_НА ПРОВ Абаева Арнайы педагогика

Ғ.Ә. Абаева АРНАЙЫ ПЕДАГОГИКА Оқу құралы Алматы

2 УДК ББК Пікір жазғандар: педагогика ғылымдарының докторы, профессор Р.А.Сулейменова психология ғылымдарының кандидаты, доцент А.Н.Аутаева педагогика ғылымдарының кандидаты Б.С. Халыкова Құрастырушы: п.ғ.к., доцент Абаева Ғ.Ә. А 80 Арнайы педагогика: Оқу құралы/құрастырушы: п.ғ.к., доцент Ғ.Ә.Абаева, 2021 – 291 бет. ISBN Оқулықта арнайы педагогика ғылымының теориялық-әдіснамалық негіздері, арнаулы білім беру жүйесінің мазмұны баяндалған. Оқулық «Білім беру» мамандығы бойынша білім алатын студенттерге, магистранттарға, оқытушыларға, әдіскерлерге және көпшілік оқырманға арналған. Екінші басылым. Толықтырылған УДК ББК Баспаға Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті жанындағы ҚР БҒМ Республикалық оқу-әдістемелік Кеңесінің «Педагогикалық ғылымдар» білім беру саласындағы Оқу-әдістемелік бірлестігінде ұсынылған. Хаттама №1, 19.112019. © Г.А. Абаева. 2021 ©

3 КІРІСПЕ Қазіргі таңда білім алуда ерекше қажеттіліктері бар балаларды оқыту мен тәрбиелеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Осы категориядағы тұлғалардың білім алудың теориясы мен тәжірибесі ғылыми тұрғыдан қарастырылады. Заманауи талаптарға сай қазіргі кезде «білім алуда ерекше қажеттіліктері бар балалар» - деген термин кеңінен қолданыла бастады. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында - денсаулығына байланысты білім алуда ұдайы немесе уақытша қиындық көріп жүрген, арнайы, жалпы білім беру оқу бағдарламалары мен қосымша білім беру бағдарламасын қажет ететін адамдар (балалар) деп көрсетілген. Алайда бұл терминнің мәні өте ауқымды. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (ОЭСР) елдері ұсынылған анықтамаларға сәйкес қарастыратын болсақ, білім алуда ерекше қажеттіліктері бар балаларды ары қарай келесі топтарға бөлеміз: - мүмкіндіктері шектеулі балалар: көру, есту, сөйлеу бұзылыстары, тірек-қымыл аппараты зақымдарған, зиятының жетіспеушілігі бар – яғни білім алудағы қиындықтары органикалық бұзылыстарымен байланысты; - балалардың білім алудағы қиындықтары мінез құлықтық, эмоционалды жетіспеушілігіне және әр түрлі қолайсыз жағдайлардан пайда болады – әлеуметтік, тәрбиелік, психологиялық, экономикалық, лингвистикалық, мәдени себептер. Ұсынылған оқулықта біз «білім алуда ерекше қажеттіліктері бар балалар» және «мүмкіндігі шектеулі балалар» деген терминдерді қатар қолданамыз. Өйткені дәстүрлі арнайы педагогикада мүмкіндігі шектеулі топтағы балалармен жұмыс жүргізудің негіздері қарастырылса, инклюзивті білім беруде барлық аталған топтарды да қамтылады. Арнайы педагогика – ғылымның теориялық әдіснамалық негіздерін; мүмкіндігі шектеулі балалардың жас ерекшелігіне сәйкес жетекші ісәрекет типтерін; баланың қалыпты психикалық дамуының шарттарын; қалыптан ауытқыған жағдайдағы дамуын; дамудағы «бастапқы» және «екінші сатылық» ауытқуын; оларды дамыту, оқыту, тәрбиелеу, әлеуметтендіру мәселелерін қарастырады. «Арнайы педагогика» атты оқулық арнайы педагогтарды (дәстүрлі «Дефектология» мамандығы бойынша білім алатын студенттерге) даярлауға арналған. Оның мазмұны арнайы білім беру жүйесі дамуының негізгі мәселелерін қамтиды. «Арнайы педагогика» курсын игеруде арнайы білім беру жүйесінің ғылыми-теориялық, тәжірибелік негіздері туралы түсініктерін

4 қалыптатырады, мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту мен тәрбиелеудің жолдарымен таныстырып, педагогикалық технологияларды, коррекциялық-педагогикалық үдерісінің мазмұны туралы мәліметтерді меңгертеді. Ұсынылған материалдардың мазмұны ғылыми әдебиеттер мен басылымдарда жарияланған еңбектер деректерін қамтиды. «Арнайы педагогика» курсын игеру барысында студенттер коррекциялық-педагогикалық процесті ұйымдастырудың жолдарымен танысады. Әрбір тақырыптың толық мазмұны, игерілген білімді тексеру сұрақтары, тапсырмаларды орындауға қойылатын әдістемелік нұсқаулар, білімді тексеруге арналған тест тапсырмалары беріледі. Практикум сабақтарында арнайы білім беру жүйесінің өзекті мәселелері мен оларды шешу жолдарының тапсырмалары талқыланады. Ұсынылған оқулық болашақ мамандардың ғылыми ой-өрісін кеңейтуге, педагогикалық іс-әрекетке дайындығының теориялық сапасын жоғарлатуға, дамуында түрлі ауытқушылығы бар балалардың жас ерекшелік дамуының заңдылықтарын, мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік оңалту мен интеграциялаудың негізгі жолдары туралы теориялық және тәжірибелік білімдерін қалыптастыруға бағытталған.

5 ҚЫСҚАРТЫЛҒАН ҰҒЫМДАР АНЫҚТАМАЛЫҒЫ АСБ БҰҰ БЦП Гц ДЕҰ ДПО Дб ЕБА ЖБС ЖПФ ЖОО ЖТДБ ЖТК МДҰ МШ МШБ ПМПК ПДТ ТДО ТДБ ОЖЖ ХАЖ ДДСҰ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - аутизм спектріндегі бұзылыстар Біріккен Ұлттар Ұйымы балалар церебральды параличі Герц (есту қабілетінің арнасын өлшеу бірлігі) Дүние жүзі елдерінің ұйымы Дүние жүзілік почта одағы децибел (есту деңгейінің өлшем бі рлігі) ерте балалар аутизмі жалпы сөйлеудің бұзылуы жоғары психикалық функциялар жоғары оқу орны жеке тұлғаны дамыту бағдарламасы жалпы сөйлеу тілінің кешеуілдеуі мектепке дейінгі ұйымдар мүмкіндігі шектеулі мүмкіндігі шектеулі балалар психологиялық-педагогикалық медициналық кеңес беру психикалық дамуы тежелген түзете-дамыта оқыту түзете-дамыту бағдарламасы орталық жүйке жүйесі халықаралық аурулар жіктемесі Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы

6 БӨЛІМ I АРНАЙЫ ПЕДАГОГИКАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ § 1. АРНАЙЫ ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК 1. Арнайы педагогиканың пәні, нысаны, мақсаты мен міндеттері 2. Арнайы педагогиканың негізгі түсініктері 3. Арнайы педагогиканың салалары 4. Арнайы педагогиканың әдістері Көптеген жылдар бойы арнайы педагогика саласындағы мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды зерттеу, оқыту мен тәрбиелеу мәселесі басқа ғылыми салалармен бірігіп қарастырылып келеді. Психикалық дамудың кешеуілдеуі зерттеулерде клиникалық, психологиялық және педагогикалық тұрғысынан зерттелген. ХХ ғасырда екі ғылымның: арнайы педагогика мен арнайы психология саласының бағыттары дербес дами бастады. Арнайы педагогика аралас ғылымдармен, соның ішінде медицинамен, арнайы психологиямен тығыз байланыса отырып, педагогикалық ғылымның бір саласы ретінде қарастырылды. Арнайы психология зақымдалған психикалық ерекшеліктерін, оның ішінде себептерін, оның мәнін, заңдылықтарын, танымдық әрекеттері мен эмоциялық-ерік саласын, тұлғалық дамуын зерттейді. Арнайы педагогика жалпы педагогиканың құрамдас бөлігі бола отырып, оның бір саласы ретінде дене және психикалық дамуында кемшілігі бар тұлғаларға арнайы білім берудің теориялық және қолданбалы аспектілерін құрастырады. Қазіргі уақытта халықаралық педагогикалық теория мен практикада «арнайы педагогика» мен «арнайы білім беру» атаулары қатар қолданылады. Бұл атаулар әлемдік білім беру жүйесіндегі гуманистік көзқарастар бойынша «коррекция», «қолдау» түсініктерімен сәйкес келеді. Ағылшын тіліндегі «special» атауының түп-тамыры бойынша «ерекше, жеке» деген ұғымды бере отырып, арнайы педагогиканың жеке түрдегі бағытын анықтайды. Арнайы педагогика – педагогикалық білімнің құрамдас бір бөлігі болғанына қарамастан, көлемді ғылым саласы (латын тілінен аударғанда speciaIis – туыс, түр) деген мағынаны береді. Нақты түрдегі қабылданған

7 анықтамасы, арнайы педагогика – мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға арнайы білім берудің теориясы мен технологиясын зерттейтін ғылым. Арнайы педагогиканың нысаны педагогикалық феномен ретінде қарастырылатын ерекше білімді қажет ететін тұлғаларды арнаулы оқыту процесі. Арнайы білім берудегі зерттеулер мен педагогикалық көмек көрсету жұмысының субъектісі – мүмкіндігі шектеулі тұлға. Арнайы педагогиканың пәні - арнаулы оқыту мен тәрбиелеудің теориясы мен тәжірибесі, дамудағы кемшіліктерді алдын алу, түзету мен жою, олардың әлеуметтенуіне бағытталған коррекциялық-педагогикалық жұмыстардың қағидалары, мазмұны мен әдістері. Арнайы педагогиканың мақсаты – психикалық немесе дене дамуында кемшілігі бар тұлғаларға білім беру мен оларды әлеуметтендірудегі арнаулы білім беру мазмұнының теориялық және практикалық мәселелерін қарастыру. Арнайы педагогика білім беру жүйесіндегі мәселелерді шешуде (Л.С.Выготский, Т.Келлер, А.Грюневальд, К.Ван Рейвейк, В.Вейнс, Р.Штайнер Д.Б.Эльконин, Т.А.Власова, М.С.Певзнер, В.И.Лубовский, Р.А.Сулейменова, Ж.И.Намазбаева, Қ.Қ.Өмірбекова және т.б.) теориялық қағидалары мен ғылыми ілімдеріне сүйене отырып, негізгі міндеттерді теориялық және практикалық міндеттерге бөледі. Теориялық міндеттері: арнаулы оқыту мен тәрбиелеудің теориялық-әдіснамалық негіздерін құрастыру; мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды оқыту мен тәрбиелеудің қағидаларын, әдістері мен мазмұнын құрастыру; мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға білім берудегі педагогикалық жүйелерді зерттеу; дамудағы кемшіліктердің алдын алу мен жоюдағы педагогикалық құралдарды анықтау, жасақтау және жүзеге асыру. Практикалық міндеттері: арнаулы білім беру мекемелерінде және инклюзивті білім беру жағдайында педагогикалық процесті ұйымдастыру; арнаулы білім берудегі педагогикалық технологияларды жасақтау; білім беру және коррекциялық-дамыта оқыту бағдарламаларын құру; мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға кәсіптік білім беру, оларды әлеуметтік-еңбекке бейімдеу бағдарламаларын құру; алдыңғы қатарлы педагогикалық іс-тәжірибелерді талдау, қорытындылау.

8 Арнайы педагогика жалпы педагогиканың құрамдас бөлімі ретінде жалпы педагогикалық түсініктерге сүйеніп, арнайы педагогиканың ерекшелігін анықтайтын арнайы терминологияны қолданады. Қазіргі білім беру жүйесіндегі нормативтік-құқықтық құжаттарда арнаулы білім беру саласында қолданылатын кейбір терминдерге анықтама беріледі. Арнаулы білім беру жүйесі – мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың арнайы білім алуы үшін жағдай жасаудағы мектепке дейінгі, жалпы және кәсіптік білім беру. Ерте қолға алу – психикалық және дене бұзылыстары скринингін, медициналық психологиялық-педагогикалық дигностиканы, емдеуді, дамыта оқытуды қамтитын, сәби жастағы (үш жасқа дейінгі) балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзету арқылы қолдау. Әлеуметтік бейімдеу – нысаналы әлеуметтік және медициналықпедагогикалық түзету арқылы қолдау процесінде кемтар балалардың қоғамда қабылданған құндылықтарды, мінез-құлық ережелері мен нормаларын игеруі мен қабылдануы және еңбекке даярлануы жолымен әлеуметтік орта жағдайларына белсенді түрде икемделуі. Арнаулы (түзету) білім беру мекемелері – мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға арналған білім беру мекемелері. Арнаулы білім беру жағдайлары - мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға жалпы білім беру мен кәсіптік білім берудегі арнаулы оқыту мен тәрбие жағдайлары. Компенсация – (лат. compensatio - өтеу, теңдестіру, толықтыру, орнын басу) - организмнің бұзылған немесе толық дамымаған қызметтерін алмастыру, толықтыру немесе қайта құру. Бұл жүре иеленген немесе туа біткен кемістіктердің нәтижесінде пайда болған организмнің күрделі, әр алуан үрдісі. Коррекция – (лат. correctio - түзеу) – балалардың психикалық және дене дамуының кемшіліктерін түзетуге немесе оның салдарын жеңілдетуге бағытталған педагогикалық шаралар жүйесі. Коррекциялық процесс – дамудағы анықталған кемшіліктерді түзетуге бағытталған арнайы педагогикалық көмек түрлері немесе әлеуметтік ортадағы түзете-дамыта оқыту процесі. Емдік педагогика – арнайы педагогикадағы көзқарастар жүйесін медициналық тұрғыда қарастыру. Реабилитация – бұзылған функцияларды медициналық, әлеуметтік, білім беру тұрғысынан қайта қалыпқа келтіру процесі. Абилитация – ерте жастағы балалардың дамуындағы функцияларды қалыпқа келтіру.

9 Скрининг – қатер тобындағы (психикалық немесе дене дамуында әр түрлі бұзылыстарға қауп) балаларды анықтау мақсатымен жүргізілетін жаппай стандартты тексеру. Мониторинг – білім саласындағы белгіленген процестің алға қойылған мақсат-міндеттерге сәйкестігін бақылау әдісі. Педагогикалық зерттеу мен көмектің субъектісі - ерекше білімді қажет ететін мүмкіндігі шектеулі тұлға. Арнайы педагогикалық көмек – арнаулы мамандардың басшылығымен ұйымдастырылған педагогикалық жағдайлар, ерекше білімді қажетсінетін балалардың жеке дамуын қамтамасыз етудегі оқыту мен тәрбиелеудің ерекше мазмұны, формалары, әдістері. Білім алу үшін арнайы жағдайлар – ерекше білім беруіне қажеттілігі бар, оларсыз жалпы білім беру бағдарламасын менгеруі болмайтын, арнайы оқу бағдарламаларын және оқыту әдістерін, техниқалық және өзге де құралдарды, тыныс-тіршілігін, сондай-ақ медициналық, әлеуметтік және өзге де көрсетілетін қызметтерді қамтитын жағдайлар. Заманауи уақыттың талаптарына байланысты және халықаралық ғылыми қоғамдағы қабылданған терминдерге сәйкес арнайы білім беру саласындағы сөздіктер мен әдебиеттерде «ерекше білімді қажет ететін тұлға» термин қолданылады. Білім алуда ерекше қажеттіліктері бар балалар - бұл сонғы уақытта пайда болған термин. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында - денсаулығына байланысты білім алуда ұдайы немесе уақытша қиындық көріп жүрген, арнайы, жалпы білім беру оқу бағдарламалары мен қосымша білім беру бағдарламасын қажет ететін адамдар (балалар) деп көрсетілген. ОЭСР ұсынылған анықтамаларға сәйкес қарастыратын болсақ, «ерекше білімді қажет ететін балаларды» ары қарай топтарға бөлеміз: - мүмкіндіктері шектеулі балалар: көру, есту, сөйлеу бұзылыстары, тірек-қымыл аппараты зақымдарған, зиятының жетіспеушілігі бар – яғни білім алудағы қиындықтары органикалық бұзылыстарымен байланысты; - мінез құлықтық және эмоционалды жетіспеушілігіне байланысты білім алуда қиындықтары бар балалар (бір-екі немесе одан да көп пәндерді менгеруде), - балалардың білім алудағы қиындықтары қолайсыз жағдайлардан пайда болады – әлеуметтік, психологиялық, экономикалық, лингвистикалық, мәдени себептер. Мүмкіндігі шектеулі тұлға – жалпы білім беру бағдарламасын меңгеруде белгілі бір шектеушілік туындататын дене немесе психикалық ақауы бар тұлға.

10 Дене кемістік – адам психикасы дамуының және (немесе) жұмыс істеуінің ұзақ уақыт бойы әлеуметтік, медициналық және педагогикалық түзету арқылы қолдануды қажет ететіндей созылмалы бұзылуы. Психикалық кемістік – адам психикасының дамуында анықталған уақытша немесе тұрақты түрдегі сөйлеудің эмоциялық-ерік аясының кемшілігі, оқытуда қиындықтар туғызатын психикалық дамудың кешеуілдеуі. Күрделі кемістік – күрделі (кешенді) кемістік дегеніміз әрбірін бөлек алғанда аномальдық дамудың құрылымы мен сипатын анықтайтын бірқатар бастапқы ауытқулардың бірігуі. Арнайы педагогика курсында біз көбінесе бірінші, яғни мүмкіндіктері шектеулі топтағы балаларды қарастырамыз. Дәстүрлі арнайы педагогикада мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың категориясын топтастыруы төмендегідей сипатталады: есту қабілеті бұзылған тұлғалар: естімейтіндер, нашар еститіндер, кейінен естімей қалғандар. көру қабілеті бұзылған тұлғалар: көрмейтіндер, нашар көретіндер. сөйлеу тілі бұзылғандар тірек-қимыл аппараты зақымдалған тұлғалар психикалық дамуы тежелген балалар. зияты бұзылған тұлғалар (ақыл-ой дамуы кешеуілдегендер) эмоциялық-ерік сферасы бұзылған тұлғалар (ерте жастағы аутизмге шалдыққан балалар) дамуында күрделі кемшілігі бар балалар. Қазіргі кезде дамудағы ақауларды топтастырудың белгіленген нақты принциптері жоқ. Біздің мемлекетімізде арнайы психологиялықпедагогикалық әдебиеттерде кеңінен таралған (М.В. Власова мен М.С. Певзнер, В.В. Лебединский, О.Н. Усанова, В.Л. Лапшин мен Б.П. Пузанов) зерттеулерінде ұсынылған топтастыруларды қарастырып көрейік. М.В. Власова мен М.С. Певзнердің еңбектерінде мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың тобы төмендегідей сипатталады: 1. Сенсорлық кемшілігі бар балалар (есту қабілеті, көру қабілеті, сөйлеу қабілеті, тірек-қимыл аппараты бұзылған). 2. Психикалық дамуы тежелген балалар. 3. Астениялық немесе реактивтік жағдайдағы, конфликт жағдайындағы балалар. 4. Психопатиялық күйдегі (эмоциялық-ерік қасиеттері бұзылған) балалар. 5. Ақыл-ой дамуы кешеуілдеген балалар.

11 6. Психикалық аурулардың алғашқы белгілері анықталған (шизофрения, эпилепсия, истерия) балалар. В.В. Лебединский зерттеулерінде дамудағы кемшілік психикалық дизонтогенез проблемасы негізінде топтастырылады: 1. Жалпы тұрақты бұзылу ( мысалы, олигофрения). 2. Дамудың тежелуі (танымдық әрекет пен эмоциялық-ерік қасиеттерінің баяулауы). 3. Организмнің зақымдануы (тұқымқуалайтын аурулар, ұрықтық даму кезіндегі, туылу кезіндегі, туғаннан кейінгі инфекция, интоксикация, орталық нерв жүйесінің соққы алуы). 4. Дамудағы кемшіліктер (анализаторлық жүйелердің – көру, есту, сөйлеу, тірек-қимыл аппаратының бұзылуы). 5. Белгілі психикалық функциялардың дамуындағы жеделдеу (ерте балалар аутизмі). 6. Дамудың дисгармониялығы, туа пайда болған немесе ерте балалық шақта пайда болған тұрақты психикалық зақымдалу (психопатия). О.Н. Усанова дамудағы кемшілікті топтастыруды төмендегідей көрсетеді: 1. Органикалық зақымдануға байланысты анықталатын дамуында кемшілігі бар балалар. 2. Функционалдық жетіспеушіліктің әсерінен болатын дамудағы кемшіліктер. 3. Психикалық депривация жағдайындағы балалар. В.Л. Лапшин, Б.П. Пузановтың ұсынуы бойынша дамудағы кемшілікті топтастыру келесідей сипатталады: 1. Сенсорлық қабілеті бұзылған тұлғалар: - көру қабілеті зақымдалған балалар; - есту қабілеті зақымдалған балалар, - сөйлеу қабілеті бұзылған балалар. 2. Зиятының жетіспеушілігі бар тұлғалар (ақыл-ой дамуы кешеуілдеген, психикалық дамуы тежелген балалар). 3. Тірек-қимыл аппараты бұзылған тұлғалар; 4. Күрделі кемшілігі бар тұлғалар. Арнаулы білім беру жүйесін құруда, оның мүмкіндіктері мен тиімді жақтарына талдау жасауда, арнайы білім беру жүйесінің сапасын арттыруда мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың саны, арнаулы білім беру мекемелерінің саны туралы мәліметтерге шолу жасаудың маңызы зор. Арнайы педагогиканың пәндік салаларын төмендегідей топтастыруға болады:

12 1. Сурдопедагогика – есту қабілеті бұзылған тұлғаларға білім берудегі ғылыми білімдердің жүйесін анықтайтын арнайы педагогиканың бір саласы. 2. Тифлопедагогика – көру қабілеті бұзылған тұлғаларға білім берудегі ғылыми білімдердің жүйесін анықтайтын арнайы педагогиканың бір саласы. 3. Логопедия – сөйлеу тілінің кемшіліктері туралы ғылым, сөйлеу тіліндегі кемшіліктерді анықтаудың әдістері мен алдын алу шаралары арқылы арнайы оқыту және тәрбиелеумен айналысатын арнайы педагогиканың бір саласы. 4. Олигофренопедагогика – ақыл-ой дамуы кешеуілдеген балаларды оқыту мен тәрбиелеу мәселесімен айналысатын арнайы педагогиканың бір саласы. Осы төрт негізгі бағыттан басқа қазіргі уақытта арнайы педагогика келесі бөлімдері бар: 5. Коррекциялық педагогика – жалпы білім беру бағдарламасын игеруде қиындықтар туындайтын, психикалық дамуының тежелуі байқалатын тұлғаларды оқыту және тәрбиелеумен айналысатын арнайы педагогиканың бір саласы. Бұл терминнің қолдануында шатасулар жиі кездеседі, өйткені кейбір әдебиеттерде «коррекциялық педагогика» терминінің «арнайы педагогика» ұғымының синонимі ретінде қолданылады. Бірақ, соңғы кездегі әдебиеттерде «коррекциялық педагогика» термині көбінесе арнайы педагогиканың бір саласы, яғни психикалық дамуы тежелген балаларды оқыту мен тәрбиелеу мәселесін

13 қамтитын сала ретінде қарастырылады. Біздің ұсынылған оқулықта «коррекциялық педагогика» терминін осы тұрғыдан қарастырамыз. 6. Тірек-қимыл аппараты бұзылған тұлғаларды оқыту және тәрбиелеумен айналысатын арнайы педагогиканың бір саласы. 7. Эмоциялық-ерік аясы бұзылған тұлғаларды оқыту және тәрбиелеумен айналысатын арнайы педагогиканың саласы. 8. Дамуында күрделі кемістігі бар тұлғаларды оқыту және тәрбиелеумен айналысатын арнайы педагогиканың саласы. Аталған пәндік салалардың барлығы баланың жас ерекшелік кезеңдеріне қарай сараланады. Арнайы педагогикада тарихи даму кезеңдеріндегі өзгерістерге байланысты мектеп жасындағы балаларды арнайы оқыту мен тәрбиелеудің мазмұнын кең түрде зерттелген. Ал, мектепке дейінгі жастағы балаларды оқыту мен тәрбиелеу мәселесі әлі де болса зерттелу және даму деңгейінде болып отыр. Отандық арнайы педагогика үшін жаңа бетбұрыстар орталық нерв жүйесі органикалық түрде зақымданған ерте жастағы балаларды (0-ден 3 жасқа дейінгі) ерте диагностикалау, оларға ерте көмек көрсету жұмыстарына бағытталып отыр. Арнайы педагогикада мүмкіндігі шектеулі жасөспірімдер мен ересектерді әлеуметтік-психологиялық қолдау мен арнаулы білім беру жүйесі әлі де даму жағдайында екені анық. Арнайы педагогика мен оның пәндік салалары аралас ғылым салаларымен: философия, тарих, жалпы педагогика, әлеуметтік педагогика, арнайы психология, медицина, әлеуметтану, лингвистика, психолингвистика, жаратылыстану ғылымдарымен тығыз байланысты. Арнайы педагогикадағы ғылыми зерттеу әдістерінің қатарын бақылау, эксперимент, әңгімелесу, анкета, тест әдістері құрайды. Сонымен қатар, психологиялық-педагогикалық құжаттарды зерттеу, бала әрекетін зерттеу әдістері жатады. Арнаулы білім беру жүйесінің теориясы мен практикасын қорытындылау үшін эксперименттік зерттеу әдістері маңызды болып табылады. Мұндай педагогикалық эксперимент жұмысы бірнеше кезеңдерге бөлінеді: - зерттеу мәселесін мен мақсатын анықтау, зерттеу объектісі мен пәнін, зерттеудің болжамы мен міндеттерін белгілеу; - зерттеу әдістемелерін, қорытындыларды жүйелеу әдістерін құру; - таңдалған эксперименттік тапсырмалардың көмегімен анықтаушы эксперимент жұмыстарын жүргізу; - анықтаушы эксперимент қорытындыларын есепке алып, анықталған арнайы әдістемелер бойынша қалыптастырушы эксперимент жұмыстарын ұйымдастыру;

14 - анықтаушы және жүргізуші эксперимент барысындағы мәліметтерді сандық және сапалық талдау, қортындылау; - зерттеу қорытындыларын мәлімдеу, инновациялық технологияларды практикаға енгізу. Ғылыми танымның негіздеріне байланысты арнайы педагогикадағы зерттеу әдістері теориялық таным әдістері мен эмпирикалық әдістерге бөлінеді. Теориялық таным әдістері: профессиограммалық сипаттау, модельдеу, аксиоматизация. Эмпирикалық әдістер – бақылау, әңгімелесу, эксперимент (лабораториялық, шынайы, қалыптастырушы және анықтаушы), психодиагностикалық әдістер (стандартты түрдегі тесттер, болжамдық тесттер, анкета, социометрия, интервью). Арнайы педагогикада эмпирикалық әдістер жиі қолданылады. Эмпирикалық әдістерге сипаттама жасасақ: Бақылау әдісі – педагогикалық құбылыстарды, оқушыларды жүйелі түрде зерттеуде қолданылатын мақсатқа бағытталған, кең таралған эмпирикалық әдіс. Бақылау қорытындылары хаттамаға тігіледі. Әңгімелесу – вербальды (сөздік) қарым-қатынас жасау негізінде ақпараттарды игеру әдісі. Педагогика мен психология саласында бақылау әдісімен тікелей байланысты қолданылатын әдіс. Мысалы, баланың ойын әрекетін бақылауда экспериментатор оның ойынына бақылау жасайды, сонан соң баланың сүйікті ойындары, ойыншықтары туралы бірінші баламен, содан соң ата-анасымен, тәрбиешілермен әңгіме жүргізеді. Эксперимент – арнайы педагогикада көп таралған әдіс. Ол лабораториялық (арнаулы құралдардың көмегімен) және шынайы (қалыпты жағдайда) эксперимент болып бөлінеді. Эксперименттің көп тараған түрлері - анықтаушы және қалыптастырушы эксперимент кезінде түзете-дамыта оқыту жағдайындағы баланың қарым-қатынасқа түсу, даму деңгейі, ауызша және жазбаша сөйлеу тілі, эмоциясы зерттеледі. Эксперимент жеке және топтық түрде жүргізілуі мүмкін. Арнаулы білім беру жүйесіндегі өзекті мәселелерді шешуде пәндік салалар, олардың өзіндік ерекшеліктеріне байланысты анықталған арнаулы білім беру мекемелерінің түрлері белгіленген. Бақылау сұрақтары мен тапсырмалары: 1. Арнайы педагогика мен арнаулы білім беру саласының мақсаты мен міндеттерін анықтаңыз. 2. Арнайы педагогиканың пәндік салаларына талдау жасаңыз. 3. Мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың категориясын атап көрсетіңіз.

15 4. Арнайы педагогикада қолданылатын ұғымдар мен түсініктердің мазмұнын ашыңыз. 5. Арнайы педагогикадағы зерттеу әдістерін тұжырымдаңыз. § 2. ҚАЛЫПТАН ТЫС ДАМУ ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМИ БОЛЖАМДАР ЭВОЛЮЦИЯСЫ 1. Шет елдерде ХХ ғасырға дейінгі дамуында ақауы бар балаларды зерттеу жұмысының мазмұны 2. Кенес одағы кезеңіндегі арнайы білім берудің қалыптасуы мен дамуы 3. Қазақстан Республикасында арнайы білім беру жүйесінің дамуы 4. Қазіргі уақыттағы арнайы білім берудің дамуы мен өзекті мәселелері Мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға деген қоғамдық көзқарастар өз алдына тарихи мәнге ие бола отырып, қоғам дамуының кезеңдерімен, яғни ғылым мен мәдениеттің даму жағдайымен, әлеуметтік-экономикалық қатынастармен, діни көзқарастармен, ұлттық дәстүрлер және құқықтық ережелермен анықталады. Ғасырлар бойы қалыпты жағдайдан тыс даму мәселесі ғылыми позициялық деңгейде қарастырылған жоқ. Қоғамның тарихи дамуындағы ерте кезеңдерінде психикалық және дене кемшілігі бар тұлғаларға деген қарым-қатынастың түрі тіпті басқаша болды. Мүмкіндігі шектеулі тұлғалар туралы ұғым Аристотель уақытынан бастап қарастырылды. Ежелгі Спартада, Римде IV-V ғғ. дамуында кемшілігі бар балалардың көзі жойылып отырды. Дамудағы кемшіліктің себептері әртүрлі жолдармен түсіндіріліп, дүниеге келген сәби қолына беріліп, жалпы тексеруден өткеннен кейін ғана бала дамуының жағдайына қарай болашағы анықталды. Қайта өрлеу дәуірінде мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға деген гуманистік көзқарастар негізінде мейірімділік, адамгершілік идеяларын ұсынған Т.Мор Э.Роттердамский, Я.А.Коменский, Д.Локк ағартушы философтар болды. Дәрігерлер сол кезден бастап монастырлер мен түрмелерге барып, жан ауруына ұшырағандарға бақылау жүргізу, оларға көмек көрсету, қоғамға араласуға бағыт беру түріндегі жұмыстарды ұйымдастыра бастады. Ақыл-ой дамуы артта қалған балалардың оқыту мен тәрбиеге бағынышты екендігін айтып, оларға ерекше оқыту формасының

16 қажеттілігі туралы пікірін ұсынған ең алғаш швейцар педагогы Иоганн Генрих Песталоцци (1746-1827) болды. Әйгілі чех педагогы Ян Амос Коменский барлық тұлғаның білім алуға құқылы екендігін айтып, ақыл-ой дамуының деңгейіне, мінезқұлықтағы ерекшеліктерге қарай мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды типтерге бөлді. Саңырауларды жеке түрде оқытудың алғашқы қадамдары1578 ж. Испанияда, 1648 ж. Англияда, соқырларды оқыту 1670 ж. Францияда жасалды. Мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың азаматтығын қорғаудағы гуманизация мен демократизация туралы көзқарастар Жан Жак Руссо, Ф. Вольтер, Ш. Монтескье, Дени Дидро еңбектерінде, Ұлы Француз революциясы кезіндегі 1793 ж. «Адам декларациясы» еңбегінде баяндалады. Дегенмен, мемлекеттік қайраткерлер мен педагогтар арасындағы бұл идеялар қолдау таппай отырды. XIX ғ. ортасынан Қайта өрлеу дәуірінде Батыс Еуропадағы арнайы педагогика ғылымының дамуында мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға педагогтар мен дәрігерлердің көмегі көрсетіле бастады. Бұл бағыттың қарқынды дамуына үлкен үлес қосқан сол кездегі зерттеушілер: жан ауруына ұшырағандарға адамгершілік қатынас көрсеткен француз дәрігері және психиатр Филипп Пиннель (1745-1826) болды. Арнайы педагогика ғылымына «аменция», «деменция» ұғымдарын енгізген оның шәкірті Жан-Этьен-Доминик Эскироль (1772-1840). XVIII ғ. аяғы мен – XIX ғ. басында дамуында кемшілігі бар балаларға педагогикалық көмек көрсету жүйесі қалыптаса бастады. Мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды медициналық-педагогикалық қолдау, оқыту мен тәрбиелеуді қолдаушы әйгілі француз психиатры Жан Итар (1775-1938). Жан Итар ақыл-ой дамуында күрделі кемшілігі бар балаға қимыл-қозғалысын дамытуға бағытта оқытудың көмегімен сезіміне әсер ету арқылы білім беруді ұсынды. Жан Итардың жүргізген зерттеулеріне оң нәтиже анықталмағанымен, дамуында күрделі кемшілігі бар балалардың сезім органдары мен моторикасын арнаулы дайындық жаттығулары арқылы қалыптастырудың жолдарын анықтады. Арнайы педагогика ғылымының дамуына да зор үлесін қосқан Э. Сеген идеялары болды. Оның идеялары Америкада ақыл-ой дамуы бұзылған балаларға арналған жеке мектептердің ашылуына ықпалын тигізді. Бұл мектептерде баланың еңбекке дайындығы мен дене дайындығын қалыптастыру бағытында педагогикалық көмек түрлері ұйымдастырыла бастайды. Осы кезеңге дейін дефектолог мамандар Э.Сегеннің жасаған оқыту құралдарын қолданып келеді. Еуропадағы Э.Сегеннің идеясы М. Монтессоридің ақыл-ой дамуы кешеуілдеген балаларды оқыту жүйесіндегі дидактикалық жүйелер арқылы, соның

17 ішінде мектеп жасына дейінгі балаларды сенсорлық дамыту жүйесі арқылы жетістіктерге жетіп отырды. Еуропада ХІХ-ХХ ғасырларда мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға арнайы мекемелерде көмек көрсету жұмыстарының төмендегідей негізгі бағыттары анықталды: - христиандық-филантропиялық бағыт: мүгедектерге арналған мекемелерде қайырымдылық көмек түрлерін ұйымдастыру; - медициналық-педагогикалық бағыт: емдеу, тәрбиелеу және оқыту; - педагогикалық бағыт: есту қабілеті, көру қабілеті, зияты бұзылған тұлғаларға білім беру; - психодиагностикалық бағыт: зияты бұзылған тұлғаларды диагностикалау, саралау. Арнаулы ұйымдарды қаржыландыру мәселелері қайырымдылық қорлары арқылы шешіліп отырды. Алғашқы емдік-сауықтыру мекемесі ХІХ ғасырда пайда болды. 1854 жылы Рига қаласында дәрігер Фридрих Пляц алғаш рет өзінің ақыл-ой дамуы кешеуілдеген балалар мен эпилептиктерге арналған жеке емдікпедагогикалық мекемесін ашады. Аталған мекемеде медициналық көмек түрлерімен қатар Э. Сеген жүйесі бойынша сабақтар жүргізіледі. Петербургте осындай арнаулы мекемелер ақыл-ой дамуы бұзылған балалар үшін энтузиастар Е.К. Грачеваның, ерлі-зайыпты дәрігерлер И.В және Е. Маляревскийлердің басшылығымен жүзеге асты. Мәскеудегі ең алғашқы көмекші сыныптар М.П. Постовскаяның бастамасымен ашылды. Ресейлік коррекциялық педагогиканың даму кезеңі белгілі ағартушылар А.И. Граборов, Л.К. Шлегер, К.Н. Корнилов есімдерімен байланысты. Ресейдегі арнайы білім беру жүйесін ұйымдастырушылардың бірі В.П. Кащенко (1870-1943) 1908 жылы Мәскеуде кемшілігі бар балаларға арнап Мектеп-санаторий ашады. Оның «Балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлық жетіспеушіліктерін педагогикалық тұрғыдан түзету» еңбегі 1994 ж. қайта өңделіп шықты. 1917 жылы Совет одағындағы арнайы білім беру жүйесінің құрылуынан бастап мүмкіндігі шектеулі тұлғалар қалыпты тұлғалардан ерекшеленіп, мемлекеттің қарауына ауысады. Осы уақытта «жабық» түрдегі арнайы мектеп-интернаттар жүйесі құрыла бастады. 1917-1918 ж.ж. 30-ға жуық басқарушы биліктегі құжаттардың өзгеруіне мынадай мәселелер негіз болды: - білім беру ұйымдарын шіркеу мектептерінен ажырату; - қайырымдылық әрекеттеріне тыйым салу; - барлық қайырымдылық ұйымдарының қызмет түрлерін өзгерту. 1917 жылдың соңында Совет үкіметі құрылғаннан кейін жаңа мектептік жүйенің құрылуымен айналысатын Мемлекеттік халық ағарту комиссариаты құрылып, арнаулы білім беру ұйымдары заңды түрде

18 А.В.Луначарский басқарған Халық ағарту комиссариатының қарауына ауыстырылады. Жаңа білім беру жүйесін көркемдеу ісі 1920-шы жылдардың соңында ұйымдастырылады. Арнаулы білім беру жүйесін қаржыландыру көзі ретінде алғаш рет мемлекеттік бюджет қабылданады. 1926 ж. Ресей Федерациясының Үкіметі бекіткен «Саңырау мылқауларға, соқырларға және ақыл-ой дамуы кешеуілдеген балалар мен жасөспірімдерге арналған мекемелер туралы» жобада арнаулы білім беру ұйымдарындағы оқу-тәрбие процесінің регламенті беріледі. Арнаулы білім берудің мақсаты мектеп пен еңбек арқылы қоғамдық пайдалы еңбекке араласу деп белгіленеді. Н.Н. Малофеев Кеңес Одағындағы арнайы білім беру жүйесінің ерекшелігін цензалы білім беру сипатымен түсіндіреді. Кеңес Одағы кезіндегі 1950-60-шы жылдары арнаулы білім беру ұйымдарының диффиренциациясы жүзеге асады, яғни арнаулы білім беру ұйымдарының жаңа типтері мен түрлері пайда болады; мектеп реформасын анықтаудағы – (1959 ж.) міндетті 8 жылдық білім беру, одан кейін (1966 ж.) 10 жылдық білім беру жүйесін енгізу арқылы олардың тізбегі кеңейеді. 1970-80-ші жылдары психикалық дамуы тежелген балаларды оқыту мен тәрбиелеу (ПДТ) жүйесі қалыптасады. 1981 жылы бұл балаларға арналған мектептер ашылып, 1988 жылдан бастап жалпы мектептерде ол балаларға арналған түзету сыныптары ашыла бастайды. 1980-ші жылдардың соңына қарай көмекші мектептерде ақыл-ой дамуы күрделі түрде кешеуілдеген балаларға арналған эксперименттік сыныптар алғаш рет ашылады. 1990 жылға қарай, яғни Совет үкіметінің құлдырауы кезенінде, арнайы білім беру мекемелерінің жалпы саны 2789-ға жетіп, ол мекемелерде 575 мыңға жуық бала білім алады. Олардың қатарында арнайы мекемелердің 8 түрі және арнайы оқытудың 15 түрі болды. 1970-ші жылдардан бастап ашыла бастаған мектепке дейінгі ұйымдарда мүмкіндігі шектеулі 300 мыңға жуық бала тәрбиеленді. Кеңес Одағы кезіндегі арнайы білім беру мәселесінің позитивті жақтары ретінде мына жағдайларды қарастыруға болады: - арнаулы білім беру жүйесіндегі құрылымдық жүйелердің пайда болуы, саралау, арнайы білімді қажет ететін тұлғаларды толықтай қамту; - арнаулы педагогиканың әдіснамалық, теориялық және әдістемелік негіздерінің жоғары деңгейдегі дамуы; - арнайы педагогикалық технологиялардың жоғарғы деңгейде дамуы, мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың түрлі категорияларын оқытудағы толықтай қамту жолдарының құрылуы (Л.С. Выготский, В.П .Кащенко, А.Р. Лурия, А.Я. Граборов, А.С. Грибоедов, Г.М. Дульнев, Ф.А. Рау, Н.А. Рау, Ф.Ф. Рау, Ж.И. Шиф, Р.М. Боскис, И.А. Соколянский, Р.Е. Левина, Н.Г. Морозова, Б.Д. Корсунская, М.С. Певзнер, А.И. Дьячков, С.А. Зыков,

19 К.Б. Бектаева, К.К. Өмірбекова, З.А. Мовкебаева, И.Г. Елисеева, А.Н. Аутаева және т.б.). Арнаулы білім беру жүйесінің қалыптасуы мен даму тарихын қарастыра келе, Н.Н. Малофеев оны бірнеше кезеңдерге бөледі. 1-ші кезең – (VIII ғ. – XII ғ.) агрессия, шыдамсыздық күйден мүгедектерді саналы түрде қабылдау кезеңі. 2-ші кезең – ( ХІІ ғ. - ХVIIІ ғ.) мүгедектерді саналы түрде қабылдау кезеңінен саңыраулар мен соқырлардың оқуға мүмкіндігін анықтау, оларды жетім үйлерде оқытудың жеке формасымен арнайы білім беру мекемелерінде оқыту кезеңі. 3-ші кезең – (ХVIIІ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басы) сенсорлық кемшілігі бар тұлғаларды оқыту мен тәрбиелеу тәжирибесінен дамуында ақауы бар барлық балалардың білім алуға құқылы екендігін мойындау кезеңі. 4-ші кезең – (ХХ ғ. басы мен 1970-ші жылдарға дейінгі кезең) мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың барлық категорияларын оқытудың қажеттілігін мойындаудан оларға арнайы білім беру жүйесінің қажет екендігін анықтау, яғни арнайы білім беру жүйесін дамыту мен дифференциациялау кезеңі; 5-ші кезең - (ХХ ғ. 1970 ші жылдарынан бастау алған уақыт) тең құқық пен тең мүмкіндіктерге, сегрегациядан интеграцияға көшу кезеңі. Қазақстан Республикасындағы мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беру тарихына шолу жасайтын болсақ, бірден екінші кезеңге көшуге болады, өйткені көшпенді қазақтардың мүгедек тұлғаларға шыдамсыздық пен агрессивті көзқарас туралы мәліметіміз жоқ. Мүмкін, көшпенділердің тұрмыстық өмір жағдайы мен ауа райы төзгісіз боғандықтан мүгедек балалардың ішінде өлімге ұшырауы жиі кездесетін, сол себептен ересек мүгедектер саны аз болатын. Сонымен қатар батыс елдегі көрініс алған мүгедек балаларға арналған діни-қайырымдылық ұйымдар біздің еліміздің дәстүрінде қалыптаспаған. Үшінші және төртінші кезеңді біріктіруге болады, өйткені арнайы білім беру жүйесі Совет одағы құрылғаннан кейін басталды. Қысқа уақыт мерзімде мүмкіндігі шектеулі балалардың әр категориясына арналған (соқыр, керең, тіл кемістігі бар, зияты зақымдалған және т.б.) арнайы білім беру жүйесі құрылды. ХХ ғасыдң 30-жылдарынан бастап республикамызда білім беру жүйесіндегі мүмкіндігі шектеулі балалардың түрлі категорияларын (арнаулы білім беру мекемелерінің типтерінде дамуында кемшілігі бар тұлғаларды оқыту мен тәрбиелеу) саралау арқылы оқытумен қамтамасыз етті. Қазіргі уақытқа дейін арнаулы мекемелеріндегі оқытудың мазмұны мен формаларын қамтамасыз ететін 8 типтегі білім беру мекемелері жұмыс жасаған. Бұл кезеңдерде арнаулы мектептердің барлық түріне

20 арналған түрлі деңгейдегі бағдарламалар мен оқытуды ұйымдастырудың вариативтік формалары қалыптасқан болатын. Арнайы педагогиканың әдіснамасы мен теориялық негіздері шет мемлекеттердегі білім беру жүйесінің, арнайы педагогика мен арнайы психологияның дамуындағы әлемдік жүйелері ұсынған міндеттерді шешуді көздеп отыр. Дегенмен, ғылыми білімдер жүйесіндегі салыстырмалы талдаулардың қорытындысы кеңестік арнайы білім беру жүйесіндегі кемшіліктерді анықтауда. Оларды атап айтсақ: білім берудің цензалық сипаты дамуында кемшілігі бар балаларды «оқуға мүмкіндігі бар» және «оқуға мүмкіндігі жоқ» деген ұғымдармен ажыратуға бағыт беріп отырды; білім берудің құрылымдық және мазмұнды жақтарының біркелкілігі; мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың барлығына арнайы білім берудегі заңнамалық актілердің жоқтығы; жабық түрдегі ұйымдарда білім алатын тұлғалар мен қоршаған ортада оқшауланбаған тұлғалар арасындағы кедергілердің сақталуы; мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың дамуындағы кемшіліктерді анықтау, диагностикалау және есепке алудағы мемлекеттік жүйенің жүзеге аспауы; күрделі және ауыр кемшілігі бар тұлғалар тәрбиеленетін отбасыларын қолдауға арналған әлеуметтік бағдарламалардың жоқтығы; арнаулы мекемелердің арнайы педагог кадрлармен толық қамтамасыз етілмеуі. 5-ші кезең – тең құқық пен тең мүмкіндіктерге, сегрегациядан интеграцияға көшу кезеңі – Қазақстан республикасының тәуелсіздік алғаннан кейін басталып қазіргі уақытқа дейін жалғасуда. 2019 жылғы мәліметі бойынша республикамызда 160мыңнан астам мүмкіндігі шектеулі балалар тіркелген. Көрсетілген нормативтік құжаттарға сәйкес республиканың барлық облыстарында арнайы мектептер және бала бақшалармен қатар психологиялық-медициналықпедагогикалық кеңес беру ұйымдары, оңалту орталықтары, психологиялық-педагогикалық коррекциялық кабинеттері, логопедиялық пункттер қызмет жасайды. Мысалы, 2019 жылғы мәлеметтер бойынша оңалту орталықтарының саны – 14; психологиялық-педагогикалық коррекциялық кабинеттері – 182; логопедиялық пунктер – 1200 ден астам; психологиялық-медициналық-педагогикалық кеңес беру ұйымдары – 75 болған. Бірақ әлі де болса олардың саны тұрақсыз, себебі мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды әлеуметтік қолдау мәселелерін шешуде арнаулы мекемелердің саны артып келеді.

21 Қазақстан Республикасында мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың оқыту мен тәрбиелеу ісін ұйымдастыратын мекемелердің бірнеше түрлері бар. Осы ұйымдардың қызметін реттеуші - арнайы нормативтік құжаттар, оның ішіндегі ең маңыздының бірі - ҚР-да «Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы Заңы» (2002). Қабылданған заңда БҰҰ Мемлекеттік Ассамблеядағы көрсетілген «Мүгедектердің тең құқығын сақтаудағы стандартты ережелері» (1993) және Саламандық декларациясындағы (1994) т.б. халықаралық тенденциялары мен талаптар ескертілген. 2002 жылы жарық көрген Қазақстан Республикасының «Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы Заңында» арнаулы (коррекциялық) ұйымдарының келесі тізімі бекітілген: 1. Есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мекемелер (естімейтін, нашар еститін, кейінен саңырау болып қалған). 2. Көру қабілеті бұзылған (көзі көрмейтін, нашар көретін) балаларға арналған мекемелер. 3. Қимыл-қозғалыс функциялары бұзылған балаларға арналған мекемелер. 4. Тіл кемістігі бар балаларға арналған мекемелер. 5. Зияты зақымдалған балаларға арналған мекемелер. 6. Психикалық дамуы тежелген балаларға арналған мекемелер. 7. Эмоциялық-ерік жағынан және мінез-құлқы бұзылған балаларға арналған мекемелер. 8. Күрделі бұзылыстары бар балаларға арналған ұйымдар. Соңғы он бес жылда мүмкіндіктері шектелген балаларды әлеуметтік және әдістемелік-педагогикалық коррекциялық қолдау бойынша арнайы оқыту қызметтерін көрсетуге арналған арнайы білім беру ұйымдарының түрлері ашылды: - психологиялық-медициналық-педагогикалық кеңес беру ұйымдары; - оңалту орталықтары; - психологиялық-педагогикалық коррекциялық кабинеттер; - логопедиялық пункттер. 2008-2010 жылдары мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды сапалы білім беруге қолжетімділігін қамтамасыз ету мәселесін шешуге арналған нормативтік құқықтық базасы құрастырыла басталды. Оның негізінде 2010 жылы «Білім беру» заңына толықтырулар енгізілді (ст.1. п.21-3). Толықтырудың мазмұнында инклюзивті білім беру ұғымына анықтама беріліп, дамуының құқықтық негізі қаланды. Сонымен, жоғарыда көрсетілген заңдардың толық іске асырылу мәселесі Қазақстан Республикасының «2015-2021 жылдарға арналған білім беруді дамыту мемлекеттік бағдарламасында» анықталған.

22 Инклюзивті білім беруді дамытудағы мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту мен тәрбиелеуді ұйымдастырудағы басты мәселелерді шешу жолдары айқын көрініс тапты. Олар төмендегідей: 1. Арнайы білім беру ұйымдарын, коррекциялық кабинеттерін, арнайы балабақша және мектеп, ата-аналарға кеңес беру пунктерін және т.б. арнайы білім беру мекемелерді сақтай және кеңейте отырып мүмкіндігі шектеулі балаларға ерте жастан түзете-педагогикалық қолдау көрсету. 2. Білім беру жүйесінде білім алуға мүмкіндігі жоқ, үй жағдайында білім алатын мүмкіндігі шектеулі балаларды қашықтықтан оқытуды ұйымдастыру және жеке бағдарлама құрастыру. 3. Мұғалімдердің қазіргі таңдағы жаңа технологиялық құралдармен жұмыс жасау біліктілігін арттыруда және жаңа білім беру жүйесінде кәсіби құзыреттілігін дамытуда қайта даярлану мен арнайы курстардан өткізу. 4. Балабақша және жалпы білім беру мекелерінде мүмкіндігі шектеулі әр балаға «тосқауылсыз» жағдай мен ортаны құру. Бұл құжаттар Қазақстан Республикасының әрбір аймағында орналасқан білім беру мекемелердің қызметін реттеп отырады. Демек, арнайы педагогика ғылымының дамуындағы өзекті мәселелер реабилитациялық кеңістікте кең түрде қарастырылып, бір жағынан мүмкіндігі шектеулі балалар категориясының барлығын тұтас қамту болса, екінші ретте мүмкіндігі шектеулі балаларға медициналықпсихологиялық-педагогикалық қолдаудың қажеттілігі сияқты шешімін таппай тұрған жағдайлар болып отыр. Олардың ішінде әлі де болса зерттеуді қажет ететін, өзекті мәселенің бірі дамудағы кемшілікті ерте диагностикалау мен ерте түзету мәселесі. Дамудағы кемшіліктерді ерте жастан түзету арқылы интеграциялау контексінде мүмкіндігі шектеулі бала дамуы қоғамдағы перспективті және жетекші тенденциялардың бірі ретінде қарастырылады. Қазіргі уақытта елімізде дене және психикалық дамуында кемшілігі бар балалардың категориясы туралы мәліметтер, оларды оқыту мен тәрбиелеу мәселелері жеткіліксіз қарастырылған. Бұл категорияның қатарына кіретін сөйлеу тілінде күрделі кемшілігі бар балалар, психикалық дамуы тежелген балалар, ерте жастағы аутизмге шалдыққан балалар, күрделі кемшілігі бар балалар, тәртібі бұзылған балалар құрайды. Мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды мектепке дейінгі тәрбиелеу мәселесі тарихи даму жағынан арнаулы білім беру жүйесіне мектеп жасындағы балаларды енгізеді. Мектепке дейінгі арнайы білім беру жүйесі өткен жүз жылдықтың 70-ші жылдарының басында қалыптасты. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық ерекшеліктері толық зерттелмегендіктен, оларға коррекциялық көмек көрсету жүйесінің

23 мүмкіндігі аз болуда. Сонымен қатар, арнайы педагогикада шешімін күттірмейтін мәселелердің бірі - туғаннан 3 жасқа дейінгі бала дамуындағы кемшіліктерді ерте диагностикалау мен ерте түзету жұмыстары құрайды. Ерте кезең мен мектепке дейінгі шақ интенсивті түрдегі психикалық дамудың сензитивті кезеңдерін анықтаушы кезең болып табылады. Дамудың осы кезеңдерінде болашақтағы барлық психикалық процестердің, жеке тұлғаның дамуына негіз болатын мидың морфофункциялық қалыптасу кезеңі дамиды, шартты байланыстардың негізгі көлемі қалыптасады. Әзірге мүмкіндігі шектеулі ерте жастағы балалардың орталық жүйке жүйесінің органикалық бұзылуына байланысты сензитивті кезеңдерді қолданудың мүмкіндігі толығымен іске аспайды. Аталған мәселелер турасындағы жеткен жетістіктердің қатарында 1990-шы жылдары Е.В. Кожевниковтың басшылығымен құрылған «Сәбилердің абилитациясы» бағдарламасы бар. Бұл бағдарлама негізінде ерте кезден бастап диагностикалау мен түзету жұмыстарының мазмұны, ерекшеліктері анықталған. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында балаларға ерте педагогикалық-түзетушілік көмек көрсетуге байланысты бірқатар құжаттар қабылданып, жүзеге асырылуда. Ерте қолға алу (ерте қолдау) – психикалық-дене бұзылыстары скринингін, медициналық психологиялық-педагогикалық диагностиканы, емдеуді, дамыта оқытуды қамтитын, сәби жастағы (үш жасқа дейінгі) балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау. Мемлекеттік тарапынан ерте жастан коррекциялық-педагогикалық көмек көрсету жүйесі әзірленіп (Р.А. Сүлейменова), негізгі деңгейлер бойынша жүзеге асырылуда: 1. Сәбилердің психикалық және дене дамуын жаппай тексеру. Ерте жастан көмекті көрсетуді іске асыру үшін жаппай тексеруді (скринингті) перзентханалар мен емханаларда жүргізілуі тиіс. Скрининг - “қатер” тобындағы балаларды анықтау мақсатымен жаппай стандартталған тексеру. 2. Скрининг нәтижесінде анықталған “қатер” тобындағы балаларды ата-аналарының және өзге де заңды өкілдерінің келісімімен психологиялық-медициналық-педагогикалық кеңес беру ұйымдарына жіберуді қамтамасыз ету. 3. Арнайы бала-бақшаларды жалпы үлгідегі бала-бақшалардың арнайы топтарында алғашқы медициналық-санитарлық көмек көрсету мекемелердің түзету кабинеттерінде оңалту аймақтарында іске асырылатын коррекциялық жұмыс ұйымдастыру. 4. Ерте коррекциялық көмек көрсету жүйесін ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету. Бұл жұмыс барысында барлық мәліметтерді жүйелеп,

24 компьютерге енгізу және ғылыми зерттеу бағдарламаларын әзірлеу, оларды іске асыру, нәтижелері бойынша нұсқауларды дайындау. Тағы бір өзекті мәселелерінің бірі - медициналық-әлеуметтікпедагогикалық патронажды (МӘПП) ұйымдастыру. МӘПП – бұл дамуында ауытқуы бар баланың отбасына әр түрлі мамандардың біріге отырып, кешенді оңалту көмек шараларын ұзақ мерзімде қолдануды қалайды. Патронаж дегеніміз балаға оның ата-анасы мен оқытушыларына ерекше көмек көрсету, баланың өмірін сақтау, қалпына келтіру, емдеу, арнайы оқыту, тәрбиелеу және қоғамға бейімдеу мәселелерін шешу бағытында арнайы көмектің түрі. Айтып өткен жетістіктермен қатар, арнаулы білім беру жүйесінің жағдайын мемлекеттік арнаулы білім беру жүйесіндегі жайсыздықтар мен арнайы педагогиканың ғылым ретінде дамуындағы кертартпалықтар байқалады. Мұндай жайсыздықтарды анықтаудың себептері мынадай құбылыстармен түсіндіріледі: 1. Ерекше көмекті қажетсінетін тұлғаларды әлеуметтік бейімдеудегі қиындықтар. Мүмкіндігі шектеулі жасөспірімдер мен жастарды әлеуметтік бейімдеу, оларға кәсіптік білім беру мәселесі қазіргі күні өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Арнаулы білім беру жүйесіндегі инновациялық үрдісі ауқымды түрдегі теориялық және қолданбалы міндеттері шешуді көздейді. 2. Арнайы білім беру жүйесінде күрделі кемшілігі бар тұлғаларды есепке толық алмау. 3. Коррекциялық қолдауды қажет ететін анықталған балаларға арнайы көмек көрсетудің жетілмеуі. 4. Білім беру формасының қатаңдығы мен вариативтіліктің болмауы. Соңғы онжылдық ішінде мемлекет тарапынан ұсынылған жаңа талаптар бойынша, арнайы білім беру жүйесіндегі жетістіктерге көз жүгіртсек, мүгедек тұлғаларға білім беру жүйесін жалпы білім беру жүйесінен бөлек қарастыру тарихы қысқа уақыттың ішінде қолға алынды, әлеуметтік-саяси, идеологиялық кедергілер қалыпқа келтірілді, дамыта оқыту жүйесі дами бастады. Жеке қайырымдылық инициативалық көмек түрлеріне рұқсат етілді, дамуында ақауы бар тұлғаларға патронаж арқылы көмек көрсету жұмыстары ұйымдастырыла бастады. Бақылау сұрақтары мен тапсырмалары: 1. Мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға деген көзқарастардың қоғамдық дамуының эволюциялық кезеңдерін сипаттаңыз.

25 2. Шет елдерінде қалыптасқан жоғарыдағыдай арнайы білім берудің кезеңдерін хронологиялық сызба түрінде көрсетіңіз. 3. Мүмкіндігі шектеулі балаларға цензалы білім берудегі позитивті және негативті жақтарына сипаттама жасаңыз. 4. Қазақстан республикасындағы арнайы білім беру жүйесіндегі өзекті мәселелерді атап, ашыңыз. 5. Арнайы педагогика ғылымының дамуына Л.С.Выготскийдің қосқан үлесі туралы баяндаңыз. 6. Тарихи дамудың әр кезеңіндегі арнайы педагогика салаларының (тифлопедагогика, сурдопедагогика, олигофренопедагогика, логопедия) дамуы туралы не білесіз? 7. Мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытудың педагогикалық жүйелері мен дамудың негізгі кезеңдері туралы айтыңыз. 8. Қазақстан арнайы педагогикасының дамуына үлес қосқан ғылыми көзқарастар. § 3. АРНАЙЫ ПЕДАГОГИКАНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ 1. Арнайы педагогиканың философиялық негіздері 2. Арнайы педагогиканың дамуындағы философиялық бағыттар Арнайы педагогикада мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға деген жоғарғы дүниетанымдық потенциалға ие тәжірибелер жинақталған. Арнайы педагогиканың пәндік салалары арасындағы дифференциация процесі туралы сөз қозғағанда білімді қолжетімді жасау, интеграциялау, арнайы педагогиканың жалпы заңдылықтары туралы пікірлер арнайы педагогика ғылымындағы өркениеттің феномені ретінде ерекше білімді қажет ететін тұлғаларға деген қатынасты жалпы теориялық фактілер мен арнаулы білім беру жүйесіндегі эмпирикалық фактілер, түсініктер қажет. Арнайы педагогиканың біртұтас теориясын құру үшін дамуында кемшілігі бар балалар туралы мәліметтердің механикалық бірлігі емес, арнайы педагогиканың ішкі бірлігін қолдауға бағытталған ғылыми мәліметтердің мағыналы жүйесі анықталады. Аталған маңызды міндеттерді шешуде арнайы педагогиканың мәселелерін шешуге түрткі болатын, арнайы педагогиканың пәндік салалары арасындағы интеграцияны қарастыратын философия ғылымы маңызды орын алады. Философиялық рефлексия өз деңгейінде арнайы педагогиканың даму перспективасын, концептуалды мәселелерін шешуге бағытталған. Арнайы педагогикадағы философиялық зерттеулер арнайы педагогикалық әрекеттегі болжамдарды анықтау мен талдау, коррекциялық білім беру

26 моделі мен идеяларының негізін құру, сыни тұрғыда талдау, мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға білім беру жүйесінің даму перспективаларын анықтауды көздейді. Философия арнайы педагогика ғылымына қатысты біріншіден, педагогикалық құбылыстардың эволюциясының себебінің болуы, адам туралы жалпы түсініктердің жүйесін құрушы, құбылыстар мен түсініктердің әлеуметтік тұрмыстық табиғатын анықтаушы, дүниетанымдық фундамент ретінде қарастырылса, екіншіден, арнайы білім беру процесінің қағидаларын қолдану тәсілдерін зерттеудің әдіснамалық негізі ретінде қарастырылады. Арнайы педагогикадағы философиялық зерттеулердің бөлімдеріне сәйкес келесідегідей негізгі дүниетанымдық аспектілерді бөліп көрсетуге болады: онтологиялық, гносеологиялық, аксиологиялық, философиялықантропологиялық, тарихи-философиялық, әлеуметтік-философиялық. Арнаулы білім беру жүйесінің тұрмыстық бірліктегі алатын орны онтологиялық аспект бойынша анықталады. Оқыту мен таным арасындағы байланыстарды анықтау үшін гносеологиялық аспекті қарастыру қажет. Арнаулы білім берудегі педагогикалық алғышарттар мен құнды болжамдарды түсіндіруде аксиологиялық аспект қызмет етеді. Философиялық-антропологиялық аспект көмегімен мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың өмір сүруі, танымдық сапалық қасиеттері, ішкі жан дүниесінің ерекшелігіне ғылыми болжамдар жасалады. Тарихифилософиялық аспект негізінде өткен уақытта өмір сүрген философтардың арнайы педагогиканың мәселелеріне деген көзқарастарын реконструкциялау қызметі анықталады. Арнайы педагогиканың қазіргі жағдайын түсіну үшін құбылыстарды әлеуметтік контексте қарастыратын әлеуметтік-философиялық аспект қажет. Себебі, арнаулы білім беру мазмұны ерекше әлеуметтік статусты анықтай отырып, оның дамуы өркениетті трансформациялармен түсіндіріледі. Ұзаққа созылған перспективалар нәтижесіндегі әлеуметтік көрсеткіштер мен педагогикалық қызмет түрлерінің сапасына тәуелді екендігін есімізге ұстау арқылы мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың жағдайын әлеуметтік қатынастар мен арнаулы білім берудің деңгейі турасында анықтаймыз. Әлеуметтік-философиялық зерттеулердің өзектілігі дамудағы кемшіліктер экологиялық және әлеуметтік катаклизмдерде ерекше ғылыми мазмұндағы байланыстар құратындығымен түсіндіріледі. Сонымен қатар, арнаулы білім беру жүйесінің маңызды әлеуметтік қызмет түрлерін атқара отырып, мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды сауықтыру, өмір сүруге бейімдеу жұмыстарымен қамтамасыз ететіндігі белгіленген. Әдіснамалық-философиялық негіздемелердің ерекшелігі мен арнайы педагогикадағы негізгі фактілер жалпы танымдық тәсілдермен, жағдайлармен байланыстылығы анықталған. Арнаулы білім беру

27 жүйесіндегі түйінді мәселелердің қиындығы соншалықты, оны бір ғана білімнің құралдарымен шешу мүмкін емес, сондықтан осы мәселелердің философиялық негізінде нақты ғылымдағы білім көзіне талдау жасауды, интерпретациялауды, интеграциялауды қамтамасыз ететін пәнаралық қатынастар маңызды сипат алады. Осы және басқа да ғылыми болжамдардың орындалуы арнайы педагогиканың теориялық-әдіснамалық мүмкіндіктерін кеңейтуге жол ашып, осы төңіректегі зерттеулердің мазмұнын тереңдетеді. Мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды емдеу, оқыту мәселесі ежелден философтарды толғандырғанымен, аталған мәселе эпизодты және фрагментті күйде қалып отырды. Алғашқы уақытта «кемістік» пен «ауру» түсініктері жалпы философиялық түсініктерден ажыраған жоқ, керісінше, осыған сәйкес адам өмірінің басқа да құбылыстарымен аралас түсіндіріліп, қиысып, осы турасындағы ғылыми пікірлер Гераклит Эфесский «ауру адам денсаулығына жайлылық» береді және адам өмірінің мақсаты одан арылу, сондықтан да ауру адамды емдеу жолдарын іздестіруге мүмкіндік бермейді деген болжам жасаған. Кемшіліктерді түзету мен емдеудегі нақты тұжырымдар Платонның «Тимей» диалогында тән ауруының адам денесіне тиген алғашқы элементтердің әсерінен болады, жан ауруы (ақылдан айрылу мен мейірімсіздік) жағымсыз тәрбиенің әсерінен болады деп беріледі. Тірі нәрселердің денсаулығы мен сұлулығы Платонның пікірінше, жан мен тәннің бірлігі, олардың өзара тепе-теңдігі арқылы түсіндіріледі де, денедегі кемшіліктерді дәрімен емес, өмір сүру реттілігін қалыпқа келтіру арқылы шешуге болады деген нұсқау жасалады. Платонның «Мемлекет» диалогында қалыптан тыс даму мәселесі әлеуметтік мәнге ие категория ретінде, ауру адамдарға деген қатынас пен қарама-қайшылықтарды туындатады. Ежелгі Спарталықтардың рухани дәстүрлерінде жан ауруына ұшыраған адам өмірінің барлық уақытында өзіне де, қоғамға да жарамсыз болып табылады деп көрсетілсе, екінші жағынан дене кемшілігі бар адаммен қарым-қатынасқа түсудің мүмкіндігі анықталады. Платонның концепция негізін тәрбие мазмұнында балаларды қабілетіне қарай саралау идеясының айқын көрсеткіші екенін ескерсек, бұл концепцияның негізі философиялық диагностиканың мазмұнын береді. Аристотельдің этика туралы жұмыстарында бұзылу, қатыгездік, аз милылық және т.б. сияқты ауытқулар нақты қарастырылады. Аталған ауытқулар кемшілік немесе жетіспеушілік ретінде бағаланады. Аристотельдің пікірінше, бақытты өмір сүру үшін адам аталған жетіспеушіліктерден бойын аулақ ұстауы керек. Аристотельдің су мен ауаның адам өміріне қаншалықты қажеттігі, некеге отыру уақытының есепке алынуы, дүниеге бала әкелу уақытының ескерілуі, баланы дүниеге әкелудегі адам жасының жағымды кезеңі,

28 нәрестенің тамақтануы мен қозғалысы, аурудың алдын алу туралы берген нұсқаулары ерекше мәнге ие. Аталған сауықтыру жұмыстарының кейбірі, бала дүниеге келгенге дейінгі күннен бастап орындалуы керектігі туралы айтылады. Осылайша, аристотельдік философия адам дамуындағы кемшіліктердің алдын алу туралы ойлардан бастау алады. Антикалық философтар Плутарх, Сенека еңбектерінде нақұрыс және ауру балалардан арылу дәстүрі туралы пікірлер келтіріліп, ортағасырлық еуропалық философиядағы кемтар адам дамуы христиандық сенім мен догманың қиысуында көрсетілген. Мысалы, Августин Аврелийдің «ауру» түсінігі күнаһарлық үшін жазалаумен байланысты түсіндіріледі. Емдеу жұмыстары бұл ретте денедегі соққыларды қалыпқа келтіруде қолданылғанымен, жанның тазаруынан кейін қалыпқа келу деген ұғым оны басып отырады. Осы ретте қазіргі уақыттағы арнаулы психологиялық-педагогикалық көмек көрсетудің маңызды бөлігі болып табылатын психокоррекцияның идеяларына тән образды көруімізге болады. Дамудағы кемшіліктерді түзетуде психологиялық бағыттағы көмек түрлерін қолданбай, кемшілікті жою мүмкін еместігі тағы бір мәрте дәлелденіп, дамуында кемшілігі бар тұлғаларды емдеу мен оқытудағы тәжірибелердің дамуы мен Жаңа дәуір кезеңінде дамудағы кемшіліктердің философиялық талдаулары сәйкестендіру, талдау жасау бағыты анықталады. Соқырлар туралы ойларды француз ағартушысы Пьюзо, Д.Дидро туғаннан соқыр математик Н. Саундерсонның өмірбаянына сүйене отырып, адам бойындағы сезімталдық ерекшеліктердің, интеллектуалдық идеялар мен адамгершілік түсініктердің адамның дене құрылысымен, сезім органдарымен тікелей байланысты екендігі анықталған. Медицина мен арнайы педагогиканың эмпирикалық базасының кеңеюі дизонтогенез туралы теориялық түсініктердің мәнін, себептері мен формаларын бекітудің мазмұны дамудағы кемшіліктердің философиялық классификациясын, олардың тенденциясын құрудың қажеттілігі туындатады. И.Кант өзінің антропологиялық тұжырымдамасында ақылойдың төмендігі мен жан ауруының классификациясын жасап, ақылойдың бұзылуы жанның ауруы емес, жанның болмауы деп көрсетеді. Негізгі философтармен салыстырғанда И. Кант адам өміріндегі міндеттердің бірі қайырымдылық көрсету деп есептеп, осы төңіректегі еңбегін кедейлерге, мүгедектер мен ауруларға мемлекет тарапынан қайырымдылық көрсетуге арнайды. Г.Ф. Гегельдің субъективті рухты зерттеу жүйесі объективті қарамақайшылықтар кезінде туындайтындығымен сипатталады. Бұл контекс жүйесінде психикадағы патологиялық құбылыстар мәселесі қарастырылып, психикалық ауруларды емдеудің түрлі тәсілдеріне талдау жасалады.

29 Дамудағы кемшіліктерді, патологиялық дамуды, олардың этиологиясындағы әлеуметтік-экономикалық факторлардың ролін Ф.Энгельс материализм позициясынан қарастырып, адамның кедейлік өмірі күрделі ауруларға шалдығуына, өндірістегі бақытсыз жағдайлардың туындауына себеп болады деп түсіндіреді. Арнайы педагогиканың қалыптасуында мүгедектерге көмек көрсетудің жеткіліксіздігіне байланысты А.Шопенгауэрдің адам мінезінің өзгермейтіндігі, оны түзетудің мүмкін еместігіне болжам жасаған пікірі арқылы, коррекциялық-педагогикалық көмек көрсетуге деген жағымсыз жағдайлардың орын алғандығын байқауымызға болады. Бұл пікір төңірегінде Ф.Ницше түзету әдістерін табиғи жағдайларға қарсы тұру болып табылады, сондықтан да оның ешқандай да пайдасы жоқ деген пікір айтады. Ф.Ницше идеялары сонымен қатар, дамудағы кемшіліктерді компенсациялаудың мүмкіндіктері үшін ауруды жеңу жолдарын қарастыруға түрткі болды. ХХ ғасырдағы әлеуметтік төңкерістер жағдайында мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың көбеюі дүниетанымдық көзқарастар жүйесі негізінде олардың білім алуы мен даму мүмкіндіктерін қарастыруға бетбұрыс жасады. Аталған мәселені қарастыруды қазіргі батыс философиясындағы негізгі үш бағыт: экзистенциализм, психоанализ және постмодернизм өздерінің қарауына алады. Экзистенциализм философиясындағы (К. Ясперс, А. Камю, Ж.П. Сартр және т.б.) ойлар патологиялық құбылыстарды тұрмыстық деңгейде қарастырып, оны шынайы жолмен жеңуді жөн деп санайды. Бұл бағытта адам еркіндігі мен бостандығы бірінші орынға қойылып, дүниеде бар нәрселердің иррационалдық күші, патологиялық феномендер кеңінен қарастырылып, оны танудың, білудің мүмкіндігі қиындады. Адам «тұрмыстағы негізгі шифрларды» танып, білуге қабілеттілікті қиын жағдайларда, өмір мен өлімнің арасындағы арпалыс кезінде ғана көрсете алады деп тұжырымдайды. Экзистенциалистердің ұсынған идеялары психотерапиялық тәжірибелердің дамуына маңызды түрде ықпал етті. Психоанализ теориясы (З. Фрейд, А. Адлер, К.Г. Юнг және т.б.) невроздарды емдеудегі психоанализдік тәжірибелері туралы мәліметтер негізінде пайда болып, невроздық симптомдардың пайда болуы мәдениеттегі репрессивтік тежелулердің санасыздық импульстерімен байланысты, ал оларды емдеу саналы түрдегі интенциялар есебінен жүзеге асады дегенге болжам жасады. Арнайы педагогикадағы дамуында кемшілігі бар бала дамуы туралы А. Адлердің идеясы әлеуметтік жетіспеушіліктердің компенсациялануына бағытталады. Постмодернизм теориясы (М. Фуко, Ж. Делёз және т.б.) қалыпты және патологиялық құбылыстар, ақыл мен санасыздықтың арасындағы шектеулердің болмауына сүйенеді. Медициналық мәтіндердің талдаулары

30 негізінде аталған құбылыстар туралы ақпараттарды тану клиникалық тәжірибеде патологиялық иррадиация құбылыстары тұрмыстағы және санадағы түрлі жағдайлар арқылы жүзеге асады. Постмодернистік идеялар коррекциялық педагогиканың сыни түрдегі тенденцияларына негіз болды. Соқыр-керең балаларды оқыту теориясы Самойл Гридли Хоув, И.А. Соколянский мен А.И. Мещеряковтың соқыр-керең оқытудағы «біріккен әрекет арқылы» оқытуды пайдаланып жүргізген эксперименттерінің жетістігі, Э.В. Ильенкованың адам психикасының қалыптасуы мидағы процестердің көмегімен, адамның өмір сүру арқылы, баланың заттармен белсенді әрекетке түсуі арқылы қалыптасады деген түсініктері маңызды болып табылады. Соқыр-кереңдерді оқытудағы материалдар Э.В. Ильенкованың, Д.И. Дубровскийдің мидағы нейродинамикалық процестер арқылы жинақталып, адамның рухани мәдениетінің формасы тарихи жолмен қалыптасады деп түсіндіріледі. Соқыр-креңдерді оқытудағы талдаулар Ф.Т. Михайловтың пікірінше, адам санасының қалыптасуы қарым-қатынас пен әрекет деп талданады. Дамуында ақауы бар балаларды оқыту туралы философиялық идеялар жеке түрде Кенес одағының зерттеушілер еңбектерінде берілген. Л.С. Выготскийдің ойынша, дефектологияның нысаны қандай да бір кемшілік емес, керісінше мүмкіндігі шектеулі тұлға. Кемшілік бала дамуын тежеп қана қоймай, әлеуметтік компенсацияның жүзеге асуына импульс бермейді. Л.С. Выготский кемтар бала дамуын «әлеуметтік мақсаттар мен арнайы мектептердегі жалпы міндеттердің бірлігі» жалпы және жеке ерекшеліктердің бірлігі деп белгілейді. Л.С. Выготскийдің бұл көзқарасы арнайы педагогикадағы қазіргі теориялардың негізін құрайды. Осылайша, арнайы педагогика философиялық көзқарастардың негіздемесі мен нақтылығы үшін қызықты материалдардың туындауына түрткі болып, аталған материалдар философиялық деңгейде жеке түрде маңызды орынға ие болғандығы соншалық, қазіргі арнайы педагогиканың дамуында мақсатты түрдегі философиялық ойлардың қажеттілігі ерекше байқалады. Қазіргі уақытта арнайы білім беру жүйесі білім беру мекемелеріндегі дәстүрлі құндылықтарды қайта жасақтау, білім беру мекемелерін материалдық базамен қамтамасыз ету, арнаулы білім беру міндеттердің артта қалушылығымен байланысты кризистік жағдайларды бастан кешуде. Т.С. Кунның ғылыми дамудағы көзқарастарын есепке ала отырып, арнайы педагогикадағы кризистік жағдайларды белгілі ғылым саласындағы теориялық және тәжірибелік міндеттерді шешудің үлгісін өзгерту арқылы жеңуге болатындығына болжам жасауға болады. Арнайы педагогикадағы жаңа гуманистік парадигмалардың орындалуы мен жүзеге асуының әсерінен, мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың өмір сүру әрекетін,

31 білім алуын, әлеуметтік бейімделуіндегі өркениет пен олардың әлеуметтік-мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыруға бетбұрыс жасайды. Арнайы педагогикадағы жаңа парадигмалардың жетекші бағыттарын құру гуманизация, фундаментализация және интеграция мәселесі арқылы орындалады. Осы бағыттағы философиялық зерттеулердің міндеттері арнайы педагогиканың даму стратегиясы мен перспективасындағы жеткілікті білімді игерудегі жүйелілікті құру болып табылады. Арнаулы білім берудегі гуманистік негізде интерпретацялаудың мақсаты мүмкіндігі шектеулі тұлғаны толыққанды және жеткілікті адам ретінде қалыптастыру. Бұл міндетке қол жеткізу адамды жеке тұлға ретінде қарастырып, оның әлеуметтік бейімделуін жүзеге асыру арқылы орындалады. Гуманистік ықпал ету негізінде адамның барлық өмір сүру барысындағы білім беру концепциясын игеру идеясы қарастырылған. Арнайы педагогикадағы парадигмалардың ауысу векторында оның жалпы базалық теорияларды қайта жасақтау мен игерудегі фундаментализация теориясы маңызды орын алады. Арнайы педагогикадағы негізгі сұрақтар жаңа фундаментальдық сипатқа ие бола отырып, философия үшін адам дамуындағы норма мен аномалиядағы түрлі жағдайлар үлкен қызығушылықты тудырады. Бұл арнайы педагогикадағы негізгі сұрақтардың бірі ретінде, оның заттық сипатын түсінуге көмектеседі. Қалыпты даму мен аномальды дамуды дифференсациялаудың болжамы ретінде осы құбылыстардың арақатынасындағы параметрлерді құруға философиялық-категориялық талдаулар негіз болады. Патологиялық даму мен қалыпты дамудың айырмашылығы сандық және сапалық түрдегі сипатты анықтауы мүмкін. Арнайы педагогикадағы дәстүрлі теорияларда дамуында күрделі кемшілігі бар балаларды әлеуметтік қажеттіліктер турасында зерттеу мен оларды оқытудағы дизонтогенездің сапалық ерекшеліктеріне көңіл бөлінеді. Соңғы жылдары оқытуда қиындықтарға кездесетін жеңіл түрдегі кемшілігі бар тұлғалардың саны көбеюде. Арнаулы білім беру жүйесін қажетсінетін тұлғалар контингентіндегі өзгерістер дамудағы кемшіліктерді сандық түрде зерттеудің өзектілігін анықтап, аномальды дамуды диагностикалауда бала дамуының биологиялық, психикалық және әлеуметтік деңгейлерін ажыратудың маңыздылығын дәлелдеуде. Түзету жұмыстарын жүргізуде жеке түрдегі дамудың нормасы мен әлеуметтік мәдени даму нормасы арасындағы байланыстарды есепке алу керек. Ерекше білімді қажет ететін тұлғаларды қоғам дамуындағы тарихи даму процесінде қалыптасқан нормаларына бағындырып, бала дамуында ол нормалардың жекеленіп отыруын нақты түрде қадағалайды. Жалпы және арнайы білім беру жүйесіндегі интеграция процесі дамуында кемшілігі бар балаларды оқыту мен тәрбиелеуде жалпы білім берудегі бірлескен формаларды қолданумен ерекшеленеді. Интеграция

32 процесін қорытындыласақ, кейбір балалар мен олардың ата-аналарының қалауына қарай білім беруді ұйымдастырудың қажеттілігі, білімді игеруге қарай қарама-қайшылықтар туындайды. Арнаулы білім беру жүйесіндегі интеграция мәселесі мүмкіндігі шектеулі баланы қалыпты дамыған балалар ұжымына қосу арқылы тәрбиелеуде құндылығын жоғалтпайды. Интеграциялау үрдісі арнаулы білім беру жүйесінде бақылауға алынып, өркениет дамуындағы жалпы процестермен байланысты маңыздылығын дәлелдеп келеді. Арнайы педагогикадағы философиялық мәселелердің жасақталуы осы ғылымдағы гуманистік міндеттерді шешуге, мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың өмір сүруі мен еңбек етуіндегі күрделі сұрақтарды шешуге мүмкіндік береді. Бақылау сұрақтары мен тапсырмалары: 1. Арнайы педагогикадағы философиялық түсініктерге сипаттама жасаңыз. 2. Арнайы педагогикадағы философиялық білімнің атқаратын функциялары. 3. Философиялық көзқарастардың дамуындағы қалыптан тыс даму туралы негізгі үрдістерге талдау жасаңыз. § 4. АРНАУЛЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-МӘДЕНИ НЕГІЗДЕРІ 1. ХХ ғасырдағы мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды әлеуметке бейімдеудің жұмысындағы өзгерістер 2. Мүмкіндігі шектеулі тұлғаны әлеуметтендірудің қазіргі тұжырымдамалары Адамның әлеуметтік қажеттілігі туралы идеялардың мазмұнына сай мүмкіндігі шектеулі тұлғаны әлеуметтік реабилитациялау тұжырымдамасы (В. Штерн, А. Мессер, Г. Риккерт) философтардың ықпалымен шет мемлекеттерде ХХ ғасырдың ортасына дейінгі аралықта дамыса, Қазақстанда ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басынан бастап қалыптасты. Аталған тұжырымдамаға сай мұндай тәрбие мектептері адамды қоғамның белсенді мүшесі ретінде тәрбиелеуге міндетті деп есептеп, мүмкіндігі шектеулі бала қоғамның құрып отырған бұл ережесінен тыс қалмай қалыпты балалармен тең түрде қоғамның

33 дамуына өз пайдасын, үлесін қосуы қажет деген әлеуметтік пікірлердің аясында қарастырыла бастады. Бұл контексте арнайы білім беру жүйесінің құндылығы айрықшаланып, мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды қоғамдық пайдалы еңбекке кемшілікті түзету мен компенсациялау негізінде араластырып, олардың өз бетінше өмір сүруін қамтамасыз ету басшылыққа алынды. Қоғам өзінің ережесі мен адам туралы заңдарын алдын ала құруда, мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың жан-жақты даму керектігін көрсетіп отырды. Бұл тұжырымдама Батыс Еуропа елдері мен АҚШ мемлекеттерінде ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында жоққа шығарылып, социал-дарвинизм, биологиялық нәсілдік идеялары негізінде күшейтіліп, алғашқы дүние жүзілік соғыстан кейін мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың қажет еместігі, оларды қолдаудың еш нәтиже бермейтіндігі туралы теріс көзқарастар қалыптаса бастайды. Осы көзқарастар негізінде АҚШ, Канада, Дания, Швейцарияда, кейінірек Германияда мәжбүрлеу негізінде елді мұндай адамдардан тазарту туралы заңдар қабылданды. Осы идеялардың тәжірибеге енуіне зор ықпал етуде билік басын фашизм басқарған елдер маңызды орын алған уақытта, ұлтшыл-социалистер «әлеуметтік тұрғыдағы қажеттіліктерге ұшырағандарды» идеологиялық негіздемелермен қамтамасыз етуді қажет деп санады. Мүмкіндігі шектелген тұлғаларға деген көзқарастардың идеологиялық бағыты айқындалып, зардап шеккендерге көмек көрсетудің қажеті жоқ деген ойпікір қалыптасты. 1933 жылдың өзінде Германия мектептерінде нәсілдік гигиена, нәсілдік биология пәндері негізінде білім беру ісі ұйымдастырылып, әлеуметтік жағынан қажетсіз деп саналған күрделі түрдегі ақыл-ой дамуы бұзылғандарды, еңбекке жарамсыз мүгедек қарттарды, туберкулез, эпилепсиямен зардап шегетіндердің көзін жою жұмыстары жүргізілді. Мұндай тұлғаларға көмек көрсеткен педагогдефектологтардың ізіне түсіп, оларды концлагерьлерге жіберу немесе эмиграциялау жұмыстары қолға алынды. Арнайы педагогиканың тарихын зерттеушілердің пікірінше, соғыстан кейінгі Германиядағы арнаулы білім беру жұмысын дамытуды қайта қарастыру керек болды. Совет Одағындағы арнайы педагогикада мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды әлеуметтік қолдау тұжырымдамасы социализм мен коммунизм дәуірін құру жұмыстарымен сәйкестене отырып, фашизм уақытындағыдай емес мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға қоғамдық көзқарастар тұрғысынан қарым-қатынас жасау бағыты құрылды. Сондықтан көптеген онжылдықтар бойы қамқорлық көрсету бағытындағы патерналистік позицияны ұстану, мүмкіндігі шектеулі балаға деген қоғам мен мемлекеттің позициясы оларды білім алуына мүмкіндік берудегі интернат типіндегі жабық білім беру мекемелеріне қабылдау, арнаулы білім беру кеңістігіне қосуды дұрыс деп санады. Білім берудегі әлеуметтік

34 бейімдеу жұмыстарының шектелуі, еңбек нарығындағы қажетті мамандықты игере алмау, жалақы көлемінің төмендігі мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың кедейленуіне, олардың әлеуметтік қоғамдағы өздерінің ролін таба алмаушылық, әлеуметтік мәдени қызмет түрлерін орындай алмаушылық, қажетті мәдени ақпараттарды игермеушілік, т.б. сипатталатын маргинализациялануға әкеліп соқтырды. Патерналистік дәстүр бойынша мүмкіндігі шектеулі тұлғаның әлеуметтік мәдени ортамен байланысы шектеліп, отбасылық өмірдегі үздіксіздігі жойылады. Патернализм әлеуметтік белсенділікті ғана төмендетіп қоймай, мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың еңбек етуіндегі талаптардың шектелуіне апарады, соның ішінде маргинализациялануды күшейтеді. Шетелдерде соғыстан кейінгі жылдарда көтерілген демократиялық және ұлттық қозғалыстармен бірге адамның әлеуметтенуіне, қажеттілігіне бағытталған өзгерістер басталды. Осыған байланысты 1948 жылы «Адам құқығы» декларациясы қабылданған соң әлемдік қоғам гуманистік сипаттағы халықаралық құқықтық актілер бойынша өмір сүруге бет бұрады. Әлеуметтік реабилитациялаудағы жаңа көзқарастардың орталығына негіз болған мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды өз бетінше өмір сүруге, тәуелсіздікке бағыттауда өмір сүрудегі тәуелсіздік тұжырымдамасы құрылды. Өмір сүрудегі тәуелсіздік түсінігінде материалдық тәуелсіздік емес, мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың күнделікті өмірдегі, қоғамға бейімделуіндегі тәуелсіздігі қарастырылды. Мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың материалдық жағынан қамтамасыз етілуі, білім алуы туралы ерекше қажеттіліктерді жүзеге асыру жұмыстары экономикалық және әлеуметтік шаралардың орындалуын назарға алды. Сонымен, қоғамдық пайдалы еңбек пен адамның әлеуметке пайдасы әлеуметтік реабилитацияның жеке және жетекші тұжырымдамасы әлеуметтік-экономикалық, қоғам тарапынан көрсетілетін мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды қолдау, қоғамдық санада қабылдаумен түсіндіріліп, адамды әлеуметтік реабилитациялаудағы қазіргі тұжырымдама мүмкіндігі шектеулі тұлғаның өзгеруін ғана емес, қоғамның өзгеруін әділетті түрде қарастырылу керектігін ұсынды. Бұл турасында мүмкіндігі шектеулі тұлғалар дені сау адамдардың өмір сүру ережелеріне сәйкес, қоғамға интеграциялануы тиіс. Осыдан келіп қоғамның мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың әлеуметтенуіне ресурстардың көп жұмсалатындығы айқындалуынан, 1993 жылы қабылданған БҰҰ Мемлекеттік Ассамблеядағы көрсетілген Мүгедектердің тең құқығын сақтаудағы стандартты ережеде мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың әлеуметтік-мәдени жағынан қалыптасуын шешудегі интеграция жүйесі көрсетілген.

35 Арнайы педагог баламен жұмыс жасауда бірінші күннен бастап-ақ ол баланың әлеуметтік-мәдени фундаментін құруы керек. Педагог баланың спецификалық (жынысы, жасы, әлеуметтік шығу тегі) және типологиялық (мүмкіндіктің шектелу типі) ерекшеліктерін есепке алып, интеграциялау, баланың әлеуметтік-мәдени дамуын психологиялық-педагогикалық тәсілдермен қалыпқа келтіру жұмыстарын ұйымдастыра білуі керек. Арнайы педагогика арнаулы білім берудің бастапқы және соңғы мақсаты мен міндеттерін, мазмұнын, коррекциялық-педагогикалық процесті ұйымдастыру әдістері мен тәсілдерін, сонымен қатар тәуелсіз өмір сүрудегі әлеуметтік-мәдени қалыптасу үлгілерін анықтайды. Әрбір категория бойынша білім алушының ерекше білімді игерудегі қажеттіліктерін, өзіне қызмет ету дағдысын, әлеуметтенуін, қарымқатынасқа түсу мүмкіндіктерін қалыптастырады. Өмір сүруді қамтамасыз етуде мүмкіндігі шектеулі тұлғаның еңбек етудегі (интеллектуалдық еңбектегі, үй шаруасындағы, нарықтағы қаржы мәселесіне байланысты кәсіби біліктілікті, икемділікті, белсенділікті көрсету) қабілеттері қалыптасады. Аталған параметрлерге сәйкес мүмкіндігі шектеулі тұлғаның еңбекке араласудағы материалдық қажеттіліктерін орындау үшін белгілі бір деңгейдегі арнайы білімі қажет. Әлеуметтену - адамның қоғамдық өмір турасындағы игерген білім, іскерлік, дағдысы арқылы түрлі қоғамдық қатынастарға түсуі. Толықтай әлеуметтенуді игерудің қажетті жағдайы қарым-қатынас (коммуникация) болып табылады. Әлеуметтанушылар мен психологтардың пікірінше, дамудағы дене немесе психикалық кемшіліктер тұлғаның қалыптасуындағы негізі бола отырып, әлеуметтену мен әлеуметтік қарым-қатынас дағдыларының дамуына кері әсер етеді. Арнайы психология мен арнайы педагогика арнайы білім беру процесін ұйымдастыруда, оқу пәндерінің құрылуы, тәрбие жұмыстарының ұйымдастырылуы, мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың қоғамға бейімделуіне байланысты әлеуметтік-мәдени ситуацияларды шеше білудегі мүмкіндіктерге баулуды басты мақсат етіп алады. Рекреация – мүмкіндігі шектеулі тұлға басқалар сияқты өзінің өмір сүруі мен денсаулығын сақтауға, оны тиімді түрде дұрыс жолға салуға дайын болуы. Субмәдениет – мүмкіндігі шектеулі тұлға өзінің бос уақытын спорт, би, экскурссия, қолданбалы өнер, қызығушылық арқылы тиімді пайдаланып, аталған істермен шұғылдану. Әлеуметтендіру мәселесі бойынша көрсетілген негізгі ұғымдардың мағынасы мен мәнін анықтауда оқыту мен тәрбиелеудегі қиындықтарды жоюдың көздерін іздестіреміз. Тұлға тәрбиесіндегі жетістіктердің қаншалықты жоғары болғанына қарамастан әлеуметтік бейімдеу

36 жұмыстарында қиындықтар болып тұрады. Әсіресе, біздің еліміз секілді даму жолына жаңа түсіп, қоғамдық құрылымы бір сипаттан екіншісіне ауысқан өтпелі кезеңде мұндай мәселелер көбеймесе, азайған жоқ. Осындай себептің салдарынан қазіргі кезде әлеуметтік көмекке мұқтаж болып отырған мүгедек және созылмалы ауруларға шалдыққан, күйзеліске душар болған балалар күннен-күнге көбейіп барады. Мемлекет тарапынан оларға көмек беру мақсатында Қазақстан Республикасында 2002 жылы «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы» заң, «Көп балалы отбасы және ана мен балаға көмек» (1997 ж) бағдарламасы, «Неке және отбасы туралы» Қазақстан Республикасының заңы және басқа да Заңдар мен қаулылар қабылданды. Одан басқа түрлі қорлар, орталықтар, институттар мен мекемелерде әлеуметтік мәселелерді шешу ісімен айналысуда. Мұндай кезде көмек беру мен «қатарға қосу» шаралары жеткіліксіз, тосын жағдайлардың алдын алу, болдырмау мақсатында жүргізілген әлеуметтік қолдау мен бейімдеудегі арнаулы іс-шаралардың өзіндік маңызы мен орны бөлек. Қазіргі қоғамда демократизация мен жаһандану үрдістері әрбір адам үшін білім алу, олардың жеке қабілеттерін дамыту, мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды әлеуметтік интеграциялау, олардың мүмкіндігі мен тең құқығын құрудың қажет екендігін қарастыруда. Жас ұрпақты тәрбиелеуде, оның бойындағы туа біткен табиғи мүмкіндіктерін дамыту, бағалау, сенім, үлгі көрсету, талап ету арқылы жауапкершілігін жетілдіру, ынтымақтастық педагогикасын пайдалану негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға жол ашылады. Мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды әлеуметтік педагогикалық түзету, қолдау, олардың басқа азаматтармен бірдей қоғам өміріне қатысу мүмкіндіктерін арттыру балалар мүгедектігінің алдын алу үшін Қазақстан Республикасының 2002 жылы қабылданған «Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық қолдау туралы» Заңы арнаулы білім беру жүйесін жоспарлы түрде кеңейтуді қамтамасыз етеді. Осы заң мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік, медициналық-педагогикалық түзету арқылы қолдаудың нысандары мен әдістерін айқындайды, оларға көмек көрсетудің тиімді жүйесін жасауға, тәрбиелеу, оқыту, еңбекке және кәсіби еңбекке даярлау ісімен байланысты мәселелерді шешуге бағытталған. Жас ұрпақты тәрбиелеуде осы аталған заңның бірінші тарауының сегізінші бабында көрсетілген ерте көмек көрсету, медициналық, психологиялық-педагогикалық диагностикалау, емдеу, түзете-дамыта оқытуды қамту, ерте балалық жастағы (үш жасқа дейінгі) балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзету арқылы қолдаудың маңызы зор. Қазақстан Республикасының барлық айматарында, яғни аудандарында, қалаларында сауықтыру орталықтары, психологиялық-педагогикалық түзету кабинеттері түріндегі түзету

37 ұйымдарының жаңа түрлері пайда болуда. Осы мақсатта облыстық, аудандық психологиялық-педагогикалық түзету кабинеттері мүмкіндігі шектеулі балалардың дамып-жетілуін жан-жақты зерттеуде. Көрсетілген әлеуметтік бағыттағы мәселелерді шешуде Республикалық арнаулы (түзету) мекемелерді, мектепке дейінгі ұйымдарды, мектептерді арнаулы мамандармен қамтамасыз етілу жұмыстары бүгінгі күннің міндеті болып отыр. Осы себептерге байланысты әлеуметтік-педагогикалық процестің теориялық негіздерін қалыптастыру, мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды әлеуметтендіруге қолайлы шарт жасау және кедергілерді жоя білуге бағытталған жұмыстар орындалуда. Бақылау сұрақтары мен тапсырмалары: 1. ХХ ғасырдағы мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды реабилитациялау жұмыстарындағы өзгерістерді атаңыз. 2. Патернализм дегеніміз не? 3. Мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың әлеуметтенуіндегі тәуелсіз өмір сүру идеялары. 4. Мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды әлеуметтік интеграциялаудағы арнайы педагогиканың міндеттерін атаңыз. § 5. АРНАУЛЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 1. Мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды экономикалық қолдаудағы қайырымдылық жұмыстары 2. Қазіргі жағдайдағы арнайы педагогиканың экономикалық негіздерін құру мәселесі Арнайы педагогиканың тарихына шолу жасайтын болсақ мүгедек адамдардың жағдайы көптеген факторларға тәуелді. Оның ішінде мемлекеттің саясаты мен құрылымы, халқының менталитеті, экономикалық жағдайы т.б. Осының ішінде мемлекеттің экономикалық дамуы білім берудің аясына тікелей қатыстығын көрсетеді. Арнайы білім беру жүйесінің тарихи дамуы көрсеткендей арнайы білім беруді ұйымдастырудың экономикалық қайнары шіркеулер тарапынан қайырымдылық көмек көрсету әрекетінен басталған. Уақыт өткен сайын қайырымдылық көрсету дәстүрлі түрде дамып, батыс елдерде патронатты қолдауды құрыла бастады. ХІХ аяғы мен ХХ

38 ғасырдың басында біраз мемлекеттерде (Франция, Ұлыбритания, АҚШ, Ресей, Швеция) қайырымдылық акцияларын ұйымдастыру кеңінен жайыла бастады. Атап айтсақ, шаруалар мен көпестер, интиллегенция қайырымдылық концерттер, спектакльдер ұйымдастыру, педагогикалық және әлеуметтік көмек түрлерін тегін көрсету жұмыстарын жүргізумен айналысып, қайырымдылық жұмыстарын балаларды диагностикалау, атааналарына кеңес беру, медициналық, психиатриялық, педагогикалық көмек көрсетуге бағыттады. 1917 жылғы Октябрь революциясына дейін арнайы білім беру жүйесі толығымен қайырымдылық қорының есебінен қамтамасыз етіліп келді. Арнайы білім беру жүйесін мемлекеттік тарапынан қаржыландыру мәселелерін шешу көптеген мемлекеттерде, оның ішінде Қазақстанда тек ХХ ғасырда басталды. Жеке меншікті жою Ұлы Қазан төңкерісінің жеткен жетістігі, яғни репрессияға ұшыраған провославиелік шіркеулер жеке қайырымдылық көрсету қорларының ұйымдастырылуына тыйым салды. 1930-шы жылдан бастап қайырымдылық көрсету жұмыстары мен қорды жинау толығымен тоқтатылып, арнаулы білім беру жүйесін материалдық жағынан қамтамасыз етуді Кеңес Үкіметі өз жауапкершілігіне алады. Мұғалім-дефектолог жұмысының күрделілігіне байланысты 1930-шы жылдардан бастап жалақыға 25%-дық үстеме төлеу туралы шешім қабылданады. Үстеме жалақы 1980-ші жылдарға дейін созылды да, арнаулы білім беру жүйесін реформалауға байланысты қысқартылды. Ұлы соғыстан кейінгі уақыттағы арнаулы білім беру жүйесінің материалдық жағдайы қалыпқа түсіп, арнаулы білім беру жүйесін қаржыландыру мәселесі мемлекеттік бюджеттен бөлінеді де, арнаулы мектеп-интернат оқушыларының мемлекет қарауына алынады. Арнаулы білім беру жүйесі үшін жағымды кезең 1960-70-ші жылдар болып табылады. 1980-ші жылдардың екінші жартысынан бастап 90-шы жылдардың басына дейін кризистік уақытты басынан өткізіп, арнаулы білім беру жүйесін қаржыландыру мәселесі толыққанды шешілген жоқ. Арнаулы білім беру жүйесіндегі экономикалық позицияны сақтау мен нығайтуға 2002 жылы ҚР «Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық коррекциялық қолдау туралы» Заңын қабылданды. Арнаулы білім беру жүйесіндегі экономикалық перспективалар арнаулы білім беру жүйесін игеруші жеке тұлғаның білім алуын қамтамасыз етуге, құқығын қорғауға бағытталады, мемлекеттік білім берудің міндеттілігі қабылданады. Осыдан келіп мүмкіндігі шектеулі тұлғалар мен олардың ата-аналарының білім беру жүйесіндегі демократиялы түрде таңдау жасау құқығы қалыптасады. 1990-шы жылдарда қалыптасқан бұл идеяның жүзеге асуы арнаулы білім беру

39 жүйесін қаржыландыруға арналған құралдардың жоқтығынан шектеліп отырды. Өзге де мәселелердің қатарындағы күрделі кемшілігі бар балаларға арнаулы білім беру жүйесін қаржыландырудағы дәстүрлі жүйені қайта құру жұмыстары қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктердің, мүмкіндігі шектеулі бала тәрбиелейтін ата-аналардың ассоциацияларының баланы отбасында тәрбиелеуге деген ұмтылысының пайда болуына түрткі болды. Осы кезден бастап мемлекетімізде деинституциализация процесі басталады. Аталған процестің негізгі үрдісімен ата-аналардың дайындығы баланы жабық түрдегі интернат мекемелерінен отбасында тәрбиелеген дұрыс деген пікірлермен түсіндіріледі. Бұл процесс 1970-80 жылдары АҚШ-та, Еуропада дамып, процестің тиімділігі мемлекет шығынын үнемдеу мен баланы отбасынан, ата-анасынан алшақтатпауды ұстанып, Қазақстандағы арнаулы білім беру жүйесінің экономикалық даму тарихы жалпы білім беру жүйесіне қарағанда қалыпқа келуіне жағдай жасайды. Арнаулы білім беру жүйесінің материалдық деңгейі мемлекеттің жалпы ағымдық жағдайы арқылы анықталып, арнайы білім беру жүйесіндегі дағдарыс кезеңдері білім беру жүйесінің экономикалық тұрақтылығын төмендеуіне байланысты қазіргі өркениет дамуындағы гумманистік қағидалар үшін арнаулы білім беру жүйесіне қажет жағдайлардың тізбегі айқындалды: заңды түрде бекітілген мемлекеттік қаржыландырудың кепілдігі; мемлекеттік және қоғамдық (қайырымдылық), қаржыландыру мәселелерін интеграциялау; баланың және ата-ананың қажеттіліктерін мойындау: мүмкіндігі шектеулі баланы қоғамдық экономикалық жағынан толық қамтамасыз ету; мүмкіндігі шектеулі балалардың түрлі категорияларына тән өзгешелік қажеттіліктерді, әлеуметтік-экономикалық, этномәдени жағдайларды қамтамасыз ету, қаржыландырудағы вариативтілікті сақтау. Бақылау сұрақтары мен тапсырмалары: 1. Арнайы педагогикаға үлес қосқан атақты волонтерлер. 2. Қайырымдылық көрсету жұмыстарының тарихи жағдайлары туралы баяндаңыз. 3. Совет одағы құрылғаннан кейін арнайы білім беру жүйесіндегі материалдық өзгерістер қандай? 4. Қазіргі арнаулы білім беру жүйесінің экономикалық жағдайына сипаттама беріңіз.

40 § 6. АРНАУЛЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ 1. Мүгедектердің өмір сүруін қамтамасыз етудегі нормативтік құжаттар 2. Арнаулы білім беру мазмұнындағы негізгі кепілдемелер Адамның толыққанды өмір сүруі үшін оның еркіндігі мен құқығы сақталуы тиіс. Адам құқығы мен еркіндігін сақтау, жергілікті халықты әлеуметтік қорғау, оны жүзеге асыру механизмдері, адам құқығы мен еркіндігін сақтау туралы конституционалдық-құқықтық, халықаралық актілерде берілген. Азаматтық, саяси, экономикалық және мәдени құқықты сақтау туралы халықаралық құжаттар барлық адамның бірдей еркіндігін, құндылығын, дінін, еңбек етуін, тынығуын, материалдық және моральдық қызығушылықтарын мойындауға, оны сақтауға көмектеседі. Адам еркіндігі мен құқығы туралы жалпы сақталған жүйелердегі ерекше жағдай адамның білім алудағы құқығы. Бұл барлық азаматтарға бірдей, яғни әрбір бала дамудың қандай мүмкіндігінде болмасын міндетті білім алу құқығына ие. Барлық баланың білім алуына құқығы туралы Халықаралық құжаттарда (Адам құқығы туралы Жалпы декларация, Бала құқығы туралы конвенция) көрсетілген және мемлекеттің кепілдігіне ие бола отырып, ҚР Конституциясында, Заңдарында нақты көрсетіледі. Кез-келген тұлғаның қоғам алдындағы құндылығын мойындау, тұлғаның потенциалдық мүмкіндіктерін есепке алу, оның жан-жақты дамуын қамтамасыз етуді кепілдікке алу мемлекеттің құқықтық негіздерін сақтауға, оны жаңартып отыруға негіз болады. Келесі кезеңде жалпы қабылданған халықаралық құқықтық құжаттар негізіндегі экономикалық, саяси жағдайларды нақты түрдегі бейімдеу жағдайларына байланысты қолдану мемлекет тарапынан қолдау тауып отырады. Нақтырақ айтсақ, мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың құқығы мен еркіндігін сақтауға арналған халықаралық құқықтық құжаттардың негізгі идеялары халықаралық деңгейде ұзаққа созылған процесс. Қазіргі уақытта осы мәселеге байланысты Біріккен Ұлттар Ұйымы қабылдаған нормативтік құжаттардың бірқатары белгіленген: Адам құқығы туралы жалпы декларация. Мүгедектер құқығы туралы декларация. Ақыл-ой дамуы кешеуілдеген тұлғалар құқығы туралы декларация. Бала құқығы туралы конвенция. Саламандық декларация.

41 Мүгедектердің мүмкіндігін сақтаудағы стандартты ережелер. БҰҰ-ның Уставы мен «Адам құқығы туралы жалпы декларацияның» қағидаларына сәйкес мүмкіндігі шектеулі тұлғалар аталған құжаттарда көрсетілген азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік құқықтарын сақтауда барлық адаммен тең құқылы екендігін көрсетеді. Осы құжаттардың қатарында «Адам құқығы туралы жалпы декларация» осы мәселеге қатысты көптеген құжаттардың жасақталуына негіз болды. 1989 жылы 20 қарашадағы БҰҰ Ассамблеясы «Бала құқығы туралы қабылдаған конвенцияның» негізгі мақсаты минимальды түрдегі бала құқығын қорғау. Оның ұсынатын жағдайлары негізгі төрт талап бойынша, яғни баланың өмір сүруі, қорғау, баланың жалпы дамуы, белсенді өмір сүруін қамтамасыз ету бойынша орындалады. Мүгедектердің құқығын қорғауда 1975 жылы қабылданған БҰҰ Ассамблеясының мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың азаматтық және саяси тең құқығы белгіленген «Мүгедектердің құқығын қорғау декларациясы» маңызды болып табылады. Мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың құқығын сақтаудағы негізгі халықаралық құжаттардың мазмұны: 1. Мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың барлық адамдар сияқты тең құқылығы; 2. Мүмкіндігі шектеулі тұлғалар ерекше құқыққа ие. Мысалы, есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы аудармашылық қызметтің көрсетілуі. 3. Мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың ерекше құқығы туралы ақпараттардың бір емес бірнеше құжаттарда көрсетілуі. Мемлекетіміздегі адам құқығын қорғау аймағындағы қолданылатын маңызды заңды шешімдерді қабылдаушы құжаттарды атасақ, «Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы Заң», «Үй жағдайында оқытуды ұйымдастыру Ережесі» т.б. табылады. 1996 жылы қабылданған «Мүгедектерді қолдау туралы» Заң мүгедектерге ортақ құқықтық актілерді құрайтындықтан, маңызды құжат болып табылады. Себебі, көптеген құқықтық актілер мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың әр категориясына байланысты түрліше құрылғандықтан, оларды қолдану барысында айтарлықтай қарама-қайшылықтар туындап отыр. «Мүгедектік» ұғымы еңбекке жарамсыздықпен түсіндірілетіндіктен, оларға өмір бойғы мүгедектік құжатын рәсімдеуде негізге алынатын құжаттар болмады. Баланың білім алуға деген құқығы бірқатар халықаралық құжаттарда бекітілген, олар “Адам құқықтары жайлы Жалпы Декларация”, “Бала құқықтары жайлы Конвенция” т.б. және өз еліміздегі құқықтық Заңдарда белгіленген, нақты ҚР Конституциясында және ҚР “Білім туралы” Заңы,

42 ҚР “Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы” Заңы, ҚР “Бала құқықтары туралы” Заңы. “Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы” Заңында кемтар балалары бар атааналарының және өзгеде заңды өкілдерінің құқықтары мен міндеттері көрсетілген. Сонымен қатар мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың әлеуметтік, медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдауды тегін алу туралы құқығын бекітті. “Баланың құқықтары туралы Конвенцияда” мүгедек балалардың ерекше күтімге, білім алуы мен дайындығына, әлеуметтік ортада, қоғамда толық құқылы өмір сүруіне, тәуелсіздігі мен әлеуметтік ортаға қосуды қамтамыздандыру туралы мазмұны 23 бапта белгіленген. Аталған құжаттарда барлық адамдардың білім алуына тең құқылы екендігі жайлы, ерекше қажеттіліктілігі бар тұлғаларға арнайы білім алуына арнайы жағдайлармен қамтамасыз ету қажеттілігі туралы айтылған. Олар: - әр баланың білім алуы мен оны жалғастыруға; - білім алуында ерекше қажеттілігі бар тұлғалардың жалпы мектептерде оқуға; - инклюзивті білімді ұйымдастыру бағытында жалпы мектептерде дискриминациялық көзқарастарды алдын-алу, жою туралы; - жалпы мектептерде инклюзивті білімді ұйымдастыру; - арнайы білім беру бағдарламалар мен жоспарларды әзірлеу т.б. Құқықтық құжаттардың мазмұнында мүгедектердің ерекше еңбек түрімен айналысуы, медициналық қызмет түрі мен емді қабылдау, транспорт түрлерін пайдалану, тұрғын үймен қамтамасыз ету көрсетілген. «Білім туралы» Заңда мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға арнайы білім берудегі кепілдемелер көрсетілген. Балалар мен жасөспірімдерді арнаулы білім беру мекемелеріне жіберу, оларды орналастыру арнаулы психологиялық-педагогикалық және медициналық-педагогикалық комиссияның қорытындысы бойынша атааналардың келісімімен орындалады. Бақылау сұрақтары мен тапсырмалары: 1. Мүгедектердің өмір сүруін қамтамасыз етудегі маңызды отандық, халықаралық деңгейде қабылданған нормативтік құжаттар. 2. «Мүгедектерді қорғау туралы» Заң қандай кепілдемелерге ие? 3. “Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы” Заңын талдап негізгі тұжырымдамаларын атаңыз.

43 4. «Білім туралы» Заңда қандай кепілдемелер көрсетілген? § 7. АРНАЙЫ ПЕДАГОГИКАНЫҢ КЛИНИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 1. Дамудағы кемшіліктердің этиологиясы 2. Дамудағы кемшіліктердің алдын алу, диагностикалау жұмыстары 3. Медициналық реабилитациялау бағдарламалары Дамудағы кемшілік қандай да бір жағымсыз процестің әсерінен пайда болады. Мұндай жағымсыз әсерлердің қатарын инфекция, соққылар, тұқымқуалаушылық жолмен тарайтын аурулар құрайды. Мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың қайсысы болмасын медициналық көмекті қажет етеді. Кез-келген медициналық көмек диагностикалаудан - кемшіліктердің патологиялық белгілері мен оның себебін анықтаудан басталады. Медициналық тексеру жұмысы емдеу шараларының қандай да бір мүмкіндігіне байланысты (дәрі-дәрмекпен емдеу, емдік дене шынықтыру арқылы емдеу, оперативтік емдеу) анықталады. Арнайы педагогика медициналық жолмен орындалған емдеу жұмыстарының жетістіктерін басшылыққа ала отырып, адамның білім алуына, еңбекке араласуына, тұлғаның жалпы дамуына көмектеседі. Арнайы педагогика ғылымы адам биологиясы, медицина, оның салалары, адам анатомиясы мен физиологиясы, нейропсихология, психиатрия, офтальмология, ортопедия, педиатрия, фонартрия, сурдология ғылымдарымен тығыз байланыса отырып, аталған ғылым салалары арнайы педагогиканың клиникалық негіздерін айқындауымызға көмектеседі. Арнайы педагогиканың клиникалық негіздері психологиялық-педагогикалық диагностика мен жеке коррекциялықдамыту бағдарламаларын құру барысында маңызды бола отырып, мынадай жағдайларды анықтауымызға мүмкіндік береді: - дамудағы кемшіліктің биологиялық және әлеуметтік себептерін айқындауға; - организмде болған жағымсыз әсерлердің мәнін анықтауға; - мүмкіндігі шектеулі тұлғаның кемшілікке (жетіспеушілікке) ұшыраған органдарының ерекшеліктерін түсінуге; - сақталған анализаторлардың көмегімен дамудағы кемшіліктерді компенсациялаудың жолдарын анықтауға; - арнайы педагогикалық жүйелер мен арнайы педагогиканың ішкі байланыстар жүйесіндегі педагогикалық классификацияларды құруға;

44 - кәсіби білім көлемінде педагогикалық құралдардың көмегімен дамудағы кемшілікті алдын алу жұмысын ұйымдастыруға; - ерекше қажеттіліктері бар тұлғаларды тәрбиелеуде коррекциялық-білім беру процесі мен медициналық, психологиялық қолдау жұмыстарын үйлесімді түрде ұйымдастыруға. Медициналық және педагогикалық білім көлемі өзара байланыса отырып, дамудағы кемшілік туралы фактілерді, құбылыстарды бірдей анықтап, оларды интерпретациялаудың жолдарын да қатар ұсынады. Мысалы, есту қабілетін диагностикалау медициналық және педагогикалық аспект тұрғысында жүргізіледі. Дәрігерлер есту қабілетінің деңгейі мен себебін анықтаса, педагогикада есту қабілеті бұзылған баланың дамуы, сөйлеу тілінің дамуы, есту қабілетінің деңгейі анықталады. Адам биологиялық жан иесі ретінде оның дамуындағы кемшіліктердің пайда болуына апаратын биоәлеуметтік нормалар бар. Адам өркениетінің дамуы балалық шақта нақты байқалатын популяция кезіндегі созылмалы, сенсомоторлық, эмоциялық-ерік және психикалық кемшіліктермен байланысты. Мұның себебі, сыртқы факторлар (әлеуметтік-экологиялық, ақпараттық, экономикалық, демографиялық, гигиеналық) және ішкі (биологиялық) факторлар болып табылады. Аталған факторлардың өзара сәйкес болмауы дизонтогенездің түрлеріне, ұрықтық даму кезіндегі кемшіліктерге немесе артта қалушылықтарға апарады. Адам организмінің түрлі жүйелеріне, соның ішінде ми, нерв жүйесі, сезім органдары, қимылдық аясының дамуына биологиялық факторлар, яғни гендік және хромосомалық аурулар, зат алмасудың бұзылуы, инфекциялық аурулар, ананың эндокриндік аурулары, жүктілік кезіндегі, туылу кезіндегі түрлі соққылар, өмірдің алғашқы жылындағы дене және психикалық соққылар жағымсыз әсер етеді. Түрліше әсер ететін ішкі және сыртқы патогендік факторлар дамудың кешеуілдеуіне апарады, бала организмі мен нерв жүйесі арасындағы морфологиялық және функционалдық қатынастарды өзгерістерге ұшыратады. Осыған сәйкес бала дамуының әр кезеңіндегі, яғни туылғанға дейінгі және туылғаннан кейінгі уақыттағы жетістіктері есепке алынады. Организм эмбрионалдық кезеңде қоршаған ортадағы жағымсыз факторларды қабылдауға бейім тұрады. Осы кезеңдегі туа пайда болатын кемшіліктер генетикалық жүйеліліктің құрылуындағы қателіктерден болады. Эмбрионның 30%-дан 60%-ға дейінгі аралығы өздігінен түсік тастауға апарады. Туылу кезінде бала қандай да бір тәуелсіздік қасиетке ие болатын баланың нерв жүйесінде анатомиялық кемшіліктер баланы қоршаған ортадағы жағымды жағдайлар арқылы түзетуге болатын ерекше

45 үйлесімділік пен бейімделгіштікке әкеледі. Қоршаған ортаның әсерінен жағымды жағдайлар туғызуда ерте диагностикалау, уақытында жүргізілген абилитация мен реабилитация, балаға емдік-педагогикалық, психологиялық көмек көрсету, оқыту мен тәрбиелеу, дамуға деген мүмкіндікті тудыру ерекше орын алады. Бала өмірінің бірінші жылы оның қоршаған ортаға бейімделуіне негіз болады. Қоршаған ортаға бейімделе отырып қоғамдағы өмір сүруге дайындығын анықтаушы қабілеттер дегеніміз не? Өмірдің бірінші жылындағы сенсорлық және моторлық функциялар психикалық процестердің құрылуында негізгі база болып табылады. Сенсомоторлы даму қоршаған ортадағы заттарды, олардың қасиеттерін, белгілерін тануды қамтамасыз етеді. Жаңа жағдайда дүниеге келген бала өмірі туа пайда болған механизмдерді қамтамасыз етеді. Бала өмірге келгенде организмнің сыртқы орта жағдайларына бейімділігін айқындаушы нерв жүйесінің дамуындағы қандай да бір ерекше белгілерді анық көрсете алады. Туылған кезден бастап-ақ организмнің негізгі жұмысын қамтамасыз етуші рефлекстер іске қосылады. Нәрестенің бойынан қорғаныштық, кеңістікті бағдарлаушылық рефлекстерін, сору, серпілу, сермеу рефлекстерін байқауымызға болады. Осылайша ұйымдасқан рефлекстер бірте-бірте әлсірей түседі. Аталған рефлекстердің нәрестеде байқалмауы немесе болмауы бас миындағы, жұлын миындағы осы рефлекстерге жауап беретін құрылымдардың бұзылу белгілерін береді. Мидың нәрестелік кезеңдегі қалыпты дамуының қажеттілігі – сезім органдарының (анализаторының) тұрақты түрдегі белсенділігін, яғни сыртқы ортадан енген тітіркендіргіштердің жұмысын қамтамасыз етеді. Өмірдің алғашқы 3-4 аптасында заттарды көру арқылы бағдарлау қабілеті қалыптасады. Осы уақытта есту реакциясы да дамиды, яғни есту қабілеті арқылы бағдарлау қасиеті, қатты дыбыстарға ғана емес сөйлеген кезде нәрестенің қимылсыз қалуы, үнсіз қалуы сияқты реакциялар байқалады 1 ай мен 3 ай аралығында нәрестенің көру және есту анализаторларының жұмысы қарқынды дами түседі. Баланың өздігімен айналаны бақылауы, көздерін өздігімен бұру, кеңістіктегі дыбыстарды локализациялау қабілеттері байқалады. Қоршаған ортаны тану мен ересектермен қарым-қатынасқа түсуде көру қабілеті жетекші роль алады. Келесі айларда нәрестенің қимылы қандай да бір қабылдаушы органның ерекшелігіне байланысты бақыланып реттеліп, қимылдық жүйенің қызметі қалыптасады. Нәресте қимыл-қозғалысқа еркін түсе бастайды. Өмірдің 2-3 жылында өздігімен жүру, координацияның, психикалық және сөйлеу әрекетінің негіздері қаланады. Дамудың бұл кезеңі тәртіп пен оқудағы күрделі нормалардың игерілуіне негіз болады. Осы кездегі

46 ақпараттардың тапшылығы, тітіркендіргіштердің монотондығы бала психикасының дамуын тежеп, қажетті дағдыларды игеруіне кедергілер туғызады. 3-5 жас аралығында коммуникативтік функциялардың орталығы – көпшілдік, қарым-қатынасқа түсудегі қабілеттер жеңіл түрде қалыптасып, арасында қорқыныш, өз бетінен қайтпаушылық қасиеттермен байқалады. Бала байланыстырып сөйлеуді игеріп, сөйлеу әрекеті мазмұнды түрде дамиды. Осы кездегі қоршаған ортамен қарым-қатынасқа түсудің шектелуі балада психогендік негіздегі невроздық белгілерді туындатады. Бұл кезеңде (алғашқы пубертат) бойдың мағыналы түрдегі жылдам өсуі, нейроэндокриндік функциялардың реттілігі байқалады. Жас ерекшелік диапазонында 6 жастан 10 жасқа дейінгі аралықта бойдың екінші рет күрт өсуі, дене және психикалық дамудағы өзгерістер (психомоторлы сензитивті кезең) пайда болады. 7-8 жасқа қарай әлеуметтік қажеттіліктерді орындаудағы бұлшық ет салмағының өсуі жеделдеп, аяқ-қолдардың ұсақ бұлшық еттерінің дамуы жеделдейді, он жасар баланың моторикасы мен координациясындағы қозғалыстар аналогиялы түрде ересектердің қимылына ұқсас болады. Нерв жүйесі осы аталған өзгерістер кезінде анық байқалады. 10 жасқа қарай бас сүйегінің өсуі тоқтайды. Нерв жүйесінің дамуы бұл кезде бас миының үлкен жарты шарларындағы қабықтық бөлімдер арқылы жүзеге асады. Дамудағы кемшіліктердің себептерін, оның мәнін, пайда болу уақытын білу педагогтарға мүмкіндігі шектеулі балалардың әрбіреуімен жеке дамыту жұмыстарын жүргізуге, түзету бағдарламаларымен жұмыс жасауына көмектеседі. Ерте жастағы медициналық абилитация - бұл баланың жас ерекшелігіне сәйкес рефлекторлық, сенсорлық, қимылдық, психоэмоциялық және тілдік реакцияларының дамуын қалыптастыру мен оларды жаттықтыру (дәрі-дәрмектермен және физиотерапиялық емдеу, массаж және емдік физкультура, протездеу, операция) жүйесі. Педагогикалық абилитацияны дұрыс ұйымдастыру үшін медициналық абилитацияның шешуші кезеңдерін жақсы білуі керек. Педагогикалық абилитацияны дұрыс жүргізу үшін арнайы педагог оның оптимальды түрдегі кезеңдерін білуі керек. Баламен және отбасы мүшелерімен жүргізілетін профилактикалау жұмыстарының кең тараған түрі онтогенез дамуының кезеңдеріне сәйкес жұмыстарды ұйымдастыру. Қауіп-қатер (риск) факторларының скринингі болашақ ата-аналардың медициналық-гинекологиялық немесе әйелдер консультациясына келген күннен бастап жүзеге асырылады. Мүмкіндігі шектеулі баланың туылу қаупін болжау кезеңі (жүктіліктің алғашқы 12 аптасы) мен ауру баланың

47 дүниеге келуін ескерту (туылуға дейінгі 12 апта) кезеңі акушергинекологтардың басшылығымен жүргізіледі. Жүктіліктің жағымсыз түрдегі өту қалпын бекітуде ұрықтың жағдайын бақылауға ала отырып, оны (ескерту) емдеу шаралары жүргізіледі. Кемшіліктің қаупі жоғары болған жағдайда болашақ ана арнайы (неопатология) перзентханаға жіберіледі. Жүргізілетін жұмыстың екінші кезеңінде туылу тактикасы мен техникасына таңдау жүргізіледі. Туылғаннан кейінгі тәуліктің алғашқы сағаттарында баланың нерв жүйесінің жағдайын, мүшелері мен тін жағдайын тексереді. Болашақ ана мен мүмкіндігі шектеулі балаға мониторинг жүргізу мен күтім жасауға дейінгі аралық өзара бірлескен жүйені қамтамасыз етуші медициналық абилитацияны жүргізудегі кешенді жұмыс түрлерін қажет етеді. Медициналық абилитация бағдарламасы ерте жастағы балаларды психологиялық-педагогикалық зерттеу жүргізу бағдарламасы мен тығыз байланысып, бала дамуындағы жағымсыз факторларды анықтайды. Үй жағдайындағы абилитациялауды ұйымдастыруда бала анасымен бірге болуы тиіс. Емдік-алдын алу жұмыстарын жүргізуде дәрігерге баланың отбасы көмек көрсетеді. Ерте жастағы балаларды емдеу жұмыстары кешенді түрде жүргізіледі. Дәрігер, емдік гимнастиканы жүргізуші әдіскер, логопед, арнайы психолог пен арнайы педагог, баланың анасы жүргізілген жұмыстардың тиімділігі мен баланың игерген дағдысын бақылауға ала отырып, түзету жаттығулары мен емдік-алдын алу жұмыстарының қорытындысын анықтап, баға беріп отырады. Реабилитациялау жұмысының бастапқы кезеңі ауруды медициналық абилитациялау, компенсаторлық процестерді қалыпқа келтіру, баланың жаңа жағдайларға бейімделу мүмкіндігін қалыптастыру болып табылады. Реабилитациялау жұмысы кемшілікке ұшыраған мүшелерін қалыпқа келтірудегі біртұтас әдістемелік, ұйымдастыру жұмыстарын белгілеу, баланың еңбекке жарамдылығын анықтау, бұзылған функциялардың жұмысын қалыпқа келтіру жұмыстарын құруға болжам жасайды. Медициналық реабилитациялау жұмысының мазмұнын дәрідәрмекпен емдеу, еңбек терапиясы, аттерапия, массаж, физиотерапия, протездеу, медициналық реабилитациялау жұмыстары педагогикалық әдіс-тәсілдермен қатар жүргізілуі керек. Ребилитациялау бағдарламаларын құру мынадай қағидаларға негізделеді: 1. Реабилитациялау шараларын кезеңдерге бөліп құрылған бағдарлама көмегімен аурудың пайда болған күнінен бастап жүргізу. 2. Реабилитациялау шаралары бір бағытқа негізделген кешенді түрде түрлендіріп жүргізілуі.

48 3. Реабилитациялау бағдарламасы баланың жас ерекшелігіне, дамуындағы кемшіліктің түрі мен деңгейіне байланысты әр баламен жеке түрде жүргізілуі. 4. Реабилитациялау бағдарламасының қорытынды кезеңі ересектер үшін кәсіби бағдарлау мен еңбекке баулу бағытында анықталуы керек. Ал, балалар үшін баланың жас ерекшелігіне сай келетін әрекет түріне (ойын, оқу, еңбек) бейімделуі керек. Балалық шақтағы реабилитациялау жұмыстары денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік қамсыздандыру жүйесіндегі мекемелерде жүргізіледі. Олардың қатарын арнайы мекемелер, арнайы мекемелердегі медициналық кабинеттер, бөлімшелер, балабақшалар, психоневрологиялық ауруларға арналған мектеп-интернаттар, неврологиялық ауруханалардағы арнайы бөлімшелер, жергілікті және республикалық санаторийлер, балалар емханалары құрайды. Балалар ауруханалары мен неврологиялық клиника жағдайында балаларға аурудың күшейіп тұрған кезіндегі емдеу жұмыстары жүргізіледі. Дәрі-дәрмекпен емдеу жұмыстарымен қатар баланың өз бетімен сыртқы ортамен байланысқа түсуіне ықпал ететін ортопедиялық емдеу, емдік дене шынықтыру, массаж, физиотерапия жұмыстары жүргізіледі. Негізгі ереже бойынша реабилитациялау процесі үш кезеңнен тұрады: Реабилитациялаудың бірінші кезеңі – стационардағы ауру адамның жағдайын қалыпқа келтірудегі емдеу жұмыстары. Дамудағы патологиялық процестің сипаттамасына қарай шамамен 1-3 айға созылады. Реабилитациялаудың екінші кезеңі – аурудың компенсациялау арқылы қалыпқа келтірілген жаңа жағдайларға бейімделуімен түсіндірілетін реадаптация кезеңі. Бұл кезеңдегі емдеу жұмысын бала ем қабылдағаннан кейінгі уақыттағы көмекті қабылдайтын жергілікті санаторийлерде жүргізілу керек. Реабилитациялаудың үшінші кезеңі – баланың жағдайын қалыпты әрекетке түсу (оқу, еңбек) жағдайына жеткізудегі реабилитациялау кезеңі. Балаларда бұл кезең кемшілікті толығымен немесе жартылай жоюын жағдай туғызып, оның компенсациялануына, дамудағы екінші, үшінші кемшіліктердің болмауына, коррекциялық-педагогикалық жұмыстардың уақытында жүргізілуіне болжам жасайды. Бақылау сұрақтары мен тапсырмалары: 1. Арнайы педагогиканың клиникалық негіздері дегеніміз не? Арнайы педагогика медицинаның қандай салаларымен байланысты.

49 2. Арнайы педагогиканың клиникалық негіздерін білу үшін не қажет? 3. Кемшіліктерді анықтаудағы бала организмінің дамуындағы маңызды көрсеткіштерді атаңыз. 4. Медициналық абилитация дегеніміз не? Медициналық реабилитациядан айырмашылығын айтып сипаттаңыз. 5. Медициналық реабилитациялау бағдарламаларының мазмұнын ашыңыз. § 8. АРНАЙЫ ПЕДАГОГИКАНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 1. Мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың психологиясы 2. Арнайы педагогикадағы компенсация теориясы 3. Мүмкіндігі шектеулі балаларды арнаулы мекемелерге топтастыру Қалыптан тыс дамудың психологиясы немесе арнайы психология психикалық процестердің кешеуілдеуіне ұшыраған адамдарды зерттеумен айналысатын психологиялық ғылым. Мұндай зерттеулердің негізінде психикалық дамуындағы кемшіліктерді анықтау мен компенсациялау, психикалық дамуында кемшіліктер анықталған тұлғаларды оқыту мен тәрбиелеу жүйесі құрылады. Арнайы психология көру қабілеті зақымдалған тұлғалардың психологиясы (тифлопсихология), есту қабілеті зақымдалған тұлғалардың психологиясы (сурдопсихология), ақыл-ой дамуы кешеуілдеген балалар психологиясы (олигофренопсихология), сөйлеу тілі бұзылған балалар психологиясы (логопсихология) деп бөлінеді. Арнайы психологияның міндеттері: - қалыпты жағдайдан тыс бала дамуындағы психикалық жалпы және өзгеше заңдылықтарын қалыпты бала дамуының психикасымен салыстыра отырып анықтау; - мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың танымдық процестерінің даму ерекшеліктерін зерттеу; - мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың тұлғалық даму ерекшеліктерін зерттеу; - психикалық даму кезіндегі психикалық процестерді диагностикалау әдістемелерін құру; - интеграциялы оқытудағы психологиялық проблемаларды зерттеу;

50 - мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың категорияларындағы балалар мен ересектер психикасының дамуына жағымды әсер ететін педагогикалық көмек көрсету жұмыстарының психологиялық негіздемесін құру. Арнайы психологияның арнайы педагогика ғылымы үшін қажеттілігі – мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың барлық категориясын оқыту мен тәрбиелеу, оқытудың тиімді әдістерін анықтау жүйесімен анықталады. Арнайы психология үшін бұзылған функцияларды компенсациялау проблемасы маңызды. Психикалық дамуы бұзылған тұлғаларды арнайы оқыту мен тәрбиелеудің міндеті бұзылған функцияларды компенсациялаудың тиімді жолдарын анықтау болып табылады. Арнайы оқыту мен тәрбиелеу жұмысы компенсаторлық бағытта ұйымдастырылады. Психикалық функцияларды компенсациялау латын тілінен алғанда «теңестіру» деген мағынаны береді. Компенсация – сақталған анализаторлардың көмегімен бұзылған функциялардың жұмысын қалыпқа келтіру. Психикалық функцияларды компенсациялауда компенсациялау функциясының екі типі анықталған. Біріншісі, кемшілікке ұшыраған органның сақталған нерв жүйесінің элементтерін қалыпқа келтірудегі ішкі жүйелік компенсация (мысалы, есту қабілетінің бұзылуы кезінде сақталған есту қалдығын дамыту). Екіншісі, кемшілікке ұшыраған органның қызметін сақталған басқа анализаторлардың қызметі арқылы қалыпқа келтірудегі жүйе аралық компенсация (мысалы, соқыр балалардың көру анализаторын компенсациялау сипап сезу, қимылқозғалыс есту анализаторларының көмегімен орындалады). Барлық жағдайларда компенсациялаудың екі типі де қатар жүреді. Адамға тән компенсациялау формалары тұлғаның жан-жақты даму мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Мұндай мүмкіндіктер ғылыми білімді игеру, еңбекке араласу, дүниетанымдық көзқарасты қалыптастыру, адамгершілік, тұлғалық қасиеттердің қалыптасуымен түсіндіріледі. Компенсация теориясы арнайы педагогика ғылымының тарихымен байланысты даму жолынан өтті. Компенсация проблемасын түсіндіруде өзінің жаңа идеяларын ұсынған австриялық психолог және психиатр А.Адлердің еңбегі ерекше орын алады. Олардың ішіндегі тұлға өміріндегі ішкі психологиялық бірлік идеясы адам психикасының биологиялық және әлеуметтік факторларға байланысты дамуын анықтайды. Сонымен қатар, З. Фрейд пен А. Адлер тұлғаның дамуы өмірдің алғашқы бес жылында дамитынын айтады. А. Адлердің жеке көзқарасы бойынша адам биологиялық жағынан бейімделуі әлсіз жан иесі, сондықтан оның пайда болуында алғашқы уақыттан бастап-ақ толықтай дамуға қабілетсіздік байқалады да, ол бірте-бірте бала дамуындағы қандай да бір дене немесе сенсорлық кемшіліктердің пайда болуына себеп болады деген болжам қалыптасқан. Толықтай дамуға қабілетсіздік, кемшілік адам үшін әр уақытта психиканың дамуына түрткі болатын кемшілік қана емес, жетістік