері едеуір тарылып, Қазақстанда мал басы кеміп кетті. XIX ғасырдың аяғындағы патшаның қоныс аудару саясаты негізінде кошпенділер бүрынғы мекендерінен айырылды. Енді қолда барды үнемді пайдаланып, шаруашылықты жүргізудің интенсивті түріне кошуден баска амал қалған жоқ. XIX ғасырдың аяғында Солтүстік Қазақстанның бірқатар уездерінде орыс шаруаларынан үлгі алып, шөп оратын машиналар қолданыла бастады. Қолдан жемшоп дайындаудың арқасында кошпелі қазақтар енді ірі кара басын кобейтті. Біріншіден, сиыр малы егін шаруашылығындағы кара жүмыска пайдаланылса, екіншіден, базарда бүл түлікке деген сүраныс коп болды. Қазактар меншігінде ірі қараның көбеюіне байланысты бүрынғыдай алыс жайлауға көшпейтін болды. Көшпелі қазақтар егін шаруашылығына да мән берді. 1897 жылғы Ресей империясының санағы бойынша казак халкының 18% егін шаруашылығымен айналысқан екен. Оған мына төменде келтірілген мәліметтер аркылы көз жеткізуге болады: Сырдария облысында - 38,7%, Жетісуда - 31,7%, Семейде-13%, Оралда - 9,3%, Торғайда - 4,1%, Ақмола облысында - 2,6%, Ішкі Ордада - 0,2%, Маңғыстауда - 0,1%. Қазақтар негізінен тары екті, бидай және басқа дақылдар осірді. XIX ғасырдың көшпенді-қазақтары шаруашылық жүргізуде екі бағыт үстады, оның біріншісі ежелгі дәстүр бойынша көшпенділікті сактап қалса, екіншісі өзгерген экономикалык жағдайларға байланысты пішен шабуға, егін шаруашылығымен айналысуда, уакыт талабына сай бейімделді. 7.14. Өнеркәсіп пен сауданың дамуы XIX ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанда жергілікті өнеркәсіп пен кәсіпшіліктер қалыптаса бастады. Ресейдің балықшыларынан үлгі алған қазақтар Ертісте, Жайық пен Каспий теңізінде, Зайсан көлінде балық аулау кәсіпшілігімен айналысты. Олар балыққа ау салу тәрізді еңбек өнімділігін арттыратын әдістерді кеңінен қолданды. Илецк кәсіпшілігінен түз өндіру қолға алынып, 2 мың пүт түз сатылды. Қазақ даласында темірдің, мыс қаңылтыры мен жездің көп кездесуі үсталық 177

қолонерді дамыта түсті. Тау-кен істері де дамп бастады. Мыс. қорғасын, күміс, тас комір кендері іздестіріліп. ондірілді. Қазба байлықтарды іздеуде сүймен, қайла, темір күрек, сына мен үста балғасы қолданылды. XIX ғасырдың ортасында 207 кен орны мен барлау-жасау орындары ашылды (оның бір болігі ғана қолданылды), 57 су және жел диірмендері, 34 үстахана, 11 кен балкыту косігішілігі, май ондіретін жоне тері илейтін зауыттар салынып, жылына 71109 сомның онімі ондірілді. Тек Попов зауытының озі жыл сайын 22 мың пүт қорғасын мен күміс шығарды. XIX ғасырдың бірінші жартысында олкенің тау кен ондіру онеркосібінде қазақтар да орыстар секілді түрақты жоне маусымдык жүмыс атқарды. 3 мың қазақ түз ондіру косіпшілігінде еңбек етті. Қазақтар коршілес орналасқан Орынбор, Тобыл жоне Томск губернпяларының желісі бойындағы мекендеріне немесе калалары мен селоларына уақьғгша маусымдык жүмыстарға барды. Тек Орал желісіне жүмыс іздеп барғандардың саны 1820 жылы 6534 адам болса, 1824 жылы бүл 8398 адамға жетті. Тауарлы-ақша айналымының дамуына жормеңке саудасы коп осер етті. Петропавл, Семей, Ақмола, Кокшетау, Атбасар. Орал, Гурьев, Ресейдің коршілес қалалары - Омбы, Қорған, Тюмень, Орынбор, Ирбит, Нижний Новгород ipi cay да орталықтарына айналды. Бүл қалаларда жазғы жоне күзгі жормеңкелер үйымдастырылды, казак станицалары мен орыс поселкелерінде иіағын жормеңкелер болды. Тауарлы-ақша қатынасының дамуы мен тауарлы шаруашылықтың оркендеуі ақша айналымын жаксартты, бірақ 1837 жылға дейін салық малмен жоне ақшамен толенетін болды. Қазакстанға үсақ алтын жоне күміс ақшалардың коптеп кел\і жергілікті сауда мен онеркосіиті дамытуға ықпал етті. Қазақстан Ресеи онеркосіп орындарына мал мен шпкізатты жеткізіп түрды, олар жасаған бүйымдарыы қазақтарға окс.ііи сататын болды. 1820 жылы Сібір, Орынбор. Орал желілерінде орыстың тауарлары 115 мың күміс ақшаға сатылса. ал 1852 жылы 534838 сомның тауары келіи, 4 430 772 сомның күміс ақшасына откізілді. Қазақтар мал айырбастайтын пункттерге малдарын жиі айдап окелетін болды. 1820 жылы Петропавл айырбастау сарайына 70 мың ірі кара оке.іінсе, ал 60-шы жылдары бүл түліктің жыл сайын окелінетіні 100 мыңнан асты, сондап-ак бір мпл.іионлаГі кой саты.іды. Орысіар 1864 жылы іек 178

Ақмола жәрмеңкесіне 210 мың сомның тауарын алып келсе, бүл 1820 жылы бүкіл Қазак даласына окелінген тауардың колемінен екі есе артық еді. Саудада айырбас жасау одісі де қолданды. Бір қойдың қүны 1 сом күміс ақшаға бағаланды. Айырбастауға окелінген тауарларға жергілікті түрғындардың сүранысы коп болғандықтан арадағы айырмаға ерекше мон берілмеді. Жормеңке саудасы осіресе Акмола облысының солтүстік жағында ерекше қарқынмен дамыды. Мүнда Тайынша кол (Петропавлға маңы), Константин (Ақмолада), Петров (Атбасарда) үш ірі жормеңке жүмыс істеді. сондай-ақ 50-ден аса үсак жоне орташа жәрмеңкелер болды. Тек жалғыз Кокшетау уезінде 1900 жылы күзгі жоне қысқы 33 жормеңке үйымдастырылып, жалпы тауар айналымы 3,2 миллион сомға жетті. Ірі жормеңкелердің бірі 1848 жылы копес Ботов үйымдастырған Қарқаралы уезіндегі Қоянды немесе Ботов жормеңкесі еді. Бүл жәрмеңке коршілес жатқан Ақмола, Жетісу копестерінің ғана емес, Орта Азияның, Сібірдің, Оралдың алыс аудандарының, шекара округтерінің назарын озіне аударды. Барлық жормеңкелерде сауданың басты козі мал, мал онімдері мен ресейлік фабрикалардың тауарлары болды. Қазақстанда Шар (Семей облысы), Қаркара (Жетісу), Әулие ата (Сырдария облысы), Ойыл, Темір ( Орал облысы) тәрізді тағы да бірқатар ірі жәрмеңкелер болды, олардың орқайсысының тауар айналымы миллион сомға жетті. Тауар қатынасының дамуына орай банк жоне баска несие беретін мекемелер пайда болды. Қазақстанда бірінші рет ірі сауда-онеркәсіп орталықтарында калалық коғамдық банктері ашылды: 1871 жылы Петропавлда, 1875 жылы Омбыда осындай банктер түрғындарға қызмет корсете бастаһы. 1876 жылы Оралда, 1881 жылы Петропавлда, 1887 жылы Семейде, 1895 жылы Омбыда мемлекеттік банктер жүмыс істеді. Мал мен шикізат саудасының осуіне орай саудагерлерге комек корсету максатында Қоянды жәрмеңкесінде 1894 жылдан бастап Мемлекеттік банктің болімшесі жыл сайын жүмыс істейтін болды. Бүл болімшенің айналымы тез ості: 1894 жылы ол 1,1 миллион сомды, 1896 жылы 2,5 миллион сомды қүрады. Қазакстанда бірінші ашылған акционерлік банк Петербургтің Сібір сауда банкісі, 1894 жылы оның болімшесі Омбыда, 1898 жылы Семейде ашылды. 179

Өнеркәсіп өндірісінің маңызды саласының бірі тау-кен өнеркәсібі дами бастады. 1896 жылы тек Қарқаралы уезінде 70 мыс, 170 күміс-қорғасын, 3 темір, 2 никель-күміс, 4 мырыш кеніштері тіркелді, бірақ олардың жартысынан көбі жүмыс істеген жоқ. XIX ғасырдың екінші жартысында Ақмола және Семей облыстарындағы Ақмола, Баянауыл, Қарқаралы және Петропавл уездерінде көмірдің мол қоры бар екендігі белгілі болды. Тас көмір өнеркәсібін дамыту мемлекеттік және қоғамдық сүранысты арттырды, ал өндірісті дамыту теміржолдар мен кеме қатынасына ерекше мән беруді талап етті. Қалалық өнеркәсіп негізінен Семей облысының Ақмола, Баянауыл, Қарқаралы уездерінде шоғырланды. Мәселен, Ақмола облысының Көкшетау уезінде 70-ші жылдардың ішінде алтын өндіретін кәсіпшіліктерде Подсосов, Петров, ағайынды Шевелиндер, Бубриндер фирмалары жүмыс істеді. Ертіс бойында орналасқан фабрикалар мен зауыттарды, кемелерді отынмен қамтамасыз ету мақсатында Орталық Қазақстандағы көмір кендерін өндіріс иелері сатып алды. 1885 жылы «Даланың тас көмірі. Ст. Ал. Попов және К» қоғамы қүрылды. Оның қүрылтайшысы С.А.Попов Ертістен 20 шақырым қашықтықтағы «Айнақ сор» тас көмір кенішін қоғамға он жылға пайдалануға берді. Пайдаланушы қоғамның жалпы қаржысы 125 мың сомға жетсе, оның 65 мың сомы қаржы айналымына жіберілді. 60-шы жылдардың аяғында, 70-ші жылдардың басында Орталық Қазақстанда тау-кен өнеркәсібінің өнімдерін бірлесіп өңдеу және сату үшін капиталистердің түскен пайданы бірігіп бөлісуіне тура келді. 1868 жылы қаңтарда омбылық көпестер В.Н. Кузнецов пен К.Т.Котенков екеуі «Ертіс Делеген» компаниясын қүрып, 125 мың қаржы салды, бүл компания Владимир мыс қорыту зауытын түрғызды. 1870 жылы балқытылған мыс мөлшері 791 пүтқажетті. Отаршылдық қатынастардың бірқатар белгілері сақталып, капиталистік өндіріс біртіндеп дами бастаған Қазақстанда түз ондіру көсіпшілігіне көп көңіл бөлінді, әсіресе Эльтон, Басқүншақ, Илецк, жөне Коряк көсіпшіліктері ірі түз өндіретін орталықтарға айналды. Қажетті машиналармен жабдықталған кеніш 1873 жылы пайдалануға берілді. Түз жердің бетіне механизм күшімен шығарылды, оған 20 күшті бу машинасын 180

қолданды. Бүл кеніште жыл сайын 1 миллион пүтқа дейін түз ондірілді. Өлкенің экономикасының дамуы үшін су мен темір жолдардың ерекше маңызы бар еді. Балқаштың солтүстік жағалауындағы Бертіс портында «Әулие Николай» желкенді кемесі жасалып, 1860 жылдың мамырынан бастап, навигация кезеңінде жыл сайын ары-бері Іле озенінің бойымен жүк тасылды. Ресейді ішкі жағынан Қазақстанға теміржол XIX ғасырдың 70тші жылдарында тартыла бастады. 1874-1876 жж. Торғай мен Орынбор облысы арасын қосып, қазак жерін Ресеймен байланыстыратын Орынбор теміржолы (Самара-Орынбор) салынды. 1880-1890 жж. Каспий теңізінің шығыс жағалауынан Ташкентке дейін теміржол қүрылысы жүргізілді. 1891-1893 жж. Рязань-Козлов теміржолының акционерлік қоғамы Покровская Слобода Орал, 1897 жылы Урбах-Астрахань теміржолы салынды. Саратовтан Оралға тартылған темір жол қүрылысы 1890 жылдары аяқталды. Сібір магистралі қүрылысының Батыс-Сібір учаскесі Ақмола облысының Петропавл және Омбы уездері арқылы 178 шақырымға созылды. Орынбор-Ташкент теміржолы Түркістан олкесін онеркәсіп және өңдеу орталықтарымен байланыстыратын бірден бір желі болып есептелді. Бүл Орынбор-Ақтобе бағытында Жайық, Елек, Жем озендері арқылы Шалқар коліне, Мүғалжар таулары, Борсық қүмы арқылы Арал теңізіне, Қазалыға, Сырдария бойымен Перовскіге, Түркістанға, одан орі Ташкентке баратын. Ғасырдың аяғында теміржол, су жолы жоне почта-телеграф қатынастары Қазақстанды Москеумен, Петербургпен, Нижний Новгородпен және озге де Орталық Ресейдің, Сібірдің, Алтай және Орта Азияның қалаларымен тікелей байланыстырды. Сөйтіп, XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстан экономикасы айтарлықтай қарқын алды. Ресейдегі капитализмнің дамуы Қазақстан аумағын толық қамтып, тауарлы-ақша қатынасының осіп, капиталистік қатынастардың қалыптасуын жеделдетті. 181

7.15. XIX ғасырдын екінші жартысындағы Қазакстаннын мәдениеті Қазақстанның Ресейге қосылуына байланысты олкенің географиясын, табиғи ресурстарын, экономикасын, тарихы мен этнографиясын зерттеу мақсатында мүнда ғалымдар, саяхатшылар жиі келе бастады. 1769 жылғы алғашқы экспедицпялардың бірін П.С. Паллас баскарып келді. Ол осы сапарынан кейін «Ресей империясының ор алуан провинциялары бойынша саяхат» (1773 ж.) еңбегін жазды. 1772 жылы Н.Рычков «1771 жылы қырғыз-қайсак даласына барғандағы капитан Н.Рычковтың күнделік жазбаларын» жариялады. Орыстардың Қазакстанға катысты белгілі зерттеулерінің бірі 1832 жылғы А.И. Левшиннің «Қырғыз-қазақ, немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен далалары туралы жазба» атты кітабы. Өлкені зерттеуде олшеусіз үлес қосқан орыс модениеті окілдерінің бірі В.И.Даль, 1833-1841 жж. Орынбор губернаторының ерекше тапсырмалар жоніндегі шенеунігі ретінде халықтың ауыз одебиетін, қазақтардың түрмыс-тіршілігі мен достүрлерін зерттеді. 1833 жылы Пугачев котерілісінің материалдарын зерттеу үшін А.С.Пушкин Орынборға, Орал қаласына келді. XIX ғасырдың екінші жартысында Ресей озінің қарамағындағы аудандарды. оның ішінде Қазақстанды игеруді тездете түсті. П.П. Семенов-ТяньШанский, Н.А.Северцов, И.В.Мушкетов, В.В.Радлов және т.б. корнекті орыс ғалымдарының есімдері Қазақстанмен тығыз байланысты. Қазақ олкесін зерттеуде олар Ресей ғылымына мол үлес қосты. Ірі ғалым-географ, Орталық Тянь-Шаньды зерттеуші П.П. Семенов-Тянь-Шанский (1827-1914) Алтайға, Жетісуға жоне Орта Азияға екі рет (1851-1857 жоне 1858 жж.) саяхат жасады. Оның басшылығымен жоне редакциясымен «Ресей. Елдің толық географиялық жазбасы» атты материалдарды жинақтаған коп томдық зерттеуі жарық корді. Осы еңбектің «Қырғыз олкесі» жоне «Түркістан олкесі» деп аталатын екі томы Қазақстан мен Орта Азияға арналған. Мүнда Қазақстан жерінің ерекшелігі мен географиясы, табиғи байлығы туралы, сондай-ақ қазақ халқының тарихы мен түрмыс тіршілігі жонінде біраз моліметтер келтірілген. Қазақстан тарихын зерттеуге XIX ғасырдағы Ресейдің талантты географы Н.А.Северцов (1827-1885) зор үлес қосты. О.і 182

Қазақ олкесі мен Орта Азияға жеті экспедиция үйымдастырып, Арал-Каспий ойпатын, Мүғалжар тауын, Үстірт жазығын, Іле Алатауы мен оның аймағын зерттеп, табиғат коріністері мен ерекшеліктері туралы мәліметтер, геологиялык материалдар жинақтады. Орыс ғалымдары қазақ халқының тарихын, модениеті мен тілін зерттеуде коп еңбек сіңірді. Бүл орайда шығыстанушы В.В.Радловтың (1837-1918) жоні болек. Ол Алтай олкесі мен Қазақстанның солтүстік облыстары түрғындарының тілін, дәстүрін, тарихы мен ауыз одебиетін зерттеді. Ол үзақ жыл бойы жасаған саяхатында бүкіл Жетісуды зерттеп, казак ауыз одебиетінің бай мүраларын жинақтап, «Түркі тайпаларының халық әдебиеті үлгілері» сериясымен кітап етіп шығарды, оның бір болімі қазақтың фольклорына арналған. В.В.Радлов Орта жоне Шығыс Азияны зерттеу жоніндегі орыс комитеты үйымдастырушылардың бірі. Қазакстан туралы мол моліметтерді ірі шығыстанушы ғалым, археолог, лингвист академик В.В.Вельяминов-Зерновтың (1830-1904) еңбектерінен кездестіруге болады. Мәселен, «Қасымов патшалығы мен ханзадалары туралы зерттеу», «Қырғыз-қайсақ туралы тарихи моліметтер» жоне т.б. еңбектерінде Қазақстан тарихы жонінде маңызды мәселелер қамтылған. Өлкенің тарихын зерттеуге А.И.Добромыслов, Н.Н.Аристов, М.Красовский және т.б. орыс ғалымдары белсене атсалысты. XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның мәдениеті мен коғамдык ой жүйесінің дамуында модени-ағартушылык мекемелер үлкен рол атқарды. Қазақстанда пайда болған ірі ғылыми орталық 1868 жылы күрылған географиялық қоғамның Орынбор болімшесі. Оған облыстың белгілі шенеуніктері, сондай-ақ жекелеген беделді сүлтандар кірді. Педагог-ағартушы Ы.Алтынсарин осы қоғамның корреспондент мүшесі болып, географиялық қоғамның Орынбор болімшесінің 1870 жылы шығарған бірінші жинағында екі зерттеуі - «Орынбор ведомствосы қырғыздарының қүда түсу мен үйлену тойына қатысты дәстүрлері туралы очеркі» және «Орынбор ведомствосы қырғыздарының жерлеу және ас беру дәстүрлерінің очеркі» жарияланды. Басқа да ғылыми қоғамдардың жергілікті болімшелері ашылды. 1870 жылы Ташкентте жаратылыстану, антропология жоне этнография әуесқойлары жоніндегі Москеу қоғамының Түркістан 183

болімшесі үйымдастырылды, 1885 жылы бау-бакша осіру қоғамының Түркістан бөлімшесі, сонымен бір мезгілде археология әуесқойларының Түркістандағы үйірмесі, ресейлік техника қоғамының Түркістан болімшесі, музыкалық және медициналық қоғамның жергілікті бөлімшелері, шығыстанудың Түркістан қоғамы қүрылды. Жергілікті қоғамдардың қызметіне орыс және поляк саяси жер аударылғандар қатысты. Осы кезде Қазақстанда көптеген кітапханалар үйымдастырыла бастады. Алғашқы кітапханалардың бірі 1883 жылы Семейде ашылды. Қазақстанның Ресейге қосылуы халыққа білім беру ісін дамытуға ықпал етті. Аукатты адамдардың балалары Бүхара, Самарканд, Хиуа, Ташкент қалаларындағы медреселерде оқыды. Қарапайым көшпенділердің балалары сауатын ауылдағы мүсылман мектептерінде ашты. Отаршылдық аппараттың шенеуніктерін, яғни тілмәштар мен кеңсе хатшысын даярлауға деген қажеттілікке байланысты оқу орындары үйымдастырылды. 1786 жылы Омбыда Азиялықтар мектебі, 1789 жылы Орынборда Үкімет мектебі ашылды, онда орыс және казак балалары окыды. 1825 жылы Орынборда кадет корпусы ашылып, 1846 жылы Омбыда осындай оку орны үйымдастырылды, бүл оку орындарында эскери мамандар мен әкімшілік шенеуніктер даярланды. Қазак-орыс мектебі 1841 жылы Бөкей хандығында, ал 1850 жылы Шекара комиссиясы жанынан Орынборда ашылды. Әйелдерге білім беру жағы артта калды. Тек Ы.Алтынсарин 1887 жылы Ырғызда қыздар училищесін үйымдастырды. 1890-1896 жылдары Торғайда, Қостанайда, Қарабүтақта орыс-қазақ училишелері ашылып, 1879 жылы Түркістан мүғалімдер семинариясының негізі қаланды. 1883 жылы Орынбор казак мүғалімдерін даярлау мектебі ашылды. Содан кейін Ақтөбеде, Верныйда, Семейде, Оралда мүғалімдер семннариясы жүмыс істеді. Қазан төңкерісіне дейін онда 300 қазақ мүғалімі даярланды. Сондай-ақ XIX ғасырда ауыл шаруашылығы және фельдшерлік мектептер пайда болды, бірақ бірде-бір жоғары оқу орны болған жоқ. XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ мәдениетінің аса корнекті өкілдері Ы.Алтынсарин, А.Қүнанбаев, Ш.Уәлихановтар (1835-1865) халқына тамаша мүра қалдырды. Шоқан Шыңғысүлы Уәлиханов (шын аты Мүхамед-Ханафия, ал Шоқан деп анасы атаған) 1835 жылы карашада Қүсмүрын жайлауында ауқатты отбасында дүниеге келген. Оның балалык 184

шағы ел арасында, озінің туған даласында отті, ол алғаш Қүсмүрын ауылыцдағы мектепте сауатын ашып, араб тілін үйреніп, шығыс поэзиясымен танысып, сурет салуды үйренді. Артында қалған мүраларына, салған суреттеріне қарап, оның өте дарынды суретші болғанын байқау қиын емес. Әкесі Шоқанды жастайынан халық ауыз әдебиетіне, аңызға қатысты материалдарды жинауға ақыл-кеңес беріп, оны жоғарғы білімді орыс ғалымдарының, инженерлерінің, офицерлерінің ортасына тартты. Ш.Уәлиханов 1847 жылы Омбы қаласындағы Сібір кадет корпусына оқуға түсіп, оны 1853 жылы бітіріп, атты әскер болімінің корнеті шенін алып шығады. Оқыған жылдары курстастары Н.Ф.Костылецкиймен, тарихшы П.В.Гонсевскиймен, Сібір мен Қазақстан халықтарының тарихын зерттеуші, публицист Н.М. Ядринцевпен, көрнекті географ Г.Н.Потанинмен, статист Н.Ф.Анненскиймен достасып, жақын араласады. Кейін бүл ортаға петрашевшілдер С.В.Дуров, П.П.Семенов-ТяньШаньский, В.П. Ковалевский, Ф.М.Достоевский қосылады. Ф.М.Достоевский Шоқанға жазған хатының бірінде былай деп жазған болатын: «Шынымды айтсам, мен Сізді өте жақсы көремін. Менің сізді жақсы көретінім сондай, Сіз туралы және Сіздің тағдырыңыз жайлы күні бойына ойланамын». Кадет корпусында оқыған ол орыстың және сол заманғы озық мәдениеттің, ғылым мен өнердің жетістіктерін терең меңгерді. Шоқанның одан кейінгі өмірі әулетінің дәстүріне және алған біліміне байланысты: ол патша әкімшілігінің әртүрлі тапсырмаларын орындайтын ресейлік офицер, барлаушы, дипломат әрі шенеунік, сонымен қатар, ол «бүратана» саналған өз қандастарының орыс шенеуніктері мен жандармдарынан, олардың жергілікті қолшоқпарларынан көріп отырған зүлымдықтарын жан-жүрегімен сезіне білді. Сондықтан да, ол «бейтарап істі» таңдап, ғылым мен әдебиетке бет бүрды. 1855 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфорттың адъютанты реттде Омбы қаласынан Іле Алатауына дейінгі сапарға қатысты, онда Верный бекінісі салынған еді. Осы кезде ол қазақтардың тарихы, діні, дәстүрі, ауыз әдебиеті туралы мол материал жинады. 1856 жылы Алаколден Ыстықкөлге одан әрі Қүлжаға дейін барған экспедицияға қатысты. 1856-1857 жылдары бірінші рет саяхатқа шыққан Ш.Уәлиханов ғылыми жазбаларын «Ыстықкөл» сапарының жазбалары», «Қырғыздар туралы жазба», «Қытай империясының 185

батыс провинциясы және Қүлжа қаласы» тәрізді жолсапар очерктерін жариялады. Ш. Уәлихановтың қырғыздың «Манас» эпосын қағазға түсіруі халықтың ауыз әдебиетін жинаудағы зор үлесі екендігінде дау жоқ. Оның ғылыми ізденістері мойындалып, жас ғалым 1857 жылы Орыс географиялық қоғамының толық мүшесі болып сайланды. 1858-1859 жылдары Ш.Уәлиханов бірінші рет Марко Полодан кейін Қашғарда болып, керемет тарихи, этнографиялық материалдарды, сирек кездесетін қолжазбалар мен грамоталарды, өнерге қатысты мүраларды жинады. Мүхамед Дулати мырзаның «Тарих-и-Рашиди» шығармасын, «Шығыс Түркістандағы қожа әулетінің тарихы», қарахандықтар әулетінің негізін қалаушы «Сатүқ Боғра-ханның өмір деректері» және тағы баска аса күнды түпнүсқаларды тапты. Шоқанның Қашғардан алып келген мол материалдары ішінде бүл өңір адамдарының түрмыстіршілігімен, кәсібін бейнелейтін суреттердің маңызы ерекше. Ш.Уәлихановтың ғылыми еңбектерінің маңызды нәтижелерінің бірі ретінде «Алтышардың немесе қытай провинциясы НанЛудің (Кіші Бүхария) шығыстағы алты қаласының жағдайы туралы» ірі еңбегін айтуға болады. Бүл Ш.Уәлихановтың сол заманғы ғылым жетістіктеріне сүйене отырып, Шығыс Түркістан халықтарының тарихына, географиясына, әлеуметтік қүрылысына арналған түңғыш еңбегі. Осы еңбектің көлемді, терең де жан-жақты зерттелуіне қарап, оны отандық ғылымға қосылған зор үлес деуге болады. 1859 жылдың аяғында Уәлиханов Петербургке келеді. Петербургте Бас штабтың Әскери-ғылыми комитетінде, Азия департамент!нде, Географиялық қоғамда жүмыс істеп, сонымен бір мезгілде университетте лекция тыңдады. Осы жерде Шоқан Орта Азия мен шетелдік Шығыстың тарихы мен мәдениетіне арналған материалдарын жариялады, олардың ішінде «Қырғыздар» (қазақтарды кейде осылай атады), «Қырғыздардағы шамандықтың қалдықтары», «Қырғыз рулары», «Қырғыздың көшіп-қонуы туралы» және басқа еңбектері бар. Онда қазақтардың тарихы, этнографиясы, түрмысы, дәстүрі мен мәдениеті туралы мол материалдар қамтылған. Қазақтардың халық ауыз әдебиеті туралы «Үлкен ҚырғызҚайсақ ордасының ауыз әдебиеті мен аңыздары», «Жоңғария очерктері» төрізді мақалалар жазды. Халықтың ақындығы мен әншілігін ерекше атап өткен Ш. Уәлиханов соған байланысты 186

аңызды да келтіреді, ертегіде кездесетін қүс жердің үстімен үшып келе жатқанда, қанатының көлеңкесі түскен жерге қасиет даритын болыпты. Аңыз бойынша сол қүс қазақтардың үстімен томен үшып, оларға музыкалық дарындылықты сыйлапты. Автор ақындардың суырыпсалма ерекшелігін, әндердің түрлілігін, қазақтың тілін жанжақты зерттеген. Ол «Қозы-Көрпеш және Баян сүлу» жырын жазып алған. Өзі сырқаттанып, жалғыздық жанына қатты батқан Шоқан Уәлиханов 1865 жылы қайтыс болып, Көген-Таған жайлауы маңында жерленді. Ш.Уәлихановтың туғанына 150 жыл толуына орай (1985 ж.) Алтын-Емелде мемориалдық кешен салынды (кешеннің қүрылыс жүмысын басқарған менің әкем Кәдірқүлов Қағазбек. Автор - Г.К.). Ш.Уәлихановтың шығармашылығын зерттеуге академик Ә.Х.Марғүлан үлкен үлес қосты, ғалымның сіңірген зор еңбегінің арқасында 1961-1972 жылдар аралығында Ш.Ш.Уәлихановтың бес томдық еңбегі жарық көрді. Алғашқы облыстық мектеп инспекторларының бірі Ыбырай Алтынсарин болды, ол көрнекті ағартушы, қоғам қайраткері, педагог-жаңалық енгізуші, ғалым-этнограф, қазақтың жазба әдебиеті мен әдеби тілінің негізін қалаушылардың бірі. Орыс графикасы негізінде қазақ алфавитін жасаушы. Ол 1841 жылы 2 қарашада Қостанай ауданында дүниеге келді. Әкеден жастайынан жетім қалған ол әкесінің үлкен ағасы, үзын-қыпшақ руын басқарған, Орынбор шекара комиссиясының әскери старшинасы Балқожа Жаңбыршиннің тәрбиесінде болды. 1850 жылы Орынбор шекара комиссиясының жанындағы мектепке оқуға түсіп,. 1857 жылы оны алтын медальмен бітірді. Жастайынан алғыр бала атақты шығыстанушы В.В. Григорьевтің үйінде болып, оның бай кітапханасында білім нәрімен сусындады. Кітап оқу Ы.Алтынсариннің дүни^танымын кеңейтіп, ғылым мен әдебиетке деген ықыласын арттыра түсті. 1860 жылы облыстық басқарма оған Орынбор бекінісіндегі (Торғай) қазақ балалары үшін мектеп ашуды тапсырып, өзін осы мектепке орыс тілінің мүғалімі етіп тағайындады. Қоғамдық қаржы есебінен ол мектеп салып, оқу қүралдарын алдыртты. 1864 жылы 8 қаңтарда мектептің ашылу салтанаты болып, оған халық көп жиналды. Мектеп жанынан интернат ашылып, онда 16 оқушы тәрбиеленді, оларды халықтан жинаған қаржы есебінен қамтамасыз етті. 1879 жылы ол Торғай облысы мектептерінің инспекторы болып тағайындалды. 1881-1882 жылдары Ы.Алтынсарин 187

оолыстың торт чезінде екі сыныпты орыс-казак учидишелерін ашты, оларды окушылармен, мугалімдермен толыктырды. 1888 жылы казан айының аяғында Ыргызда казак кыздарын окыту үшін интернат ұйымдастырып, патша әкімшілігінен кыздар училищесін ашуга рұксат алды, мүндай оку орындары Торғайда 1891 жылдан, Қостанайда 1893 жылдан, Қарабұтак поселкесінде 1895 жылдан, Актөбеде 1896 жылдан бастап жүмыс істеді. Бүд училиіделерде 1896 жылы 211 кыз окыса, оның 70-і казак кыздары еді. Ы.Алтынсарин козі тірі кезінде екі сыныптан түрагын юрт орыс-кыргыз училишесін, бір кәсіптік, бір кыздар, бес болыстык және екі орыс коныстанушыларынык балаларына арнадган ушлишелер ашты. Ол Торгайда халыктың жинаган каржысына кәсіптік училище үйымдастырды. Ыбырай Алтынсарин дүнпеден өгерінің алдында өзінің жер учаскесін жаңадан ашылган Қостанай каласындагы а\ыл шаруашылык мектебіне берхді өспег еггі. Од педагогика, этнография, фольклор салаларында жемісті еңбек етіп, «Қыргыз хрестоматиясы», «Қыргыздарды орыс тіліне үйретудегі бастапкы кеңес» оку кұралдарын жазды, «Қобыланды батыр», «Жэнібек батыр» жырларынан үзінділер келгірді. «Қыпшак Сейіткү.1», «Бай баласы мен жарлы баласы» және баска тарихи еңбектерін жазды. Орыс географиядык когамының Орынбор бөлімшесінің «Жазбаларында» Алтынсарин эгнографиялык материалдар жариялады: «Орынбор ведомсгвосы кыргыздарыныц күда гүсу жэне үйлену тойына катысты дәстүрлерінің очерктері», «Орынбор ведомствосы кыргыздарының жерлеу және ас беру дәстүрлерінің очеркі». Ол ха.ікын одебиет пен енерге жетелех жолы агартхшылык деп білді. Алтынсаринніц шыгармалары казак хадкынын омірін аділ корсепі. ()л озінің олеңдерімен гылымды наспхаітап. надандыктан сактандырды. Әңгімелері карапайым окырмандарга түсінікті. коркем гілмен жазылган, оның педагогикалык және тэрбиелік мәні элі күнге дейін өз маңызын жогалткан жок. Үды акын, жазушы, когам кайраткері, казак жазба әдебпетінің негізін Ссілушы, казак модениетін нсламның агартушылык негізінде орыс және еуропа модениетімен жакындатчга күш саліан реформатор, Абай (Ибраһим) ЬСүнанбаев 1845 жылы 10 іамызда Семей облыдының Шыңгыс гауында Қаркаралы округі мриказының ага сүлтаны Қүнанбайдың горг ойедініц бірінен 188

туған. Абай отбасы ақсүйектер әулетінен еді, атасы (Өскенбай), арғы атасы (Ырғызбай) тобықты руын басқарған, атақты би болған адамдар. Оны кішкентайынан әжесі Зере мен анасы Үлжан аялап осіріп, оздерінің табиғи дарындылығымен тэрбиеледі. Аналары оны еркелетіп Абай деп атады, яғни ойлы, зерделі дегенді білдіреді. Осы есіммен ол омірінің соңғы сотіне дейін ғүмыр кешіп, тарихқа да осы есіммен калды. Бала кезінде қазақ ауыз одебиетімен сусындап, ауыл молдасынан хат таныған ол Семейдегі имам Ахмед Риза медресесінде окуын жалғастырды. Сонымен бір мезгілде ол орыс мектебінде оқып, бесжылдық оқудан кейін олең жазады. 13 жаска келгесін Абайды әкесі Қүнанбай руды басқаруға үйрете бастайды. Енді ру аралық тартысқа түскен ол біртіндеп окімшілік-саяси қызметтің кемшіліктерін коріп, коңілі қалады, ақыры Абай 28 жасында әкімшіліктен кетіп, озінің білімін жетілдірумен айналысады. 1886 жылы өзінің ақындық жолын ашқан, атақты «Жаз» олеңін жазады. Абай шығармасында аудармашылықпен айналысуының орны ерекше. Абай он бес жыл бойы орыс жазушыларының елуден аса шығармаларын қазақ тіліне аударды, оның ішінде «Евгений Онегиннен» жеті үзінді, Лермонтовтың жиырма сегіз олеңі, Крыловтың он екі мысалы, А.Дельвигтің, Я.Полонскийдің, И.Буниннің бірнеше өлеңдері бар. Абай үзақ жылдар бойы (1890-1898) прозалық «Ғахлия» («Қара создер») туындысын жазды. Оған пікірлер, қанатты создер, осиеттер, диалогтар енгізілді, бүл шығармасы қырық бес кара созден түрады. Тақырып жағынан «Қара создер» Абайдың лирикасымен үндескен. Автор озінің шығармаларында даланың атқамінерлері мен патша шенеуніктерін аямай сынайды. Халықтың тағдыры туралы толғанады, оның жетістіктері мен кемшіліктерін айтады. Адамның кадір-қасиетін, қүдайға сену мен сенбеушілік туралы, жастар тәрбиесі мәдениет пен ағартушылықтың қажеттілігі, адамдардың басқа үлт окілдеріне қарым-қатынасы, кәрілік пен олім туралы күрделі ой толғайды. Осындай сан-салалы моселелер бір арнаға келіп тоғысады. «Қара сөздегі» ең басты ой желісі адам рухының кереметтігін, адам мүмкіндігінің шектеусіз екендігін дәлелдеу болып табылады. Абай өз халкының жақсы жағына сүйсініп, оның кемшілігіне күйінеді. Абайдың мүрасы жоғары ізгілікті, өмірдің мәнмағынасын терең түсінуді, бейнелі коркем сөзді, жетілген стильді 189

толық қамтиды. Абай атақты сазгер, қазақтың халык музыкасының білгірі ретінде оны қатты бағалай да білген. Оның бірқатар лирикалық әуендері қазақтың музыка мэдениетінің алтын қоры болып табылады. XIX ғасырдың екінші жартысында халықтың ауыз әдебиеті дами түсті. Оның тақырыптары тарихи оқиғалар, батырлар жыры, рулық қатынастар, достық, махаббат туралы. Ол кезде Шөже, Шортанбай, Сүйінбай, Жамбыл, Сара және т.б. ақындар халық арасында кеңінен танымал еді. Сол кезеңде Қазақстанда «Акмолинские областные ведомости», «Киргизская газета», «Оренбурский листок» жэне т.б. газеттер шыққан. 1870 жылы 28 сәуірде «Түркістан уалаяты» газетінің түңғыш нөмірі қазақ және өзбек тілдерінде жарық көрді. XIX ғасырдың екінші жартысы Қазақстанның музыка өнерінің гүлденген кезі. Қүрманғазы Сағырбаев, Дәулеткерей Шығаев, Біржан Қожағүлов, Тәттімбет Қазанғапов, Ықылас Дүкенов және басқа да күйшілер мен әншілер, қобызшылар Қазақстанда музыка өнерінің дамуына игі ықпал етті. Қүрманғазы Сағырбаев (1806-1879 ж.ж.) күйлерінде қазақ халқы тарихының қиын-қыстау сәттері, күйшінің жеке басының тағдыры, оның өмір туралы толғанысы мен қазақ даласының, халық мерекелерінің суреттері бейнеленді. Қүрманғазының атақты күйлерінің бірі «Кішкентай». Оның шәкірттері мен зерттеушілердің айтуынша, бүл күй Исатай Таймановтың көтерілісіне арналған. Өзін Исатайдың кіші інісі санаған Қүрманғазы, бүл шығармасында күрделі күрестің тартысын келтіре отырып, тыңдаушысын терең ойға жетелейді. Күйдің соңы қайғылы аяқталады, елі үшін қаза тапқан батырға деген сағыныш сазы, өзекті өртеген өкініш сезіледі. Қүрманғазы шығармасының биік шыңы «Сарыарқа күйінде» қазақтың үшықиыры жоқ сары даласының корінісі, иірімдері көрсетілген. Халық екі ғасыр бойы Қүрманғазы күйлерін жадында сақтап, оны үрпақтан үрпаққа жеткізген. XX ғасырдың 20-шы жылдары А.Затаевич Қүрманғазы күйлерін нотаға түсірсе, ал 30-шы жылдары бүл тақырыпты Л.Хамиди, А.Жүбанов, Б.Ерзакович, Е.Брусиловский, Д. Мацуцин, С.Шабольский зерттеді, қазіргі кезде бүл дәстүрді Т.Мерғалиев, Қ.Ахмедияров және т.б. жалғастыруда. 190

1961 жылы Қүрманғазы шығармаларының жинағы профессор А.Жүбановтың қүрастыруымен және редакторлық етуімен «Күй» деген атпен жарық көрді. Бүл жинаққа үлы күйшінің 31 шығармасы түсініктермен бірге енгізілді. Қүрманғазының туғанына 175 жыл толуы қарсаңында «Өнер» баспасы «Сарыарқа» деген атпен күйшінің өмірінің соңғы жылдарында шығарған 20 күйін қамтыған жинақ шығарды. Қүрманғазының шығармалары бүгінде адамның рухын көтеріп, оның шығармашылық қуатын арттыра түседі. Қүрманғазы Сағырбаев біздің де замандасымыз болып қала береді, сондықтан да ол адам рухының жыршысы болып саналады. Дәулеткерей Шығаев 1820 жылы Каспий жағалауында дүниеге келді. Әкесі Шығай Нүралиев сүлтан. Ол Дәулеткерей бес жасқа толғанда қайтыс болды. Күйші бала немере ағасы сүлтан Меңдігерей Бөкейханов тәрбиесінде болды, ол Бөкей ордасында Жәңгір ханнан кейінгі бай адам болған. Дәулеткерейге домбыраны күйші Мүсірәлі үйреткен, ол жас баланың домбыра тарту өнерін жетік меңгеруіне, оның қағыстары мен күйлердің бай мүрасын таныстыруда үстаздық еткен. 1840-шы жылдардың бас кезінде Дәулеткерей озінің «Қыз Ақжелең» және «Қосалқа» күйлерін шығарған. Бүл күйлерді шығаруға өмірінің бір жарқын сәттері эсер еткен. Өзі домбырашы әрі әдемі Ақбала-қызбен кездеседі. Оған арнап «Қыз Ақжелең» күйін шығарыпты. «Қосалқа» күйі қыздың поэтикалык сүлу бейнесін, қүлағында сыңғырлаған сырғасын бейнелейді. Бүл екі күй де көңілді, адам жанын жадырататын лирикалық сезім бейнеленеді. Дәулеткерей домбыраның көркемдік мүмкіндіктерін кеңейтуге көп үлес қосты. «Желдірме» күйі домбыраның дәстүрлі түрін ой елегінен өткізуге, жаңаша сезінуге жетелейді. Сипаты жағынан бүл лирикалық күй. Әндік нақыштар, домбыраның музыкалық мазмүны, жүмсақ ырғақтар сазгерге адамның небір жүмбақ иірімдерін ашып, көңіл-күйін көтеруге мүмкіндік берген, сол арқылы рухани әлемнің сүлулығын да, поэтикалық әсерін де корсете білген. Дәулеткерей қартайған шағында кедейленіп қалған. Бүл оны халықпен бүрынғыдан да тығыз араласуға, олардың қуанышы мен қайғысын, мүңы мен шерін түсінуге жәрдемдесті. Үзақ ойланып-толғанудан, философиялық ой түйіп «Жігер» күйін дүниеге келтірді, бүл қайғылы әрі ой 191

козғайтын шығарма болып табылады. Терең мазмүнды. күрылысы мен аяқталуы озгеше бүл күй автор шығармашылығының аскар шыңы екені анық. Дәулеткерей 1887 жылы 25 сәуірде дүниеден өтті. Ол Қазақстанда халық музыка аспаптарының одан орі дамуына айырықша ықпал етіп, артына мол мүрасын калдырды. Дәулеткерейдің 40-қа жуық күйлері сақталған. Осы зерттеліп отырған кезеңде, Қазақстан және оның табиғаты, түрмыс-тіршілігі туралы корнекті суретшілердің туындылары дүниеге келді. 1847-1857 жылдары жер аударылып келген Т.Г.Шевченконың «Салтатты казак», «Қосаралдағы казак мекені» және т.б. суреттері бар. 60-шы жылдардың аяғында 70-ші жылдардың басында Түркістанда болған В.В.Верещагинның суреттерінің орны ерекше, ол «Алатау тауында», «Хазірет Яссах и мешіті» атты атакты түркістандык сурет серияларымен белгілі. Осы кезеңде халық арасында үй жиһаздарын, мүліктерін, киімді безендіру, теріден, киізден, металдан, ағаштан, тастан бүйымдар жасау дами түсті, мүның бәрі шын мәнінде халық онерінің ғажайып көріністері. Сонымен XIX ғасырдың екінші жартысында Қазакстанның әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуы олкенің Ресей отарына біржолата айналу процесімен тығыз байланысты болды. 192

YIII ТА PA У_______________________________________________ XX ҒАСЫРДЫҢ БАС КЕЗІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН 8.1. XX гасырдыц бас кезіндегі Қазакстанның әлеуметтік-экономикалык дамуы XX ғасыр қазақ халкының тарихындағы ерекше кезең. Оның басынан кешкен коптеген киындыктар казактың этнос ретінде қаду-калма\ы турады моселені колденең тартты. Үлттык мемлекеттікті біржолата жоюдың салдарынан Қазакстан Ресей пмпериясының бір провинциясына айналды. XX гасырдың басында Ресей баска еуропалык елдерге Караганда артта калган жоне реакциялык бағыттагы ел еді. Ә.Бокейханов отарлык окімшілік аппаратын былайша багалайды: «Орыс шенеуніктері бүл жерде білім дорежесімен де, жергілікті жағдайларды білуімен де козге түсе алмады. Орыстандыру саясатының негізгі күралы дорекілік, зорлык-зомбылык. халыктың касиет түткан дүниесін бүлдіру. Ал билеушілердің жергілікті халыктың тілін білмеуі және білімнен жүрдай тілмоштар аркылы сойлесуі жагдайды ушыктыра түсті». Ресейдегі он екі казак оскери күрамасының тортеуі казак жерінде орналасты. Олардың жалпы саны Орынбор облысында 553 мың, Оралда 235 мың, Сібірде 164 мың, Жетісуда 59 мың адам. Казак станицаларына жер болу казақтарды ата конысынан, жайылымдык жерден ыгыстыру аркылы жүргізілді. 1909-1913 жылдары П.Румянцевтің басшылығымен жүргізілген статистикалык зерттеу бойынша Жетісу казак әскері 662 092 десятина орасан зор аумакты алып жаткан. Ғасырдың басында казактар 15.6 млн. гектар жерді иеленді. Орталык Ресейден келген шаруалардың коныс аударуы тарихп түрғыдан үлкен кайғы-касірет әкелді, бүл казақтардың кошпелі мал шаруашылығымен айналысуына үлкен кедергі жасады. Қоныс аударушылардың саны 1893 жылы Сібір теміржолы күрылысының аяқталуына байланысты тіптен күшейе түсті. Патшалық Ресей «коныс аударушылар қорын» қүру үшін бірнеше экспедиция үйымдастырып, казактар пайдалантын жер молшерін белгіледі, «бос жаткан» жерлерді іздеуге қүлшына кірісті. «Бос жаткан» жерлер әдетте жақсы жерлер болатын, ал бүл аумактар кошпенділердің достүрлі кошіп-кону бағыттары 193

екендігіне ешқандай мән берілмеді. Түркістан генералгубернаторы А.Н. Куропаткин былай деп жазды: «Қырғыздар (қазақтар. - Г.К.) соңғы 30 жыл ішінде, өсіресе соңғы 12 жылда барлық бағыт бойынша ығыстырылды, олардан тек 1904 жылдың өзінде Жетісу облысы бойынша бірнеше миллион десятина жер тартып алынды, бүл жерлер қырғыздарға керек пе, жоқ па, онымен ешкім санасқан жоқ». Егер 1893 жылдан 1905 жылға дейін қазақ халқынан 4 миллион десятина жер тартып алынса, 1906 жылдан 1912 жылға дейін 17 миллион десятинадан астам жерінен айырылды. 1917 жылға дейін қазақтардан барлыгы 45 миллион десятинага жуық жер тартып алынған. Мүның 40,5 миллион десятинасы Ақмола, Орал, Торғай облыстарының, 4 миллион десятинабы Жетісудың, 500 мың десятинасы Сырдария облысының үлесінен еді. Орыс шаруаларының қоныс аударуы Ресейдің орталық губернияларындағы аграрлық мөселелерді шешуі ғана емес, сонымен бірге Ресейдің отаршылдық саясатын одан әрі күшейту мақсаты болатын. XIX гасырдың 80-ші жылдары орыс әкімшілігі басшыларының арасында Сырдария әскери губернаторы Гродековтың «Түркістандағы әрбір жаңа орыс поселкесі орыс армиясының бір батальонына тең келеді» деген сөзі кең тарады. Қоныс аудару Қазақстанның үлттық қүрамын түбірімен өзгертіп жіберді. Мысалы, 1897 жылғы санақ бойынша Дала өлкесіндегі орыстардың саны 20% болса, ал 1917 жыл бүл 42%- ке жетті. Осы кезеңде қазақтың ауылдық жерлердегі санының өсуі 17,6% болды, ал орыс шаруалары мен казак түрғындары саны 4,5 есеге артты. Егер Қазақстанның далалық облыстарына он жыл ішінде (1895-1905) 294 296 адам келіп қоныстанса, 1906- 1910 жылдары бүл көрсеткіш 770 000 адамға жетті, бүл орайда 1905 жылдан 1916 жылға дейін дала өлкесінің шаруа түрғындары 1,8 есе өсіп, Қазақстан халқының 34% (1 млн. 221 мың адам) қүрады. 1892 жылы Қазақстанның қазіргі шекара аумағында 92% байырғы түрғындар түрса, мүндай арасалмақ Столыпин реформасына дейін сақталды. Бірақ 1920 жылга қарай, яғни Қырғыз (Қазақ-Г.АГ.,) Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы қүрыларда қазақтар республика түргындарының 60% қүрады, ал 1962 жылы олардың саны 29%- ке төмендеді. XX гасырдың аяғында шын мөнінде «жедел жаңарту» нөтижесінде қазақтар өзінің этникалық атамекенінде 194

азшылық болып қалды. Мұның өзі үлттық тіл мен өдебиетінің дамуына елеулі залалын тигізді. Қазақ қоғамындағы дағдарыс Қазақстанға шетел және ресей капиталының енуімен тереңдей түсті. Сондықтан ол Орталық Ресейдің сауда-өнеркәсіп және монополистік буржуазиясы капиталының шикізат көзіне айналды. Қазақстаннан шикізат пен малды әкету деңгейі XIX ғасырдың аяғында XX ғасырдың басында күрт өсіп кетті. Мысалы, 1894 жылы тек Ақмола жәрмеңкесінің өзінен Орталық Ресейге 9 мың жылқы, 13 мың сиыр, 142 мың қой, 50 мың пүт қой мен ешкі жүні, мыңдаған пүт жылқының қүйрық-жалы, 573 мың қой терісі, 94 мың тері сатып алынып, әкетілді. Қазақстанның басқа облыстарында да осындай жағдай орын алды. Егер 1900 жылы Торғай облысынан Орталық Ресейге 9 миллион сомға мал және көптеген мал шаруашылығы өнімдері 9 миллион сомға сатылса, ал 1910 жылы бүл 14 миллионды қүрады; Орал облысынан 1901 жылы 7,5 миллион, 1906 жылы 9,3 миллион сомның мал шаруашылығы өнімдері әкетілді. Шикізатты тасу әсіресе Орта Азия және Сібір теміржолдарын салғаннан кейін күшейді. XX ғасырдың басына таман Қазақстан қалаларында ірі саудагерлерді қаржыландыру үшін Ресейдің мемлекеттік және жеке меншік банктері өз бөлімшелерін ашты. Қазақстанда 40 мыңдай адам саудамен айналысты. Қоянды жөрмеңкесінде сауда айналымы 1896 жылдан 1913 жылға дейін 10 есе, яғни 500 мың сомнан 5 миллион сомға дейін өсті. 1890 жылы Қазақстанның Ресеймен саудасы орыс көпестеріне 9 миллион сом кіріс түсірсе, ал 10 жылдан кейін бүл көрсеткіш 15,3 миллион сомды қүрады. Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарының экономикасын көтеруде Ертіс су жолының рөлі күшті еді. 1900 жылы Ертіс өзені бассейнін шаруашылық мақсатқа пайдалану және дамыту үшін «Сүйретпе кеме қоғамы» қүрылды. Сол жылы навигация кезінде жүк тасымалынан Павлодар порты бойынша - 538 сом, 38 тиын, Семей - 8058 сом, Омбы 1266 сом 56 тиын пайда келтірді. Ертіс бойымен тек жүк тасымалданып қойған жоқ, сонымен бірге жолаушылар кемелері де қатынады. 1900 жылдан 1911 жылға дейін Н.Н.Корниловтың Сауда үйі, Батыс-Сібір кеме және сауда Серіктестігі, кеме және сауда жөніндегі ОрысҚытай акционррлік қоғамы, Плотниковтардың Сауда үйі және т.б. компаниялар 241 000 адам тасымалдады. 1 9 5

XX ғасырдың басында Қазақстанда тау-кен онеркосібі одан әрі дами түсті. 1902 жылы мүнда 197 кәсіпорын болса, онда 18695 адам жүмыс істеді. Шикізатты оңдеумен айналысатын 690 кәсіпорында 7297 жүмысшы еңбек етті. Сол кездегі ірі косіпорынның бірі Қарағанды комір шахталары, Шығыс, Орталық Қазақстанның түрлі түсті металдар кеніш орындары, Орал-Ембі мүнай кен орындары болды. Олардың бәрі де шын мәнінде шетелдік кәсіпкерлердің, атап айтқанда, ағылшындардың, француздардың, американдықтардың қолында еді. Сонымен, 1904 жылы маусымда Орталық Қазақстанның тау-кен косіпорындары ағылшындарға үш жыл мерзімге 60 мың сомга арендаға берілді. Мүндағы кендердің орасан зор қорын корген ағылшындар ең бай кен орындарын сатып алуға кірісті. 1905 жылы жоғарыда аталған тау-кен косіпорындарын (Жезказғаннан басқасын), бүрынғы Француз республикасы презнденті Марно Француаның үлы - Сади Карно 77600 сомға сатып алды. 1907 жылы мамырда ағылшынның «Спаский мыс руднигі» акционерлік қоғамы күрылып, бүл косіпшіліктер Карнодан кайтадан ағылшындар қолына кошті. Бүл қоғамның иелігіне Спаский мыс корыту зауытымен бірге Спасо-Воскресенский мыс руднигі, Успенск мыс кеніші, Сарысудағы кен байыт\ фабрикасы, Саран таскомір кеніші, Қарағанды кені жоне Сасық, Қарасу темір кеніштері берілді. Риддер мен Зыряновск түсті металға бай кен орындары 1904 жылы австриялық князь Турн-Таксистің меншігіне айналды. Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарының біркатар болігінің Сібір теміржолының кесіп отуі баска облыстардың да жаңа шаруашылык жүйесінің калыптасуына ыкпал етті. Сібір теміржол магистралының 3138 шакырымының Қазакстан аумағындағы 178 шакырымы 1893-1895 жылдары салынды; Рязань-Орал магистралының 194 шакырымы да Батыс Қазакстан аумағы аркылы отті. Қазакстанда теміржол колігінің дамуы жүмысшылар санының осуіне осер етті, тек Орынбор-Ташкеш теміржолы 1656 шакырымға созы.іып, онда 30 мың адам жүмыс істеді. Табиғп байлык козі жоне ауыл шаруашылыгы шикізатыныц коры мол болуына карамастан олке ондірісінің дамуы томен болғанын мынадай статистикалык моліметтер растайды: 1913 жылы Қазакстан аумағында (Сырдария мен Жетісуды коспағанда) Ресей империясындагы барлык косіпорындардың 3.76°о 196

болды, онда 1,78 мың адам жүмыс істеді. Бүл косіпорындар тек империяның барлық ондіретін онімінің 0,96% ғана шығарды. Өнеркәсіптегі жүмысшылардын негізгі болігі кедейленіп калған казак шаруа-жатактарынан, батырактардан күралды. Тек үш уезд бойынша (Акмола, Кокшетау және Атбасар) тау-кен онеркәсібіне жүмыс істеу үшін келіп, тіркелген жатактардың саны 2222 отбасына дейін жетті. Қазактар негізінен мамандыкты талап ете қоймайтын кара жүмыстарға алынды. Сонымен катар, бүл кәсіпорындарда жүмысшылардың түракты жүмыс істемеуі, сондай-ак онеркәсіптің жалпы артта калуы казак халкында жүмысшы табын калыптастыруға кедергісін тигізді. 8.2. XX ғасыр басындағы үлт зиялылары XX ғасырдың басында казак коғамындағы үлттык қозғалыстар біртекті болған жоқ. Аталған кезенде қоғамда рулык катынастар мен кошпенділер демократиясының калдыктары сакталған еді. Сонымен катар казак даласына капитализм элементтерінің енуіне байланысты жаңа олеуметтік-экономикалык жағдайлар қалыптаса бастады. Үлттык буржазия окілдері дүниеге келгенімен, ол ортүрлі себептерге байланысты саяси омірде айтарлықтай рол атқара алған жок. XX ғасырдың бас кезінде кішігірім кәсіпорындарда ондаған мың казак жүмысшылары жүмыс істеді. Бытыраған жүмысшы табы ешкандай саяси үйымға біріге алмады, сондықтан олар үлт азаттык күресті басқаруға дәрменсіз болатын. Қалыптасқан жағдайға байланысты азат ету қозғалысына басшылық етуді рухани-зиялы кауым колдарына алды. Олар халыкты үлттық бірлікті нығайтуға шакырды. Қоғамның әртүрлі таптарынан, ең алдымен дала аксүйектерінен шыккан олар казак коғамының танымал кошбасшылары ретінде үлттык мемлекеттілікті насихаттап, үлтық тәуелсіздік үшін ашық күреске шыкты. Үлт-азаттык козғалысының басшылары Ә.Бокейханов. М.Тынышпаев, А.Байтүрсынов, Ж.Досмүхамедов, М.Шоқаев, М.Дулатов, Б.Қаратаев, Д. Сейдалин жоне т.б. болды, олардың басым копшілігі Петербург, Москеу, Варшава, Қазан, Омбы жоне Орынбор қалаларындағы жоғары оқу орындары мен училищелердің түлектері болған. 1905 жылы тамызда Нижний Новгородта Қазакстанның діни окілдері қатысқан Бүкілресейлік мүсылмандар съезі откізілді. 197

Съезд «Бүкілресейлік мүсылмандар одағын» қүрып, кадет партиясының идеясына жақын келетін бағдарлама қабылдады. Патша өкіметі Ресейдегі мүсылман дін басылар мен Қазақстан мүсылмандарына бірқатар жеңілдіктер беруге мәжбүр болды. Үлттық сана-сезімді ояту негізінде түркі халықтарынуң бірлігін нығайту басты мақсат еді. «Мүсылман партиясының қоғамы» қүрылып, Мемлекеттік Дума қүрамында мүсылмандық парламент фракциясы үйымдастырылды. Мемлекеттік Думаның мүсылман фракциясының мүшелері парламенттік мінбеден әлденеше рет жергілікті түрғындардың жері мемлекет меншігі болмауы керек, ол қазақтар мен қырғыз руларының меншігі екендігін айтты. Екінші Мемлекеттік Думаның мүшесі Б.Қаратаев қазақтардың жерін тартып алуға наразылық білдірді. Ол бүл туралы: «Біздің мемлекетіміздегі шиеленіскен аграрлық мәселені үкімет Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстарының аумағына шаруаларды қоныс аударту арқылы шешпекші» деп ашық айтты. Егін шаруашылығы және қоныстандыру басқармасының бастығымен болған кездесуде ол орыс шаруаларының Қазақстанға қоныс аударуын уақытша тоқтатуды талап етті. Бірақ, Б.Қаратаевқа қоныс аудару ешқандай себептерге қарамастан жүретіні қатаң түрде ескертіліп, «Қазақстанда жер көп, оны көшпенді қазақтар тиімді пайдалана алмай отыр» деген көзқарас ашық айтылды. «XX ғасырда қырғыздардың (қазақтардың. - Г.К.) көшпелі түрмыс-салтын тыю керек, деп мәлімдеді бас басқарма төрағасы, содан кейін қоныс аудару қажеттігі өзінен-өзі туындайтын болады». Ә.Бөкейханов, А.Байтүрсынов, Б.Қаратаев бастаған үлттық қозғалыстың басшылары конституциялық монархиямен, либералдық реформаны жолындағы күреске шақырды. Олар 1905 жылы желтоқсанда Орал қаласында бес облыстың қазақ түрғындарының делегаттарын жинап, съезд өткізді. Онда Ресейдің конституциялық-демократиялық партиясының филиалын, яғни өздерінің партиясын қүруға күш салды. Бүл партия 17 қазандағы патша манифестісінде берілген бостандықтар нәтижесінде қазақтардың мүдделерін қорғамақ болды. 1906 жылы ақпанда Семейде өткен қазақтардың екінші съезі кадеттерге біртабан жақын бағдарлама қабылдап, орыс шаруаларын өлкеге қоныстандыруды тоқтату, Қазақстанның барлық жерін жергілікті түрғындардың меншігі деп тану, үлттық мектептерді ашу жөніндегі талаптар қойды. Үлт зиялыларының өр алуан саяси198

идеялық ағымдары туралы пікірлерді «Айқап» журналы мен «Қазак» газеттері жариялады. 1911-1915 жж. шыққан «Айқап» журналы (шығарушы және редакторы Мүхамеджан Сералин (1871-1929) Қазақстандағы саяси- идеялық ойдың аграрлық-демократиялық баҒытында еді. Онда Ж.Сейдалин, Б.Қаратаев, С.Торайғыров, С.Сейфуллин, Б.Майлин қызмет етті. «Айқапта» басты мәселе аграрлық мәселе болды, яғни жер қатынасына, көшпенділіктен отырықшылыққа көшуге, шаруашылық жүргізу түрлерін өзгертуге мән берілді. «Айқап» беттерінде тауарлы-ақша қатынасына, кәсіпкерлікке, кооперацияны үйымдастыру қажеттігіне едеуір орын берілді. «Қазақ» газеті 1913 жылдан 1918 жылға дейін шығып түрды. Бүл басылым либералдық-демократиялық идеяны үстады. «Қазақ» газетінің редакторы ақын, аудармашы, лингвист, педагог А.Байтүрсынов болды. Газет редакциясы өзінің алдына мәдениағарту міндеттерін кеңінен қойып, қазақтардың тағдыры мен болашағына алаңдаушылық білдірді. Олардың алға қойған мақсаттары айқын еді, ол - «қазақ-қырғыздар арасында насихат жүргізу». Газет бетінде басты мәселе болып табылатын аграрлық тақырыпқа А.Байтүрсынов, М.Дулатов жерге мемлекеттік меншікті жойып, оны қазақтардың меншігіне беруді, жердің сатылмауын талап етті. Өлкенің қоғамдық-саяси дамуы саласында либералды-демократиялық бағыт қоғамның ілгері дамуына әсерін тигізетін еді. Редакцияның жеке меншік баспаханасы мен кітапханасы болды. Газет жүртшылық арасына кеңінен тарады: басылымның оқырмандар саны бірінші жылдың өзінде 3000 болса, ал 1917 жылдың басында оны жаздырып алатындар саны 8 мыңға жетті, 1917 жылдың шілдесінен «Қазақ» газеті «Алаш» партиясының ресми баспасөз органы на айналды. 1918 жылы Торғай облыстық Кеңестер съезінің шешімімен жабылды. «Айқап» журналы мен «Қазақ» газеті бірқатар өлеуметтіксаяси мәселелер жөнінде жалпы теориялық проблемаларда бір бағыт үстады. Қоғамдық-саяси қүбылыстар мен оқиғаларға баға беруде жекелеген қателіктерге жол бергенімен, түтастай алғанда, қазақ коғамының революция алдындағы шынайы жағдайын сол қалпында көрсете білді. 1912 жылы сөуірде Лена алтын кенінде патша өскерлері 270 адамды өлтіріп, 250 адамды жаралады. Бүл қанды террор Ресейдің өз ішінде және Қазақстанда жүмысшы қозғалысының 1 9 9

қайтадан оріс алуына ыкпал етті. 1912 жылы 2-6 қазанда «Байқоңыр» комір кенішінде жүмысшылардың жаппай ереуілі үйымдастырылды, Семейдің су диірменінде, Торғай уезінің «Шоқпаркол» шахтасында жүмысшылар ереуілге шықты. Омбыда, Орынборда, Петропавлда, Өскеменде болған жүмысшылардың митингілері мен шерулерін солшыл социал-демократиялық үйымдар мен большевиктер басқарды. Революциялық оқиғалардың жаңа кезеңі үлттық-демократиялық қозғалыстың орістеуімен қатар жүрді. 8.3. Қазакстан бірінші орыс революциясы жылдарында (1905-1907 жж.) Революциялық марксизмді бірінші рет Қазақстанға орыстың жер аударылған революционерлері - социал-демократтары окелді. Олар тыйым салынған одебиеттерді таратып, үкіметке карсы насихат жүмысын жүргізіп, марксизм-ленинизм идеяларымен таныстырды. Қазақстанда бірінші марксистік үйірме Атбасарда күрылды. Оны 1896 жылы Оралдан жер аударылып келген А.Д.Ушаков үйымдастырды. XX ғасырдың басында марксистік үйірмелер Ақмолада, Петропавлда, Оралда, Қостанайда, Семейде, Верный және басқа қалаларда қүрылды. Олардың негізінде РСДРП (Ресей социал-демократиялық жүмысшы партиясы) қалыптасты. Қазақстанның марксистік үйірмелері озінің катарын біртіндеп нығайтып, революциялық идеяларды оқып-үйрету мен насихаттаудан бастап, саяси үгітке, іс жүзінде жүргізілетін орекеттерге коше бастады. 1903 жылы 1 мамырда Орал марксистік үйірмесі жергілікті баспахананың жүмысшыларын ереуілге үйымдастырды, бүл Қазақстандағы алғашқы саяси ереуіл болатын. 1905 жылы Оралда теміржолшылардың косіподағы қүрылды. ірі косіподақ үйымы Орынбор-Ташкент теміржолында үйымдастырылып, 1906 жылы 6 мыц адамды, яғни жүмысшылар мен қызметкерлердің 40,8%-ін біріктірді. Семейде «Жүмысшылар одағы» деп аталатын біртүтас үйым күрылды. Қазақстаннын озіндік косіби үйымы Успенский руднигіндегі «Орыс-қырғыз одағы» қүрылған болатын. 1905 жылы 9 қаңтарда болған Петербургтегі патшанын карусыз жүмысшыларды қанға боктіруі Қазақ даласына тез гарады. Азаттықты аңсаған Верный, 0\лиеата, Перовск, Қазалы. 2 0 0