บันทึกค่ายเด็ก ตอน เรื่องเล่าจากห้วยม่วง

ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี| ธรรดร กุลเกลี้ยง 277 ภาพที่ 2 ขอมูลประมวลผลของลักษณะลวดลายสัญลักษณที่พบในแตละกลุมของภาพเขียนสีภายในภูพระบาท พบวาแตละกลุม มีการพบรูปสัญลักษณตางๆในอัตราที่กระจายตัวใกลเคียงกัน จนยากที่จะระบุถึงลวดลายเดนของแตละกลุมไดอยางชัดเจน

ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี| ธรรดร กุลเกลี้ยง 278 ‘วัดพอตา’ ‘วัดลูกเขย’ ‘โนนสาวเอ’ เชิดชาย บุตดี ไดสันนิษฐานวาการเชื่อมโยงตำนานอุสาบารสกับ สภาพภูมิศาสตรหรือแหลงภาพเขียนสี เปนการดัดแปลง ‘ภูมิทัศนศักดิ์สิทธิ์’ ที่มีอยูเดิมใหเขากับตำนาน ความเชื่อใหม และตอกย้ำความเกาแกเพื่อเพิ่ม ‘ความเฮี้ยน’ ใหตำนานทาวอุสาบารสสามารถแทรกซึม เขาไปในความรับรูของชาวบานไดงายขึ้น10 11 ภูพระบาทกับวัฒนธรรมพื้นที่ศักดิ์สิทธิ์ เปนที่เขาใจกันทั่วไปวา ‘ภาพสัญลักษณ’ นั้นไมเพียงแตเปนการสื่อสารกันเองภายใน แตมี ความเกี่ยวกันกับระบบความเชื่อจักรวาลวิทยาของกลุมชน ดังนั้น การศึกษาภาพเขียนสีจึงไมสามารถตัด ขาดจากบริบทความเชื่อและพิธีกรรมได การศึกษาเกี่ยวกับระบบความเชื่อแรกเริ่มในภาคตะวันออก เฉียงใตทั้งอยางสุจิตตวงษเทศ หรือศรีศักร วัลลิโภดม ตางใหความเห็นไปในทิศทางเดียวกันวา ระบบ ความเชื่อสมัยกอนประวัติศาสตรในไทยตั้งแตชวงสมัยหินใหมราว 10,000 ปมาแลวมีระบบความเชื่อที่ ใกลเคียงกับของกลุมชนอื่นๆที่เปนสากลในเอเชียตะวันออกเฉียงใต คือเปน ศาสนาบูชา ธรรมชาติและ บูชาผีบรรพบุรุษ (หรือที่สุจิตตวงษเทศ มักเรียกบอย ๆ วา ‘นับถือผี’) เนื่องจากใน สังคมแรกเริ่มนั้นยังเปนสังคมที่ยังคงตองอาศัยธรรมชาติและสิ่งแวดลอมอยางน้ำ ฝน ฟา อากาศในการ ดำรงชีวิต ดังนั้น แนวคิดหลัก ๆ จึงมุงเนนไปที่ คติการบูชาความอุดมสมบูรณ(Fertility Ritual) โดย มีการประกอบพิธีกรรมเพื่อออนวอนขอใหธรรมชาติอำนวยความสะดวกทั้งในการเพาะปลูกหรือการลา สัตว ตลอดจนใหโชคเรื่องพิธีตาง ๆ เชน การเซนสังเวยบรรพบุรุษ การขอลูก ตลอดจนพิธีฝงศพ ดังที่ เห็นในแหลงโบราณคดีประเภทแหลงฝงศพหลายแหงในหลายภูมิภาคของประเทศไทย11 12 ตอมาเมื่ออิทธิพลของกลุมวัฒนธรรมโลหะดงเซิน (Dong-son) เขามาในภูมิภาคอีสานในชวง ราว 3,000 – 2,500 ปมาแลว พรอมรองรอยของกลุมความเชื่อคนทรง (Shamanism) หรือกลุมความ เชื่อบูชาผี ซึ่งสันนิษฐานวาเปนตนทางของการบูชาวิญญาณบรรพบุรุษ หรือ ‘ผีฟา’ ในภูมิภาคอีสาน โดย ระบบความเชื่อสันนิษฐานวาเปนคติที่สืบทอดมาจากกลุมชนเรรอนของทางเอเชียกลาง สงตอมายังทาง จีนตอนใต และแพรเขามายังอุษาคเนย โดยการคติดังกลาวจะตองอาศัยนักบวช หรือหมอผี / หมอยา (Shaman) ทำหนาที่เปนสื่อกลาง ผานการประกอบพิธีกรรมที่อาศัยภาวะเคลิ้ม (Trance / Ecstasy) ผานการเสพสารเสพติดออกฤทธิ์ตอระบบประสาท เพื่อใชเดินทางติดตอระหวางโลกมนุษยกับโลก วิญญาณ12 13 11 เชิดชาย บุตดี, “ตำนานอุษาบารส ฉบับวัดพระพุทธบาทบัวบก: พัฒนาการของตัวบท และการอธิบายความหมายของพื้นที่ ภูมิศาสตร,” วารสารสังคมลุมน้ำโขง 8,3 (2555): 175-183. 12 ปรานี วงษเทศ, สังคมและวัฒนธรรมในอุษาคเนย, (กรุงเทพฯ: สำนักพิมพนาตาแฮก, 2543), 158-176; ศรีศักร วัลลิโภดม, แองอารยธรรมอีสาน: แฉหลักฐานโบราณคดี พลิกโฉมหนาประวัติศาสตรไทย, (กรุงเทพฯ: สำนักพิมพมติชน, 2538),299-300 . 13 Margeret Stutley, Shamanism: An Introduction, (London and New York: Routledge, 2003), 2; Mircea Eliade, Shamanism: Archaic Techniques of Ecstasy, (Princeton University Press, 1972), 26-28.

ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี| ธรรดร กุลเกลี้ยง 279 รูปแบบความเชื่อคนทรงมีอิทธิพลอยางมากตอพัฒนาการของวัฒนธรรมสมัยโลหะในหลาย พื้นที่ในโลก คติความเชื่อในวิญญาณ (Spirits) เปนมุมมองตอโลกที่เปนนามธรรมซับซอนที่มีเพียงหมอผี หรือนักบวชที่เปนผูผานประสบการณจากการประกอบพิธีเทานั้นที่จะสามารถเขาใจประสบการณ หรือ การรับรูที่เปนนามธรรมจึงถูกถายทอดผานสัญลักษณ หรือลวดลายบนสิ่งของ ที่ใชแสดงถึงความ ศักดิ์สิทธิ์ หรือความหมายเฉพาะตามคติความเชื่อแตละพื้นที่ เชน สิ่งของที่ใชในพิธีกรรม หรือขอบเขต ศักดิ์สิทธิ์13 14 ดังนั้น การสรางศิลปะบนเพิงหินอาจมองไดวาเปนการผสมผสานระหวางคติความเชื่อเรื่อง ความอุดมสมบูรณ และการบูชาวัฒนธรรมหินตั้ง (Megalith) ดังนั้นหากพิจารณาผานแวนแบบแผน พฤติกรรมของวัฒนธรรมกลุมชนที่เปนสากล การสรางภาพเขียนสีเปนรูปแบบหนึ่งของรองรอยการ กำหนด ‘พื้นที่ศักดิ์สิทธิ์’ หรือ ‘ภูมิทัศนศักดิ์สิทธิ์’ เพื่อใชเปนสถานที่สำคัญในการประกอบพิธีกรรม หรือเปนศูนยรวมจิตใจของผูคนในชวงเวลานั้น14 15 ในภูมิภาคอีสานเอง รองรอยของความเชื่อคนทรง และ การสื่อสารคติความเชื่อผานระบบสัญลักษณสะทอนผานแหลงโบราณคดี และหลักฐานสมัยกอน ประวัติศาสตรไดหลายชิ้น เชน รูปสัญลักษณกนหอย หรือลวดลายเรขาคณิตตาง ๆ ที่ปรากฎทั้งบน กลองมโหระทึก ลวดลายภาชนะดินเผา และภาพเขียนสีในภาคอีสานหลายแหง ถึงแมปจจุบันจะยังไมมี การศึกษาที่เชื่อมโยงขอมูลชาติพันธุกับภาพสัญลักษณอยางนี้อยางแนบสนิท แตนักวิชาการสันนิษฐาน วาภาพเหลานี้เปนสัญลักษณที่เกี่ยวของกับความเชื่อเรื่อง ‘ขวัญ’ หรือสัญลักษณของชีวิต ที่แพรหลายใน กลุมชาติพันธุไทดำ และหลายๆ เผาในเวียดนาม ซึ่งนักเขียนนักวิชาการอยางสุจิตต วงษเทศ เชื่อวาใน อดีตเคยเปนความเชื่อดั้งเดิมของศาสนาผีทุกเผาพันธุในเอเชียตะวันออกเฉียงใตกอนการติดตอรับ วัฒนธรรมกับอินเดีย15 16 ระบบความเชื่อและการใชสัญลักษณนั้น หากมองภาพสัญลักษณในบริบทของ Totem แลว พบวามีความสัมพันธกับอัตลักษณของกลุมชน จากการศึกษาเปรียบเทียบสัญลักษณภายในพื้นที่ และ แหลงอื่น ๆ ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เชน ผาแตม และ ถ้ำผาฆอง มีการพบลวดลายเลขาคณิตที่มี ลักษณะคลายกัน ทั้งในดานรูปทรงหรือลวดลาย ไปจนถึงบริบทที่พบดวย ขอมูลนี้แสดงใหเห็นวากลุมคน และสัญลักษณที่ใชงานภาพเขียนสีนั้นอาจมีการเคลื่อนยายและสงตออิทธิพลระหวางกัน ซึ่งการเคลื่อน 14 Homayun Sidky, “On the Antiquity of Shamanism and its Role in Human Religiosity,” Method & Theory in the Study of Religion 22,1 (2010): 81; J.D Lewis –Williams. “The Signs of all times: Entoptic Phenomena in Upper Paleolithic Art.” Current Anthropology 29, 2 (Apirl 1988): 203. 15 David S. Whitley, “Rock art, Religion and Ritual: In the Archaeology of Ritual and religion,” In Oxford Handbook of The Archaeology of Ritual and Religion, (New York: Oxford University Press, 2011), 308-309. 16 อานเพิ่มเติมไดในบทความของ สุจิตต วงษเทศ, ขวัญเอยขวัญมาจากไหน ?, เขาถึงเมื่อ 12 กันยายน 2564 เขาถึง ไดจาก https://www.matichonweekly.com/column/article_244678

ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี| ธรรดร กุลเกลี้ยง 280 ที่นี้สัมพันธกับรองรอยการวาดทับอยางตอเนื่อง เชน โนนสาวเอ 1,2 ถ้ำโนนหินเกลี้ยง ถ้ำสูง หรือแหลง อื่นๆที่มีบริบทของการเปนพื้นที่พิธีกรรมชัดเจน ซึ่งอาจบงชี้ถึงความตอเนื่องของการใชพื้นที่ในแตละ ชวงเวลาได ภาพเขียนสีเชิงสัญลักษณที่พบที่ผาแตม ภาพเขียนสีเชิงสัญลักษณที่พบที่ภูพระบาท ผาแตม อุบลราชธานี โนนหินเกลี้ยง 1, ภูพระบาท ผาแตม, อุบลราชธานี ภูพระบาท (ภาพกลุม SP1)

ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี| ธรรดร กุลเกลี้ยง 281 ภาพเขียนสีเชิงสัญลักษณที่พบที่ผาแตม ภาพเขียนสีเชิงสัญลักษณที่พบที่ภูพระบาท ผาแตม, อุบลราชธานี ภูพระบาท, (X,Y, C2, GO9, !SP2)

ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี| ธรรดร กุลเกลี้ยง 282 ทั้งการเคลื่อนที่ของสัญลักษณและความตอเนื่องนี้เปนสิ่งที่บงบอกวาคติความเชื่อและ พฤติกรรมการใชสัญลักษณของผูคนสมัยกอนประวัติศาสตรนั้นไมหยุดนิ่ง แตมีความเปนพลวัตและ เปลี่ยนแปลงกันตามกลุมคนที่ผลัดเปลี่ยนกันเขามาใชพื้นที่ภายในภูพระบาท ความเปนพลวัตทางวัฒนธรรมของภูพระบาทเริ่มชัดเจนขึ้น เมื่อศาสนาพุทธเขามาในพื้นที่ ภูพระบาทในชวงระหวางพุทธศตวรรษที่ 14-16 พรอมกับอิทธิพลของวัฒนธรรมทวารวดีในอีสาน ไป จนถึงการปรากฎรองรอยอิทธิพลของวัฒนธรรมขอมโบราณในชวงระหวางพุทธศตวรรษที่ 16-18 การ โอบรับวัฒนธรรมทวารวดีและวัฒนธรรมขอมโบราณสันนิษฐานวากอใหเกิดการดัดแปลงเพิงหินที่อาจ เคยเปนพื้นที่พิธีกรรมตามความเชื่อเดิมใหกลายเปนพื้นที่ศักดิ์สิทธิ์ตามแนวคิดพุทธศาสนา จากงาน ศึกษาของพิทักษชัย ที่พบวาเพิงหินในกลุมวัดพอตา-วัดลูกเขยที่ปรากฎรองรอยการดัดแปลงจาก วัฒนธรรมพุทธศาสนาเชน การปกใบเสมารอบเพิงหิน16 17 การแกะสลักเพิงหินใหกลายเปนพระพุทธรูป การตกแตงผนังและพื้นเพิงหินใหเหมาะสมกับการใชเปนหองประกอบพิธีกรรมนั้น มักปรากฏรองรอย ของภาพเขียนสีสมัยกอนประวัติศาสตร (และสมัยประวัติศาสตร(?)) รวมดวย17 18 แตจากสภาพปจจุบันที่ ผูเขียนลงพื้นที่สำรวจเก็บขอมูล พบวาภาพเขียนสีในแหลงที่ใชงานตอเนื่องจนถึงสมัยประวัติศาสตรนั้นมี ระบุขอมูลในรายงานสำรวจของอุทยานฯ แตสภาพจริงในตอนนี้หลายแหงเลือนรางและชำรุดจนไม สามารถเก็บขอมูลไดแลว จึงอาจกลาวไดวา ทั้งวัฒนธรรมใบเสมา และวัฒนธรรมขอมโบราณตางใชวิธีเดียวกับการ สถาปนาตำนานอุสาบารส คือการอาศัย‘ความเฮี้ยน’ของพื้นที่ความชื่อเดิมเปนความชอบธรรมในการ นำชุดความเชื่อใหมเขามา ‘สวมทับ’ ทั้งนี้พลวัตทางวัฒนธรรมที่เกิดขึ้นสังเกตไดวาไมไดเกิดขึ้นใน รูปแบบของการทดแทนหรือหักลางชุดความเชื่อเดิม แตเปนการ ‘กลืนกลาย’ ใหเปนสวนหนึ่งของกัน และกัน ซึ่งคงเปนสาเหตุที่ทำใหภูพระบาทยังคงรักษาความ ‘เฮี้ยน’ และความศักดิ์สิทธิ์เอาไวจนถึง ปจจุบัน นอกจากภาพเขียนสี หินรูปทรงแปลกตา ความเปนพลวัตและพัฒนาการอันซับซอน อาจจะเปนอีกหนึ่งจุดเดนของภูพระบาทในฐานะแหลงภาพเขียนสีที่สำคัญที่สุดแหงหนึ่งของภาค ตะวันออกเฉียงเหนือ อยางไรก็ตาม ตราบใดที่ยังไมสามารถไขรหัสของภาพสัญลักษณที่เริ่มเลือนราง 17 สามารถดูขอมูลศึกษาเกี่ยวกับวัฒนธรรมใบเสมาในภูพระบาทไดในงานวิจัยของ กองแกว วีระประจักษ, “สมมติฐาน รองรอยอารยธรรมบนเทือกเขาภูพระบาท”, ใน อุทยานประวัติศาสตรภูพระบาท (กรุงเทพฯ : เซเวน พริ้นติ้ง กรุป, 2539), 105- 108. 18 พิทักษชัย จัตุชัย, “การวิเคราะหการใชพื้นที่ศักดิ์สิทธิ์บริเวณอุทยานประวัติศาสตรภูพระบาท อ.บานผือ จ.อุดรธานี: จากหลักฐานทางโบราณคดี”, (รายงานคนควาอิสระปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาโบราณคดีสมัยประวัติศาสตรภาควิชา โบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2553), 209-211.

ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี| ธรรดร กุลเกลี้ยง 283 และยังไมสามารถสรางภาพเชื่อมโยงผูคนในภูพระบาทกับแหลงโบราณคดีอื่น ๆ ในภูมิภาคได ภูเขาแหงนี้ก็จะยังคงเปนแฟมคดีปริศนาที่ยังไขไมออกของโบราณคดีไทยตอไป บรรณานุกรม เอกสารภาษาไทย กองแกว วีระประจักษ, “สมมติฐานรองรอยอารยธรรมบนเทือกเขาภูพระบาท”, ใน อุทยาน ประวัติศาสตรภูพระบาท ( กรุงเทพฯ : เซเวน พริ้นติ้ง กรุป, 2539) จักรพันธุ เพ็งประไพ. “การสำรวจสภาพปจจุบันของแหลงโบราณคดี และภาพเขียนสีในเขตอุทยาน ประวัติศาสตรภูพระบาท.” เอกสารประกอบการประเมินการทดลองปฏิบัติหนาที่ราชการ, อุทยานประวัติศาสตรภูพระบาท, 2557. เชิดชาย บุตดี. “ตำนานอุษาบารส ฉบับวัดพระพุทธบาทบัวบก: พัฒนาการของตัวบท และการอธิบาย ความหมายของ พื้นที่ภูมิศาสตร.” วารสารสังคมลุมน้ำโขง 8,3 (2555): 175-183. ปรานี วงษเทศ. สังคมและวัฒนธรรมในอุษาคเนย. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพนาตาแฮก, 2543. พิทักษชัย จัตุชัย. “การวิเคราะหการใชพื้นที่ศักดิ์สิทธิ์บริเวณอุทยานประวัติศาสตรภูพระบาท อ.บาน ผือ จ.อุดรธานี: จากหลักฐานทางโบราณคดี.” รายงานคนควาอิสระปริญญาศิลปศาสตร มหาบัณฑิต สาสขาวิชาโบราณคดีสมัยประวัติศาสตร ภาควิชาโบราณคดี มหาวิทยาลัย ศิลปากร, 2553. พิสิฐ เจริญวงศ, ศิลปะถ้ำในอีสาน กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2532. ศรีศักร วัลลิโภดม. แองอารยธรรมอีสาน: แฉหลักฐานโบราณคดี พลิกโฉมหนาประวัติศาสตรไทย. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพมติชน, 2538. สุรพล นาถะพินธุ. รากเหงาบรรพชนของไทย: พัฒนาการทางวัฒนธรรมกอนประวัติศาสตร. กรุงเทพฯ: มติชน, 2550. สุรีรัตน บุปผา. “การศึกษาเปรียบเทียบแหลงศิลปะถ้ำระหวางกลุมผาแตมกับกลุมบานผือ.” สารนิพนธ ปริญญาศิลปะศาสตรบัณฑิต ภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2539. เอกสารภาษาอังกฤษ C.Michael Barton, G.A.Clark และ Allison E.Cohen, “Art as information: explaining Upper Paleolithic art in western Europe” World Archaeology 26,2 (October 1994)

ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี| ธรรดร กุลเกลี้ยง 284 David S. Whitley. “Rock art, Religion and Ritual: In the Archaeology of Ritual and religion.” In Oxford Handbook of The Archaeology of Ritual and Religion. New York: Oxford University Press, 2011. Derek Hodgson. “The origin, significance, and development of the earliest geometric patterns in the archaeological record.” Journal of Archaeological Science 24 (2019): 599. H. Martin Wobst, “Locational Relationships in Paleolithic Society” Journal of Human Evolution 5,1(January 1976) Homayun Sidky. “On the Antiquity of Shamanism and its Role in Human Religiosity.” Method & Theory in the Study of Religion 22,1 (2010): 81. J.D Lewis –Williams. “The Signs of all times: Entoptic Phenomena in Upper Paleolithic Art.” Current Anthropology 29, 2 (Apirl 1988): 203. Margeret Stutley. Shamanism: An Introduction. London and New York: Routledge, 2003. Mircea Eliade. Shamanism: Archaic Techniques of Ecstasy. Princeton University Press, 1972. ออนไลน สุจิตต วงษเทศ. ขวัญเอยขวัญมาจากไหน ?. เขาถึงเมื่อ 12 กันยายน 2564. เขาถึงไดจาก https://www.matichonweekly.com/column/article_244678

ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี| ธรรดร กุลเกลี้ยง 285 ที่มา https://www.matichonweekly.com/column/article_244678

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 286

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 287 ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย0 1 Reviewing and Criticizing the Sociological Concepts of Thai Agriculturist นัฐวุฒิ สิงหกุล1 2 Nattawut Singkul 1. มโนทัศนวาดวยการศึกษาหมูบานและโครงสรางของสังคม ชาวไรชาวนาไทย 1.1 แนวความคิดเกี่ยวกับเรื่องโครงสรางสังคม (Social Structure) ในพจนานุกรมหรืองานหรืองานเขียนทางวิชาการสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา ใหความหมาย ของโครงสรางทางสังคมคอนขางครอบคลุมกวางขวางวาหมายถึง การจัดระเบียบทางสังคม (Social Order) ในรูปแบบตาง ๆ ทุกอยางของมนุษยที่สามารถแยกออกมาได เชน สถาบัน กลุม กระบวนการ ฐานะทางสังคม ตลอดจนสถานภาพบทบาทและบรรทัดฐานทางสังคม บางครั้งนักมานุษยวิทยาก็ใช ความหมายของโครงสรางทางสังคม แทนที่กับองคกรทางสังคม (Social organization) ซึ่งแยกไมออก จากความหมายของระบบสังคม ในอีกดานหนึ่ง นักสังคมวิทยาและมานุษยวิทยาบางคนก็ใชความหมายของโครงสรางสังคม ที่ มีลักษณะเฉพาะเจาะจงในการวิเคราะหปรากฏการณทางสังคม ในความหมายนี้โครงสรางทางสังคมจะ ไมใชเรื่องของปรากฏการณหรือรูปแบบของการจัดระเบียบทางสังคม แตเปนเรื่องของความสัมพันธทาง สังคม (Social Relation) ที่กำหนดรูปแบบทางสังคม และแนวปฏิบัติที่เปนไปได นักมานุษยวิทยามักจะ พูดถึงเรื่องของระบบเครือญาติ ดังเชนที่ เอ็ดมัน ลีช (Edmund Leach :1954) มองวา โครงสรางทาง สังคมเปนกระบวนการคิดเกี่ยวกับการจัดสรรอำนาจระหวางบุคคล ประเด็นที่เราจะคนหาก็คือ ความคิดเกี่ยวกับโครงสรางทางสังคม จะใหประโยชนตอการ วิเคราะหสังคมไดอยางไร ในเมื่อโครงสรางของสังคม มีลักษณะที่เปนนามธรรม และเปนเพียงกรอบ ของเหตุผลในความคิดของผูศึกษา เพื่อที่จะหาคำตอบตอปรากฏการณหนึ่ง ๆ และอาจไมใชความ เปนจริงของสังคมเสมอไป แนวความคิดเรื่องโครงสราง มีความเปนมาอยางยาวนาน ในสังคมตะวันตก ที่มีความกาวหนา ทางดานสถาปตยกรรม และการออกแบบ แตเดิมคำวา “โครงสราง”(Structure) ในภาษาอังกฤษ หมายถึงองคประกอบของสิ่งกอสราง ซึ่งก็เหมือนความคิดของสังคมไทย เวลาพูดถึงโครงสราง ก็มักจะ นึกถึงสิ่งกอสราง เชน บาน โบสถ หรือวิหาร เปนตน 1 บทความชิ้นนี้ใชประกอบการสอนในรายวิชา 320 128 สังคมชาวไรชาวนาและการเปลี่ยนผาน (Peasant societies and Their Transition ) และเผยแพรใน Blog Public Anthropology 2 อาจารย ดร. ประจำภาควิชามานุษยวิทยา คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 288 ตอมาในชวงของคริสตศตวรรษที่16 โครงสรางในสังคมตะวันตก โดยเฉพาะอังกฤษ หมายถึง ความสัมพันธระหวางสวนตาง ๆ ที่เปนองคประกอบของสิ่งหนึ่ง โดยที่นิยมใชกันมากในทางสรีระวิทยา เพระความเจริญกาวหนาทางดานกายวิภาค โดยเฉพาะการนำแนวความคิดนี้ไปพัฒนาของ นักวิทยาศาสตร นักชีววิทยา นักสังคมวิทยา มานุษยวิทยา อยางเชน ชารล ดารวิน (Charles Darwin) หรือ เฮอรเบิรต สเปนเซอร(Herbert Spence) ที่บอกวา สังคมเหมือนสิ่งมีชีวิต (Organism) รางกาย ของมนุษยก็ทำงานภายใตโครงสรางหนาที่ ที่อวัยวะตาง ๆ ทำงานและมีหนาที่ตอกัน ในทางรัฐศาสตร นักปรัชญาการเมืองในคริสตศตวรรษที่17 ที่ชื่อ โธมัส ฮอบส (Thomas Hobbs) ใชคำวา โครงสราง สังคมจริง ๆ ในหนังสือของเขาที่ชื่อวา Leviathan โดยเปรียบเทียบวารัฐ เหมือนกับองคอินทรีย ซึ่ง ประกอบไปดวยสถาบันและผูดำรงตำแหนงตาง ๆ แยกแยะอยางชัดเจน ( Leach, 1972 ; อานันท, 2544) แนวความคิดเกี่ยวกับโครงสรางสังคมที่เหมือนรางกาย ถูกพัฒนาขึ้นมาอีกในเวลาตอมา ใน งานของนักสังคมวิทยาผูยิ่งใหญชาวฝรั่งเศสอยาง เอมิล เดอรไคม (Emile Durkhiem) ที่มองวาสังคมก็ เหมือนสิ่งมีชีวิต ที่มีสวนตาง ๆ สามารถแยกแยะออกได โครงสรางทางสังคมก็คือความสัมพันธของสวน ตาง ๆ เพื่อทำหนาที่รักษาระบบตาง ๆ ใหเกิดความสมดุล คารล มารก (Karl Marx) พูดถึงเรื่องโครงสรางใน ค.ศ. 1859 โดยไมไดเปรียบเทียบกับ สิ่งมีชีวิต แตเปรียบกับสิ่งกอสรางที่คลายปรามิด ที่ประกอบดวยโครงสรางสวนบน ซึ่งเปนเรื่องของ กฎหมายและระบบการเมือง และสวนลางซึ่งเปนเรื่องของโครงสรางทางเศรษฐกิจ ที่ตั้งอยูและ สอดคลองกับจิตสำนึกทางสังคม หรือชนชั้น ซึ่งเปนพื้นฐาน ภายใตการวิเคราะหระบบของการผลิต (Mode of Production) สำหรับความเขาใจโครงสรางของสังคมไทย ทำไมนักวิชาการตะวันตกจึงคอนขางมีปญหาใน การศึกษา เนื่องจากความสลับซับซอนของสังคม ทำใหแนวคิดในการศึกษาโครงสรางของสังคมไทย ในชวงเวลาแรกนั้น ยังยึดอิงอยูกับแนวคิดที่มองโครงสราง เหมือนโครงรางของสิ่งกอสราง สวน กฎเกณฑ จารีต ระเบียบของความสัมพันธระหวางบุคคลและกลุมในสังคมไทยนั้น คนไทยมักจะไม มองเห็นวาเปนเรื่องของโครงสราง เพราะคนไทยมักคิดวา เปนเรื่องของความเชื่อ พรมลิขิต จารีต ประเพณีตางๆ มากวา ซึ่งเปนลักษณะนามธรรม ทำใหสังคมอื่นยากที่จะทำความเขาใจไดชัดเจน ดังเชน ปญหาที่เกิดขึ้นในชวงหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 ที่กระแสความคิดเกี่ยวกับโครงสรางนิยมหรือโครงสราง สังคม กำลังเปนที่นิยมอยางมากในหมูนักมานุษยวิทยาอังกฤษ แมวานักวิชาการที่เขามาศึกษาสังคมไทย จะเปนนักวิชาการสายอเมริกัน (โดยเฉพาะกลุมคอรแนล (Cornell) ) ก็ยังคงมองวา สังคมไทยมี โครงสรางแบบหลวมเทานั้น

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 289 Emile Durkhiem Karl Marx Bronislaw Malinowski Alfred Radcliffe Brown Robert K. Merton Clude Levi-Strauss E. E. Evans-Pritchard Edmund Leach Talcott Parson Thomas Hobbs Charles Darwin Herbert Spence

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 290 1.2 ขอถกเถียงเรื่องของโครงสรางทางสังคม 1.2.1 การมองโครงสรางในลักษณะความจริงเชิงประจักษ ในพฤติกรรมที่เห็นได ที่เปน จริงในชีวิตสังคม อิทธิพลของนักมานุษยวิทยาสายหนาที่นิยมและโครงสรางหนาที่นิยม อยาง Bronislaw Malinowski มองวัฒนธรรมอยางรวม ๆ วา ประกอบไปดวยวัฒนธรรมทางวัตถุ ระบบคุณคาและ พฤติกรรมที่เปนจริง ในขณะที่ Alfred Radcliffe Brown แยกวัฒนธรรมออกจากระบบสังคมและโครงสรางทาง สังคม เขาเห็นวาวัฒนธรรมเปนมาตรฐานของพฤติกรรมและความรูสึก แตโครงสรางทางสังคมคือ ภาพรวมของความสัมพันธของผูคนในระยะเวลาหนึ่ง ซึ่งเปนลักษณะหยุดนิ่งของระบบสังคม ดังนั้น โครงสรางทางสังคมใชแทนองคกรทางสังคมได สวน Robert K. Merton (1968) มองโครงสรางสังคมวา ใหภาพสถานภาพและบทบาท เขา เห็นวา การมีอำนาจ อิทธิพลและเกียรติยศจะเปนโครงสรางในการควบคุมทางสังคมและโครงสรางของ คนในตำแหนงฐานะตางๆ นั่นก็คือการใหความสำคัญเนื้อหาของโครงสราง 1.2.2.ความจริงนั้นไมใชความจริงที่แท หากแตเปนเพียงรูปแบบนามธรรมที่ผูศึกษาสราง ขึ้นมาเพื่อวิเคราะหทางมานุษยวิทยา โครงสรางทางสังคมไมใชภาพรวม ที่สามารถมองเห็นไดตามแบบอยางของสวนตางๆ ของ สิ่งมีชีวิต แตเปนลักษณะทางนามธรรม หรือตรรกะที่เปนรากฐานสวนลึกของชีวิตสังคม นัก มานุษยวิทยาที่ใหความสำคัญกับเรื่องนี้ ตัวอยาง เชน Clude Levi-Strauss (1963) นักมานุษยวิทยา ชาวฝรั่งเศส เรียกสภาวะดังกลาววา โครงสรางสวนลึก (Deep Structure) สอดคลองกับมานุษยวิทยา ชาวอังกฤษหลายคน อาทิเชน E.E Evans-Pritchard ก็มีความเห็นวา โครงสรางสังคมคือ หลักการที่อยู พื้นที่อยูเบื้องหลังความสัมพันธทางสังคม ซึ่งตรงกับสิ่งที่แรดคลิฟ-บราวน เรียกวา รูปแบบทางโครงสราง (Structure Forms) หรือ Edmund Leach มองวา โครงสรางทางสังคมก็คือ สิ่งที่นักมานุษยวิทยาสราง ขึ้นมาตามตรรกะเพื่อใชในการวิเคราะหสังคม เชนเดียวกับ Talcott Parson มองวา โครงสรางทาง สังคม ประกอบดวยระบบที่เปนสถาบัน บรรทัดฐานและคุณคา ซึ่งควบคุมโลกทัศนของคน ซึ่งไมใชเรื่อง ทางอารมณ หรือทัศนคติขอปจเจกบุคคล แตเปนคุณคาทางสังคมที่มีพื้นฐานอยูในสถาบันทางสังคม (Parson and Smelser, 1965) ดังนั้น นักมานุษยวิทยาไทยนิยมศึกษาโครงสราง สังคม ในแงมุมของเนื้อหา สถาบัน องคกร ทางสังคม สถานภาพ และบทบาทของผูคนในสังคม มากกวาการใหความสนใจในเรื่องรูปแบบของ ความคิดที่อยูเบื้องหลังพฤติกรรมทางสังคมการใชโครงสราง เปนเครื่องมือของการวิเคราะหสังคม จาก ขางตน แนวความคิดเกี่ยวกับโครงสรางสังคมขางตน อาจไมมีประโยชนอันใดในการถกเถียง แต

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 291 ความสำคัญในการนำมาประยุกตใชในการศึกษาสังคมชาวนาคือ เราจะสามารถนำแนวความคิดนี้ มา เปนเครื่องมือในการวิเคราะหสังคมชาวไรชาวนามากกวา ในลักษณะสำคัญ 2 ประการ 1. แนวความคิดเกี่ยวกับการแยกแยะหรือจำแนก (Differentiation) ออกเปนกลุม หรือ ประเภทภายในสังคมที่ศึกษา เชน ชนชั้น ชุมชน รัฐ และรัฐชาติ เปนตน 2. แนวความคิดที่บงชี้ใหเห็นถึงพลังทางสังคม ที่จะผลักดันใหเกิดการเปลี่ยนแปลง เชน การ ไดมาซึ่งปจจัยในการผลิต (Access to Means of Production) ตัวอยางเชน การแยกแยะชาวนาออกเปนกลุมตาง ๆ เชน ผูอุปถัมภ กับผูใตอุปถัมภ แตที่ สำคัญ คือ การแยกแยะออกเปนชนชั้น ซึ่งในปจจุบันแบงออกเปน 5 ชนชั้น คือ 1.ชนชั้นนายทุน เจา ที่ดิน 2.ชาวนารวย 3.ชาวนากลาง 4.ชาวนาจน และ 5.ชาวนารับจาง แนวความคิดในการแยกแยะ อาจเกิดจากสำนึกของชาวนาเอง ที่แบงกลุมโดยอาศัยหลักจาก เรื่องการยังชีพ โดยที่ชาวนารวย คือ คนที่มีเหลือกิน ชาวนากลางคือ คนที่มีพอกิน ชาวนาจน คือ คนที่มี ไมพอกิน หรืออาจใชเกณฑทางวิชาการในเรื่องของการไดมาซึ่งปจจัยการผลิต การผลิตและการ ครอบครองปจจัยการผลิต เชน 1.ชาวนารวยคือ ผูมีนามากพอใหคนอื่นเชา 2.ชาวนากลาง คือ ผูทำนา ดวยตนเอง 3.ชาวนายากจน คือผูมีนาไมพอทำ แตตองเชาผูอื่นทำ โดยเมื่อแยกแยะสวนตาง ๆ ออกเปน กลุมแลว ในกรณีของสังคมชาวไรชาวนาไทย เราจะพบวา มีปจจัย อยู 3 อยางที่ทำใหเกิดมีชนชั้นชาวนา ขึ้น 1. พลังของระบบทุนนิยม ในกรณีของชาวนาที่เปนนายทุนเจาที่ดิน ซึ่งสะสมทุนจากการคา และชาวนารับจางซึ่งมีรายไดจากการเขาสูตลาดแรงงาน เปนแรงงานในภาคอุตสาหกรรมและบริการ 2. พลังของระบบอุปถัมภหรือระบบศักดินา ในกรณีของชาวนารวยนั้น ขึ้นอยูกับความสัมพันธ กับระบบศักดินาหรืออุปถัมภ โดยการใหเชานาแกชาวนายากจน 3. พลังของระบบเครือญาติ โดยชาวนาชั้นกลางดำรงอยูไดเพราะพลังของความสัมพันธแบบ เครือญาติ ที่ชวยใหมีการแลกเปลี่ยนแรงงาน โดยไมตองพึ่งพาการจางงานมากนัก โครงสรางทางสังคม จึงเปนมากกวาภาพทางสังคมกวางๆ แตทำใหเราเห็นกระบวนการทาง อำนาจ พลังทางสังคม การเปลี่ยนแปลงและพัฒนาการของสังคม 1.3 แนวความคิดเกี่ยวกับเรื่องหมูบาน การศึกษาหมูบาน ในฐานะหนวยหนึ่งของโครงสรางทางสังคม วิถีชีวิตของคนไทย ผูกติดกับ หมูบาน คนไทยสวนใหญในภาคกลาง ภาคเหนือ ภาคอีสาน และภาคใต กลายเปนพื้นที่ศึกษาของ นักวิชาการตะวันตกในฐานะเปนหนวยทางสังคม และทำใหหมูบานกลายเปนภาพแสดง หรือตัวแทน ของความจริงในสังคมไทย เพราะในชวงเวลานั้น (อานันท, 2544) สังคมไทยหรือคนไทยสวนใหญถือ ตัวเองเปนชาวบานมากกวาชาวกรุง ซึ่งเปนเพียงคนสวนนอยเทานั้น ดังนั้นเมื่อเวลาพูดถึงความเปนไทย

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 292 ก็มักจะพูดถึงชาวบาน และวิถีชีวิต วัฒนธรรมแบบชาวบาน ซึ่งเปนเหตุใหรัฐจะตองสรางและตอกย้ำ ความเปนชาติไทย เมืองไทย ผาน หมูบาน ซึ่งเปนกระบวนการสรางรัฐชาติ ในยุคปฏิรูปการปกครอง สมัยรัชกาลที่ 5 หมูบานจึงกลายเปนพื้นที่หรือสถานที่ทางอุดมคติของคนไทย ในความเปนเครือญาติ ความสามัคคี ความเปนพี่นอง และความรวมมือระหวางกัน เขนเดียวกับการนิยามความเปนคนไทยและ รัฐไทยในลักษณะเชนนั้น (นิธิ, 2538) ความรูสึกแบบนี้ก็ยังคงตกทอดมาสูนักวิชาการ และนักพัฒนา ที่ มองหมูบานในภาพที่งดงาม โรแมนติก และเปนรากเหงา ทางสังคมวัฒนธรรมของไทย ในอีกดานหนึ่งภาพหมูบานก็ยังเปนสิ่งที่ต่ำตอยและแปลกประหลาด ในสายตาของชนชั้น ปกครอง ที่อยูเมืองกรุงหรือทามกลางความศิวิไลซ ไดไปพบเห็น ดังที่เราจะไดยินคำพูดเสมอวา “บาน นอกคอกนา” “บานปาเมืองเถื่อน” “ไรความเจริญ” บางครั้งเมื่อคนเหลานี้ตองเดินทางจากบานจาก เมืองมา ก็ทำใหเกิดความรูสึกวาไมใชบานของตัวเอง ดังที่อาจารยดร. ธงชัย วินิจจะกูล พูดถึงสภาวะ ตางบานตางเมือง ที่ทำใหความเปนหมูบานในฐานะภาพตัวแทนของรัฐชาติ กลายเปนสิ่งที่ถูกลดถอน ตัดขาดออกจากรัฐชาติ เสมือนหนึ่งวาหมูบานนั้นไมใชเมืองไทย หรือไมไดอยูในเมืองไทย สิ่งเหลานี้ เปน ภาพสะทอนใหเห็นความหลาหลังและดอยพัฒนา พรอมกับจินตนาการของหมูบานเหลานี้ วาเต็มไป ดวยโจร ชอบการพนัน อบายมุข พึ่งพาโชคชะตาราศี เปนตน ความเปนหมูบานจึงกลายเปนพื้นที่ของการศึกษา ตรวจสอบ จองมองของเจาหนาที่รัฐ นักวิชาการ นักพัฒนาเอกชน รวมถึงตัวชาวบานเอง มุมมองของคนกลุมตาง ๆ เหลานี้ก็มองหมูบาน แตกตางกันไปตามจุดเนนที่ตองการ เชน การใชเศรษฐกิจและการพึ่งตัวเองเปนแกนในการมองก็จะแบง ไดเปน 1.ทัศนะในการมองวาหมูบานมีเศรษฐกิจแบบยังชีพ และพึ่งตนเองได 2. มองวาหมูบานตองพึ่งพาการคา หรือทัศนะในการมองหมูบานในแงบวกกับแงลบ 1. ในแงบวกก็มองวา หมูบานมีวัฒนธรรม และวิถีชีวิตที่งดงาม 2. ในแงลบก็มองวา หมูบานเปนแหลงซองสุมของยาเสพติด อาชญากรรม การตกเขียว การ ลองใตเพื่อการคาประเวณี เปนตน การศึกษาหมูบานในสังคมไทย การศึกษาหมูบานในสังคมไทย แบงออกเปน 4 แบบ ใน ฐานะของเครื่องมือในการศึกษาวิเคราะหในการศึกษาของนักมานุษยวิทยา ของรัฐ นักพัฒนาเอกชน 1.3.1. การศึกษาในเชิงคุณคา มีทั้งการนำเสนอของรัฐ ในการมองหมูบาน จากสายตาคน เมืองหรือขุนนางในกรุงเทพฯ พรอม ๆ กับกระแสของความทันสมัยของลัทธิลาอาณานิคม ทำใหหมูบาน มีฐานะเปนบานนอกคอกนา บานปาเมืองเถื่อน บานปาบานดง ในลักษณะของภาพความลาหลังและ ดอยพัฒนา โดยเปรียบเทียบกับศูนยกลางอาณานิคม มหานครที่ทันสมัย กรุงเทพฯ มีความเจริญ ในขณะที่บานนอกมีความลาหลัง ภาพของหมูบานจึงเปลี่ยนไปเสมอ ตามคุณคาของผูนำเสนอ โดยเฉพาะภาครัฐ อยางเชน ความตองการสงเสริมกระบวนการสรางรัฐชาติ ภาพของหมูบานก็ได

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 293 เปลี่ยนแปลงไปตามคุณคา ในการสรางหมูบานใหเปนชุมชนแบบอุดมคติ คือมีเอกภาพและความ กลมกลืน เชนเดียวกับชาติ ซึ่งถือวาหมูบานเปนรากเหงาของความเปนไทยแท ดังที่พบในบทเรียน ประถมศึกษา ในขณะเดียวกันการนำเสนอของนักวิชาการ นักมานุษยวิทยาไดเริ่มเขามาศึกษาหมูบานไทย โดยเริ่มจากที่กูแดง จังหวัดเชียงใหม ของ Konrad Kingshill (1965) มีการใชวิธีการศึกษาชุมชน (Community Study) แตภาพของหมูบานของคนเมือง ก็ไมไดแตกตางไปจากภาพชุมชนพื้นบาน (Folk Society) ในคุณคาหรืออุดมคติของนักสังคมศาสตรชาวอเมริกัน เชน Robert Redfield (1956) ที่มอง หมูบานในเชิงอุดมคติและเปนหนวยอิสระ มีความเปนอันหนึ่งเดียวกัน มีวัฒนธรรม วิถีชีวิตของตนเอง ใหความสำคัญกับจิตใจ ตลอดจนใหคุณคากับความรวมมือกันอยางแนนแฟน บนฐานของความสัมพันธ ทางเครือญาติ ลักษณะเหลานี้ทำใหชาวบานเปนหนวยที่อิสระจากอิทธิพลภายนอก “หมูบานที่โดด เดี่ยว” ภาพหมูบานดังกลาวไดรับแรงบันดาลใจ หรืออิทธิพลจากนัก ปรัชญาการเมือง อยาง Jean-Jacques Rousseau ที่พูดถึง คนปาที่มี คุณคา (Noble Savage) และวิถีชีวิตแบบธรรมชาติ มากกวาสะทอน ขอเท็จจริง เนื่องจากเอาภาพของหมูบานในฐานะหนวยพื้นที่ไปรวมกับ ความเปนชุมชน (Community) ซึ่ง Ferdinand Tonnies (1957) ถือวา เปนเรื่องของจิตใจ (Spirit) และความรูสึก แบบหนึ่ง ที่วางอยูบนพื้นฐาน ของความสัมพันธทางธรรมชาติ โดยไมจำเปนจะตองอยูในหมูบานชนบท เทานั้น แตมีอยูในเมืองดวย ดังนั้น ภาพของหมูบาน ในฐานะหนวยของพื้นที่ในชนบท ถูก ยืนยันผานการศึกษาชุมชน แมวาหนวยของหมูบานจะไมเคยมีมากอน ปฏิรูปการปกครองในสมัยรัชกาลที่5 การเกิดขึ้นของหมูบาน เกิดขึ้น ภายใตเงื่อนไขของกระบวนการสรางรัฐชาติ หมูบานถูกรวมเขาเปนสวน หนึ่งของการปกครองตามแผนที่ แผนผัง ตามจำนวนประชากร พื้นที่ตั้ง บานเรือน พื้นที่การเกษตร จนทำใหหมูบานกลายเปนพื้นที่จริงของรัฐ ตอมาในยุคภาพหมูบานถูกเชื่อมโยงเขากับรัฐ ตามกระบวนการพัฒนา ชนบทและกระบวนการทำใหทันสมัย ตามระบบคุณคาชนิดนี้ หมูบาน กลายเปนความไรเหตุผล ไมมีศักยภาพในการพัฒนาตนเองและ เชื่อโชคลาง จึงตองมีการพัฒนาดวยพลังทางการเมืองเทานั้น (Vandergeest, 1993) Jean-Jacques Rousseau Ferdinand Tonnies

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 294 การนำเสนอของนักพัฒนา ที่ตอตานภาพการมองหมูบานในสายตาของรัฐ วา “โง จน เจ็บ” และมองวาหมูบานจะถูกทำลายจากรัฐและระบบทุนนิยม จึงนำไปสูการวิพากษนโยบายการพัฒนาของ ภาครัฐ วานำไปสูความไมเทาเทียมและเสมอภาคในสังคม ละนำเสนอวา การพัฒนาควรริเริ่มจากชุมชน หมูบาน เกิดแนวความคิดสายวัฒนธรรมชุมชน ซึ่งเนนวา หมูบาน มีวัฒนธรรม เศรษฐกิจ และการเมือง ที่เปนอิสระจากรัฐ มีลักษณะเศรษฐกิจแบบยังชีพ พึ่งตนเอง และมีวัฒนธรรมที่เนนคุณคา การชวยเหลือ กัน และเชื่อวาคานิยมดังกลาวเปนรากเหงาและความดั้งเดิมของสังคมไทย ภาพหมูบานจากการศึกษา ชุมชน จึงสะทอนคุณคา อุดมการณ และภูมิปญญาของชาวบาน ที่ปรากฏอยูในวัฒนธรรมดั้งเดิมของหมู บานไทย เชนเดียวกับที่ฉัตรทิพย นาคสุภา อธิบายแนวความคิด วัฒนธรรมชุมชนวา แนวความคิดวัฒนธรรมชุมชนมีลักษณะอนาธิปตย คือ ตอตานการใชอำนาจของรัฐ รวมถึงตอตานสังคมเมืองและการ พัฒนาอุตสาหกรรม ที่คลายกับ การศึกษาของ James C. Scott มองวา หมูบานเอเชียมีระบบเศรษฐกิจแบบมีศีลธรรม บนพื้นฐานของมโนธรรม แบบยังชีพ นั่นคือ การใหความสำคัญกับผลประโยชนสวนรวมและการ รวมมือกัน มากกวาผลประโยชนของปจเจกบุคคล ซึ่งคลายกับ แนวความคิดแบบทวิลักษณะ (Dichotomy) ของนักสังคมศาสตร อยางเชน Emile Durkheim, Ferdinand Tonnies ห รือRobert Redfield ที่ใหภาพชนบทตรงกันขามกับเมือง การศึกษาในดานนี้ จึงเปนการสรางภาพชนบทที่ดี สูงสงแบบอุดมคติ เปนการจัดระบบ ความคิดของผูศึกษาที่มีลักษณะหยุดนิ่ง ตายตัว โดยหันกลับมามองที่ตัวชาวบาน ความคิดโลกทัศน แบบชาวบาน ซึ่งจะมีการเปลี่ยนแปลงไปตามเงื่อนไขประวัติศาสตร และสังคม สิ่งที่ Atsushi Kitahara (1990) นักสังคมวิทยาชาวญี่ปุน มองนักคิดแนวสายวัฒนธรรมชุมชน ที่มองชุมชนอยางมีคุณคา วาเปนอุดมคติทางศีลธรรม มากกวาการศึกษาความ เปนจริงเชิงประจักษที่ เนนโครงสรางทางสังคม ทั้งนี้เพื่อการวิจารณนโยบายของรัฐบาล นโยบายการพัฒนาชนบทของรัฐ หรือ การตอตานการพัฒนาไปสูความทันสมัย ทุนนิยม โดยหันมาเนนบทบาทของชาวบานแทนขาราชการใน การพัฒนาแบบพึ่งตนเองในชุมชน 1.3.2 การศึกษาในเชิงประจักษ แบงลักษณะการศึกษาหมูบานออกเปน 2 กลุม 1.กลุมที่มองวาหมูบานมีโครงสรางแบบหลวม เปนกลุมที่ศึกษาสังคมไทยยุคแรกสุด เกิดหลัง สงครามโลกครั้งที่ 2 เมื่อนักสังคมศาสตรอเมริกันกลุมหนึ่ง (สายโครงการไทย-คอรแนล) (Thailand - Cornell Studies in Anthropology) มาศึกษาเชิงประจักษแบบนักมานุษยวิทยา ดวยการสังเกตการณ แบบมีสวนรวมในหมูบานในหมูบานบางชัน ในเขตมีนบุรีของกรุงเทพฯ ไดใหภาพชุมชนในทางตรงกัน James C. Scott

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 295 ขามกับกลุมที่ศึกษาเชิงคุณคา ของความเปนชุมชน วา ในหมูบานไมมีความเปนกลุมกอน ความเปนหนึ่ง เดียวกัน เพราะความสัมพันธทางสังคมที่ปรากฏในชุมชนมีลักษณะเปนโครงสรางแบบหลวม โดยที่ หมูบานมีระบบคุณคาที่ใหความสำคัญกับความเปนปจเจกบุคคลสูง ทำใหไมยึดมั่นตอพันธะทางสังคม เหมือนสุภาษิต ทำอะไรตามใจคือไทยแทและมีความผูกพันทางเครือญาติคอนขางสูง “มีเงินนับวาเปน นองมีทองนับวาเปนพี่” มีการรวมกันเฉพาะกิจ เชน การลงแขก มีความสัมพันธทางโครงสรางแบบ อุปถัมภ ผูใหญผูนอย นักทฤษฎีเหลานี้หลายคนดำเนินรอยตามทฤษฎีวัฒนธรรมและบุคลิกภาพของ Ruth Benedict 2. อีกกลุมหนึ่งมองหมูบานชุมชนในแงราย เนื่องจากปจจัยในการเขาสูระบบเศรษฐกิจทุน นิยมแบบเต็มรูปแบบ การผนวกรวมเศรษฐกิจแบบชาวบานเขาไปสูระบบตลาดมากขึ้น ทำใหวิถีชีวิตคน ชนบทไทย ในสายตาของนักวิชาการ และนักพัฒนาในภาครัฐเปลี่ยนไป จนไมแตกตางจากประเทศอื่นๆ ในโลกที่3 ที่เปนสภาวะของความเลวรายของวิถีชีวิตชุมชนหมูบาน ภายใตวัฒนธรรมของความยากจน ซึ่งทำใหชาวบานกลายเปนคนที่ไรเหตุผล โดยอิทธิพลของนักวิชาการตะวันตก 2 คน คือ Edward C. Banfield (1958) และ George M. Foster (1965) ที่มองวัฒนธรรมของความยากจน (Culture of Poverty ) ทำใหชาวบาน หมกมุนกับโชคชะตา ขี้เกียจ ชอบการพนัน ไมชอบรวมกลุม เห็นแก ประโยชนสวนตน ทำใหเกิดการแกงแยงทรัพยากร ซึ่งนำไปสูขอเสนอของการใหมีการพัฒนาการศึกษา มากกวาการแกปญหาดานเศรษฐกิจและการเมือง Ruth Benedict Edward C. Banfield George M. Foster จนกระทั่งชวงหลังป พ.ศ.2510 จึงไดมีนักวิชาการที่ศึกษาในเชิงประจักษ อยาง Potter (1976) ที่ศึกษาชาวบานในจังหวัดเชียงใหมออกมาโตแยงแนวคิดโครงสรางหลวม โดยมองวา ชาวบานที่ เชียงใหมที่เขาศึกษา เปนคนมีเหตุผล และรวมตัวกันเปนกลุมเปนกอนมากมาย ไมไดไรเหตุผลหรือเห็น แกตัวแตอยางใด กลุมสุดทาย กลุมที่มองวา ชาวบานมีเหตุผล ตั้งแต Michael M. Calavan (1977) มองวา ชาวนาในเชียงใหมตัดสินใจในการผลิตพืชอยางมีเหตุผล โดยคำนึงถึงผลตอบแทนสูงสุดในระบบตลาด เพราะชาวนาสามารถปรับตัวเขากับระบบตลาดไดแลว แตในขณะเดียวกันเขาก็ยังมองชาวนาเปนปจเจก

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 296 บุคคล ตามแบบโครงสรางหลวมอยู หรือ Jack M. Potter (1976) ศึกษาบานกูแดงที่เชียงใหม พบวามี ความแตกตางจากการศึกษาที่บางชัน เพราะชาวบานมีการรวมกลุมกันนานแลว เชน การรวมกลุม เหมืองฝาย ซึ่งความแตกตางนี้ไมไดเกิดจากบริบทของระบบนิเวศนและประวัติศาสตร แตเปนเรื่องของ วิธีการศึกษาและมุมมองในการมองทางวิชาการที่แตกตางกัน ปญหาของกลุมทั้งสามคือ การมองสังคมชนบททั้งชีวิตที่ดีและเลวรายนั้น อยูภายใตความคิด พื้นฐานวา สังคมชนบท เปนหนวยทางวัฒนธรรมที่เปนอิสระอยางโดเดี่ยว โดยไมสนใจโครงสราง ความสัมพันธระหวางชุมชนกับภายนอก โดยเฉพาะกับรัฐซึ่งมีความสลับซับซอนในปจจุบัน โดยที่ ประวัติศาสตรชุมชนที่ยาวนาน สะทอนใหเห็นการแลกเปลี่ยนกับภายนอกตลอดเวลา และชุมชนก็กำลัง ถูกผนวกเขาสูระบบเศรษฐกิจแบบทุนนิยมและการคามากขึ้น ภายใตกรอบดังกลาว การที่นักวิชาการในอดีตมองวา ชาวนาไรเหตุผล ขี้เกียจ ทั้งที่จริงแลว James C. Scott (1976) มองวา เปนผลมาจากการที่ชาวนายังไมคุนเคยกับการผลิตเพื่อขายมากกวา จึงไมสนใจผลิตมาก มุงผลิตเพื่อยังชีพเปนหลัก หลีกเลี่ยงความเสี่ยง ทั้งหลาย ที่อาจเกิดขึ้นจากความไม แนนอนของตลาด ดังนั้น ชาวนาก็จะรักษาจริยธรรมในการผลิตแบบยังชีพ (Subsistence Ethic) ซึ่ง เปนอุดมการณแบบมีศีลธรรม (Moral Economy) ของชาวนาเอาไว ในรูปของสถาบันชุมชนที่ชวยเหลือ กัน เชน ระบบอุปถัมภ แตปญหาก็คือ การมองสังคมชาวนาอยางคอนขางคงที่ ตายตัว ทำใหสก็อตต มองไมเห็นความขัดแยง การตอสูของชาวนา ซึ่งเปนขอเท็จจริงทางประวัติศาสตร ซึ่งมีคนโตเถียงสก็อตต มาก ถึงจิตสำนึกแบบรวมหมูในสังคมชาวไรชาวนา อยางเชน Samuel L. Popkin ไมเชื่อวาชาวนาจะมีจิตสำนึกแบบรวมหมู โดยเขามองวาชาวนามีเหตุผลแบบธุรกิจ และลงทุนในการผลิตเพื่อ การคามากกวา ซึ่งตลาดเอื้ออำนวยใหเขาหลุดออกจากพันธะเดิม คือระบบอุปถัมภ ซึ่งไมไดเอื้อประโยชนดังเชนอดีต ไปมี ความสำคัญกับระบบตลาดมากขึ้น แตเขาก็ไมปฏิเสธวา ในอดีต อาจมีการรวมหมูก็ได แตก็เพื่อความสะดวกในการเก็บภาษีของรัฐ หรือปกปองสิทธิประโยชนของชุมชน การรวมมือกันก็อาจเปนแบบ รวมหมู แตก็เปนการแลกเปลี่ยนอยางเปนครั้งคราวเทานั้น มากกวาจะเปนจิตสำนึกรวมกันในความเปนชุมชน สรุปการศึกษาเชิงประจักษก็มีปญหาและขอจำกัด ดังนี้ 1. แมวาจะไมไดมองชุมชนเปนหนวยอิสระที่สมบูรณในตัวเอง เชนการศึกษาเชิงคุณคา แตก็ ยังคงเนนที่มองความสัมพันธระหวางหมูบานกับภายนอก ไมวาจะเปนรัฐหรือตลาด เฉพาะในดานดี มากกวาความขัดแยง และชี้ใหเห็นวาปจจัยภายนอกจะชวยผลักดันใหหมูบานเปลี่ยนแปลงไปสูความ ทันสมัย แมวาความจริงในประวัติศาสตรอาจไมใชอยางนั้นและอาจเปนผลกระทบในดานลบก็ได Samuel L. Popkin

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 297 2. ขาดมุมมองทางประวัติศาสตรที่ชวยอธิบาย เงื่อนไข และระยะเวลาของการเกิดความรูสึก ของเปนปจเจกบุคคลในหมูบาน ตลอดจนกระบวนการในความสัมพันธกับสังคมภายนอก ทำใหไมสนใจ กระบวนการเปลี่ยนผานของสังคมหมูบานที่ถูกดึงเขาสูกระแสทุนนิยม ซึ่งทำใหเกิดความขัดแยง การ เหลื่อมล้ำ และการแตกสลายของความผูกพันทางสังคมในหมูบาน 1.3.3. การศึกษาเชิงประวัติศาสตร เริ่มตนจากการศึกษาประวัติศาสตรดานสังคม โดยเนนกลุมที่ ทำการศึกษา เพื่อทำการเชื่อมโยงความสัมพันธและการเปลี่ยนแปลงทาง สังคม โดยแบงเปนประวัติศาสตรประชาชน ประวัติศาสตรหมูบาน หรือ ประวัติศาสตรเศรษฐกิจ ที่มองเศรษฐกิจในระดับหมูบาน เชน งานของ ฉัตรทิพย นาคสุภา เศรษฐกิจหมูบานไทยในอดีต หรือ David Bruce Johnston(1975) เรื่อง Rural Society and the Rice Economy in Thailand (1880-1930) อาจสรุปวา เศรษฐกิจหมูบานไทยในอดีตมีการ ผลิตแบบยังชีพ ที่สะทอนการยึดติดกับภาพอุดมคติของชุมชน ทำใหเห็น ภาพหมูบานชุมชนที่หยุดนิ่ง ไมมีการเปลี่ยนแปลง สุดทายประวัติศาสตร วัฒนธรรม เชนงานของ อ.ศรีศักร วัลลิโภดม ในแองอารยธรรมอีสาน ที่ สะทอนภาพวิถีชีวิตของคนอีสานในดานตาง ๆ ไมวาจะเปนดาน การ เพาะปลูก ดานการผลิตเกลือ ถลุงเหล็ก การตั้งบานเรือนถิ่นฐาน ซึ่งเปน การศึกษาจากหลักฐานทางโบราณคดีและการสำรวจพื้นที่ รวมทั้งขอมูล ภาคสนามทางมานุษยวิทยา อาจแบงเปนไดประวัติศาสตรแบบนัก ประวัติศาสตร และประวัติศาสตรแบบนักมานุษยวิทยา ที่ไดรับอิทธิพลจาก มิเชล ฟูโก (Michel Foucault) เรื่องวงศาวิทยา (Genealogy) ฉัตรทิพย นาคสุภา เศรษฐกิจหมูบานไทยในอดีต ศรีศักร วัลลิโภดม แองอารยธรรมอีสาน Michel Foucault Rural Society and the Rice Economy in Thailand (1880-1930)

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 298 1.3.4. การศึกษาเชิงวาทกรรม ที่สะทอนใหเห็นการเคลื่อนไหว และการตอสูในเชิงสังคมและวัฒนธรรม โดยเฉพาะงานศึกษาหมูบานในเชิง วาทกรรมในงานของ Andrew Turton (1984) เปนการศึกษาที่ไมผูกติดกับ เนื้อหาทางสังคมและกายภาพของหมูบาน แตพัฒนามาสูเรื่องของการให ความหมาย วาสังคมนิยามความหมายของหมูบานไดอยางไร และชาวบานใช ความหมายดังกลาวในการตอสู เคลื่อนไหว เพื่อ แสดงอัตลักษณและตัวตนของพวกเขาอยางไร คำถามเกี่ยวกับหมูบานเปลี่ยน ใน กรณีที่หมูบานกลายเปนสวนหนึ่งของรัฐ และ ประวัติศาสตรกระบวนการสรางความเปนรัฐ ชาติ นโยบายการปฏิรูปการศึกษา นโยบาย การพัฒนาประเทศ ดังที่ ธงชัย วินิจจะกุล (2000) พูดถึงเรื่องของแผนที่สยามที่เพิ่งถูก ราง หรือขีดขึ้นมาในสังคม ในชวงยุคสมัยของ การสรางความทันสมัย หมูบานในชนบทถูก มองวาเปน บานนอกคอกนา บานปาเมือง เถื่อน เพื่อเปรียบเทียบกับศูนยกลาง หรือ เมืองกรุง การรื้อฟน อัตลักษณตัวตนของ ชาวบาน จึงเปนประเด็นสำคัญ ผานการสราง นิยาม และชวงชิงความหมาย หมูบาน ไมใชพื้นที่หยุดนิ่ง แตกลายเปนพื้นที่ของการนิยามชวงชิง ความหมาย การตอสูกันระหวางวาทกรรม ในการสรางความรู ความจริงและอำนาจ ที่สัมพันธกับเรื่อง ของเศรษฐกิจ สังคม การเมืองการปกครอง รวมถึงเรื่องวัฒนธรรม และทรัพยากรธรรมชาติสิ่งแวดลอม สิ่งที่ถูกนำมาใชในการศึกษา เปนเรื่องของพิธีกรรม ประเพณีวัฒนธรรม ภูมิปญญาทองถิ่น ในการใช เปนเครื่องมือในการตอสูของหมูบานชุมชน 1.4 ความซับซอนของเงื่อนไขและบริบทในการศึกษาสังคมชาวนา ในปจจุบันแนวความคิดเกี่ยวกับเรื่องโครงสรางและเรื่องหมูบาน ในการวิเคราะหเกี่ยวกับ สังคมชาวไรชาวนา มีการเปลี่ยนแปลงจากวิธีการมองโครงสรางแบบนิ่ง ที่ไมมีการเปลี่ยนแปลง เคลื่อนไหวคลายโครงสรางของสิ่งกอสราง อาคาร บานเรือนตาง ๆ ซึ่งทำใหภาพของการมองหมูบาน คอนขางสมดุล ราบเรียบ เสมือนหนึ่งวาหมูบานเต็มไปดวยความสมบูรณสูงสง ในขณะที่ภาพของ หมูบานที่แทจริง มีการเปลี่ยนแปลงจากอิทธิพลทั้งภายนอกและภายใน ที่สงผลกระทบตอวิถีชีวิต และ ธงชัย วินิจจะกุล Siam Mapped: A History of the Geo-Body of a Nation Andrew Turton

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 299 โครงสรางของหมูบาน ไมวาจะเปนความสัมพันธในระบบเครือญาติ ระบบผูอาวุโส หรือกระบวนการ ผลิตแบบยังชีพ ที่ตองปรับตัวใหสอดคลองกับกระแสโลกาภิวัฒนและทุนนิยมโลกสมัยใหม ดังนั้นการมองโครงสรางที่หยุดนิ่งแบบเดิม ไมอาจทำใหเราเขาใจความเปนหมูบานที่แทจริงได ในปจจุบัน เนื่องจากปญหาของหมูบานมีความสลับซับซอนมากขึ้น ทั้งในแงของความสัมพันธกับระบบ โครงสรางหลัก ๆ ทางสังคม เชน เศรษฐกิจ สังคม การเมืองและวัฒนธรรม ทำใหกรอบในการมอง โครงสรางตองเปลี่ยนแปลงไปสู การมองโครงสรางแบบอินทรีย ที่ทำหนาที่คลายอวัยวะของมนุษยที่ ประกอบดวยสวนตาง ๆ ที่ทำหนาที่ขับเคลื่อนใหสังคมดำรงอยูได เชน ระบบศาสนากับความเชื่อและ การตอบสนองทางดานจิตใจของมนุษย ระบบการเมืองทำหนาที่ในการกำหนดความสัมพันธเชิงอำนาจ และบทบาทหนาที่ของคนในสังคม เปนตน อีกทั้งโครงสรางในลักษณะนี้ยังมีการปรับตัวเอง มีการ ตอตานกับสิ่งผิดปกติ หรือแปลกปลอมที่เขามาในรางกาย เพื่อรักษาความสมดุลของรางกายเอาไว เชนเดียวกับการรักษาสมดุลของสังคม แตเนื่องจากโครงสรางในลักษณะแบบอินทรีย ที่ยังมองสังคมในลักษณะที่สมดุลอยู ทำให ละเลยหรือมองขามปรากฏการณของความขัดแยงในสังคม การมองโครงสรางทางสังคมในเชิงวิพากษวิธี แบบมารกซ ที่มองโครงสรางของความสัมพันธสองสวนหลักๆ คือโครงสรางสวนบนและสวนลาง โดย โครงสรางสวนลางที่เปนเทคโนโลยีการผลิตหรือรูปแบบการผลิต เปนปจจัยพื้นฐานในการกำหนด โครงสรางสวนบน ซึ่งก็คือระบบการเมืองกฎหมาย ที่สัมพันธกับระบบอุดมการณ ความเชื่อของสังคม และความไมสมดุลกันระหวางโครงสราง หรือการครอบครองปจจัยการผลิต นำมาซึ่งความขัดแยงและ การตอสูทางชนชั้น เปนตน ในขณะที่ภาพและวิธีการศึกษาการหมูบาน ของนักวิชาการตะวันตก ที่เขามาศึกษาในลักษณะ ของการขามพรมแดน หรือนักวิชาการไทยที่ศึกษาสังคมของตัวเอง ก็ยังมองหมูบานในลักษณะที่ แตกตางหลากหลาย รวมถึงการมองหมูบานในลักษณะกับการยึดติดพื้นที่ทางกายภาพ มากกวาที่จะมอง เรื่องของความสัมพันธเชิงอำนาจ ทำใหลักษณะของหมูบานคอนขางแยกจากกันชัดเจน และมักจะมอง หมูบานออกเปน 2ดาน คือ การมองหมูบานในแงบวก แงลบ หรือแงดีกับแงไมดี ทั้งรูปแบบการศึกษาใน เชิงการใหคุณคา ที่เปนการตัดสินคุณคาของหมูบาน โดยคนกลุมตาง ๆ เชน ขาราชการภาครัฐ นักวิชาการ และนักพัฒนาเอกชน หรือการศึกษาในเชิงประจักษ ที่มุงทำงานภาคสนามเชิงลึก ทำการศึกษาชุมชนรอบดาน และใชวิธีการสังเกตการณแบบมีสวนรวม หรือการศึกษาเชิงประวัติศาสตร และโบราณคดี ที่อธิบายถึงการเกิดและพัฒนาการของสิ่งตาง ๆ ในสังคม ผานเอกสารหลักฐานทาง โบราณคดี พงศาวดาร ตำนานตาง ๆ และสุดทายเปนการศึกษาเชิงวาทกรรม ที่สะทอนใหเห็นการตอสู เคลื่อนไหวของชาวนาชาวไร ดังนั้นอิทธิพลของการมองหมูบานและโครงสรางทั้งสามแบบ ทั้งในเชิงสังคมและวัฒนธรรม ของหมูบาน รวมทั้งการวิพากษกรอบการมองแบบโครงสรางหลวม ที่ไดสรางอัตลักษณและตัวตนใหกับ

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 300 หมูบานและคนในหมูบาน เชน การศึกษาของโครงการคอรแนล ไมวาจะเปนงานของจอหน เอ็มบรี (John Embree) ลอริสตัน ชารป (Lauriston Sharp) ลูเซียน แฮงค(Lucien M. Hanks) และเฮอร เบิรต พี ฟลลิปส(Herbert Phillipps) ในเขตบางชัน ที่ไดสรางลักษณะประจำชาติของคนไทยวา เปน คนรักพวกพอง ชอบแบงฝาย เกียจคราน เปนปจเจกชนสูง ชอบเลนการพนัน มีความสัมพันธแบบ หลวม ๆ ไมชอบกฎเกณฑ เนื่องการศึกษาในชวงนั้นเปนการศึกษาหมูบานที่พึ่งเกิดขึ้น จากการลมสลาย ของระบบศักดินา ที่ทำใหมีพวกศักดินาเดิม ซึ่งเปนเจาของที่ดิน พวกแรงงานลาว มอญ รับจางทำนา หรือพวกไพรและทาสเดิมมาอาศัยอยูและประกอบอาชีพทำการเพาะปลูก ซึ่งไมใชชุมชนดั้งเดิมแทจริง อีกทั้งการมองสังคมไทยดวยสายตานักวิชาการตะวันตก ทำใหไมเขาใจวิถีชีวิตของคนไทย ซึ่งสวนใหญ เปนเกษตรพึ่งพาธรรมชาติ ระบบชลประทานยังเขามาไมทั่วถึง ทำใหวิถีชีวิตของคนไทยในรอบป มี ชวงเวลาวางจากฤดูกาลทำนามาก เพราะจะเห็นไดวาในชวงเวลารอใหตนขาวเติบโตและพรอมที่จะเก็บ เกี่ยวจะมีพิธีกรรมหรือกิจกรรมตาง ๆ เกิดขึ้นมากมาย ทั้งที่เกี่ยวของกับการเพาะปลูกขาวและการ เปลี่ยนผานของชีวิต เชน งานบวช การแตงงาน เปนตน รวมทั้งกรอบในการมองชาวนาแบบโครงสราง ที่หยุดนิ่งตายตัว และอธิบายชาวนาไทยในลักษณะของภาพรวม ทำใหมองไมเห็นความแตกตาง หลากหลาย และความขัดแยง การตอสูเคลื่อนไหว ของชาวไรชาวนา ที่ปรับตัวตอปญหาและการ เปลี่ยนแปลง ทั้งจากอิทธิพลภายในหมูบาน และนอกหมูบาน ในสังคมสมัยใหม John Embree Lauriston Sharp Herbert Phillipps Bang Chan: SocialHistory of a Rural Community in Thailand - Cornell Studies in Anthropology

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 301 สิ่งที่นาสนใจก็คือ การเปลี่ยนหนวยหรือพื้นที่ในการวิเคราะห ที่มีขอบเขตกวางมากวา ความ เปนหมูบาน ที่ถูกกำหนดดวยพื้นที่ทางภูมิศาสตรที่ตายตัว ตามแผนที่ ตามเขตการปกครอง ทำใหเรา มองไมเห็นความสัมพันธในระดับที่กวางและลึกมากขึ้น ผูศึกษาเสนอใหใชคำวา ชุมชนในการศึกษา เพราะเปนพื้นที่ที่มีความเลื่อนไหล เปลี่ยนแปลงอยูตัวเวลา ไมไดมีลักษณะคงที่ เชนเดียวกับชุมชนใน โลกของไซเบอร ที่มีขอบเขตกวางขวาง และขามพรมแดนไปไดทั่วโลก การมองสังคมชาวไรชาวนาก็ เชนเดียวกัน ก็ควรมองในลักษณะที่เปนชุมชนที่มีการปะทะ ติดตอกับโลก กับชุมชนอื่น ๆ ในลักษณะ ของทองถิ่นนิยมกับโลกาภิวัฒน ชาวนาที่ปรับเปลี่ยนสถานะตัวเองไดตลอดเวลา เมื่อเขาไปสัมพันธกับ สวนตางๆ เชน ระบบตลาด นโยบายระหวางประเทศ เชน การคาเสรี สนธิสัญญาตาง ๆ หรือการลง นามขอตกลงตาง ๆ เชน ความหลากหลายทางชีวภาพ ทางพันธุกรรม สิทธิบัตร ทรัพยสินทางปญญา จีเอ็มโอ (การดัดแปลงพันธุกรรม) เปนตน ที่สามารถเชื่อมโยงการวิเคราะหไปถึงรูปแบบความซับซอน ของเงื่อนไขและบริบทในการศึกษาสังคมชาวนาในประเทศไทยวาเปนอยางไร ชาวนากาฬสินธุกำลังเก็บเกี่ยวขาว ที่มา : สมานมิตร สกุลชนะ

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 302 ที่มา : http://st12224.blogspot.com/2016/01/1-1.html ที่มา : http://st12224.blogspot.com/2016/01/1-1.html

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 303 ทีโอดอร ชานิน (Teodor Shanin) (1990) นักสังคม วิทยา ไดศึกษาสังคมชาวนาไดแบงลักษณะความคิดเกี่ยวกับ ชาวนา ในแงของปรากฏการณสังคมไว 3 แบบดวยกันคือ 1. สังคมชาวนา ไมไดมีลักษณะ จำเพาะ หรือโดด เดน กวาสังคมอื่นแตอยางใด ดังนั้น ไมจำเปนตองทำใหเปน ประเด็น ในการศึกษาคนควา วิจัย ทฤษฎีทางสังคมศาสตร ชาวนาเปนแคคำ ๆ หนึ่งในประวัติศาสตรที่ปรากฏในชวงเวลา หนึ่งแลวผานเลยไปอยางไมมีอะไรสำคัญ 2. สังคมชาวนา แตกตางไปจากสังคมอื่น ๆ ซึ่ง ความแตกตางเหลานี้เปนสวนหนึ่งของความแตกตาง หลากหลายทางวัฒนธรรมซึ่งสามารถอธิบายทำความเขาใจ โดยใชทฤษฎีสังคมโดยทั่วไปได 3. สังคมชาวนา มีลักษณะพิเศษ และการสรางแนวคิดและทฤษฎีเพื่อที่จะอธิบายคุณลักษณะ และการเปลี่ยนแปลงของสังคมชาวนา เปนประเด็นที่มีความสำคัญมาก เชน Chayanov (1966) เรื่อง The Theory of Peasant Society และงานของ Scott (1976) เรื่อง The Moral Economy of The Peasant เปนตน ดังนั้น แมวา จะมีความหลากหลายของแนวคิดและทฤษฎีที่อธิบายเกี่ยวกับสังคมชาวไรชาวนา ที่มาจากนักวิชาการสายตางๆ ทั้งทางรัฐศาสตร เศรษฐศาสตร สังคมวิทยา และมานุษยวิทยา แตสิ่งที่มี ลักษณะรวมกันของนักวิชาการสายตางๆก็คือ การติดยึดกับกรอบ ที่มองสังคมชาวไรชาวนา ตามแบบ ทฤษฎีวิวัฒนาการ ที่เริ่มจากความหลาหลังไปสูความทันสมัย จากระบบที่งาย ไปสูระบบที่ซับซอน ซึ่งใน ความเปนจริงแลวสังคมชาวไรชาวนาในปจจุบันไมไดเปนแบบนั้นเสมอไป 1.5 การมองชาวนาจากทฤษฎีวัฒนาการสูทฤษฎีความทันสมัย ในงานของคารล มารกซชวงตน ในเรื่อง Capital and Grundrisse มารกซ มองสังคมชาวนา วาเปนสังคมกอนทุนนิยม (PreCapital) หรือเปนระบบที่ทำการผลิตหรือมีรูปแบบการผลิตกอนระบบ ทุนนิยม ซึ่งเปนเรื่องของการผลิตเพื่อการยังชีพเปนหลัก ซึ่งสอดคลอง กับงานของรอสทาว ( Rostow, 1960) ที่มองวาสังคมชาวนาเปนสังคม ประเพณี (Folk Society) เปนระบบที่อยูสวนลางสุดของขั้นตอนการ เจริญเติบโตทางเศรษฐกิจ กอนพัฒนามาสูความทันสมัย หรือระบบทุน นิยม แนวความคิดทั้งสองแบบ ยังคงมองชาวนาในลักษณะของ Teodor Shanin Walt Rostow

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 304 เศษซากโบราณวัตถุ ที่หลงเหลือรอดมาจนถึงปจจุบัน นั่นก็คือสังคมชาวนาที่เปนสังคมลาสมัยที่อยู ทามกลางการเจริญเติบโตของระบบอุตสาหกรรม ภาพของสังคมชาวนา ในทัศนคติของ ชาวตะวันตกกอนการพัฒนาหรือปฏิวัติอุตสาหกรรม ชาวตะวันตกที่เปนคนชั้นกลาง ก็ยังมองชาวนาใน ลักษณะของการดูถูกเหยียดหยาม หรือมองขาม ความสำคัญของชาวนาไป แมในงานวรรณกรรมหรือ งานเขียนของยุโรปในยุคกลาง ก็มักจะเปนเรื่องราว ของกษัตริย สงคราม นักบุญ นักปราชญ ปรัชญา กฎหมาย ดาราศาสตร แตไมมีภาพชีวิตของชาวนา ปรากฏอยูเลย ซึ่งสะทอนภาพของการผลิตศิลปะ วรรณกรรมในยุคนั้น ที่มาจากชนชั้นสูง ที่กดทับ ครอบงำเสียงของชนชั้นลาง ใหเงียบหายหรือไมถูกได ยิน หรืออาจจะถูกกลาวถึง ซึ่งไมใชในแงดี แตเปนแง ราย เชน ภาพลักษณของชาวนาในงานของ ซีโพลลา ( Cipolla) ในเรื่อง The Fontana Economic History of Europe : The Middle Ages ที่ชาวนา ถูกมองวา เปนหัวขโมย โจรผูราย คนชั่วและขอทาน ดังปรากฏในรากศัพทของภาษารัสเซีย คำวา ชาวนา มาจากคำวา Smerd หรือ Smerdet หมายความวา ผูมีกลิ่นเหม็น ในประเทศโปแลนด ชาวนาไดรับ การเรียกขานวา Cham ซึ่ง แปลวาคนหยาบชา หรือในภาษาอังกฤษ คำวา Peasant มีความหมายวา คนที่มีใจโหดเหี้ยมทารุณ (Brute) และไมรูหนังสือ (Illiterate) ในขณะที่สังคมไทย เวลาพูดถึงชาวนาใน เชิงดูถูกเหยียดหยาม เราก็มักจะเรียกวา พวกบานนอกคอกนา พวกไพรสถุล ไมมีสกุลรุณชาติ กลิ่นโคลน สาบความ หรือโงเหมือนควาย เปนตน ในชวงหลังยุคกลาง อาจเรียกวายุคแสงสวางหรือยุคปฏิวัติวิทยาศาสตร มีการพัฒนาความ ทันสมัย ที่เกิดขึ้นพรอมกับการพัฒนาของระบบทุนนิยม ซึ่งมีการปฏิวัติทั้งสิ้น 3 ดาน 1. การปฏิวัติอุตสาหกรรม (Industry Revolution) 2. การกอกำเนิดของรัฐชาติ (Nation - State) และสถานะพลเมือง (Citizenship) 3. การปฏิวัติทางวิทยาศาสตร (Science Revolution) และความคิดในเรื่องของความมี เหตุผลที่พิสูจน ทดลองได Farming in the Middle Ages ที่มา https://commons.wikimedia.org/ wiki/File:Plow_medieval.jpg

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 305 ปรากฏการณเหลานี้ ไดทำลายและเบียดขับพื้นที่ของชาวนาชาวไรใหแคบลง เพื่อเปดและ สรางพื้นที่ใหกับคนชั้นกลางใหม ที่มีบทบาทหลักในสังคม ที่สอดรับกับการเปลี่ยนแปลงและเจริญเติบโต ไปสูสังคมอุตสาหกรรมที่เกิดขึ้นอยางรวดเร็ว ถึงอยางไรก็ตามแมวาชาวนาจะถูกมองวาลาสมัยหรือเปน ซากฟอสซิลที่ถูกแชแข็งมาจนถึงยุคปจจุบัน แตเราก็ปฏิเสธไมไดวา ในศตวรรษที่ 19-21 ชาวนาในยุโรป และในสวนตาง ๆ ก็ยังคงเปนประชากรสวนใหญของโลก ในสังคมอุตสาหกรรมของยุโรปตะวันตกและในอเมริกาเหนือ งานศึกษาชาวนาก็ยังคงยึดติด กับภาพชาวนาในลักษณะของสิ่งที่ตกคางหลงเหลือมาจากอดีต แตก็เริ่มที่จะมีการเปลี่ยนแปลงจาก แนวทางการศึกษาแบบเดิม โดยมองสังคมชาวนาในระบบที่ใหญขึ้นและสัมพันธกับระบบตลาดมากขึ้น เชน ชวงตนศตวรรษที่ 20 ไดมีการพัฒนาวิชาสังคมวิทยาชนบท (Rural Sociology) ในสหรัฐอเมริกา โดยมุงใหความสนใจกับระบบฟารมและเกษตรกรที่สัมพันธกับระบบตลาดและการเมืองมากวาที่จะ สนใจชาวนาในฐานะเดิมหรือคำศัพทในยุคกลางที่ลาสมัย ชาวนาจึงไมใชความหมายแบบ Peasant แตมี ความหมายเปนแบบ Farmer มากวา ในอีกดานหนึ่ง ในโลกของสังคมนิยม ในยุโรปกลางและ ยุโรปตะวันออก เชน รัสเซีย โปแลนด โรมาเนีย และบัลแกเรีย ชาวนาไดรับความสนใจในฐานะของคนสวนใหญของประเทศ ที่มี ความสัมพันธกับเรื่องของอำนาจทางการเมือง ความสำคัญของ การศึกษาชาวนาก็คือ ทำอยางไร ที่จะจัดตั้งองคกรชาวนาใหเปน ขบวนการทางสังคมในการขับเคลื่อนผลักดันกงลอทาง ประวัติศาสตร นั่นก็คือ ประเด็นเรื่องการตอสูทางชนชั้น และปลด แอกตัวเองจากชนชั้นกระดุมพี และระบบทุนนิยม ที่ครอบงำสังคม ขูดรีดมูลคาสวนเกินจากชาวนาและพรากตัวตนของชาวไร ชาวนามาสูความเปนพลเมืองภายใตกระแสบริโภคนิยม Soviet Kolkhoz propaganda Poster,1947 ที่มา https://www.redbubble.com/people/khokhloma/works/26758443 -soviet-kolkhoz-propaganda-poster-1947?asc=p การปฏิวัติอุตสาหกรร (Industry Revolution) ที่มา https://microform.digital/ boa/series/21/the-industrialrevolution-in-britain-and-theworld-1635-1970

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 306 ในทางมานุษยวิทยา การศึกษาสังคมชาวไรชาวนา เกิดจากมุมมอง 2 ลักษณะ ดังนี้ 1. ความรูสึกเปนคนนอก คนใน หรือสังคมตะวันตก กับกลุมคนอื่น ๆ ที่ยังคงมีอคติบางอยาง วาวัฒนธรรมของตนเองสูงสงกวากลุมอื่น ๆ บทบาทของนักมานุษยวิทยา จึงมีฐานะเปนมิชชันนารี ที่ ทำงานรับใชเจาอาณานิคม ที่ใหทุนในการศึกษา ดังนั้นการศึกษาของนักมานุษยวิทยา จึงมุงที่จะศึกษา และอธิบาย วิถีชีวิต วัฒนธรรม ประเพณี และพิธีกรรมของชนเผาหรือสังคมที่แตกตาง งานของนัก มานุษยวิทยาที่สำคัญเชน มอรแกน ,ไทเลอรและเฟรยเซอร ที่ตั้งคำถามและหาคำตอบวา สังคมที่ลา หลังเหลานี้ อยูตรงชวงไหนในวิวัฒนาการของชาวยุโรปตะวันตก ผิวขาว ซึ่งอางตัวเองเปนแกนหลัก หรือ เปนจุดปลายสุดของอารยะธรรมมนุษยที่ทันสมัย กาวหนา และอธิบายถึงการเปลี่ยนผานของสังคม ตะวันตก วาพัฒนาอารยะธรรมอยางไร ผานขั้นตอนอะไร และมีลักษณะแตกตางกันอยางไรในลักษณะที่ เหนือกวาหรือต่ำกวาเปนตน ซึ่งสิ่งดังกลาว ไดนำมาสูการพัฒนาทฤษฎีการแพรกระจาย หรือทฤษฎี วิวัฒนาการทางวัฒนธรรมในการศึกษาทางมานุษยวิทยา 2. มนุษยวิทยา ที่พัฒนาจากตัวแทน หรือภาพของชาวยุโรปตะวันตก ในความเปนสิ่งที่เดน กวา สมบูรณกวา วัฒนธรรมอื่น โดยเฉพาะกลุมชนดั้งเดิม ที่ถูกมองเปนคนอื่น (Otherness) ซึ่งสะทอน ความสัมพันธระหวาง ตัวเรา (Self) ในที่นี้หมายความถึงคนตะวันตกหรือนักมานุษยวิทยากับคนอื่น ที่ เปนชนเผาหรือกลุมคนดั้งเดิม หรือระหวางผูเจริญกับผูอนารยชน หรือระหวางเจาอาณานิคม (Colonizer) กับผูถูกปกครอง (Colonized) เปนตน นอกจากนี้ยังมีการสรางทฤษฎีใหมๆ ในการอธิบายสังคมอื่น เชน ทฤษฎีโครงสรางหนาที่ ทฤษฎีโครงสรางนิยม หรือทฤษฎีบุคลิกภาพและแบบแผนทางวัฒนธรรม ประวัติศาสตรเฉพาะกรณี เชน มาลีนอฟสกี้, แรคคลิฟ บราวน มารการเร็ต มีด, รูธ เบเนดดิสทและฟรานซ โบแอส เปนตน ยุคคลาสสิคทางมานุษยวิทยาสิ้นสุดลงในสมัยหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 และการเสื่อมสลาย ของลัทธิอาณานิคมแบบเกา มีการทำลายเสนแบง ระหวางผูปกครองกับผูอยูภายใตปกครอง พรอม ๆ กับกระบวนการเรียกรองเอกราชของบรรดาประเทศอาณานิคมตาง ๆ ในเอเชีย แอฟริกา ออสเตรเลีย และอเมริกาใต คูขัดแยงเคลื่อนผาน จากเจาอาณานิคมกับผูถูกปกครอง กลายมาเปนเรื่องของ อุดมการณทางความคิด ระหวางโลกประชาธิปไตย กับคายคอมมิวนิสต ในชวงของสงครามเย็น และ ชาวนาไดกลายมาเปนคนอื่น (Other) แทนที่กลุมชนดั้งเดิมที่ถูกเบียดขับใหออกจากพื้นที่ทาง ประวัติศาสตรโลกไป

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 307 การศึกษาสังคมชาวนา ที่ โดดเดนและสำคัญ ในชวงกอน สงครามโลกครั้งที่ 2 เชน งานของ Robert Redfield ( 1956) นั ก มานุษยวิทยาชาวอเมริกัน ที่ไดรับ อิทธิพลจาก Robert E. Parker นัก สังคมวิทยาสำนักชิคาโก ในการศึกษา สังคมชนบท ในเชิงของการ เปรียบเทียบการเปลี่ยนแปลงระหวาง เมืองกับชนบท ในลักษณะที่ชุมชนชนบทเปนชุมชนขนาดเล็ก คอนขางมีความสัมพันธแบบแนนแฟน ในขณะที่ชุมชนเมืองมีความเหินหาง และมีลักษณะเปนปจเจกชนสูง ซึ่งแสดงใหเห็นวิธีการคิดแบบคู ตรงกันขาม (Dualism) ซึ่ง Redfield ไดนำมาเปนพื้นฐานในการแบงสังคมเมืองและสังคมชนบท Robert Redfield (1956) นำเสนอวา สังคมชาวนาในเม็กซิโก เปนตัวอยางของกระบวนการ เชื่อมตอระหวางชนบทกับเมือง สังคมชาวนาเปนสังคมพื้นเมือง (Folk Society) หรือสังคมประเพณี (Traditional) ซึ่งสัมพันธเชื่อมตอกับสังคมเมือง โดยผานการขับเคลื่อนของสภาวะความทันสมัย ซึ่งจะ ทำใหชนบทเปลี่ยนสภาพจากความสัมพันธทางสังคมที่ใกลชิดไปสูความเปนปจเจกบุคคลมากขึ้นง 1.6 ชาวนาภายใตอิทธิพลของทฤษฎีการพัฒนาสูความทันสมัย ภายใตกระบวนการพัฒนาหรือวาทกรรมการพัฒนา และวาทกรรมวาดวยความทันสมัยในชวง หลังสงครามโลกครั้งที่ 2 และการที่ประเทศตางๆ เขาสูอิทธิพลของระบบตลาด โดยเฉพาะปญหา เรื่อง การขจัดความยากจน ความอดอยากหิวโหย ปญหาสาธารณสุข ปญหาเรื่องรายได ทำใหชาวนาใน ประเทศโลกที่สามแถบเอเชีย และลาตินอเมริกา กลายเปนเปาหมายหลักของการพัฒนาโลก โดยเฉพาะในชวงปลายคริสตศตวรรษที่ 1970 การเกิดขึ้นของสภาวะสงครามเย็น ที่มีการแบง ขั้วอุดการณในโลกของเสรีประชาธิปไตยกับโลกสังคมนิยม คอมมิวนิตส พรอมกับการปฏิรูปและจัด ระเบียบ ระบบการเมืองและระบบเศรษฐกิจของโลก ไดมีการจัดตั้งสถาบัน หรือองคกรตางๆ เชน สถาบันการเงินระหวางประเทศ ธนาคารโลก องคการสหประชาชาติ ไดทำใหสังคมชาวนากลายเปน ประเด็นสำคัญของการศึกษา ที่ไดรับผลจากความขัดแยงที่เพิ่มมากขึ้น ในที่ตางๆของโลก โดยเฉพาะคน ผิวเหลือง ในแถบเอเชีย และลาตินอเมริกา ที่สรางปญหาทางการเมืองระดับ ประเทศและโลกใหกับ มหาอำนาจตะวันตก โดยเฉพาะเหตุการณในจีน อัลจีเรีย และเวียดนาม ทำใหปญหาของชาวนา กลายเปนกลุมคนที่นาสนใจในเวทีระดับโลก Robert Redfield Robert E. Parker

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 308 ที่มา https://www.researchgate.net/figure/Cold-War-and-the-bipolar-world_fig1_329844941 งานศึกษาของสังคมชาวนารุนใหม ไดรับการพัฒนาและผสมผสานกับแนวความคิดเกี่ยวกับ ชาวนา ของโรเบิรต เรดฟลด ,คารล มารกซ และ ไชยานอฟ รวมทั้งทฤษฎีทางสังคมศาสตร ของ สกิน เนอร ,อีริค วูฟ และ ฟอสเตอรเปนตน การศึกษาสังคมชาวนา ในชวงเวลานี้มีการครอบคลุมประเด็นอยู 4 ลักษณะคือ 1. ศึกษาเกี่ยวกับปญหาการดำรงอยูของสังคมชาวนา วา ทามกลางการเปลี่ยนแปลงและ กระแสทางดานเศรษฐกิจ สังคมและการเมือง ที่รุนแรง ทำไมสังคมชาวนาจึงอยูได 2. การศึกษารูปแบบการปรับตัวของสังคมชาวนาตอระบบเศรษฐกิจ การตลาดและนโยบาย ของรัฐ 3. การศึกษารูปแบบที่หลากหลายของการสรางอำนาจในการตอรองของชาวนา การเกิดขึ้น ของขบวนการชาวนาและการปฏิวัติของชาวนา ไปจนถึงการตอตานและการตอสูของชาวนาในรูปแบบ ตางๆ 4. ใหความสนใจกับกระบวนการผลิตซ้ำใหม (Reproduction) การดำรงอยูของสังคมชาวนา ในบริบทของโลกาภิวัฒน งานวิจัยเกี่ยวกับสังคมชาวไรชาวนาในชวงนี้ เริ่มใหความสนใจกับ “ครัวเรือนของชาวนา” ใน ฐานะของหนวยการผลิตและการบริโภค โดยเฉพาะประเด็นความยืดหยุนของการใชแรงงาน ในระบบ เศรษฐกิจแบบครัวเรือน ที่สามารถอธิบายถึงความอยูรอดของชาวนา ในฐานะดังกลาว นอกจากนี้ งานวิจัยยังใหความสนใจกับสังคมชาวไร ชาวนา ในเรื่องของการปรับตัว เชน การทำการเกษตร ไป พรอมกับการทำงานรับจาง การอพยพเคลื่อนยายแรงงานของครัวเรือนชาวนา ทั้งการอพยพตาม ฤดูกาล และการแบงแยกแรงงานในลักษณะที่หลากหลายมากขึ้น ดังนั้นภาพของชาวนาจึงเปลี่ยนแปลง

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 309 จากการมองสังคมแบบเกาๆ ในลักษณะโดดเดี่ยว หยุดนิ่ง ดังเชน งานของชารปและคณะ ที่มีการทา ทายจากงานวิจัยใหมๆ ที่นำเสนอสังคมชาวนาในมุมมองของความขัดแยง กระบวนการเปลี่ยนแปลงที่ ซับซอน และมีความสัมพันธในลักษณะวิภาษวิธีกับสังคมภายนอก งานวิจัยทางมานุษยวิทยามีหลายชิ้น เชน งานของเรดฟล ,ฟอสเตอร และวูลฟ ที่สัมพันธเชื่อมโยงระหวางชาวนาและเมือง ในลักษณะของ การแลกเปลี่ยนพึ่งพาซึ่งกันและกัน 1.6.1 การผลิตเพื่อการยังชีพและการคา สังคมชาวนาเริ่มเปลี่ยนผานจากสังคมที่ทำการผลิตและการบริโภค ภายในชุมชนเล็กๆและโดดเดี่ยว ในทางตรงกันขาม การผลิตของการ แลกเปลี่ยนสินคา และการบริการ รวมทั้งมีระบบการคา ที่ครอบคลุม กวางขวาง และมีการติดตอกับกลุมชาติพันธุตางๆ เชน งานของไซยานอฟ (Chiyanov 1966) นำเสนอภาพของชาวนาในฐานะผูทำการผลิตทางดาน การเกษตร ในการใชแรงงานของครอบครัวเพื่อการยังชีพเปนหลัก และ แยกตัวเองออกมาจากระบบตลาด ซึ่งแตกตางจากชาวนาในโลกที่สาม รวมทั้ง การขายผลผลิตสวนเกินจากการยังชีพเพื่อแลกเปลี่ยนระหวาง สินคา กับเงินสดมีมานานแลว กอนการเขามาของกลไกลตลาดตามระบบ ทุนนิยม งานของอีริค วูฟ (Eric Wolf) บอกวา การขายผลผลิต เพื่อแลกเปลี่ยนเปนเงิน เกิดขึ้นมาจากความจำเปนตองจายภาษี ใหกับรัฐ รัฐตองการเงินมากกวาผลผลิต เขายังเชื่ออีกวา สังคม ชาวนาเกิดขึ้นครั้งแรกเมื่อ 5,000-6,000 ป พรอมๆกับการเกิดขึ้น ของรัฐและชุมชนเมือง ที่สะทอนความสัมพันธระหวางชุมชน ชาวนากับชุมชนเมืองและรัฐ ซึ่งทำใหการผลิตภาคการเกษตรมี การเปลี่ยนแปลงไปหลายดานดวยกัน เชน การผลิตอาหารเพื่อ บริโภคในครัวเรือนและชุมชน และใชผลผลิตสวนเกินไปใน กิจกรรมทางสังคม อื่นๆ ไมวาจะเปนการแตงงาน งานบวช การ จัดพิธีกรรม และงานรื่นเริง ภายในชุมชน และการเขาไปสัมพันธกับเมืองและรัฐ ทำใหชาวนาจำตอง เพิ่มผลผลิตของตนเพื่อเพียงพอตอความตองการของคนนอก ไมวาจะเปนผูบริโภคในเมืองที่ผลิตสิ่ง เหลานี้เองไมได หรือรัฐ ที่เขามารีดไถในรูปของภาษี คาเชาที่ดิน ดังเชน อีริค วูฟ เนนย้ำวา ชาวนาถูก บีบบังคับใหรักษาสมดุลระหวางความตองการจากภายนอกและความตองการภายใน ดังนั้น รัฐจึงมอง ชาวนาเปนแหลงที่มาของแรงงานและสินคาเพื่อความมั่งคั่งแหงรัฐ Alexander Chayanov Eric Wolf

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 310 ดังเชน ชาวอรูซา (Arusha) ในแอฟริกาตะวันตก ของ Gulliver (1963) ที่ทำการเพาะปลูก เพื่อยังชีพ ไมเคยคาขายผลผลิตของตน นอกจากการคาขายเล็ก ๆนอย ๆ กับเพื่อนบานเชน ชาวมาซาย แตเมื่อมีประชากรเพิ่มขึ้น ในขณะที่จำนวนที่ดินมีจำกัด ทำใหชาวอรูซา เลิกวิถีการผลิตเพื่อยังชีพมาสู การทำการผลิตเชิงพาณิชย เชน กาแฟ และขาวสาลี อยางเขมขน และนำผลผลิตที่ขายไปซื้ออาหารและ เครื่องอุปโภค บริโภคที่จำเปน แนนอนวา การซื้อขายดังกลาวยอมตองสัมพันธกับระบบตลาดและการ ควบคุมของรัฐ ดังนั้นงานในชวงนี้ งานของนักมานุษยวิทยาจำนวนมาก เชน มาลีนอฟสกี้ (1992), เฟรท (1939) และเฮิรตโกวิต (1940) ไดพูดถึงระบบเศรษฐกิจ ของชนพื้นเมืองในรูปของการคาและการ แลกเปลี่ยนสินคา ตลาดของสังคมชาวนา ซึ่งแสดงใหเห็นความไมหยุดนิ่งของสังคมชาวนา และไมได แยกตัวอยางโดดเดี่ยว แตมีความสัมพันธกับภายนอก ในรูปแบบของการคาและการแลกเปลี่ยน 1.6.2 ลัทธิอาณานิคมและตลาด ในชวงคริสตศตวรรษที่ 19 สังคมชาวนาในประเทศโลกที่สาม ตองเผชิญหนากับความกดดัน จากภายนอกมากขึ้น เมื่อประเทศมหาอำนาจตะวันตก เริ่มใหความสนใจ และมีความตองการดาน อาหารและผลิตผลทางการเกษตรจากประเทศโลกที่สามมากขึ้น โดยเฉพาะชาวนาในประเทศเอเชีย ตะวันออกเฉียงใตอยางเชน ประเทศไทย พมา เวียดนาม ฟลิปปนส และอินโดนีเซีย รวมทั้งประเทศใน แถบลาตินอเมริกา ที่มีการเปลี่ยนแปลงมาสูระบบเศรษฐกิจแบบการคา ควบคูกับการผลิตแบบยังชีพ การผลิตแบบการคาเริ่มทวีความสำคัญในชวงหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 ทั้งในเรื่องการขยายพื้นที่ เพาะปลูก การใชเทคโนโลยีตาง ๆเพิ่มขึ้น เชน รถไถ เมล็ดพันธุ ยาฆาแมลงและปุยเปนตน โดยการเขามาของระบบการคาและการเปลี่ยนแปลงทาง เทคโนโลยี ทำใหเกิดผลกระทบและการเปลี่ยนแปลงของสังคมชาวนา ไมวาจะเปนเรื่องความสัมพันธทางประเพณี วัฒนธรรมของชุมชน ชาวนาชาวไร ความเปนเครือญาติ การแลกเปลี่ยนแรงงาน หรือการ นำไปสูความขัดแยงทางชนชั้น ระหวางชนชั้นนายทุนเจาของที่ดิน กับ ชาวนาไรที่ดิน ชาวนาเจาของที่ดิน ชาวนาเชาที่ดิน เปนตน งานของ James C. Scott (1976) ในเรื่องเศรษฐกิจแบบ ศีลธรรม(Moral Economy) เขามองวา ความสัมพันธทางสังคมใน ชุมชนชาวนากอนการเขามาของระบบทุนนิยม วางอยูบนพื้นฐานของ หลักประกัน หรือความมั่นคงแหงการยังชีพสำหรับสมาชิกในชุมชน ซึ่ง การเขามาของระบบตลาด ทำใหเกิดระบบการตักตวงผลกำไร สงผล ใหกลไกลหรือกระบวนการชวยเหลือกันของชุมชน เชน ระบบการ The Moral Economy of the Peasant : Rebellion and Subsistence in Southeast Asia

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 311 แลกเปลี่ยนแรงงาน ระบบอุปถัมภเริ่มลดนอยลง หรือ ออนแอลงไป ชาวนารายยอยถูกบีบใหขายที่ดิน และกลายเปนแรงงานรับจางในเมือง ทำใหระบบความสัมพันธของชุมชนชาวไรชาวนาถูกทำลายลง ชาวไรชาวนาตกอยูในสภาวะตึงเครียด เนื่องจากความไมมั่นคงในชีวิต เชน การสรางเขื่อน ปญหาหนี้สิน ที่ดินหลุดลอยไปสูนายทุน ทำใหชาวนาตองลุกขึ้นมาตอสูเคลื่อนไหวเพื่อการดำรงอยูของตัวเอง Popkin (1979) โตแยงแนวความคิดของสกอตตขางตน วา ชุมชนชาวนากอนระบบทุนนิยม ไมไดมีลักษณะโครงสรางที่วางอยูบน พื้นฐานของการสรางหลักประกันหรือความมั่นใจในการยังชีพ เพื่อ ปกปองชาวนายากจน ไมวาจะเปนสถาบันทางสังคมของชุมชนชาวนา เชน ระบบอุปถัมภ ไมไดเกิดจากแรงจูงใจในการสรางความมั่นคงหรือ หลักประกันในการยังชีพ ในทางตรงกันขาม ชนชั้นนำหรือคนร่ำรวยใน ชุมชนอาศัยความสัมพันธในระบบอุปถัมภและสถาบันสังคมตางๆ เชน ระบบกรรมสิทธิ์สวนรวม เพื่อผลประโยชนสวนตนมากกวาเพื่อที่จะ ปกปองคนยากจน ดังนั้นสถาบันสังคมในชุมชนชาวนา จึงสงเสริมหรือ ผลิตซ้ำความแตกตางทางฐานะและรายได ไมไดชวยลดชองวางเหลานี้ลง แตระบบตลาดก็ชวยปลดปลอยชาวนา ออกจากการควบคุมของชนชั้นนำ ในชุมชน และเปดโอกาสใหชาวนาสามารถดำเนินกิจกรรมทางเศรษฐกิจที่ วางอยูบนพื้นฐานของการตัดสินใจของตนเองไดอยางเสรีกวาระบบเดิม 1.7 ชาวนากับการเปลี่ยนแปลงทางสังคม การศึกษาหมูบานไทลื้อ ที่อำเภอเชียงคำ จังหวัดเชียงราย ของไมเคิล มอรแมน (Moreman, 1964) พบวา การเปลี่ยนแปลงทางเทคโนโลยีทางดานเทคโนโลยีทางการผลิต เชน การใชรถไถ การปลูก พืชเชิงพาณิชย ทำใหชุมชนเกิดการปรับตัว จากการไดรับจากอิทธิพลและความสัมพันธระหวางชุมชน กับโลกภายนอกเพิ่มมากขึ้น การเปลี่ยนแปลงของเทคโนโลยีการผลิต เครื่องมือในการผลิต ความ ตองการสินคาจากตลาด และความตองการเงินสด ในการวาจางแรงงาน เขามาแทนที่การแลกเปลี่ยน แรงงาน แบบเดิม ทำใหหมูบานตองพึ่งพาภายนอก ไมวาจะเปนสังคมเมือง ตลาด และรัฐชาติ ที่เขามา มีอิทธิพลตอชีวิตทางสังคมของชาวนาเพิ่มมากขึ้น แตมอรแมนก็เสนอวา แมวาบานปงจะกลายเปนสวน หนึ่งของรัฐชาติและตลาดโลกเพิ่มมากขึ้น แตบานปงก็ยังเปนชุมชนชาวนา ครัวเรือน และชุมชน ก็ยังคง เปนหนวยปฐมภูมิหรือพื้นฐานทางการผลิตและการดำรงชีวิตของชาวนา (Moreman, 1964) หรือดังที่ ทีโอดอร ชานิน มองวา สังคมชาวนาหรือระบบเศรษฐกิจชาวนา มีธรรมชาติและลักษณะเฉพาะตัว ที่ แตกตางไปจากระบบทุนนิยม วิถีการผลิตแบบชาวนา เปนวิถีการผลิตที่เกาแกที่สุด และเปนสากลที่สุด ในประวัติศาสตรของมนุษยชาติ โดยสังคมชาวนาในทัศนะของชานิน มี 4 ประเภท (Shanin, 1973) The Rational Peasant The Political Economy of Rural Society in Vietnam

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 312 1. ระบบฟารมของครัวเรือน ซึ่งเปนองคประกอบทางสังคมที่ทำหนาที่เปนหนวยการผลิตและ บริโภคไปพรอมๆกัน 2. การใชที่ดิน เพื่อการเพาะปลูกและเลี้ยงสัตวควบคูกับไป 3. วัฒนธรรมชุมชนที่ที่เรียบงายและมีความสัมพันธกันอยางแนนแฟน 4. การตกอยูภายใตกระแสกดดันจากภายนอก เชน รัฐ และตลาดเปนตน แนวความคิดนี้ไดรับการโตแยงจากเฮนรี่ เบิรนสไตน (Henry Bernstein) ซึ่งศึกษาสังคมชาวนาในแอฟริกา เขา พบวา พัฒนาการของระบบทุนนิยมโลก ไดทำลายวิถีการผลิต กอนทุนนิยมลง รวมทั้งระบบเศรษฐกิจแบบธรรมชาติ (Natural Economy) ของชาวนา ซึ่งวางอยูบนพื้นฐานของมูลคาการใช (Use Value) ชาวนากลายเปนผูผลิตสินคารายยอย ที่ให ความสำคัญกับมูลคาในการแลกเปลี่ยน (exchange Value) ยิ่ง กระบวนการแทรกตัวของทุนนิยมมีมากขึ้น ความแตกตางทาง ชนชั้นก็เพิ่มมากขึ้นตาม ชาวนาจึงแบงออกไดเปนสามกลุม คือ กลุมชาวนาที่ยากจน ซึ่งไมสามารถผลิต ซ้ำตนเองผานการผลิตของครัวเรือน เนื่องจากไมมีที่ดิน ขาดแคลนที่ดินและเครื่องมือ รวมถึงเปน แรงงานในครัวเรือน ชาวนากลุมนี้ตองแลกเปลี่ยนแรงงานเปนชาวนารับจาง มีที่ดินขนาดเล็ก ชาวนา กลาง คือ คนที่สามารถผลิตซ้ำตนเองผานแรงงานและที่ดินของครัวเรือน รวมทั้งมีความสัมพันธกับ รูปแบบการผลิตอื่นๆไปพรอมๆกัน สุดทายชาวนารวย คือ คนที่สะสมทุนเพียงพอ สำหรับลงทุนทำการ ผลิต โดยใชเครื่องมือ การผลิตที่มีประสิทธิภาพสูงกวาหรือใชแรงงาน และพัฒนาตัวเองมาเปนเกษตรกร นายทุน เบรินสไตน เสนอใหใชคำวา ผูผลิตสินคารายยอย ซึ่งใหความสำคัญกับการแลกเปลี่ยนและ การคา แทน”ชาวนา” ซึ่งใหความสำคัญกับมูลคาการแลกเปลี่ยนและการผลิตเพื่อยังชีพ แต Friedman (1981) แยงวา เราควรจะแยกระหวางการผลิตสินคารายยอย ซึ่งเปนการผลิตวิถีทุนนิยม และมี ความสัมพันธกับตลาดในการผลิต การใชแรงงาน ที่ดิน สินเชื่อ และอื่น ๆ สวนการผลิตของชาวนา (Peasant subsistence production) เปนการผลิตที่ยังไมถูกดูดกลืนเขาสูตลาดโลก ความสัมพันธสวน บุคคลไมใชความสัมพันธแบบตลาด ดังนั้นแนวความคิดวา ดวยการประสานหรือปฏิสัมพันธระหวาง “การผลิตเพื่อยังชีพ” กับ”การคา” จึงพัฒนาขึ้นมาอีกครั้งหนึ่งในแนวความคิดของนักสังคมวิทยาสำนัก บีลาเฟล รวมทั้งนักทฤษฎีเศรษฐกิจชาวนารัสเซียบางกลุม ที่เนนการพัฒนารูปแบบการผลิตทามกลาง เงื่อนไขของความแตกตางหลากหลายของกระบวนการที่ชาวนาถูกดึงเขาเปนสวนหนึ่งของระบบโลก หรืองานของ Elson (1979) ที่มองชุมชนชาวนาขนาดเล็กกำลังสูญหายไป เพราะถูกดูดกลืนเปนสวน หนึ่งของระบบโลกาภิวัฒน ชาวนาผลิตเพื่อการคาขายเปนหลัก และรับเอาวัฒนธรรมชาติเปนสำคัญ Henry Bernstein

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 313 โดยไมไดมองวาสังคมชาวนาไมจำเปนจะตองถูกทำลายจนลมสลายลงเสมอไป แตสามารถดำรงอยูและ ปรับตัวตอกระแสดังกลาวได ในแงของความสัมพันธระหวางทองถิ่นกับโลกาภิวัฒน 1.8 ชนชั้น อำนาจและการตอตานของชาวนาชาวไร การพัฒนาในชวงสามทศวรรษที่ผานมา มีการอพยพเคลื่อนยายแรงงานขามพรมแดน รัฐชาติ การขยายตัวของอุตสาหกรรมการเกษตร เปนสิ่งที่สลายหรือละลายความแตกตางของขั้วตรงกันขาม ระหวาง ชนบทกับเมือง ชาวนากับกรรมกร อิสรภาพกับการพึ่งพา สังคมประเพณีกับสังคมทันสมัย ให เลือนหายไป ความเชื่อมโยงระหวางผูผลิตรายยอย กับอุตสาหกรรมเกษตรในรูปของเกษตรพันธะสัญญา รวมทั้งการยายถิ่นทั้งแบบชั่วคราวตามฤดูกาลและแบบถาวร ความหลากหลายของอาชีพที่เพิ่มมากขึ้น การแพรกระจายของระบบบริโภคนิยมที่เปนปจจัยสำคัญตอความแตกตางภายในชนบท เพราะเปนเรื่อง ของรสนิยม และการใหคุณคา ใหความหมายของชาวไรชาวนาตอสิ่งใดสิ่งหนึ่ง ทำใหการนำ แนวความคิดทางดานชนชั้น จิตสำนึกทางชนชั้น และอัตลักษณทางชนชั้น และอื่นๆ มาใชเปนเครื่องมือ ในการอธิบายการเปลี่ยนแปลงของสังคมชนบท แตเรื่องของครัวเรือน ที่ดิน แรงงาน ทุน บรรษัทขาม ชาติ กองทุน IMF กองทุนหมูบาน สามสิบบาทรักษาทุกโรค ครัวโลก และอื่นๆ กลายมาเปนปจจัยที่มี ความสำคัญ ในการเชื่อมโยงพื้นที่ทางสังคมในระดับชุมชน หมูบาน ไปจนถึงระดับนานาชาติ อัตลักษณ ของการอพยพยายถิ่นของชาวนา ไปยังไตหวัน เกาหลีใต ตะวันออกกลาง ไมแตกตางจากอัตลักษณที่ ซับซอนของกลุมธุรกิจขามชาติ ในงาน Hegemony and Socialist Strategy ของ Laclau and Mouffe (1985) ไดตั้ง คำถามเกี่ยวกับการนำอาเรื่องชนชั้นมาเปนพื้นฐานของการตอสูทางการเมือง นักวิชาการทั้งสองได ศึกษาประวัติศาสตรยุโรปชวงป 1848-1968 พบวา การเมืองเรื่องชนชั้น พบวา แนวความคิดเรื่องชนชั้น เปนแนวความคิดที่ลมเหลวในแงของการกอใหเกิดการเปลี่ยนแปลงทางการเมืองของยุโรป เขาเชื่อวา การเคลื่อนไหวของขบวนการแรงงานถูกกลบเกลื่อนดวยอุดมการณของชนชั้นนำ ยังผลใหจิตสำนึกทาง ชนชั้นแรงงานไมสามารถปรากฏเปนรูปรางไดอยางชัดเจน ทั้งสองเสนอใหละทิ้งเรื่องชนชั้นในฐานะที่ เปนพื้นฐานของการสรางอุดมการณทางการเมือง และหันไปใหความสนใจกับขบวนการทางสังคมที่ Hegemony and Socialist Strategy Ernesto Laclau and Chantal Mouffe

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 314 กวางขวาง เชน การตอสูเพื่อเปดพื้นที่ทางสังคมของคนชายขอบ ผูหญิง ขบวนการประชาสังคม และการ กอกำเนิดขึ้นของอัตลักษณอันหลากหลายของคนกลุมตางๆ แมวาเขาจะปฏิเสธเรื่องชนชั้น แตเราก็ไม สามารถพูดไดอยางเต็มที่วา การศึกษาขบวนการทางสังคมในพื้นที่ตางๆของโลก จะละเลยการวิเคราะห ชนชั้นไดทั้งหมด เชน การศึกษาขบวนการสวนยางในอเมริกาใต หรือกระทั่งการตอสูของคนชายขอบ อยาง สมัชชาคนจน ขบวนการปาชุมชนในประเทศไทย ซึ่งเปนการตอสูของคนชายขอบ ก็เปนเรื่องที่สัมพันธ กับชนชั้นในการตอสูทางการเมือง 1.9 การศึกษาชาวนาในบริบทสังคมปจจุบัน การนิยามความหมายของชาวนาจากมุมมองทางสังคมวิมทยาและมานุษยวิทยา ในชวงแรก มักถูกครอบงำโดยแนวคิดแบบ แกนสารนิยม (Essentialism) นั่นคือ การพยายามที่จะคนหาและ นำเสนอคุณลักษณะสำคัญของความเปนสังคมชาวนา โดยทั่วไปชาวนาถูกนิยามดวยลักษณะสำคัญ 4 อยาง 1. ระบบการผลิต ชาวนาถูกมองวาเปนกลุมคนที่ทำการผลิตทางการเกษตรขนาดยอม การ ผลิตของชาวนามีจุดมุงหมายเพื่อมุงตอบสนองตอการยังชีพ.มีผลผลิตสวนเกินเพื่อสงใหกับรัฐและชนชั้น นำเปนหลัก ในขณะที่อีริค วูฟ นักมานุษยวิทยาอเมริกัน มองวา ชาวนาเปนชาวชนบทที่ดำรงชีพดวย การเพาะปลูกและตัดสินใจทางดานการผลิตอยางอิสระ ชาวนาจึงแตกตางจากเกษตรกร ในการนิยาม บนเนื้อหาวา ชาวนาผลิตเพื่อยังชีพเปนหลัก เกษตรกรทำการผลิตเพื่อการคาเปนหลัก ซึ่งสอดคลองกับ Stavenhagen (1978) นิยามความหมายชาวนาวา เปนกลุมชนซึ่งทำการผลิตแบบยังชีพเปนหลัก ดังนั้นเศรษฐกิจชาวนาจึงวางอยูบนหนวยการผลิตขนาดเล็ก การแลกเปลี่ยนแรงงานเปนกำลังการผลิต หลักของสังคม โอกาสการสะสมทุนเปนไปอยางจำกัดหรือไมมี ดังนั้นจึงไมเนนเรื่องกำไร แตเนนเพื่อ ประกันความอยูรอดของการยังชีพ 2. สังคมชาวนาอยูภายใตการครอบงำของรัฐที่มีสถานะอำนาจเหนือกวา (Superordinate State) โดยรัฐมีหนาที่ใหความคุมครอง การอุปถัมภ และรีดไถภาษีจากชาวนาไปพรอมกัน ( Wolf, 1969) 3. สิ่งที่ทำใหชาวนาชาวไรแตกตางจากคนกลุมอื่น ๆ เชน ชาวเขา กลุมชนเผาดั้งเดิม ซึ่งเปน คนชนบทเชนเดียวกันคือ ความผูกพันตอผืนดิน ที่ดินถูกนำมาเชื่อมโยงกับวิถีชีวิตและนำเสนอใหเปน พื้นฐานสำคัญของอัตลักษณทางวัฒนธรรมของชาวนา 4. การใหความสำคัญกับการผลิตและการบริโภค บนฐานของมูลคาการใช(Use value) ชาวนาถูกนำเสนอวา ทำการผลิตเชื่อมโยงกับสิทธิในการเขาถึงและการควบคุมทรัพยากรธรรมชาติ โดยเฉพาะที่ดิน ซึ่งเมื่อรวมกับเรื่องแรงงานแลว กลายมาเปนพื้นฐานของการผลิตของชาวนา ใน

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 315 กระบวนการผลิตบนฐานของที่ดินและแรงงาน ชาวนาใหความสำคัญกับมูลคาการใช ในขณะที่เกษตรกร ใหความสำคัญกับมูลคาในการแลกเปลี่ยนและการบริโภค บริบทของการเปลี่ยนแปลงที่ซับซอนมากขึ้น ไมวาจะกรณีที่ดิน และการผลิตเพื่อยังชีพ ไม อาจอธิบายอัตลักษณอันซับซอนของชาวนาไดอีกตอไป เมื่อที่ดินเริ่มเปลี่ยนมือ การผลิตหรือการ ตัดสินใจในการผลิต ชนิดของพืช ระยะเวลา ไมไดเกิดจาการตัดสินใจของเกษตรกรแตเพียงอยางเดียว แตยังมีอิทธิพลขอกลุมทุนขามชาติบริษัทขามชาติเขามาดวย รวมทั้งเสนแบงหรือพรมแดน ระหวาง ชาวนากับชนบทกลุมอื่น ๆ เริ่มเลือนหาย หรือมีความคลุมเครือมากขึ้น พรอม ๆ กับการผลิตเพื่อยังชีพ ของชาวนารายยอยเริ่มลดลง แตการผลิตเพื่อการคากับขยายตัวมากขึ้น ซึ่งสะทอนใหเห็นการเขามา ของอิทธิพลภายนอก ระบบตลาดโลก หรือการเกษตรแนวใหม ที่เขามาทำลายชุมชนชาวไรชาวนา แตใน ทิศทางตรงกันขาม รองรอยของวัฒนธรรมชาวนา และสถาบันชาวนา ยังดำรงอยูภายใตอัตลักษณและ การจัดองคกรทางสังคมที่ซับซอนมากขึ้น เชนชาวนา ไมไดมีเพียงชาวนา ชาวไร ชาวเขา แตมีลักษณะ กลุมที่ซับซอนมากขึ้น เชน กลุมชาติพันธุ แรงงานชาวนา ชาวเขาในเมือง จากกรณีขางตน ทำใหเราในฐานะนักมานุษยวิทยา ตองกลับมาตั้งคำถามกับทฤษฎีทางสังคม ตางๆที่นิยามความหมายใหกับชาวนา ในลักษณะเชิงเดี่ยวและหยุดนิ่ง วามีพลังในการอธิบายสังคม ชาวไรชาวนาที่มีความสลับซับซอนไดดีเพียงพอหรือไม ดังเชน สิ่งที่อาจารยยศ สันตสมบัติ เสนอใหมอง ประเด็นพิเศษของสังคมชาวไรชาวนาในยุคปจจุบัน ไมวาจะ เปนเรื่องของภูมิปญญาทองถิ่น ในเรื่อง ปา เหมืองฝาย ที่ดิน รวมทั้งการเลือกสรรพัฒนาเมล็ดพันธุ การจัดการทรัพยากร พันธุกรรม (Genetic Resources) ความหลากหลายทาง ชีวภาพ (Biodiversity) สิทธิมนุษยชน สิทธิชุมชนในการ จัดการทรัพยากร และเรื่องของความเปนชาติพันธุ และ ตัวตนของชาวนาชาวไรสมัยใหม ควรจะเปน ชาวนาที่ยืดหยุน เปลี่ยนแปลงได (Flexible Peasants) ชาวนาไมใชเพียง ผูผลิตขาว แตเปนผูจัดการทรัพยากรทางพันธุกรรม ผูปกปอง ผืนปา หรือ ปราชญชาวบาน (ยศ, 2546) 1.10 การปรับกรอบความคิดเกี่ยวกับชาวนา โดยปกติแลว สังคมศาสตรไดถูกทาทาย และตั้งคำถามเกี่ยวกับการศึกษาชาวไรชาวนา ดังเชน Mortimer (1975) มองวานักสังคมศาสตรไดตัดสินประหารชีวิตชาวนาโดยปราศจากการพิจารณาอยาง ยุติธรรม และมักอางถึงสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่หลีกเลี่ยงไมได เชน ความเจริญกาวหนา การพัฒนา และความ ทันสมัย นักสังคมศาสตรบางคนพิพากษาชาวนาโดยละทิ้งคนกลุมนี้ไวนอกทฤษฎีของตน บางคน ยศ สันตสมบัติ

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 316 เพียงแตมองชาวนาแบบผานเลยไปอยางฉาบฉวย ในขณะที่อีกหลายคนก็ยืนยันอยางหนักแนนวา ชาวนากำลังจะหายสาบสูญ ไปตอหนาตอตาเรา ไมวาจะมองชาวนาดวยแนวคิดประการใด ก็ตาม แตผล ที่ออกมาก็มีลักษณะเหมือนกัน คือ การมองขามนัยสำคัญของชาวนาในฐานะเปนพลังทางสังคมที่มี ความหมายตออนาคต ดังนั้นการมองชาวนาจึงควรปรับเปลี่ยนจากความพยายามที่จะนิยามความหมายของชาวนาใน ลักษณะที่เปนแกนสารนิยม (Essentialism) ไปสูการใหความความสำคัญกับพหุลักษณและ ความสัมพันธเชิงซอนของชาวนาทามกลางกระบวนการที่เรียกวา”โลกาภิวัตน”ในยุคปจจุบัน ที่เสนแบง ในเรื่องของพรมแดนทางภูมิศาสตรถูกทำลายลงไป จากกระแสของการไหลบาทางดานขอมูลขาวสาร และอินเตอรเน็ตแบบไรสาย ทั้งการเคลื่อนยายทุน แรงงาน เครื่องจักร สามารถทำไดอยางรวดเร็วมาก ขึ้น รวมทั้งการไหลบาของวัฒนธรรมการบริโภคในยุคปจจุบัน ที่ทำวัฒนธรรมตาง ๆ เขามาไดอยาง รวดเร็ว ทั้งหนังเกาหลี แฟชั่นญี่ปุน หรือการบริโภคแมค อาหารประเภท Fast Food เปนตน ที่มา https://www.facebook.com/PHAKBOKMUANGBUAKHAO/photos/ a.2172899519657011/2728816087398682/

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 317 สรุป การศึกษาสังคมชาวนาโดยภาพรวมในปจจุบัน มี 8 ประเด็น ซึ่งสะทอนใหเห็นภาพ ของชาวไรชาวนาและการเปลี่ยนแปลง ดังนี้คือ 1. การศึกษาในเรื่องของอัตลักษณศึกษาเกี่ยวกับการสรางตัวตน ลักษณะที่เฉพาะของชาวนาซึ่ง แตกตางจากชนกลุมอื่น ๆ ทั้งในแงของวิถีชีวิต การแตงกาย ภาษา อาหารการกิน ฯลฯ 2. แนวทางการศึกษาเชิงวัฒนธรรมชุมชน ศึกษาเกี่ยวกับเรื่องวัฒนธรรม ภูมิปญญาหรือรากเหงาที่ ปะทะกับความทันสมัย กระแสโลกาภิวัตนมากกวาการมองไปที่เรื่องเศรษฐกิจ การเมืองอยาง พวกเศรษฐศาสตรการเมืองเนนความทันสมัย การโตแยง หรือตอตานกระแสโลกาภิวัตน การ ดำรงอยูภายใตกระแสทองถิ่นนิยม 3. แนวทางการศึกษาเชิงประวัติศาสตร ศึกษาเกี่ยวกับบริบททางประวัติศาสตรและพัฒนาการของ สังคมชาวไรนาตั้งแตอดีตถึงปจจุบัน 4. แนวคิดการศึกษาเชิงโครงสรางหนาที่นิยม ศึกษาในเรื่องของสถาบันทางสังคม ความสัมพันธของ สวนตาง ๆ ที่ประกอบกันเปนสังคมและกระบวนการพัฒนาและการเปลี่ยนแปลงไปสูความ ทันสมัย ภายใตการปรับตัวเพื่อรักษาสมดุลของสังคมชาวไรนา 5. แนวคิดวัฒนธรรมสมัยใหมนิยมและวิพากษหลังทันสมัย ศึกษาเกี่ยวกับวัฒนธรรมวิถีของชาวไร ชาวนาในสังคมสมัยใหม การเปลี่ยนแปลงจากสังคมชนบทสูเมือง การอพยพเคลื่อนยายขาม พรมแดน 6. แนวคิดเรื่องการจัดการทรัพยากรและสิ่งแวดลอม การศึกษาเกี่ยวกับการจัดการทรัพยากรและ การเคลื่อนไหวของคนในสังคมชาวไรนา ตอกรณีปญหาทางดานสิ่งแวดลอม ระบบนิเวศภายใต ประเด็นความหลากหลายทางชีวภาพ สิทธิบัตรและทรัพยสินทางปญญา ความมั่นคงทางอาหาร และอื่น ๆ 7. แนวคิดเรื่องการตอสูเคลื่อนไหวทางสังคม วาทกรรมการพัฒนาที่เขามาสรางผลกระมทบตอสังคม ชาวไรนา กระบวนการตอตานโลกาภิวัตนความทันสมัย เกษตรกรรมแบบพันธะสัญญา ทุนนิยม ผูกขาด การเขามาของบริษัทขามชาติการเติบโตของพืชตัดแตงพันธุกรรมหรือพืชจีเอ็มโอที่ ทำลายพืชพื้นเมืองและความหลากหลายทางชีวภาพ ซึ่งเปนกระแสของการเคลื่อนไหวของชาวไร ชาวนาในประเทศโลกที่สาม โดยเฉพาะในแถบลาตินอเมริกา และเอเชีย 8. แนวคิดสตรีนิยมและเพศสภาวะ โดยศึกษาเกี่ยวกับบทบาทของผูหญิงในสังคมชาวไรนา ไมวาจะ เปนเรื่องศาสนา การเมือง เศรษฐกิจ การเกษตรและวัฒนธรรม

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 318 บรรณานุกรม เอกสารภาษาไทย ยศ สันตสมบัติ(2539) ทาเกวียน บทวิเคราะหวาดวยการปรับตัวของชาวนาไทย. กรุงเทพ:คบไฟ . พลวัตและความยืดหยุนของสังคมชาวนา : เศรษฐกิจชุมชนภาคเหนือ. คณะ สังคมศาสตร มหาวิทยาลัยเชียงใหม นฤมล อิทธิจีระจรัส (2526) โครงสรางสังคมของชาวนาไทย (Thai peasant social structure) แปลโดย พอตตอร แจ็ค เอ็ม กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร อานันท กาญจนพันธุ(2544) มิติชุมชน: วิธีคิดทองถิ่นวาดวยสิทธิอำนาจและการจัดการทรัพยากร กรุงเทพฯ : สำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย. เอกสารภาษาอังกฤษ Banfield, E., C. (1958). The moral basis of a backward society. Glencoe, Ill: Free Press. Bennett, G. (1970). Peasant Wars of the Twentieth Century. By Eric R. Wolf. New York: Harper & Row, 1969. xv, 328 pp. Bibliography, Index. Paperback, n.p. The Journal of Asian Studies, 30(1), 162-163. Chayanov, Aleksandr, Vasil. (1986) . The theory of peasant economy. edit by Daneil thorner and other Madison,Wis..,university of Wisconsin. Elson, D. (1979), 'Which Way "Out of the Ghetto"?', Capital & Class, No. 9. Embree, Fee, John.( 1969) . Loosely Structured Social Systems : Thailand in comparative perspective. Volume 17,Yale University South East Asia Studies. Foster, George M. (1965) Peasant Society and the Image of Limited Good, American Anthropologist New Series, Vol. 67, No. 2, Apr., pp. 293–315. Gulliver, P. H. (1963). Social control in an African society: A study of the Arusha: agricultural Masai of Northern Tanganyika. African Studies Program, Boston University. Boston: Boston University Press. Gulliver, P. H. (1963). Social control in an African society: A study of the Arusha: agricultural Masai of Northern Tanganyika. African Studies Program, Boston University. Boston: Boston University Press. Hank, Lucien. (1992). Rice and Man: Agricultural Ecology in South East Asia. University of Hawaii Press, 1992.

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 319 Herbert, P., Phillips, (1965). Thai Peasant Personality: The Patterning of Interpersonal Behaviour in the village of Bang Chan. University of California Press,1965. Johnston, David, Bruce. (1975). “Rural Society and the Rice Economy in Thailand, 1880– 1930.”PhDdiss.,Yale University. Kingshill, Konrad (1965). The Red Tomb. A Village Study in Northern Thailand Population (French Edition) Laclau, E., & Mouffe, C. (1985). Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics. London: Verso Mortimer, Rex. (1975)Social Science and the Peasant: a case of academic genocide?. Public lecture. [Port Moresby] University of vPspua New Guinea. Parsons, Talcott. and Smelser, J., Neil. (1956) . Economy and Society: A Study in the Integration of Economic and Social Theory, The Free Press, Glencoe, IL, 1956: 14-19 and 33-38. Edited and annotated by SNK. Piker, Steven. (1969). Loose Structure and The Analysis of Thai Social organization. in, Loosely Structured Social Systems: Thailand in comparative perspective, ed. by Hans-Dieter Evers.New Haven : Yale University South East Asia Studies(cultural Report Series No.17).pp.61-76. Potter, M, Jack. (1976). Thai peasant social structure.University of chicago press. Redfield, Robert. (1956) . Peasant Society and culture: an anthropological approach to civilization. Chicago: University of Chicago Press. Scott, C. James. (1976) . The moral economy of peasant : rebellion and subsisitence in Southeast Asia. New Haven : Yale University Press. Shanin, Teodor. (1971) .Peasants and peasant societies : Selected reading. New York : Penguin. Shrap, Lauriston. (1953). Siamese Rice Village: A preliminary study of Bang Chan 1948- 1949. ;USA. Cornell university Sharp Lauriston and Hank, M. Lucien, (1978) .Bang Chan: Social History of a Rural community. Cornell University Press. Stavenhagen R. Capitalism and the Peasantry in Mexico. Latin American Perspectives. 1978;5(3):27-37.

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 320 Tambieh, S., J, ( 1975) .Buddhism and The Spirit cults in North-East Thailand. Cambridge University Press,2518. Thongchai Winichukul. (2000)“The Other Within : Travel and Ethno-Spatial Differentiation of Siamese Subjects 1885-1910.” In Turton Civility and Savagery : Social Identity in Tai States, 38-62. Edited by Andrew. London : Curzon Press. Tönnies, F. (1957).Community & society (Gemeinschaft und esellschaft). Transaction Publishers. Turton , Andrew. (1989) Thailand : Agrarian Bases of State Power.in Agrarian Transformation : Local Processes and the State of Southeast Asia, ed. Gillian Hart, Andrew Turton,and Benjamin White. Berkeley: University of California Press. Wlison, A., David. (1962). Politics in Thailand. Ithaca : Cornell University press.

ทบทวนและวิพากษการศึกษาและแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษาสังคมชาวไรชาวนาไทย | นัฐวุฒิ สิงหกุล 321

บันทึกคายเด็ก ตอน เรื่องเลาจากหวยมวง ขอขอบคุณผูอานทุกทาน ที่หยิบหนังสือเลมนี้มาอาน …… เพราะนั้นหมายความวา หนังสือเลมนี้ไดทำหนาที่ของมันอยางสมบูรณแลว และหวังวาหนังสือเลมนี้ จะมีประโยชนแกทุกทานที่สนใจ ……….