บันทึกค่ายเด็ก ตอน เรื่องเล่าจากห้วยม่วง

เมืองแถน-เดียนเบียนฟูและนานอยออยหนู : ถิ่นผูไท | จิรวัฒน ตั้งจิตรเจริญ 177 เมืองแถน-เดียนเบียนฟูและนานอยออยหนู : ถิ่นผูไท Muong Thanh, Dien Bien Phu, and Na Noi Aoi Noo: the Home of Phu Tai จิรวัฒน ตั้งจิตรเจริญ0 1 Jirawat Tangchitcharoen ถนนเสนยาวที่คดเคี้ยวไปตามหุบเขาสลับกับแองที่ราบลุมบางจังหวะนำพาใหเราเดินทางมายัง ดินแดนที่ราบลุมทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือของเวียดนามที่สำคัญแหงหนึ่งทางประวัติศาสตรของชนชาติ ไท ถูกกลาวถึงในตำนานและเอกสารโบราณของทั้งลาวและไทอยูหลายครั้ง ดินแดนแหงนี้เปนที่รูจักกัน ในหลายชื่อ บางคนเรียกอยางสับสนตำแหนงแหงที่โดยอางอิงจากเอกสารพงศาวดารลานชางที่กลาวถึง “นานอยออยหนู” บางคนเรียกโดยอางอิงจากชื่อเขตการปกครองปจจุบันก็จะเรียกวา “เดียนเบียนฟู” (ซึ่งเปนซื่อที่ถูกเปลี่ยนมาใชในสมัยราชวงศเหงียนของเวียดนาม) แตหากในความรับรูของคนไทดำ-ไท ขาวเอง เมืองนี้คือ “เมืองแถง” ที่ถูกกลาวถึงไวในเอกสารสำคัญของชาติพันธุอยาง ความโทเมือง ถึงอยางไร นามทั้งหมดที่ถูกกลาวถึงนั้นคือสถานที่ที่เดียวกัน หรือไมก็ตั้งอยูไมไกลมากนักจาก กลางเมืองแถงในปจจุบัน (Mường Thanh) เมืองที่มีหุบเขาลอมรอบและมีแมน้ำรม (Rốm) (ภาพที่ 1) ผากลางพื้นที่ราบลุมทางการเกษตร โดยถือกันวาแมน้ำรมเปนแมน้ำสายสำคัญชวยหลอเลี้ยงคนไทดำ ตั้งแตอดีตจนถึงปจจุบัน เชื่อมตอกับแมน้ำสายสำคัญอื่น ๆ ในลาวอยางแมน้ำอูกอนที่น้ำอูจะไหลลงไป สบกับแมน้ำโขงตอไป นอกจากนี้บางสวนของแมน้ำรมสายสำคัญนี้มีความสำคัญตอระดับประเทศดวย เพราะบางสวนเปนพรมแดนที่กั้นระหวางประเทศเวียดนามกับลาว ภูมิประเทศที่กลาวไปซึ่งมีลักษณะเปนที่ราบลุมในแองหุบเขา คลายคลึงกับภูมิประเทศใน บริเวณภาคเหนือของไทยที่เปนที่ราบระหวางภูเขาเชนกัน เปนตนวา ที่ราบเชียงราย เชียงใหม ลำพูน ลำปาง แพร และนาน บริเวณที่ราบระหวางภูเขาเหลานี้ มักมีแมน้ำสายสำคัญไหลผาน อาทิ แมน้ำกก อิง ปง วัง ยม นาน เปนตน ซึ่งจะเรียกภูมิประเทศแบบนี้กันวาเปน “บริเวณภูเขาและที่ราบตอนเหนือ”2 ผิดกันแตวาแองที่ราบในภาคเหนือของไทยนั้นมีความกวางใหญกวาแองพื้นที่ราบระหวางภูเขาแถบ เวียดนามเหนือมากนัก 1 นักวิชาการอิสระ 2 สุรพล ดำริหกุล, “ภูมิศาสตรกับการตั้งถิ่นฐานของมนุษยในดินแดนลานนา” ใน ลานนา สิ่งแวดลอม สังคมและ วัฒนธรรม (กรุงเทพฯ: โครงการสืบสานมรดกวัฒนธรรมไทย, 2542), หนา 10-11.

เมืองแถน-เดียนเบียนฟูและนานอยออยหนู : ถิ่นผูไท | จิรวัฒน ตั้งจิตรเจริญ 178 เปนที่นาสังเกตวาแมน้ำรมในเมืองแถงนั้น เมื่อเทียบเคียงเสียงกับชื่อแมน้ำในประเทศไทยอยาง แมน้ำ “ยม” จะพบวามีความใกลเคียงกันมาก ความคลายคลึงกันนี้จะแสดงถึงความสัมพันธบางประการ ผานชื่อแมน้ำไดหรือไม (?) ภาพที่ 1 ทองกวางของแมน้ำรมหรือยม ? ของเมืองเดียนเบียนฟู นอกจากนี้ยังนาสังเกตอีกวาการใหชื่อเมืองแหงนี้วา “เมืองแถน” นั้น สัมพันธกับชื่อของกลุม ชนกลุมหนึ่งที่ถูกกลาวถึงวาเปนพวก “แถน” ในตำนานรวมมหากาพยสองฝงโขงอยางเรื่องทาวฮุง ทาว เจืองอีกดวย ดังความตอนที่ทาวฮุงยกทัพไปปราบพวกแกวปะกัน แลวแกวหนีแตกไปสูไมได ไปพึ่งพา พวกแมน ซึ่งแมนไดไปเชิญพวกแถนมาชวยรบกับทาวฮุง จนกระทั่งสามารถฆาทาวฮุงไดในที่สุด แมจะไมสามารถรูไดวาพวกแถนที่ไดยกเอาพวกมาฆาทาวฮุงไดสำเร็จในวรรณกรรมเรื่อง “ทาวฮุง ทาวเจือง” จะมาจากเมืองแถนแหงนี้จริงหรือไม แตการระบุวาเมืองนี้ คือเมืองของ “แถน” ได สงผลทางออมในการยกสถานะของเมืองแหงนี้เขาไปรวมกับโลกของตำนานและนิทานโบราณกาลอยาง ไมตองสงสัย ซึ่งอาจจะเปนไปดวยความตองการของคนกลุมหนึ่งที่จะยกยองใหเมืองแหงนี้กลายเปน ศูนยกลางของบริเวณรอบ ๆ นั้น อีกทางหนึ่งก็เปนการยกฐานะวาพวกตนเทานั้นที่เปนพวกแถน มาจาก เมืองแถนอยางแทจริง ใหสูงกวาบานเมืองกลุมตระกูลไท-ลาวอื่น ๆ2 3 3 สุจิตต วงษเทศ, “คำนำเสนอ : มหากาพยของอุษาคเนย ทาวฮุง ขุนเจือง วีรบุรุษสองฝงโขง” ใน ทาวฮุง ขุนเจือง วีรบุรุษสองฝงโขง (กรุงเทพฯ: มติชน, 2538), หนา 61.

เมืองแถน-เดียนเบียนฟูและนานอยออยหนู : ถิ่นผูไท | จิรวัฒน ตั้งจิตรเจริญ 179 อนึ่ง ตามหลักฐานทางประวัติศาสตรเมืองแถงนาจะเปนเมืองสำคัญแหงแรก ๆ ที่ถูกระบุถึงใน ประวัติศาสตรชาวไทดำ เนื่องดวยในคริสตศตวรรษที่ 8-10 ชาวไทดำไดอพยพจากแมน้ำตาวหรือแมน้ำ แดง แมน้ำเปนที่เสนเลือดของชาวเวียดนามในปจจุบัน โดยมีทาวสวง ทาวเงินเปนผูนำมายังเมืองลอ ตอมาทาวเงินไดกลับไปอยูเมืองแถบแมน้ำตาวตามเดิม สวนทาวสวงไดอยูปกครองเมืองลอ มีลูกชื่อ ทาวลอ และทาวลอไดมีลูกสืบตระกูลเปนทาวลานเจือง (หรือออกเสียงอีกอยางคือ “ลานเจือง”) ผูที่ใน คริสตศตวรรษที่ 11 จะพาผูคนอพยพลงมายังเมืองแถงแหงนี้และปกครองสืบเนื่องมา กอนจะยาย ศูนยกลางความสำคัญไปยังเมืองหมวยในราวคริสตศตวรรษที่ 133 4 ใจกลางพื้นที่ราบลุมเมืองแถง ความยาวราว 16 กิโลเมตร กวางประมาณ 6-8 กิโลเมตร ซึ่ง อาจจะกลาวไดวาเปนที่ราบในหุบเขาที่กวางใหญที่สุดในแถบชุมชนคนไทดวยกันนับจากเมืองเลากาย– เมืองไลโจวในแถบเวียดนามเหนือ เปนตนมา4 5 ขนานไปกับริมฝงแมน้ำรม มีภูเขาใหญนอยเรียงรายอยู หลายตอหลายลูก โดยมีเนินเขาที่สำคัญทางประวัติศาสตรไทดำแหงหนึ่งตั้งอยู เนินเขานี้มีชื่อในปจจุบัน วา Doi A1 ซึ่งในทางประวัติศาสตรไทดำนั้น เนินเขานี้ถือไดวามีความศักดิ์สิทธิ์เปนอยางมาก เนื่องจาก ในครั้งบรรพกาล ปูลานเจือง ซึ่งเปนผูนำของกลุมคนไทดำไดเคลื่อนยายมายังบริเวณเมืองแถง ได ตัดสินใจตั้งบานเมืองและศูนยกลางปกครองขึ้นในบริเวณ “ปอมลานเจือง” ซึ่งก็คือเนินเขา A1 นั้นเอง (ภาพที่ 2) ภาพที่ 2 ทางเดินขึ้นเนินเขา A1 ที่คงความสำคัญตอประวัติศาสตรเมืองเดียนเบียนฟูในทุกยุคสมัย 4 คำ จองและ เรณู วิชาศิลป, “ประวัติศาสตรและเอกสารไทดำในเวียดนาม” ใน การศึกษาวัฒนธรรมชนชาติไท (กรุงเทพฯ: สำนักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแหงชาติ, 2538), หนา 194. 5 สุจิตต วงษเทศ และ ศรีศักร วัลลิโภดม, “คนไท-เมืองแถน ในภาคเหนือของเวียดนาม” ใน ไทยนอย ไทยใหญ ไทย สยาม (กรุงเทพฯ: มติชน, 2534), หนา 46.

เมืองแถน-เดียนเบียนฟูและนานอยออยหนู : ถิ่นผูไท | จิรวัฒน ตั้งจิตรเจริญ 180 ความรับรูนี้สืบเนื่องมาในวัฒนธรรมไทดำเมืองแถงวาปอมลานเจืองนั้นยังเปนเนินเขาที่ใชฝง ศพของลานเจือง รวมไปถึงเปนแหลงประกอบพิธีกรรมสำคัญที่แสดงใหเห็นถึงการรวมหนวยทาง การเมืองภายใตระบบการปกครองของกลุมไททื่สืบมาจากปูลานเจืองดวย อยางพิธี “เสนเมือง” พูด อยางภาษาไทยภาคกลาง คือ การเซนเมือง หรือเซนไหวประจำปใหกับเมืองหรือผีประจำเมืองที่อยูอาศัย โดยพิธีกรรมดังกลาวพึ่งมายกเลิกในชวงที่เมืองแถงตกไปอยูใตการปกครองของประเทศเวียดนามใน ค.ศ. 19545 6 อันเปนปที่สามารถเอาชนะเจาอาณานิคมฝรั่งเศสได อนึ่ง ถาเปรียบเทียบกับพิธีกรรมที่ยังหลงเหลืออยูในชาวผูไทหรือโซงในประเทศไทย คง เปรียบเทียบไดกับ พิธี“เสนเรือน” ซึ่งเปนการสังเวยหรือเซนไหวผีเรือนหรืออีกนัยหนึ่งคือ ผีบรรพบุรุษ ที่จะมีการเชิญ “ผูมีผีเดียวกัน” หรือพูดอยางงาย ๆ คือ เครือญาติ รวมไปถึงผูที่เคารพนับ ถือและเพื่อนบานมารวมในพิธีดวย6 7 แตกตางกันเพียงแตวาการ “เสนเมือง” นั้นจะเปนไปเพื่อตอบรับกับ การเมืองตามระบบเครือญาติในระดับรัฐหรือเมืองที่เครือญาติพี่นองรวมสายเลือดที่ไปปกครองอยูตาง เมืองจะกลับมากราบไหวบูชาผีเมืองรวมกันนั้นเอง (?) เนิน A1 คงเปนเนินศักดิ์สิทธิ์สำหรับผูไทเมืองแถงอยูเชนนั้น จนกระทั่งเมื่อสงครามเวียดนามฝรั่งเศสเพื่อปลดปลอยอิสรภาพมายางกรายมาถึงพื้นที่เมืองแถง พื้นที่ดอยศักดิ์สิทธิ์แหงนี้ก็กลับ กลายเปนสมรภูมิรบแหงหนึ่งในหลายตอหลายแหงซึ่งเวียดนามสามารถเอาชนะฝรั่งเศสไดอยางเด็ดขาด นำมาสูการบีบบังคับใหฝรั่งเศสตองลงนามในสนธิสัญญาสันติภาพในที่สุด7 8 ปดฉากการรบตอตานเจา อาณานิคมที่ยาวนานตั้งแต ค.ศ. 1945 ถึง 1954 ไดในที่สุด ในปจจุบัน หลักฐานที่ปรากฏอยูบนยอดดอยไมคงเหลืออะไรที่แสดงถึงความเกาแกครั้งลาน เจืองอีกแลว มีแตเพียงปอมคายหอรบ รองรอยของหลุมระเบิดขนาดใหญ (ภาพที่ 3) เศษซากรถถังเกา รวมยุคสงครามปลดแอกที่จอดอยูบริเวณเชิงเขาหลายตอหลายคัน เปนอนุสรณแหงความภาคภูมิใจที่ชน ชาติเวียดนามสามารถเอาชนะเจาอาณานิคมอยางฝรั่งเศสไดโดยใกลๆ กันนั้น รัฐบาลเวียดนามยังได สรางพิพิธภัณฑแหงชัยชนะที่เดียนเบียนฟู (Museum of Dien Bien Phu Victory) ไวเปนแหลงการ เรียนรูประวัติศาสตรและความภูมิใจแหงชาติอีกดวย 6 พิเชฐ สายพันธ, “เดียนเบียนฟู(เมืองแถง) ในประวัติศาสตรลายลักษณและประวัติศาสตรชาติพันธุกลุมไทใน เวียดนาม” ใน เวียดนามหลากมิติ(กรุงเทพฯ: สถาบันเอเชียศึกษา จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย, 2552), หนา 157-159. 7 สุมิตร ปติพัฒน บัณฑร ออนดา และ พูนสุข ธรรมาภิมุข, ลาวโซง : รายงานวิจัย (กรุงเทพฯ: โรงพิมพ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร, 2521), หนา 58-60. 8 เหงียนคักเวียน, เวียดนาม ประวัติศาสตรฉบับพิสดาร (กรุงเทพฯ: มูลนิธิโครงการตำราสังคมศาสตรและ มนุษยศาสตร, 2545), หนา 306-317.

เมืองแถน-เดียนเบียนฟูและนานอยออยหนู : ถิ่นผูไท | จิรวัฒน ตั้งจิตรเจริญ 181 ภาพที่ 3 หลุมระเบิดขนาดใหญบนเนินเขา A1 อันเกิดจากผลของสงครามฝรั่งเศส-เวียดนามที่เดียนเบียนฟู ศูนยกลางของเมืองแถนหรือเดียนเบียนฟูในปจจุบันนั้นไดเปลี่ยนไปจากอดีต จากดอย ศักดิ์สิทธิ์ A1 รัฐบาลเวียดนามไดเขามาสรางอนุสาวรียแหงชัยชนะสงครามเดียนเบียนฟูเหนือยอดเขา D1 ใกลๆ กับเนินเขา A1 โดยมีการวางแผนผังเมืองและสรางวงเวียนพรอมสะพานขามแมน้ำรมที่ทอด ยาว เชื่อมตอความเจริญสองฟากฝงแมน้ำเขาหากัน พรอม ๆ กันนั้น ใกลๆ กันยังมีตลาดและรานรวง ที่ มีสินคาหลากหลายชนิดทั้งจีน-ลาว-เวียดนาม ตั้งอยูเปนจำนวนมาก รับกับสภาพความเปนเมืองชายแดน ของเวียดนาม เชื่อมตอระหวางเมืองใหม ในแขวงพงสาลี ประเทศลาว และการเปนเมืองบนเสนทาง การคาเชื่อมตอทั้งจีน (ยูนนาน) –ลาว (พงสาลี) รวมถึงฮานอย (เวียดนาม) ไดอยางสะดวกสบาย (ภาพที่ 4) อันเปนลักษณะทางภูมิศาสตรดึกดำบรรพที่สงผลสืบเนื่องจากอดีตใหหลากหลายรัฐโบราณเขามา ชวงชิงผลประโยชนจวบจนปจจุบัน

เมืองแถน-เดียนเบียนฟูและนานอยออยหนู : ถิ่นผูไท | จิรวัฒน ตั้งจิตรเจริญ 182 ภาพที่ 4 ถนนสายกลางที่ตัดตรงจากวงเวียนผานยานธุรกิจสำคัญกลางเมืองแถง ขามแมน้ำรม เชื่อมตอเมืองทั้งสองฝงน้ำ เขาดวยกัน โดยมีฉากหลังเปนทุงนากวางของชาวไทดำและภูเขาสูงที่เปนเสมือนปอมปราการทางธรรมชาติ บนทองถนนยานตลาดเการิมแมน้ำรม ผูคนเดินไปมาพรอมเสียงรถจักรยานยนตที่วิ่งสวนกัน อยางรวดเร็ว บรรยากาศการแลกเปลี่ยนซื้อขายสินคาทั้งอุปโภค-บริโภคกันคึกคัก มีทั้งไทดำ เวียด ซึ่ง อาจจะมีกลุมชาติพันธุอื่น ๆ ปะปนอยูในตลาดนี้มากมาย สภาพการณเชนนี้คงเปนมาตั้งแตอดีต หญิงสาวที่ไวผมเกลามวยสูงวางแผงสินคาของตนอยูตามถนนเปนภาพที่เห็นไดชินตาในตลาดนี้ (ภาพที่ 5) เนื่องดวยคตินิยมวา หญิงสาวชาวไทดำคนแตงงานแลวจะตองตั้งเกลามวยผมพรอมกับปกปน อันเปนมรดกตกทอดในครอบครัวที่เดนสะดุดตาไวเหนือศีรษะตน สะทอนอัตลักษณของกลุมคนไทดำได อยางชัดเจน ในอดีต เมื่อฝรั่งเศสเขามามีอำนาจเหนือเวียดนาม หัวปนของหญิงชาวไทดำที่มีฐานะดีในสมัย นั้นก็มักจะประดับดวยเหรียญเงินของฝรั่งเศส อาจจะเนื่องดวยเปนสิ่งสะทอนมูลคาของตัวปนตามความ ชื่นชอบของคนไทที่นิยมชื่นชอบแรเงิน แสดงใหเห็นถึงการรับเอาวัฒนธรรมและสิ่งของจากภายนอกมา ปรับใชใหเขากับวัฒนธรรมดั้งเดิมของชาวไทดำไดเปนอยางดีสิ่งนี้นับเปนหนึ่งในมรดกทางอาณานิคมที่ ฝรั่งเศสไดทิ้งไวใหกับชาวไทดำเวียดนามนั้นเอง แตในปจจุบันนี้ เหรียญเงินฝรั่งเศสนั้นคงจะไมเพียงพอตอจำนวนความตองการในตลาด ปนปก ผมของหญิงชาวไทดำเหรียญเงินตราฝรั่งเศสจึงหายากเขาไปทุกทีบนทองถนน แตทดแทนมาดวยปนปก ที่ขายกันตามทองตลาดทั่วไป

เมืองแถน-เดียนเบียนฟูและนานอยออยหนู : ถิ่นผูไท | จิรวัฒน ตั้งจิตรเจริญ 183 ภาพที่ 5 หญิงชาวไทดำในตลาดซึ่งไวผมเกลามวยสูงและเสียบปนปกผม อันเปนเอกลักษณแสดงชาติพันธุ แมปนปกผมแบบโบราณจะหายากเขาไปทุกทีในปจจุบัน รถยนตคันเล็ก ๆ ไดนำพาขาพเจามุงหนาลงไปทางตอนใตของเมืองแถง ผานทุงนาของชาวไท ดำหลายตอหลายไร ผูทำการเกษตรหลอเลี้ยงสังคมเวียดนามในปจจุบัน จนกระทั่งเขาสูเขตพื้นที่เมืองอีก ครั้ง ผานไปยังศาลเจา Hoàng Công Chất (ฮวางกงเจิ๊ด) (ภาพที่ 6) ผูเปนผูนำกบฏชาวเวียดนาม ที่เขา มาเคลื่อนไหวเพื่อตอตานราชสำนักทังลองในชวงกลางคริสตศตวรรษที่ 18 โดยอาศัยปอมปราการ Thanh Ban Phu (แถนบานฝู) (ภาพที่ 7) ในบริเวณที่ชาวไทเรียกกันมาแตเดิมวา “เชียงแล” เปนฐาน หลัก มีกำแพงสูงเปนฉากกั้นปองกันในการตอตาน ในที่สุด ฮวางกงเจิ๊ดก็สามารถกาวขึ้นมาเปนผูนำ ทองถิ่นไดรวมกับผูนำไทอีกสองคนชื่อ “ญาย” และ “แข็ง” เมื่อฮวางกงเจิ๊ดเสียชีวิตลง ชาวบานที่เปน คนไทในทองถิ่นก็ไดสรางศาลขึ้นในบริเวณปอมปราการไวเปนที่เคารพ และตางเรียกฮวางกงเจิ๊ด วา “แกวเจิ๊ด” ซึ่งคำวาแกวนั้นก็เปนคำเรียกที่คนไทหรือแมกระทั่งในอีสานบานเราใชเรียกพวกเวียดนามอยู เสมอ แกวเจิ๊ดไดมีลูกหลานสืบตอมาประสมปะปนกับชาวไทในพื้นที่จนยากที่แยกออกหรือสืบหาไดวา ใครเปนลูกหลานแกวเจิ๊ด8 9 อนึ่ง องคประกอบของการสรางกำแพงลอมรอบและศาลเจาอุทิศใหกับแกวเจิ๊ด ที่ปรากฏพบ เห็นไดในปจจุบัน นาจะสะทอนความคิดทางการเมืองผานงานสถาปตยกรรมและการวางผังชุมชนแบบ เวียดนามที่มาครอบทับเหนือพื้นที่เชียงแลเดิมของชาวไทไดเปนอยางดี เพราะสอดคลองตองรับกับ 9 พิเชฐ สายพันธ, อางแลว, หนา 167-168.

เมืองแถน-เดียนเบียนฟูและนานอยออยหนู : ถิ่นผูไท | จิรวัฒน ตั้งจิตรเจริญ 184 แนวความคิดเรื่อง ดินห (Dinh) ในวัฒนธรรมเวียดนาม ซึ่งเปนบริเวณศูนยกลางหรือพื้นที่ประกอบ พิธีกรรมของหมูบานที่มักประกอบดวยกำแพงลอมรอบและการสรางศาลแกภูตผีวิญญาณสำคัญ ๆ ใน ชุมชน อีกทางหนึ่งก็ใชสำหรับเปนที่ชุมชนปรึกษาหารือในกิจการตาง ๆ ของหมูบานดวย9 10 โดยนัยอีกทางหนึ่ง ปอมปราการและศาลเจาดังกลาวจึงเปนเสมือนหลักฐานทางโบราณคดีชิ้น สำคัญที่แสดงใหเห็นวาครั้งหนึ่งนั้นในอดีตนั้น ชาวเวียดนามและชาวไทในเมืองแถง ไดเขามามีบทบาทมี ความสัมพันธเชิงอำนาจซึ่งกันและกัน อีกทางหนึ่งก็อนุสรณที่แสดงชีวประวัติของบุคคลที่เต็มเปยมไป ดวยชีวิต การอยูรวมกันอยางสามัญระหวางเวียดกับไท ภายใตพื้นที่แหงวัฒนธรรมไทนั้นเอง เชนเดียวกันกับอีกหลาย ๆ กรณีที่เกิดในการปกครองของชนเผาไทที่มักจะตองพึ่งพาชนพื้นถิ่น ที่อยูอาศัยมากอนในพื้นที่เชนกัน ดังเชนในบันทึกของเลอแฟฟร ปองตาลิส (Lefevre Pontatis) ในป ค.ศ. 1902 ไดระบุถึงการปกครองของไทขาวในเขตเมืองไลโจว ที่มีการปกครองโดยผูนำที่เรียกวา “กวานเจา” ซึ่งชนชั้นปกครองชาวไทที่ไดรับการแตงตั้งเปนทาวจะตองรวมมือและปรึกษาหารือกับกลุม ขา ชนพื้นเมืองที่อยูในพื้นที่นี้มากอนเพื่อผนึกกำลังตอตานการรุกรานของจีน10 11 เปนตน ภาพที่ 6 : ศาลเจาฮวางกงเจิ๊ด ที่ตั้งอยูในเขตพื้นที่ปอมปราการ Thanh Ban Phu 10 ปราณี วงษเทศ (แปล), หุบเขาและทุงราบ (กรุงเทพฯ: เจาพระยา, 2522), หนา 322-323. 11 สุภางค จันทวานิช และ วิมาลา ศิริพงษ, ระบบการเมืองการปกครองของชนชาติไท การประเมินสถานภาพองค ความรูเรื่องไทศึกษา (กรุงเทพฯ: สถาบันเอเชียศึกษา จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย, 2542), หนา 62.

เมืองแถน-เดียนเบียนฟูและนานอยออยหนู : ถิ่นผูไท | จิรวัฒน ตั้งจิตรเจริญ 185 ภาพที่ 7 : ปอมปราการ Thanh Ban Phu นาเสียดายวาระยะหางจากใจกลางเมืองแถงปจจุบัน ประมาณ 15-20 กิโลเมตร อันเปนที่ตั้ง ของหมูบานเล็ก ๆ อีกหมูบานหนึ่งที่มีชื่อวา “นานอย” หรือจะเรียกอยางเต็ม ๆ ใหเรารูจักกันคือ “นานอยออยหนู” ที่ขาพเจาไมไดเดินทางไป แตมีความสำคัญและถูกกลาวไวในเอกสารหลักฐานตาง ๆ อยูบอยครั้ง เชน ในพงศาวดารลานชางที่ระบุวา “… แตนั้นแถนฟาขื่นจึงใหแถนชี้ชีบอนชี้ที่ใหแกขุนบรมวา เจาจงไปตั้งที่นานอยออยหนูหั้น กอน แถนชีจึงชี้วาสิ่งนั้น เมื่อใดเจาไปตั้งอยูแลว จัดใหเจามีลูก 7 ชาย ผูพี่นั้นเจาใหไปเปนเจาแผนดินที่ ตนไมทอง เจารัสสียังเอาหินหนวยชื่อวากอนกายฟาหมายไวหั้นแล ครั้นเจามีลูกผูที่ใหไปเปนเจาแผนดิน หั้นเทอญ แถนชี้หั้นแลวเหลาชี้ไปที่เมืองญวณ ที่เมืองโยธิยา ชาวใตที่เมืองพวน ที่เมืองสา ใน 7 แหง 7 ที่นี้ แถนฟาขื่นจึงใหแถนชีชี้บอนชี้ที่ทั้งมวล ...”12 แสดงใหเห็นวา นานอยออยหนู นั้นตองเปนเมืองเกาแกเมืองสำคัญมากในระดับหนึ่ง มิฉะนั้น แถนในเอกสารขางลานชางคงจะไมชี้ใหเปนที่ตั้งของขุนบรม ผูเปนรากเหงาบรรพกาลกษัตริยรวมราก 12 ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เลม 9 (กรุงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร กรมศิลปากร, 2545), หนา 143.

เมืองแถน-เดียนเบียนฟูและนานอยออยหนู : ถิ่นผูไท | จิรวัฒน ตั้งจิตรเจริญ 186 อุษาคเนยในความทรงจำของลาว กอนที่ในกาลตอมาจะสงบุตรชายทั้ง 7 ไปครองเมืองอื่น ๆ ใน เวียดนาม ลาว อยุธยา (?) ลานนา (?) สืบไป หลักฐานเอกสารลานชางยังเลาความตอไปวาเมื่อแถนใหขุนบรมมายังนานอยออยหนูแลว มี เครือเขากาดและน้ำเตาปุงสองหนวยที่เชื่อมตอระหวางเมืองบนกับเมืองมนุษย (ในเอกสารจะเรียกวา เมืองลุม) ปกคุมทองฟามืดมิด ไมสวางไสว จึงใชความใหขึ้นไปบอกเมืองแถน แถนไดทราบความอยูกอน หนา “ … จึงใชใหแถนสิ่วไปสิ่วเอาน้ำเตาปุงหนวยพี่ แถนชีมาชีเอาน้ำเตาปุงหนวยนอย คนหญิงคนชาย ชางมาวัวควายก็ไหลออกจากน้ำเตาปุงทั้งสองหนวยนั้น แตนั้นคนทั้งหลายจึงไดชื่อวา ลาวเกา …” เสร็จ สิ้นแลวแถนไดสั่งความใหฟนเครือเขากาดที่เชื่อมตอเมืองบนกับเมืองมนุษยขาดออกจากกัน แถนเมือง ฟากับเมืองมนุษยจึงติดตอกันมิไดอีก สวนน้ำเตาปุงนั้นใหฟนออกเปนสองซีก ทุกวันนี้ฝาน้ำเตาสองซีกยัง เปนหินอยูเชนนั้น12 13 นักวิชาการดานประวัติศาสตรและโบราณคดีอยาง ศรีศักร วัลลิโภดม เคยเสนอวาการมองภาพ พัฒนาการของเมืองแถงนั้น จะตองมองใหเห็นบานเล็กเมืองนอยตามลุมน้ำรมอยางนานอยออยหนู รวม ไปถึงชุมชนเล็ก ๆ อื่นในบริเวณเหลานี้ดวย เพราะจะทำใหเห็นพัฒนาการที่แทจริง ซึ่งขยายตัวจาก บานเมืองเล็กๆ ตามริมลำน้ำรมเหลานี้ กอนไหลลงไปตามลำน้ำลงสูพื้นที่ราบที่ใหญกวา เชน เมืองแถง ที่จะกลายเปนศูนยกลางใหกับบานเมืองเหลานี้ตอไป นำมาซึ่งการเขียนตำนานหรือพงศาวดารในเวลา ตอมา ขึ้นมาอธิบายชุมชนเล็ก ๆ เหลานี้ใหมีตัวตนขึ้นมารวมกันกับเมืองแถงนั้นเอง13 14 จากการสำรวจของ นิธิ เอียวศรีวงศ ปราชญสยาม และ ยุกติ มุกดาวิจิตร นักมานุษยวิทยาและ ผูเชี่ยวชาญในวัฒนธรรมไทดำ ระบุวาสภาพของบริเวณบานนานอยออยหนูเดียนเบียนฟูในปจจุบันนั้น มีลักษณะเปนที่ราบลุมหุบเขา มีสายน้ำไหลผานตามธรรมชาติ สะดวกแกการสรางระบบชลประทานเพื่อ เปดนาดำลดหลั่นกันตามภูมิประเทศ สงผลใหมีความสามารถในการผลิตขาวไดปริมาณมาก ๆ เมื่อเทียบ กับขนาดของพื้นที่ ทั้งยังปรากฏพบเรื่องเลาที่ผูกโยงกับสิ่งแวดลอมในทองถิ่น เปนตนวาเรื่องเลาที่ สัมพันธกับแองหินธรรมชาติที่มีสายน้ำไหลผากลาง ซึ่งเชื่อกันวาเปนบริเวณที่แถนแมหมอนำเอาเด็กที่ ออกจากน้ำเตาปุงมาลาง ที่นาสนใจคือแองหินที่กลาวถึงนั้นมีลักษณะเปนทางน้ำไหลผากลางหวางหิน คลายกับชองคลอดของเพศหญิง14 15 13 ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เลม 9 (กรุงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร กรมศิลปากร, 2545), หนา 144-145. 14 ศรีศักร วัลลิโภดม, “ความเชื่อเรื่องแถนในไทยดำ: ศาสนาดั้งเดิมของคนไทย.” เมืองโบราณ 17, 3 (กรกฏาคมกันยายน 2534): หนา 12-35. 15 นิธิ เอียวศรีวงศ, ความไมไทยของคนไทย (กรุงเทพฯ: มติชน, 2559), หนา 22-26.

เมืองแถน-เดียนเบียนฟูและนานอยออยหนู : ถิ่นผูไท | จิรวัฒน ตั้งจิตรเจริญ 187 ความคลายกันระหวางเรื่องน้ำเตาปุงในพงศาวดารลานชาง อันเปนแหลงกำเนิดมนุษยที่ เรียกวา “ลาวเกา” แถนแมหมอที่มีตำนานไทดำเมืองแถงเลาวาเปนแหลงที่นำเด็กซึ่งออกจากน้ำเตาปุง มาลาง และลักษณะทางกายภาพที่ปรากฏคลายชองคลอด ชางทับซอนกันเสียจนยากจะแยกไดออกวา อะไรนั้นมากอนหรือมาหลังจากกัน (?) คงจะบอกไดเพียงคราว ๆ วาทั้งหมดนั้นนาจะรวมรากเดียวกัน แตเมื่อเรื่องเลาอยูตางที่ตางทาง การอธิบายเพิ่มเติมจึงแตกตางกัน นี่ยังไมนับราวเรื่องการเกิดมนุษยที่ระบุอยูในพงศาวดารเมืองแถง ซึ่งระบุความแตกตางไปวา คน 5 จำพวก ไดแก ขาแจะ ไทดำ (ผูไท) ลาวพุงขาว (ลาว) ฮอ (จีนตอนใต) แกว (ญวณ) นั้นเกิดจากนาง เทพธิดาทั้ง 5 นฤมิตรวมกันเปนน้ำเตาปุงมาตกบนทุงนาเตา เมื่อน้ำเตาแตกออกคนทั้ง 5 จำพวกจึงออก จากน้ำเตานั้น15 16ซึ่งสะทอนรากเหงาความคิดทองถิ่นชาวไทบริเวณเวียดนามตะวันตกเฉียงเหนือชัดเจน แตกตางจากความในพงศาวดารไท-ลาวอื่น ๆ อยาง “พงศาวดารลานชางตามถอยคำในฉบับเดิม” ที่ ไมไดมีการระบุวาฮอนั้นออกมาจากน้ำเตาดวย เนื่องดวย “ฮอ” นั้นเปนกลุมชนที่ชาวไทคงคุนเคยไปมา หาสูปฏิสัมพันธกันทางใดทางหนึ่งอยูเสมอ ดังนั้นการปรากฏอยูในความทรงจำของชาวแถง จึงไมใชเรื่อง แปลกประการใด ดังปรากฏหลักฐานอยางนอยในบันทึกการสำรวจของพระวิภาคภูวดล ในราวกลาง พุทธศตวรรษที่ 25 ชวงรัชกาลที่ 5 ซึ่งระบุวา ในบางครั้งคราวการปองกันภัยจาก “อันนัม” หรือ เวียดนามของกลุมคนไทลูกประสมจีนอยางเจาไลในบันทึกของพระวิภาคภูวดล หรือวากันตามขอเท็จจริง คือ ตระกูล “แดว”17 เมืองไลในแขวงสิบสองจุไท จำเปนตองพึ่งพาพวกฮอธงดำชวยเหลือคุมครอง17 18 (เรื่อง “ฮอ” จำเปนตองอธิบายอยางยาว ขออธิบายสั้น ๆ ดังที่มีนักวิชาการไดกลาวกันไววา ฮอ เดิมเปน กลุมคนที่อยูทางตอนใตของจีน เปนกลุมกบฏไตเผ็งที่ตอตานราชวงศชิง เมื่อพายแพแกจีน จึงหนีเขามา อยูบริเวณเวียดนาม โดยแตกออกเปนสองกลุม กลุมหนึ่งคือฮอธงดำ / อีกกลุมคือฮอธงเหลือง ซึ่งตระกูล แดวไดขอความชวยเหลือจากฮอธงดำมาเปนพันธมิตร) ขอแตกตางแตลวนมีจุดรวมหรือเคาโครงที่รวมกันในตำนานการกำเนิดของมนุษยยังมีอีกมาก แมจะอยูในเอกสารที่มาจากกลุมชนไทดำดวยกัน นับรวมไปถึงเรื่องเลาปรัมปราในความเลาเมือง หรือ 16 ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เลม 8 (กรุงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวัติศาสตรกรมศิลปากร, 2545), หนา 485. 17 รายละเอียดเรื่องตระกูล “แดว” เกี่ยวพันกับศึกฮอและการชวงชิงพื้นที่ทางการเมืองระหวางสยาม – เวียดนาม – ฝรั่งเศส อยางชัดเจน ซึ่งประกอบดวยตัวละครทั้งฝายไท – ฝายเวียด – ฝายฝรั่งเศส – ฝายจีน จนทายที่สุดนำไปสูการยินยอมให ฝรั่งเศสเขามามีอำนาจเหนือตระกูลและพื้นที่ของกลุมไทไดสำเร็จในการทำสนธิสัญญาเมืองไลเจิว ใน พ.ศ. 2439 ดูรายละเอียด ทั้งหมดไดใน ภัททิยา ยิมเรวัต, ประวัติศาสตรสิบสองจุไท (กรุงเทพฯ: สรางสรรค, 2544),หนา 158-174. 18 สุทธิศักดิ์ ปาลโพธิ์ (แปล), บุกเบิกสยาม การสำรวจของพระวิภาคภูวดล (กรุงเทพฯ: ริเวอร บุคส, 2561), หนา 96- 99.

เมืองแถน-เดียนเบียนฟูและนานอยออยหนู : ถิ่นผูไท | จิรวัฒน ตั้งจิตรเจริญ 188 “ความโทเมือง” สำนวนเมืองหมวย ตำนานสำคัญของชนชาติไทดำที่มักนำมาอานกันเฉพาะในคืน สุดทายของงานศพและอานหลังเที่ยงคืนเทานั้น18 19 ที่ระบุวาถึงภาวการณภายหลังการสิ้นสูญของสรรพสิ่ง ในเมืองลุมทั้งหมดจากการทำใหน้ำทวมโลกไปครั้งหนึ่ง อันเปนผลจากความขัดแยงระหวางมนุษยกับ แถน ตอมา “… แถนจึงปลูกคนลงเมืองลุมใหม มีแปดหนวยมะเตาปง แปดเสาทองค้ำฟา ในหนวยมะเตา ปุงมีทุกอันทุกสิ่ง มีสามรอยสามสิบพันธุขาวในนา มีสามรอยพันธุเมืองลุม ยามนั้นแถนจึงใหปูเจาทาว สวงทาวเงิน เอามะเตาปุงลงมายังเมืองโอมเมืองอายนอกฟา จึงใหปูเจาทาวเงินผูเปนลูก เอกมะเตาปุงลง มายังเมือง “ลอ” นอกฟา จึงมีลูกชื่อปูเจาทาวลอ ยามนั้นปูเจาทาวเงินจึงปนมะเตาปุง จายไปทุกแหง แตงไปทุกแผนดินเมืองลุม ยามนั้นเอาขึ้นเมืองบอ-แตหกหนวยมะเตาปุง หกเสาทองค้ำฟา เอาไปเมือง “โซน” กับเมืองลาว เมืองโกย กับเมือง “ลี้” เมือง “ซอ” สองหนวยมะเตาปุง สองเสาทองค้ำฟา ยามนั้น ปูเจาทาวเงินจึงใหปูเจาทาวลอกินเมืองลอ จึงใหปูเจาขุนเลืองเปนหมอ ปูเจาทาวลอเปนทาว ยามนั้นปู เจาทาวเงินจึงกลับคืนไปกินเมืองโอมเมืองอายเยี่ยงเกา …” สะทอนใหเห็นความตองพองกันในเรื่องคนที่เกิดจากน้ำเตาปุง แมจะแตกตางกัน เชน ใน รายละเอียดการตั้งถิ่นฐานของขุนลอที่ยืดเอาเมืองลอในบริเวณที่ปจจุบันเรียกกันวาเมือง Nghĩa Lộ (เหงี้ยะ โหละ) ในขณะที่พงศาวดารลานชางกลับเลือกนานอยออยหนูเปนที่ตั้งของขุนบรม ยังมีขออธิบายที่นาสนใจเกี่ยวกับชื่อ “นานอยออยหนู” อีก เปนตนวา ตามจริงนั้นนามนี้เปน สิ่งที่แยกจากกันไดสองสวน สวนแรกคือ “นานอย” หมายความถึงนาขนาดเล็กในสังคมยุคบรรพกาล สวน “ออยหนู” นั้น เปนคำของคนโบราณ หมายถึงการปราศจากศัตรูพืช เชน ตนออ ตนพง ที่เปนศัตรู 19 ความโทเมือง ตามจริงมีหลากหลายสำนวนมาก กลาวกันวามีถึง 30 สำนวน แตละสำนวนมีความแตกตาง กันในรายละเอียดตามแตละพื้นที่ที่ถูกเขียนขึ้นมา ดังตัวอยางฉบับสำนวนเมืองหมวยที่ใหรายละเอียดเรื่อง เจ็ดปูที่แถนสง ลงมายังโลกมนุษยทำแหลูกเหล็กลูกทอง ไวตกน้ำกินปลา ตกบกกินกวาง ตกบานกินคน สัตวทุกชนิดพูดภาษาคนไดรูเรื่อง รวมไปถึงการใหรายละเอียดเรื่องปูสะกงเอาเขียดมาวางนอน เอาหอยมาทำเครื่องสังเวย ซึ่งผิดผีเปนอยางมาก แถนจึง บันดาลใหน้ำทวมโลก หากแตในสำนวนของ ทวี สวางปญญางกูร ที่แปลจากศูนย Tai studies Center, Iowa, USA ระบุ วา เมื่อกอนนั้นโลกมนุษยกับเมืองแถนฟาอยูติดกันมาก ฟาอยู “ฟาต่ำดั่งหมอขาง” ถึงขนาดที่ “วัวดำเดินติดหนอก หมู พอพันธุเดินติดจมูก แตปูโจโกงฟา จึงตัดสายบนใหลอยขึ้น” เมืองฟากับเมืองคนจึงหางกันแตนั้น แลววนกลับมาที่เรื่อง โลกแหงแลง แตเมื่อ “แตปูโจโกงฟา” ดวยการ “เอางูมาเขียด เอาเขียดมาจัดงานศพ” เปนตน ฝนจึงตกลงมาทวมถึงเมือง ฟา มนุษยจึงตายกันหมด ซึ่งนาจะสะทอนใหเห็นวาฉบับที่ ทวี สวางปญญางกูร นำมาแปลอาจจะมีความใกลชิดทาง โครงสรางตำนานกับพงศาวดารลานชาง ดังเรื่อง “กาลเมื่อกอนนั้นก็เปนดินเปนหญาเปนฟาเปนแถน ผีแลคนเที่ยวไปมา หากันบขาด” ในพงศาวดารลานชาง และ เมืองมนุษยอยูติดกับเมืองแถนที่มีความคลายคลึงกัน ดูรายละเอียดใน ทวี สวาง ปญญางกูร, “กวามโตเมือง.” ดำรงวิชาการ 9, 1 (มกราคม-มิถุนายน 2553): หนา 3-17. และ ยุกติ มุกดาวิจิตร, ประวัติศาสตรไทดำ : รากเหงาวัฒนธรรม-สังคมไทยและเอเชียตะวันออกเฉียงใต(กรุงเทพฯ: สำนักงานศิลปวัฒนธรรม รวมสมัย กระทรวงวัฒนธรรม, 2557), หนา 31-34.

เมืองแถน-เดียนเบียนฟูและนานอยออยหนู : ถิ่นผูไท | จิรวัฒน ตั้งจิตรเจริญ 189 ของขาว นานอยออยหนูในความหมายรวมจึงเปนทุงราบทำนาที่ปลูกขาวไดผลผลิตดี เปรียบเสมือนกับ มดลูกหรือครรภมาดราผูใหกำเนิดชาวผูไทขึ้นมานั้นเอง19 20 เรื่องราวของเมืองแถง/เดียนเบียนฟู/นานอยออยหนู และไทดำ-ไทขาว เทาที่ไดรับทราบและ ประสบก็คงประมาณนี้ แลวเรื่องราวของผูไทในดินแดนสยามประเทศละ เปนอยางไร เทาที่ทราบอยูบาง จากขอเขียนและสื่อบันเทิงอื่น ๆ พบวา ผูไทในประเทศไทยนั้นนาจะกระจายตัวไปในแถบเมืองเลย | เชียงคาน ดานซาย หลมเกา หลักศักดิ์ จังหวัดเพชรบูรณ และที่อื่น ๆ อีก เชน สุโขทัย นครไทย เปนตน โดยมีรากเหงาจากเมืองหลวงพระบาง เชียงขวาง เพราะเหตุวาเปนเสนทางติดตอกันมาแตเดิม20 21 ซึ่งสวน หนึ่งก็อาจจะเปนกลุมไทดำที่มีถิ่นฐานเดิมอยูบริเวณนานอยออยหนู ตอมาจึงอพยพลงมายังบริเวณฮัว บินหและไปรวมกับไทขาวที่หลวงพระบาง21 22 กอนจะอพยพลงมายังประเทศไทย นอกจากนี้ ยังมีไทดำอีกบางสวนที่ยังคงตั้งถิ่นฐานอยูในเขตแดนจีนบริเวณหนองแส แลวจึง อพยพเขาไปยังเมืองลอ และยายเมืองตอเนื่องไปยังเมืองไล เมืองแถง เขามาประสมกับกลุมคนไทดำเดิม ที่นั้นสืบมา สวนสาเหตุอื่น ๆ ของการกระจายตัวจำนวนในยุคหลังก็เพราะสงครามระหวางเวียดนามฝรั่งเศสที่ปะทุขึ้นในเมืองเดียนเบียนฟูในป 1954 ดังในเพลง “ไทดำรำพัน” วาไวดวยนั้นเอง ใชหรือไม เท็จจริงประการใด ชวยบอกผมที บรรณานุกรม กัญญา ลีลาลัย. ประวัติศาสตรชนชาติไท. พิมพครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ: สถาบันวิถีทรรศน, 2550. คำ จองและ เรณู วิชาศิลป. “ประวัติศาสตรและเอกสารไทดำในเวียดนาม” ใน การศึกษาวัฒนธรรมชน ชาติไท.กรุงเทพฯ: สำนักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแหงชาติ, 2538. ทวี สวางปญญางกูร, “กวามโตเมือง.” ดำรงวิชาการ 9, 1 (มกราคม-มิถุนายน 2553): หนา 3-17. นิธิ เอียวศรีวงศ. ความไมไทยของคนไทย. กรุงเทพฯ: มติชน, 2559. บุญยงค เกศเทศ. “ไทเลย ไทหลม ไทดาน ลวนเปน “ไทดำ” “ไทลื้อ” สายหลวงพระบาง เชียงขวาง” ใน ถิ่นคนไท. มหาสารคาม: กากะเยีย, 2557. ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เลม 8. กรุงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวัติศาสตรกรม ศิลปากร, 2545. ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เลม 9. กรุงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร กรม ศิลปากร, 2545. 20 สุเทพ ไชยขันธุ, นิทานพญาแถน แกนตำนานอาเซียน (กรุงเทพฯ: ตถาคา พัลลิเคชั่น, 2557), หนา 57. 21 บุญยงค เกศเทศ, “ไทเลย ไทหลม ไทดาน ลวนเปน “ไทดำ” “ไทลื้อ” สายหลวงพระบาง เชียงขวาง” ใน ถิ่นคนไท (มหาสารคาม: กากะเยีย, 2557), หนา 137-139. 22 กัญญา ลีลาลัย, ประวัติศาสตรชนชาติไท, พิมพครั้งที่ 2 (กรุงเทพฯ: สถาบันวิถีทรรศน, 2550), หนา 307.

เมืองแถน-เดียนเบียนฟูและนานอยออยหนู : ถิ่นผูไท | จิรวัฒน ตั้งจิตรเจริญ 190 ปราณี วงษเทศ (แปล). หุบเขาและทุงราบ. กรุงเทพฯ: เจาพระยา, 2522. พิเชฐ สายพันธ. “เดียนเบียนฟู(เมืองแถง)ในประวัติศาสตรลายลักษณและประวัติศาสตรชาติพันธุกลุมไท ในเวียดนาม” ในเวียดนามหลากมิติ. กรุงเทพฯ: สถาบันเอเชียศึกษา จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย, 2552. ภัททิยา ยิมเรวัต. ประวัติศาสตรสิบสองจุไท. กรุงเทพฯ: สรางสรรค, 2544. ยุกติ มุกดาวิจิตร. ประวัติศาสตรไทดำ : รากเหงาวัฒนธรรม-สังคมไทยและเอเชียตะวันออกเฉียงใต. กรุงเทพฯ: สำนักงานศิลปวัฒนธรรมรวมสมัย กระทรวงวัฒนธรรม, 2557. ศรีศักร วัลลิโภดม, “ความเชื่อเรื่องแถนในไทยดำ : ศาสนาดั้งเดิมของคนไทย.” เมืองโบราณ 17, 3 (กรกฏาคม-กันยายน 2534): หนา 12-35. สุจิตต วงษเทศ และ ศรีศักร วัลลิโภดม. “คนไท-เมืองแถน ในภาคเหนือของเวียดนาม” ใน ไทยนอย ไทยใหญ ไทยสยาม. กรุงเทพฯ: มติชน, 2534. สุจิตต วงษเทศ(บรรณาธิการ). มหากาพยของอุษาคเนย ทาวฮุง ขุนเจือง วีรบุรุษสองฝงโขง ใน ทาวฮุง ขุนเจือง วีรบุรุษสองฝงโขง. กรุงเทพฯ: มติชน, 2538. สุทธิศักดิ์ ปาลโพธิ์ (แปล), บุกเบิกสยาม การสำรวจของพระวิภาคภูวดล (กรุงเทพฯ: ริเวอร บุคส, 2561), หนา 96-99. สุเทพ ไชยขันธุ. นิทานพญาแถน แกนตำนานอาเซียน. กรุงเทพฯ: ตถาคา พัลลิเคชั่น, 2557.ฃ สุภางค จันทวานิช และ วิมาลา ศิริพงษ. ระบบการเมืองการปกครองของชนชาติไท การประเมิน สถานภาพองคความรูเรื่องไทศึกษา. กรุงเทพฯ: สถาบันเอเชียศึกษา จุฬาลงกรณ มหาวิทยาลัย, 2542. สุมิตร ปติพัฒน บัณฑร ออนดา และ พูนสุข ธรรมาภิมุข.ลาวโซง : รายงานวิจัย. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร, 2521. สุรพล ดำริหกุล. ภูมิศาสตรกับการตั้งถิ่นฐานของมนุษยในดินแดนลานนา ใน ลานนา สิ่งแวดลอม สังคมและวัฒนธรรม. กรุงเทพฯ: โครงการสืบสานมรดกวัฒนธรรมไทย, 2542. เหงียนคักเวียน. เวียดนาม ประวัติศาสตรฉบับพิสดาร. กรุงเทพฯ: มูลนิธิโครงการตำราสังคมศาสตร และมนุษยศาสตร, 2545.

เมืองแถน-เดียนเบียนฟูและนานอยออยหนู : ถิ่นผูไท | จิรวัฒน ตั้งจิตรเจริญ 191

เคลื่อนยาย-ตั้งเมือง-สงสวย ภาพสะทอนเมืองกุฉินารายณในสมัยรัชกาลที่ 3 | พนมกร นวเสลา 192

เคลื่อนยาย-ตั้งเมือง-สงสวย ภาพสะทอนเมืองกุฉินารายณในสมัยรัชกาลที่ 3 | พนมกร นวเสลา 193 เคลื่อนยาย-ตั้งเมือง-สงสวย ภาพสะทอนเมืองกุฉินารายณในสมัยรัชกาลที่ 3 Migration, Settlement, and Tribute: Reflection of the City of Kuchinarai during the Reign of King Rama III พนมกร นวเสลา0 1 Panomkorn Nawasalao เบื้องหลังการเคลื่อนยายผูคนจากฝงตะวันออกแมน้ำโขงในสมัยรัชกาลที่ 3 ภายหลังจากสงครามระหวางราชสำนักสยามกับเจาอนุวงศกษัตริยลาวแหงกรุงเวียงจันทนชวง พ.ศ. 2369-2371 (ตนรัชกาลที่ 3 แหงกรุงรัตนโกสินทร) สิ้นสุดลง ฝายสยามสามารถปราบปรามลาวได อยางราบคาบ พรอมทั้งกวาดตอนผูคนและจากเมืองเวียงจันทนลงมาสูหัวเมืองในพื้นที่ภาคกลาง ไดแก ลพบุรี สระบุรี สุพรรณบุรี นครชัยศรีและบางสวนอยูที่เมืองพนัสนิคม1 2 อยางไรก็ตามในเวลาถัดมา ราชสำนักสยามยังตองทำศึกกับญวน ดังนั้น การกวาดตอนผูคนเขามาเปนไพรในพระราชอาณาเขตของ 1 ภัณฑารักษพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ พระนคร กรมศิลปากร, บัณฑิตสาขาวิชามนุษยวิทยา คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร 2 เจาพระยาทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค). พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ 3. พิมพครั้งที่ 7. (กรุงเทพฯ: โรงพิมพคุรุสภาลาดพราว, 2547), 39. ภาพที่1 สภาพอันรกรางของวัดวาอารามภายในเวียงจันทน ภาพลายเสนวาดโดย เดอ ลาปอรท เมื่อป ค.ศ. 1866 (พ.ศ. 2409) (ภาพจาก A Pictorial Journal on the Old Mekong Cambodia, Laos and Yunnan, 1998.) ที่มา https://www.silpa-mag.com/history/article_10322

เคลื่อนยาย-ตั้งเมือง-สงสวย ภาพสะทอนเมืองกุฉินารายณในสมัยรัชกาลที่ 3 | พนมกร นวเสลา 194 ราชสำนักสยามนั้นจึงเปนภารกิจสำคัญอยางหนึ่งที่ทางราชสำนักใหความสำคัญอยางยิ่ง เนื่องดวย ไพรเปนทั้งกำลังสำคัญในการทำสงคราม และกำลังการผลิตเสบียงอาหาร รวมถึงเปนผูรวบรวม ทรัพยากรในทองที่ เชน ผลเรว หรือของปาสงใหกับทางกรุงเทพฯ ในทางตรงกันขามหากปลอยให บานเมืองในพื้นที่ฝงตะวันออกของแมน้ำโขงตั้งตนเปนอิสระก็อาจเปนฐานกำลังใหกับฝายญวน ซึ่งจะ กลายเปนภัยสงครามตอราชสำนักสยามนั้นเอง นโยบายการใหความสำคัญตอไพรในหัวเมืองของสยาม ดังกลาวเห็นไดจาก ประการแรก การสงขาหลวงออกไปทำบัญชีไพรในหัวเมืองทางภาค ตะวันออกเฉียงเหนือของกรุงเทพฯ ในพงศาวดารหัวเมืองมณฑลอิสาน ของหมอมอมรวงษวิจิตร (ม.ร.ว. ปฐม คเนจร) กลาววาราว พ.ศ. 2367 รัชกาลที่ 3 โปรดเกลาฯ ใหขาหลวงออกไปสำรวจจำนวน ประชากรและตั้งกองสักเลกตามหัวเมืองบางแหง ไดแก กาฬสินธุ สุวรรณภูมิ รอยเอ็ด2 3 และในพระราช พงศาวดารกรุงรัตนโกสินทรรัชกาลที่ 3 ฉบับเจาพระยาทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค) กลาววา ขาหลวงไดออกไปชำระจำนวนประชากรในหัวเมือง 31 แหงของ ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ใน พ.ศ. 2380 (ในจำนวนนี้มีเมืองบาง แหงตั้งอยูทางทิศตะวันออกของแมน้ำโขงและเปนเมืองขึ้นสยาม เชน เมืองศรีทันดร เชียงแตง อัตปอ คำทองใหญ เปนตน)3 4 ประการที่สอง ราชสำนักสยามมีหมายรับสั่งใหสงกองทัพขึ้นไป กวาดตอนผูคนตามหัวเมืองฝงตะวันออกของแมน้ำโขง เชน ใน พ.ศ. 2383 ใหพระมหาสงครามขึ้นไปกวาดผูคนในเมือง เวียงจันทนที่ยังหลงเหลืออยู4 5 กับใหพระสุนทรราชวงศาเจาเมือง ยโสธรไปเกลี้ยกลอมและกวาดตอนผูคนตามบานเมืองทางฝง ตะวันออกของแมน้ำโขง 5 6 และใน พ.ศ. 2384 มีหมายสั่งใหเจา อุปราชเกณฑคนจากหัวเมืองทางอีสานขึ้นไปกวาดตอนผูคนทาง ฝงตะวันออกแมน้ำโขงอีกเชนกัน ขณะเดียวกันก็มีผูคนบางสวน อพยพขามแมน้ำโขงเขามาอยูอาศัยในพระราชอาณาเขตสยาม 3 กรมศิลปากร. ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนภิเษกเลม 9. (กรุงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวัติศาสตรกรม ศิลปากร, 2545), 317. 4 เจาพระยาทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค). พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ 3. พิมพครั้งที่ 7. (กรุงเทพฯ: โรงพิมพคุรุสภาลาดพราว, 2547), 70. 5 เรื่องเดียวกัน, 97. 6 แตในเอกสารพงศาวดารหัวเมืองมณฑลอิสาน ของหมอมอมรวงษวิจิตร (ม.ร.ว. ปฐม คเนจร) ไดระบุปไววาเหตุการณ นี้เกิดขึ้นในชวงป พ.ศ. 2373 ภาพที่2 เจาพระยาทิพากรวงศ มหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค) ผูมีบทบาทในการชำระ พระราชพงศาวดารสมัยรัตนโกสินทร

เคลื่อนยาย-ตั้งเมือง-สงสวย ภาพสะทอนเมืองกุฉินารายณในสมัยรัชกาลที่ 3 | พนมกร นวเสลา 195 การกวาดตอนผูจากฝงตะวันออกแมน้ำโขงคนมาหลายครั้งสงผลใหภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ของกรุงเทพฯ มีประชากรเพิ่มมากขึ้นจนชุมชนหลายแหงไดรับการแตงตั้งขึ้นเปนเมือง เชน บานหนองคายเปนเมืองหนองคาย บานภูเวียงเปนเมืองภูเวียง บานทุงแขยกเปนเมืองวัฒนานคร บานลางลายเปนเมืองเรณูนคร ซึ่งในจำนวนนี้รวมถึงบานกุฉินารายณไดรับการแตงตั้งเปนเมือง กุฉินารายณดวยเชนกัน6 7 ภาพที่3 ตำแหนงหัวเมืองลาวฝงตะวันออกของแมน้ำโขงและเมืองกุฉินารายณ (ปรับปรุงจาก Google Earth) เมืองวัง : หนึ่งในหัวเมืองลาวฝงตะวันออกแมน้ำโขงกับการเคลื่อนยายของผูคน เมืองวัง เปนหนึ่งในกลุมหัวเมืองทางฝงตะวันออกของแมน้ำโขง (ประกอบไปดวย เมืองพิณ เมืองตะโปน เมืองนอง เมืองมหาไชย เมืองพะลาน ฯลฯ) ที่ราชสำนักสยามมักจะสงกองทัพไปกวาดตอน ผูคนมาอยูทางฝงตะวันตกอยูบอยครั้ง แมกระทั่งในพงศาวดารยอเมืองเวียงจันทนก็ไดมีการกลาวถึงใน พ.ศ. 2384 มีการเกณฑกองทัพจากเมืองหนองคายขึ้นไปตีเมืองวัง และยิ่งโดยเฉพาะในพงศาวดาร หัวเมืองมณฑลอิสาน ของหมอมอมรวงษวิจิตร (ม.ร.ว. ปฐม คเนจร) เปนเอกสารที่ใหขอมูลเกี่ยวกับ กองทัพของฝายสยามขึ้นไปเกลี้ยกลอมหรือกวาดตอนผูคนเมืองวังและหัวเมืองอื่น ๆ อยูบอยครั้ง ไดแก พ.ศ. 2373 เกลี้ยกลอมพวกครัวเมืองพิณ เมืองนอง เมืองตะโปน (เซโปน) เมืองมหาไชย เมืองวัง 7 8 7 เจาพระยาทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค). พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ 3. พิมพครั้งที่ 7. (กรุงเทพฯ: โรงพิมพคุรุสภาลาดพราว, 2547), 149. 8 กรมศิลปากร.ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนภิเษกเลม 9. (กรุงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร กรม ศิลปากร, 2545), 322.

เคลื่อนยาย-ตั้งเมือง-สงสวย ภาพสะทอนเมืองกุฉินารายณในสมัยรัชกาลที่ 3 | พนมกร นวเสลา 196 พ.ศ. 2379 พระยามหาอำมาตย (ปอม) และพระมหาสงคราม ไดนำกองทัพไปปราบหัวเมืองลาวฝาย ตะวันออก โดยเฉพาะเมืองมหาไชย8 9 และ พ.ศ. 2386 ฝายสยามแตงกองทัพขึ้นไปลาดตระเวนและ เกลี้ยกลอมพวกขา ผูไท เมืองตะโปน (เซโปน) เมืองพิณ เมืองนอง เมืองวัง ไดผูคนมาเปนอันมาก การ เกลี้ยกลอมและการกวาดตอนผูคนโดยฝายสยามนั้นเมื่อมาอยูในพระราชอาณาเขต พระบาทสมเด็จ พระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ 3) ก็โปรดเกลาฯ ใหตั้งบานเรือนไดตามความสมัครใจ ดังนั้นกลุมคน บางกลุมจึงอพยพยายเขามาดวยความเต็มใจ เชน ครัวเมืองคำเกิด คำมวน ดังความในจดหมายเหตุ รัชกาลที่ 3 เรื่อง สำเนาทองตรา ถึงเมืองนครราชสีมา เมืองสกลนคร เมืองกาฬสินธุ... ฯลฯ9 10 วา “...เจาเมืองทาวเพียนายไพรครอบครัวภากันสามิภักดิ์ขามฟากของมา โดยดี ก็ใหจัดแจงครอบครัวใหตั้งบานเรือนอยูเปนที่ทางทำมาหากินใหเปน ปรกติพรอมมูลกัน พระยามหาอำมาตยกราบบังคมทูลพระกรุณาวาครัวเมืองคำ เกีดพันคน เมืองคำมวนสี่รอยคนเขากันพันสี่รอยคน จัดแจงใหตั้งอยูบานแซง กระดานแขวงเมืองกาฬสินธุ ที่บานแซงกระดานนั้นภูมีถานไรนามีนอย ครอบครัวเมืองคำเกีดคำมวนจะตั้งอยูบานแซงกระดานดวยกันทั้งสองเมืองที่ไร นาหาพอไม แลที่บานถาขอนยางริมน้ำประชีฟากคลองตวันออกแขวงเมือง กาฬสินธุที่ไรนามีมาก พอครอบครัวจะตั้งบานเมืองอยูไดอีกแหงหนึ่ง...”10 11 (สะกดขอความตามเอกสารตนฉบับที่พิมพในสมัยรัชกาลที่ 5) ในทางตรงกันขามสำหรับเมืองวัง ใน พ.ศ. 2384 ไดถูกฝายสยามเขาตีจนราษฎรในเมืองแตก กระจายแลว แมทัพนายกองจึงไดแตงใหคนไปเกลี้ยกลอมผูคนที่หลงเหลืออยูอพยพเขามา ดังความใน พงศาวดารหัวเมืองมณฑลอิสาน ของหมอมอมรวงษวิจิตร (ม.ร.ว. ปฐม คเนจร) ความวา “...พระมหาสงครามแลเจาอุปราชเวียงจันทน ยกกองทัพไปตีเมืองวัง แตก เจาเมือง อุปฮาด ราชวงษ ราชบุตร แลทาวเพี้ยราษฎรพาครอบครัวหนี กองทัพไทยระส่ำระสาย พระมหาสงครามไดจัดใหทาวสาย ทาวเพี้ยเมืองวัง ไป เกลี้ยกลอมไดครอบครัวราชวงษ (กอ) และทาวคองบุตรเจาเมือง ทาวตั้วบุตร 9 เรื่องเดียวกัน, 323. 10 เอกสารฉบับนี้ถูกคัดลอกซ้ำในสมัยรัชกาลที่ 5 เปนกระดาษฝรั่ง ตัวอักษรเปนอักษรไทยพิมพดีด มีใบปะหนาระบุวา สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงพบที่เมืองสกลนคร เมื่อครั้งตรวจราชการมณฑลอุดร 11 “เจาพระยาจักรีถึงเมืองนครราชสีมา เมืองสกลนคร เมืองกาฬสินธุ เรื่องทรงตั้งราชวงศเมืองสกลนครเปนพระยา ประเทศธานีและเรื่องครอบครัวเมืองคำเกิด คำมวน ซึ่งตั้งอยูที่บานแซงกระดาน”. หอสมุดแหงชาติ. กระดาษฝรั่ง. อักษรไทย. ภาษาไทย. ตัวพิมพดีด. จ.ศ. 1200 (พ.ศ. 2381). เลขที่ 10.

เคลื่อนยาย-ตั้งเมือง-สงสวย ภาพสะทอนเมืองกุฉินารายณในสมัยรัชกาลที่ 3 | พนมกร นวเสลา 197 อุปฮาดเมืองวังเขามามิภักดิ พาครัวขามมาฝงโขงตะวันตกจำนวน 3003 คน ตั้งอยู ณ บานกุดฉิมนารายณ แขวงเมืองกาฬสินธุ...”11 12 วาดวยการตั้งบานขึ้นเปนเมืองกุฉินารายณ คำวา “กุฉินารายณ” สมเด็จฯ เจาฟากรมพระยา นริศรานุวัดติวงศ ไดทรงวิเคราะหชื่อไวโดยแยกออกเปนสามคำ คือ “กุด” หมายถึงลำน้ำดวน แตคำวา “ฉิ” นั้นทรงไมมั่น พระทัยวาหมายถึงอะไร สวนคำนารายณนั้น ทรงดำริวาหมายถึง พระนารายณ ขอความดังกลาวนี้ปรากฏในลายพระหัตถลงวันที่ 11 มีนาคม พ.ศ. 2481 ถึงสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ 12 13 กระนั้นก็ตามในคำอธิบายของกรมศิลปากรไดกลาววา ที่มาของชื่อ “กุฉินารายณ” นั้นมาจากบริเวณที่ตั้งอำเภอนั้นมี หนองน้ำที่แยกออกมาจากหวยเรียกวากุด กับศาสนสถานกลาง หนองน้ำนั้นเรียกวา สิม และยังพบเทวรูปที่ทำดวยไมในหนองน้ำ แหงนั้น จึงเรียกบริเวณนั้นวา “กุดสิมนารายณ” แตดวยสำเนียง การพูดในระยะตอมาดังกลาวจึงเพี้ยนเปนคำวา “กุฉินารายณ” 13 14 และที่ตั้งแตเดิมของเมืองกุฉินารายณนั้นอยูที่บานกุดสิม14 15 การตั้งเมืองกุฉินารายณนั้นเกิดขึ้นในชวงสมัยรัชกาลที่ 3 ตามความในพระราชพงศาวดาร กรุงรัตนโกสินทรรัชกาลที่ 3 ฉบับเจาพระยาทิพากรวงษมหาโกษธิบดีไดกลาวไว ความตอนหนึ่งวา “...บานกุฉิมนารายนเปนเมืองกุฉิมนารายน 1...”15 16 และขอมูลชุดนี้ยังถูกกลาวถึงซ้ำในเอกสารระยะหลัง อาทิ ตำนานวัตถุสถานตาง ๆ ซึ่งพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัวทรงสถาปนา ขณะที่ใน 12 กรมศิลปากร. ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนภิเษกเลม 9. (กรุงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร กรม ศิลปากร, 2545), 325. 13 สมเด็จเจาฟากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ. สาสนสมเด็จ เลม 14. พิมพครั้งที่ 2. (กรุงเทพฯ: องคการคาคุรุสภา, 2513), 323. 14 กรมศิลปากร. ปกิณกศิลปวัฒนธรรม เลม 3. (กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, พิมพเผยแพรเนื่องในโอกาสถวายผาพระ กฐินพระราชทาน ณ วัดกลาง จังหวัดกาฬสินธุ 8 พฤศจิกายน พุทธศักราช 2540), 38-45. 15 ปจจุบันคือ บานคุมเกา ตำบลคุมเกา อำเภอเขาวง จังหวัดกาฬสินธุ 16 เจาพระยาทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค). พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ 3. พิมพครั้งที่ 7. (กรุงเทพฯ: โรงพิมพคุรุสภาลาดพราว, 2547), 149. ภาพที่3 สมเด็จฯ เจาฟากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ

เคลื่อนยาย-ตั้งเมือง-สงสวย ภาพสะทอนเมืองกุฉินารายณในสมัยรัชกาลที่ 3 | พนมกร นวเสลา 198 พงศาวดารหัวเมืองมณฑลอิสาน ของหมอมอมรวงษวิจิตร (ม.ร.ว. ปฐม คเนจร) ซึ่งเขียนขึ้นในชวงรัชกาล ที่ 5 ไดกลาวถึงการตั้งเมืองกุฉินารายณใน พ.ศ. 2388 มีรายละเอียดดังนี้ “...ใหราชวงษ (กอ) เมืองวังซึ่งตั้งอยูบานกุดฉิมนารายณ เปนพระธิเบศร วงษาเจาเมือง ใหทาวควงเปนอุปฮาด ทาวตั้วเปนราชวงษ ทาวเนตรบุตรพระ ธิเบศรวงษา (กอ) เปนราชบุตร ยกบานกุดฉิมนารายณ ซึ่งตั้งอยูริมโบสถ นารายณเกาขึ้นเปนเมืองกุดฉิมนารายณ...”16 17 อยางไรก็ตามในเอกสารจดหมายเหตุรัชกาลที่ 3 เรื่อง บัญชี เครื่องยศ พระราชทานเมือง ทาขอนยาง เมืองแซงบาดาล เมืองกุฉินารายณ ฯลฯ ไดใหรายละเอียดของการตั้งเมืองกุฉินารายณไว อยางละเอียด กลาวคือ ใน พ.ศ. 2386 พระมหาสงคราม อุปราชเมืองเวียงจันทน พญาประเทศธานีเจา เมืองสกลนคร พระไชยบุตรเมืองกาฬสินธุและอุปหาดเมืองมุกดาหารไดพาทาวเพี้ยนายกองที่ยายมาจาก หัวเมืองทางฝงตะวันออกของแมน้ำโขงมาเขาเฝาฯ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ 3) เพื่อขอใหตั้งบานขึ้นเปนเมือง ไดแก เมืองทาขอนยาง เมืองแซงบาดาล เมืองพันนา เมืองกุจสมาร เมือง หนองสูง และเมืองกุฉินารายณ ซึ่งรายละเอียดของเมืองกุฉินารายณ ปรากฏความดังนี้ “...บานกุจชินราย เปนเมือง กุจชิณราย ขอ ราชวํงเมืองวัง เปนพระธิเบดวํงษา เจาเมือง ทาวคองนอง เปน ทาวอุปหาด ทาวตอลาน เปนทาวราชวํง ทาวเนตลาน เปนทาวราชบุด � ขึ้นเมืองกาลสิน...” ในการนี้พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว โปรดเกลาฯ พระราชทานเครื่องยศใหแก เจาเมือง ทาวเพี้ยกรมการเมืองกุฉินารายณ ประกอบไปดวย พระธิเบตวงษาเจาเมืองรับพระราชทาน เงิน 1 ชั่ง 5 ตำลึง ถาดหมากเงินและคนโทเงิน 1 สำรับ สัปทนผาแพร 1 คัน เสื้อผา 1 สำรับ, ทาว อุปฮาด รับพระราชทานเงิน 1 ชั่ง เสื้อผา 1 สำรับ, ทาวราชวงษ รับพระราชทานเงิน 15 ตำลึง กับเสื้อผา 1 สำรับ และทาวราชบุตร รับพระราชทานเงินตรา 10 ตำลึงกับเสื้อผา 1 สำรับ17 18 จากขอความในขางตน กลาวไดวา เมืองกุฉินารายณแตเดิมคงมีชุมชนอยูมากอน ครั้นเมื่อมีประชากรเพิ่มมากขึ้น จึงไดมีการขอ พระราชทานตั้งบานขึ้นเปนเมือง ผูนำกลุมนั้นมีตำแหนงเดิมเปนถึง “ราชวงษ” ของเมืองวัง ยิ่งไปกวา 17 กรมศิลปากร. ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนภิเษกเลม 9. (กรุงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร กรม ศิลปากร, 2545), 326. 18 “บัญชี เครื่องยศพระราชทานเมืองทาขอนยาง เมืองแซงบาดาล เมืองกุจชินราย เมืองพันนา เมืองกุจสมาร เมือง หนองสูง”.หอสมุดแหงชาติ. สมุดไทย. อักษรไทย. ภาษาไทย. เสนดินสอสีขาว. จ.ศ. 1205 (พ.ศ. 2386). เลขที่ 21.

เคลื่อนยาย-ตั้งเมือง-สงสวย ภาพสะทอนเมืองกุฉินารายณในสมัยรัชกาลที่ 3 | พนมกร นวเสลา 199 นั้นยังพบวา กลุมคนที่เคลื่อนยายมาจากเมืองวังนั้น มิไดมีแคที่เมืองกุฉินารายณเทานั้น แตยังพบในเมือง อื่น อาทิที่บานปทิวพันนา 18 19 (ตอมาไดรับการตั้งเปนเมืองพันนา) มีทาวโรงกลางเมืองวัง ไดรับ พระราชทานนามเจาเมืองวาพระเสนาณรงค ขึ้นกับเมืองสกลนคร, หมื่นเดชอุดม ซึ่งไดพาครอบครัวจาก บานนายมแขวงเมืองวังมาอยูบานภูแลนชาง ตอมาไดรับพระราชทานตั้งเปนพระพิไชยอุดมเดช เจาเมือง และบานภูแลนชางไดเลื่อนขึ้นเปนเมืองภูแลนชาง19 20, ทาวสายนายครัว เมืองวัง ไดตั้งบานอยูที่ปงหวาย ธาตุพนม20 21 เปนตน ทั้งนี้ไมปรากฏหลักฐานถึงเจาเมืองเดิมกับอุปราชของเมืองวังจะเคลื่อนยายมาดวย หรือไม แตอยางนอย สะทอนวามีคนหลายกลุมจากเมืองวังที่เขามาอยูในพระราชอาณาเขตสยามในสมัย รัชกาลที่ 3 และบางทองที่ไดรับการแตงตั้งเปนเจาเมืองอีกตางหาก การดำรงชีพของราษฎรเมืองกุฉินารายณและการสงสวย ภายหลังจากการตั้งเมืองกุฉินารายณขึ้น ในระยะแรกนั้นอาจกลาวไดวา ยังไมมีความมั่นคง ทางอาหารที่เพียงพอ ดังปรากฏในจดหมายเหตุวา ใน พ.ศ. 2386 พญาไชยสุนทรเจาเมืองกาฬสินธุ ได แจกจายขาวใหแกครอบครัวเมืองวังที่อาศัยอยูที่เมืองกุฉินารายณ ความวา “...ขาพเจาพรอมกันจัดแจงเอาขาวขึ้นใสฉางไดขาว 5800 ถัง ได แจกจายเลี้ยงครอบครัวเมืองคำ เกิษ มวน� ที่ออกมาใหมและครอบครัวเมืองวังที่ ออกมาตั้งอยู ณ บานกุดฉิมณรายแขวงเมืองกาลสิน...”21 22 ในปเดียวกันนี้เจาอุปราชเมืองนครพนมไดมีหนังสือราชการมายังพญาขัติยวงศา เจาเมือง รอยเอ็ดวาใหจัดขึ้นไปแจกจายใหกับราษฎรเมืองกุจฉินารายณ ซึ่งทางพญาขัติยวงศาก็ไดจัดขาวขึ้นไปสง ที่เมืองกุจฉินารายณเปนจำนวน 1,000 ถัง ดังความในจดหมายเหตุ ความวา “...พระมหาสงครามเจาอุปราชผูมารักษาราชการอยู ณ เมืองนครพนม มีหนังสือมาถึงขาพระพุทธเจาใจความวา ใหขาพระพุทธเจาและกรมการ จัดแจง 19 ใน พงศาวดารกรุงรัตนโกสินทรรัชกาลที่ 3 ฉบับเจาพระยาทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค) ระบุวา บานประ ขวาพงา ขึ้นกับเมืองสกลนคร 20 กรมศิลปากร. ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนภิเษกเลม 9. (กรุงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร กรม ศิลปากร, 2545), 325. 21 เจาพระยาทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค). พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ 3. พิมพครั้งที่ 7. (กรุงเทพฯ: โรงพิมพคุรุสภาลาดพราว, 2547), 115. 22 “ ใบบอก พระยาไชยสุนทร เมืองกาฬสินธุใหทาวสมพมิต พระพล ทาวเพี้ย นำผลเรวสวยลงมาทูลเกลาถวาย”. หอสมุดแหงชาติ. กระดาษเพลา. อักษรไทย ภาษาไทย. เสนดินสอ. จ.ศ. 1205 (พ.ศ. 2386). เลขที่ 119.

เคลื่อนยาย-ตั้งเมือง-สงสวย ภาพสะทอนเมืองกุฉินารายณในสมัยรัชกาลที่ 3 | พนมกร นวเสลา 200 ขาวขึ้นไปแจกจายเลี้ยงครอบครัว ณ ปารุกษกวางเมืองกุษฉิมณราย ขาพระพุทธเจาและกรมการพรอมกันจัดแจงไดขาวพันถัง...”22 23 และในปตอมา (พ.ศ. 2387) พญาไชยสุนทร เจาเมืองกาฬสินธุยังไดแจกจายขาวใหแกราษฎร ในเมืองกุฉินารายณอีก ดังความในจดหมายเหตุวา “...ขาพเจาไดเรงขาวขึ้นใสฉางไวไดขาว 6000 ถัง ไดจายเลี้ยงครอบครัว เมืองวังซึ่งตังอยู ณ บานกุษฉีมณราย 2000 ถัง...”23 24 สาเหตุที่ตองมีการนำขาวจากหัวเมืองอื่นไปแจกจายใหแกราษฎรในเมืองกุฉินารายณนั้น ใน จดหมายเหตุไดแจงวาเปนเพราะฝนทิ้งชวง เกิดภัยแลงทำใหการปลูกขาวของเมืองกุฉินารายณไม สามารถไดผลผลิตที่เพียงพอตอการเลี้ยงประชากรที่อาศัยอยูในเมือง ประการหนึ่งนาสังเกตวาใน จดหมายเหตุฉบับที่ 109 ไดกลาวถึงสภาพของเมืองกุฉินารายณวามีสภาพเปน “ปา” ที่มีพื้นที่กวางขวาง สะทอนใหเห็นวาพื้นที่ทำนายังไมกวางขวางถึงกับขนาดเปนทุงกวาง ทั้งนี้อาจเปนเพราะ ประการแรก ชวงเวลา พ.ศ. 2386-2387 ยังเปนชวงที่ราษฎรจากเมืองวังพึ่งเขามาตั้งถิ่นที่อยู อาศัยในเมืองกุฉินารายณ จำนวนประชากรเพิ่มขึ้นอยางรวดเร็วแตการเก็บเกี่ยวผลผลิตกลับไมไดมาก พอ ประกอบกับสภาพภูมิอากาศชวงเวลาดังกลาวเกิดภาวะภัยแลง ประการที่สอง กลุมราษฎรที่มาจากเมืองวังนั้นอาจมีวิถีการทำนาที่ตางจากคนพื้นถิ่นที่อาศัย อยูบานกุฉินารายณมาแตเดิม กลาวคือ ในจดหมายเหตุกลาวถึงการทำนาของราษฎรเมืองกุฉินารายณวา เปนการทำนา “แบบนาที่ลุม”ดังความที่วา “...บานกุษฉิมณราย แขวงเมืองกาลสิน นั้นไดทอดกลาทำนาน้ำฝนตน ขาว ตน กลาง� ปดี ปลายปแลงแหง น้ำฝนแตเดือน 10 ขางขึ้น ฝนไมตก เม็ดขาว เสียไปสวนหนึ่งไดสวนหนึ่ง...” และเทาที่ตรวจสอบเอกสารจดหมายเหตุในสมัย รัชกาลที่ 3 ไมพบขอมูลที่กลาวถึงความ เปนอยูของคนเมืองวัง กอนยายมาอยูบานกุฉินารายณมีสภาพชีวิตวัฒนธรรมเปนเชนไร แตพบเอกสาร จดหมายเหตุในสมัยรัชกาลที่ 5 เปนรายงานของหลวงมลโยธานุโยค ขาหลวงเมืองวังคำที่ราชสำนักสยาม 23 “ใบบอก พระยาขัติยวงษาเมืองรอยเอ็ด สงผลเรวสวยลงมาทูลเกลาถวายและไดเอาเงินซื้อขาวขึ้นฉางเมืองรอยเอ็ด เมืองกาฬสินธุ เมืองนครพนม ไวสำหรับแจกจายแกพวกครอบครัวที่อดอยาก”. หอสมุดแหงชาติ. กระดาษเพลา. อักษรไทย. ภาษาไทย. เสนดินสอ. จ.ศ.1205 (พ.ศ. 2386). เลขที่ 109. 24 “คัดลอก พระยาไชยสุนทร เมืองกาฬสินธุ รายการเรื่องน้ำฝน ตนขาวและสงสวยเรวน้ำรัก”. หอสมุดแหงชาติ. สมุด ไทย. อักษรไทย. ภาษาไทย. เสนดินสอสีขาว. จ.ศ. 1206 (พ.ศ. 2387). เลขที่ 195.

เคลื่อนยาย-ตั้งเมือง-สงสวย ภาพสะทอนเมืองกุฉินารายณในสมัยรัชกาลที่ 3 | พนมกร นวเสลา 201 แตงตั้งใหไปจัดการราชการในพื้นที่หัวเมืองลาวตะวันออก ไดถวายรายงานราชการเกี่ยวกับเมืองวังคำ วังมล ผาบัง เชียงรม สุพรรณอางทองคำ ลงวันที่ 30 กรกฎาคม ร.ศ. 111 (พ.ศ.2435) เรียกราษฎรใน พื้นที่นั้นวาเปนคน “ขา”และ “ภูไทย” ตองทำหนาที่เสียสวยและจัดขาวเสบียงอาหารขึ้นไปสงตามดาน รักษาที่ติดกับดินแดนญวน ดังความตอนหนึ่งวา “...ตั้งแตโปรดเกลาฯ ใหขาพระพุทธเจาขึ้นไปรักษาราชการที่เมืองวังคำ ครั้นถึง ระดูแลงไดแตงใหกรมการเก็บเงินสวยราษฎรคนภูไทยแลฃา เมือง วังคำ วังมล� เมือง เชียงรม ผาบัง � เมืองสุพรรณอางทองเปนเงินสวยคนละสลึง...” ทั้งนี้ในรายงานฉบับนี้มิไดกลาวเพียงแคการจัดราชการในพื้นที่หัวเมืองลาวตะวันออกเทานั้น แตยังบันทึกเกี่ยวกับสภาพภูมิศาสตร-ภูมิอากาศ วิถีชีวิตของคนในพื้นที่ทั้งการตั้งบานเรือน ความเชื่อ ระบบการแลกเปลี่ยน (คาขาย) รวมไปถึงการทำเกษตรกรรม (เพาะปลูก) ที่ปลูก “ขาวไรเปนหลัก” หรือ นาที่สูง ดังความตอนหนึ่งวา “...ดวยคนในประเทศเหลานี้หามีนาทำไม ปลูกแตขาวไรอยางเดียวถาตั้ง บานเรือนอยูตำบลใดก็ฟนไรปลูกขาวอยูใกลไรตำบลนั้น ถึงปที่ ๒ ๓ � ก็ฟนไรหาง ภาพที่4 แผนที่ดาวเทียมตำแหนงเมืองกุฉินารายณ (เกา) ที่ อ.เขาวง แสดงใหเห็นถึงภูมิศาสตรของเมืองกุฉินารายณวาเปนที่ราบ มีลำน้ำหลายสายไหลผาน

เคลื่อนยาย-ตั้งเมือง-สงสวย ภาพสะทอนเมืองกุฉินารายณในสมัยรัชกาลที่ 3 | พนมกร นวเสลา 202 บานออกไปทุกป ดวยที่ไรเกานั้นปลูกขาวไดแตปเดียวจะทำซ้ำลงอีกไมไดรวง ขาวเล็กหามีเมล็ดไม ครั้นถึง ๕ ๖ � ปก็ฟนไรหางออกไปจากบานทาง ๑ ๒� วันบาง ครั้งเห็นวาไรหางบานจะไปมาเปนการลำบากก็ทิ้งบานเรือนเกานั้นเสีย พากัออก ไปถากถางปาดงตั้งบานเรือนขึ้นใหมที่ใกลไร ที่พนบานออกไปก็เปนดงทั้งสิ้น...” 25 ดังนั้น จะเห็นไดวาดวยปจจัยทางดานภูมิศาสตรนั้นทำใหเกิดความแตกตางของการทำนา ระหวางเมืองกุฉินารายณ ซึ่งมีพื้นที่ราบสามารถทำนาดำ ในขณะที่เมืองวังมีลักษณะภูมิประเทศเปน ภูเขามีที่ราบนอย การปลูกขาวจึงเปนลักษณะของไรเลื่อนลอย และพื้นที่เพาะปลูกไมคงที่ชุมชนจะ เคลื่อนยายไปตามแหลงเพาะปลูกในแตละชวงเวลา อยางไรก็ตามสันนิษฐานไดวาเมืองผูคนจากเมืองวัง เคลื่อนยายมาอยูบานกุฉินารายณ (รวมถึงที่อื่น ๆ) ก็คงมีการ “ปรับตัว” ใหเขากับสภาพแวดลอมจน สามารถปลูกขาวนาดำไดและไมปรากฏวาตองมีการสงขาวขึ้นไปบรรเทาความขาดแคลนอาหารของคน ในพื้นที่อีก ในชวงปลายรัชกาลที่ 3 เมืองกุฉินารายณก็เปนหนึ่งในหัวเมืองที่สงสวยผลเรวใหกับทาง กรุงเทพฯ ใน พ.ศ. 2389 เมืองกุฉินารายณสงสวยผลเรวจำนวน 29 หาบ25 26, พ.ศ. 2390 สงผลเรว จำนวน 29 หาบ 46 ชั่ง26 27 และใน พ.ศ. 2391 จำนวนราษฎรใน “เมืองกุษฉินารายณ”บางสวนถูกเจา เมืองมุกดาหารกวาดตอนไป ทำใหไมสามารถเก็บสวยไดครบ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ 3) จึงโปรดเกลาฯ ให เจาเมืองมุกดาหารคืนราษฎรกลับมาอยูที่เมืองกุฉินารายณตามเดิม ดัง ความวา “...พวกแสนคำ บาวเมืองกุฉินาราย เมืองมุกดาหารชักเอาไปมีทาวเพี้ย ฉกรรจสำมะโนครัว แปดสิบแปดคน โปรดเกลาโปรดกระหมอมวาใหเจาเมือง กรมการเมืองมุกดาหารสงคืนมาใหครบเมืองกุษฉินารายตามเดิมนั้น ไดสงคืนมา ใหแลว... ”27 28 25 หอจดหมายเหตุแหงชาติ. ร.5 ม.59/14. เอกสารกรมราชเลขาธิการ กระทรวงมหาดไทย. เรื่อง หลวงมลโยธานุ โยคเกณฑขาคนภูไทยเมืองวังคำ สั่งเสบียงกองดานทางลาวพวน และเรื่องเก็บเงินคาราชการ (30 ก.ค.111 -4 พ.ย. 112). 26 “ใบบอก หลวงมหาดไทย กรมการเมืองสระบุรีบอกสวยผลเรวเมืองกาฬสินธุ”. หอสมุดแหงชาติ. กระดาษเพลา. อักษรไทย. ภาษาไทย. เสนดินสอ. จ.ศ. 1208 (พ.ศ. 2389). เลขที่ 102. 27 “ใบบอกพระยาสระบุรีเมืองสระบุรี บอกสงผลเรวสวยเมืองกาฬสินธุ”. หอสมุดแหงชาติ. กระดาษเพลา. อักษรไทย. ภาษาไทย. เสนดินสอ.จ.ศ. 1209 (พ.ศ.2390). เลขที่ 73. 28 “ใบบอก พระอุปฮาด ผูวาราชการเมืองกาฬสินธุถึงนายเวร ณ ศาลาลูกขุนวาไดใหพระวรจักรทาวแสนเพี้ยคุมผลเรว และน้ำรักสวยหัวเมืองตาง ๆ ลงมาถวาย”. หอสมุดแหงชาติ. กระดาษเพลา. อักษรไทย. ภาษาไทย. เสนดินสอ.จ.ศ. 1210 (พ.ศ.2391). เลขที่ 118.

เคลื่อนยาย-ตั้งเมือง-สงสวย ภาพสะทอนเมืองกุฉินารายณในสมัยรัชกาลที่ 3 | พนมกร นวเสลา 203 เมืองกุฉินารายณ ภาพสะทอนระบบตางตอบแทนกับราชสำนักสยาม เมืองกุฉินารายณ เปนหนึ่งในเมืองที่สะทอนใหเห็นถึงการเคลื่อนยายของผูคนจากหัวเมืองลาว ฝงตะวันออกของแมน้ำโขง มาสูชุมชนทางดานฝงตะวันตกของแมน้ำโขง และกลุมคนที่เคลื่อนยายเขามา มิไดมีสถานภาพแคพลเมืองชั้นรองเทานั้น แตหากยังสามารถตั้งตัวเองใหมีอำนาจปกครองชุมชนได เห็นไดจากการไดรับพระราชทานขึ้นเปนเจาเมืองและเลื่อนฐานะหนวยทางการเมืองจากระดับ “ชุมชน หมูบาน” เปนระดับ “เมือง” ทั้งนี้การที่ราชสำนักสยามใหอำนาจแกผูนำทองถิ่นก็สะทอนถึง “ระบบตางตอบแทน” (reciprocity) โดยสามารถเกณฑไพรเปนแรงงานเก็บสวย-ทำราชการบานเมือง หรือทหารในยาม สงคราม เปนการเสริมความมั่นคงใหกับราชสำนักยิ่งขึ้น ขณะที่ผูนำทองถิ่นเมื่อไดรับพระราชทานแตงตั้ง เปนเจาเมืองแลวก็มีอำนาจที่ปกครองรักษาราษฎรในกลุมของตนเอง และสามารถตอรองกับกลุมอำนาจ จากเมืองอื่นไดในกรณีที่กลุมของตนเองคุกคาม ดังกรณีเจาเมืองมุกดาหารไดแยงชิงเอาราษฎรจากเมือง กุฉินารายณไปเปนตน ความสัมพันธดังกลาวนี้พบเห็นไดทั่วไปกับชุมชนบานเมืองที่ตั้งขึ้นใหมในสมัย รัชกาลที่ 3 เชน เมืองทาขอนยาง เมืองแซงบาดาล เมืองพันนา เมืองหนองสูง ฯลฯ แตหัวเมืองเหลานี้ เองก็ตองอยูในอำนาจของหัวเมืองใหญอีกชั้นหนึ่ง อาทิ กาฬสินธุ สกลนคร มุกดาหาร เปนตน ภาพที่ 5 ผลเรว สวยที่เมืองกุฉินารายณตองสง ใหกับทางราชสำนักกรุงเทพ ที่มา : ฐานขอมูลเภสัชเครื่องยาสมุนไพรไทย คณะเภสัชศาสตร มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี, เรว, เขาถึงเมื่อ 6 ตุลาคม 2564, เขาถึงไดจาก http://www.thaicrudedrug.com/main.php ?action=viewpage&pid=117

เคลื่อนยาย-ตั้งเมือง-สงสวย ภาพสะทอนเมืองกุฉินารายณในสมัยรัชกาลที่ 3 | พนมกร นวเสลา 204 บรรณานุกรม เอกสารที่ยังไมตีพิมพ หอสมุดแหงชาติ. “เจาพระยาจักรีถึงเมืองนครราชสีมา เมืองสกลนคร เมืองกาฬสินธุ เรื่องทรงตั้ง ราชวงศเมืองสกลนครเปนพระยาประเทศธานีและเรื่องครอบครัวเมืองคำเกิด คำมวน ซึ่ง ตั้งอยูที่บานแซงกระดาน”. กระดาษฝรั่ง. อักษรไทย. ภาษาไทย. ตัวพิมพดีด. จ.ศ. 1200 (พ.ศ. 2381). เลขที่ 10. . “บัญชี เครื่องยศพระราชทานเมืองทาขอนยาง เมืองแซงบาดาล เมืองกุจชินราย เมือง พันนา เมืองกุจสมาร เมืองหนองสูง”. สมุดไทย. อักษรไทย. ภาษาไทย. เสนดินสอสี ขาว. จ.ศ. 1205 (พ.ศ. 2386). เลขที่ 21. . “ ใบบอก พระยาไชยสุนทร เมืองกาฬสินธุใหทาวสมพมิต พระพล ทาวเพี้ย นำผลเรว สวยลงมาทูลเกลาถวาย”. กระดาษเพลา. อักษรไทย ภาษาไทย. เสนดินสอ. จ.ศ. 1205 (พ.ศ. 2386). เลขที่ 119. . “ใบบอก พระยาขัติยวงษาเมืองรอยเอ็ด สงผลเรวสวยลงมาทูลเกลาถวายและไดเอา เงินซื้อขาวขึ้น ฉางเมืองรอยเอ็ด เมืองกาฬสินธุ เมืองนครพนม ไวสำหรับแจกจายแกพวก ครอบครัวที่อดอยาก”. กระดาษเพลา. อักษรไทย. ภาษาไทย. เสนดินสอ. จ.ศ.1205 (พ.ศ. 2386). เลขที่ 109. . “คัดบอก พระยาไชยสุนทร เมืองกาฬสินธุ รายการเรื่องน้ำฝน ตนขาวและสงสวยเรว น้ำรัก”. สมุดไทย. อักษรไทย. ภาษาไทย. เสนดินสอสีขาว. จ.ศ. 1206 (พ.ศ. 2387). เลขที่ 195. . “ใบบอก หลวงมหาดไทย กรมการเมืองสระบุรีบอกสวยผลเรวเมืองกาฬสินธุ”. กระดาษเพลา. อักษรไทย. ภาษาไทย. เสนดินสอ. จ.ศ. 1208 (พ.ศ. 2389). เลขที่ 102. . “ใบบอกพระยาสระบุรีเมืองสระบุรี บอกสงผลเรวสวยเมืองกาฬสินธุ”. กระดาษเพลา. อักษรไทย. ภาษาไทย. เสนดินสอ.จ.ศ. 1209 (พ.ศ.2390). เลขที่ 73.

เคลื่อนยาย-ตั้งเมือง-สงสวย ภาพสะทอนเมืองกุฉินารายณในสมัยรัชกาลที่ 3 | พนมกร นวเสลา 205 . “ใบบอก พระอุปฮาด ผูวาราชการเมืองกาฬสินธุถึงนายเวร ณ ศาลาลูกขุนวาไดให พระวรจักรทาว แสนเพี้ยคุมผลเรวและน้ำรักสวยหัวเมืองตาง ๆ ลงมาถวาย”. กระดาษ เพลา. อักษรไทย. ภาษาไทย. เสนดินสอ.จ.ศ. 1210 (พ.ศ.2391). เลขที่ 118. หอจดหมายเหตุแหงชาติ. เอกสารกรมราชเลขาธิการ กระทรวงมหาดไทย. ร.5 ม.59/14. เรื่อง หลวงมล โยธานุโยคเกณฑขาคนภูไทยเมืองวังคำ สั่งเสบียงกองดานทางลาวพวน และเรื่องเก็บเงินคา ราชการ ( 30 ก.ค. 111 -4 พ.ย. 112). เอกสารตีพิมพ กรมศิลปากร. ปกิณกศิลปวัฒนธรรม เลม 3. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, (พิมพเผยแพรเนื่องในโอกาส ถวายผาพระกฐินพระราชทาน ณ วัดกลาง จังหวัดกาฬสินธุ 8 พฤศจิการยน พุทธศักราช 2540). . ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนภิเษกเลม 9. กรุงเทพฯ : กองวรรณกรรมและ ประวัติศาสตร กรมศิลปากร, 2545. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค), เจาพระยา. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ 3. พิมพครั้งที่ 7. กรุงเทพฯ : โรงพิมพคุรุสภาลาดพราว, 2547. นริศรานุวัดติวงศ, สมเด็จเจาฟากรมพระยา. สาสนสมเด็จ เลม 14. พิมพครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ : องคการ คาคุรุสภา, 2513.

เครื่องยศของอาญาสี่ : หลักฐานความสัมพันธระหวางกรุงเทพฯกับเมืองกุฉินารายณ | ปกรณ ปุกหุต และรัฐศาสตร บาทชารี 206 กรุงเทพฯ กุฉินารายณ

เครื่องยศของอาญาสี่ : หลักฐานความสัมพันธระหวางกรุงเทพฯกับเมืองกุฉินารายณ | ปกรณ ปุกหุต และรัฐศาสตร บาทชารี 207 เครื่องยศของอาญาสี่ : หลักฐานความสัมพันธระหวางกรุงเทพฯกับเมืองกุฉินารายณ Royal Insignia of the Ayasee Group (Traditional Nobles) : the Evidence of a Relationship between Bangkok and Kuchinarai ปกรณ ปุกหุต0 1 และรัฐศาสตร บาทชารี1 2 Pakorn Pukkahuta, and Rattasat Bathcharee. บทนำ เมืองกุฉินารายณ ตั้งขึ้นเมื่อป พ.ศ. 2388 โดยพลเมืองเปนชาวผูไท เมืองวัง ซึ่งพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ 3 โปรดเกลาฯ ใหกองทัพไปเกลี้ยกลอมประชาชนใน หัวเมืองลาวฝงซายแมน้ำโขง มาตั้งหลักแหลงในพื้นที่ภาคอีสาน หรือฝงขวาแมน้ำโขง ในชวง พ.ศ. 2387 โดยมีราชวงศ (กอ) เมืองวังเปนหัวหนาอพยพไพรพลมาสวามิภักดิ์ จำนวน 852 คน2 3 ซึ่งเปนผลจากการ ที่พระมหาสงคราม และเจาอุปราชเวียงจันทน ยกกองทัพไปตีเมืองวังแตก เจาเมือง และกรมการเมือง นำราษฎรหนีภัย พระมหาสงครามไดจัดใหทาวสาย ทาวเพี้ย เมืองวัง ไปเกลี้ยกลอมครอบครัวของ ราชวงศ (กอ) และทาวคองบุตรเจาเมือง ทาวตั้ว บุตรอุปฮาด เขาสวามิภักดิ์ โดยระบุจำนวนพลเมืองที่ อพยพขามฝงโขงมามีถึง 3,003 คน มาตั้งอยู ณ บานกุดฉิมนารายณ แขวงเมืองกาฬสินธุ3 4 ในการตั้งเมืองกุฉินารายณ4 5 ราชสำนักสยามไดพระราชทานเครื่องยศแกเจาเมือง และกรมการ เมือง ซึ่งนับเปนเกียรติศักดิ์ที่ทางกรุงเทพฯ ใชในฐานะเครื่องผูกใจในความสัมพันธและจงรักภักดีตอ ศูนยกลางอำนาจตามคติรัฐจารีต ซึ่งขอมูลเหลานี้มีปรากฏอยูหากแตอาจยังไมไดรับการเผยแพร เทาที่ควร เปนเหตุใหคณะผูเขียนตองการนำเสนอเพื่อความสมบูรณในการศึกษาประวัติศาสตรทองถิ่น ของจังหวัดกาฬสินธุ แตเนื่องจากมีขอจำกัดในการเขาถึงหลักฐานชั้นตน ทั้งเอกสารและพยานวัตถุ จึงเนนการนำเสนอจากหลักฐานชั้นรอง ในประเด็นปญหาวา เครื่องยศที่เหลาอาญาสี่ ไดรับพระราชทาน มีความสำคัญอยางไรในบริบทการตั้งเมือง และเครื่องยศเหลานั้นมีลักษณะเชนไร 1 เลขานุการ คณะกรรมการพิพิธภัณฑวัดมณีวนาราม จังหวัดอุบลราชธานี และเจาหนาที่พิพิธภัณฑวัด มณีวนาราม 2 เจาหนาที่งานในพระองคระดับ 2 แผนกบูรณะราชภัณฑ กองศิลปกรรม กรมสนับสนุน สำนักพระราชวัง 3 ธวัช ปุณโณทก, “กุฉินารายณ, เมือง : ประวัติศาสตร,” ใน สารานุกรมวัฒนธรรมไทย ภาคอีสาน เลม 1, (กรุงเทพฯ : มูลนิธิสารานุกรมวัฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณิชย, 2542), หนา 253. 4 อมรวงศวิจิตร, หมอม (ม.ว. ปฐม คเนจร), “พงศาวดารหัวเมืองมณฑลอีสาน,” ใน ประชุมพงศาวดาร เลม 3 (ประชุมพงศาวดารภาค 3 และภาค 4 ตอนตน), (กรุงเทพฯ : โรงพิมพคุรุสภา, 2506), หนา 246. 5 ในบทความนี้ ใชทั้ง “กุฉินารายณ” และ “กุดฉิมนารายณ”

เครื่องยศของอาญาสี่ : หลักฐานความสัมพันธระหวางกรุงเทพฯกับเมืองกุฉินารายณ | ปกรณ ปุกหุต และรัฐศาสตร บาทชารี 208 ความสำคัญของอาญาสี่ “... การปกครองในแบบพอเมืองปกครองลูกหลานเหลนในทำนองเครือญาติครั้งกรุงศรีอยุธยา ในแผนดินสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ คลายกับเจาผูครองนครหรือเจาเมืองในภาคพายัพและหัวเมือง ภาคอีสานโบราณ นับวาเปนการเหมาะสมที่จะตั้งบรรดาบุตรหลานเหลนใหมีตำแหนงหนาที่เพื่อความ เปนลำดับการปกครองขึ้นตอ ๆ กัน เพราะการปกครองอยางนั้นเสมือนบุคคลในครอบครัวเรือนเดียวกัน ไดแบงแยกการปกครองตามแขนงสายโลหิตถือเอาความที่แขงขันกระทำชอบดวยการเลื่อนยศศักดิ์ เพราะเหตุที่ไดเปนญาติกันเสียแลว ถาไมมีทำเนียบยศศักดิ์ ก็ไมมีสิ่งใดจะแขงความดีและอาจจะไมได เลื่อนตำแหนง ผูเปนหลานเมืองที่ทำความดีขามหนาตาผูเปนลูกเจาเมือง แตไมสามารถเทาหลานเมือง ได ฉะนั้น ยศศักดิ์จึงนับวาสำคัญมากในลักษณะการปกครองสมัยนั้น...”5 6 คำกลาวขางตนของ เติม วิภาคยพจนกิจ ไดแสดงถึงความสำคัญในระบบเครือญาติ ซึ่งเปนหนึ่งเดียวกับระบบอาญาสี่ หรือ กลุมผูปกครองบริหารเมืองเมืองนั้น ๆ ที่เชื่อกันวา “...เปนธรรมเนียมอยางหนึ่งมาแตครั้งหลวงพระบาง เวียงจันทน เปนราชธานี...”6 7 อันเปนระบบที่ใชกันมานาน7 8 ตำแหนงกรมการทั้งสี่ตำแหนงนี้ มาจากการ นำเสนอของหัวเมือง ถาพระมหากษัตริยโปรดพระราชทานตามคำขอ ก็จะไดรับพระราชทานสัญญาบัตร พรอมเครื่องยศตาง ๆ สำหรับตำแหนงหนาที่ดังกลาว ประมวลไดดังนี้ ตารางที่ 1 ตำแหนง และหนาที่ อาญาสี่8 9 ตำแหนง อำนาจหนาที่ เจาเมือง - ผูมีอำนาจสิทธิ์ขาดในการสั่งการบริหารบานเมือง และบังคับบัญชากรมการ เมือง และกิจการทุกขสุขในเมืองที่ตนปกครอง - ไมมีอำนาจในการประหารชีวิต และการแตงตั้งถอดถอนกรมการเมืองระดับ อาญาสี่ ตองไดรับอนุญาตจากเมืองใหญที่ตนสังกัด หรือพระเจาแผนดิน อุปฮาด - ศัพทแปลวา ผูไดรับอำนาจสมบัติกึ่งหนึ่ง คือ อุปราช 6 เติม วิภาคยพจนกิจ, ประวัติศาสตรอีสาน, พิมพครั้งที่ 2 (กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร, 2530), หนา 336. 7 เรื่องเดียวกัน, หนา 333. 8 เปนที่นาสังเกตวาตำแหนงอาญาสี่นี้ อาจไมไดเปนตำแหนงที่สืบมาจากระบบของอาณาจักรลานชางเสียทีเดียว แต เปนไดวา มีการกำหนดขึ้นใหมในชวงรัตนโกสินทรนี้เอง อยางไรก็ตามเปนเรื่องที่ตองศึกษาตอไป 9 ปรับปรุงจาก เติม วิภาคยพจนกิจ, ประวัติศาสตรอีสาน, พิมพครั้งที่ 2 (กรุงเทพฯ :มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร, 2530), หนา 338 - 340. นอกจากนี้แตละเมืองยังมีผูชวยอาญาสี่ และกรมการเมืองอีกหลายตำแหนงที่เรียกวา “ขื่อบานขางเมือง” กับ ตำแหนงพิเศษตาง ๆ อีก

เครื่องยศของอาญาสี่ : หลักฐานความสัมพันธระหวางกรุงเทพฯกับเมืองกุฉินารายณ | ปกรณ ปุกหุต และรัฐศาสตร บาทชารี 209 - ผูทำการแทนเมื่อเจาเมืองปวยหรือมีกิจโดยทั่วไป และทำหนาที่รักษาการใน กรณีที่เจาเมืองอนิจกรรม หรือถูกถอดถอนจากตำแหนง นอกนั้นเปน กิจการปกครองโดยทั่วไป - ผูรวบรวมสรรพบัญชีสวยสาอากร ตามที่ราชการกำหนด - ผูออกประกาศสั่งเกณฑกำลังเมืองทำศึกสงคราม ราชวงศ - ศัพทแปลวา เชื้อแถวเครือญาติของเจาเมือง - เปนผูแทนอุปฮาด - ทำหนาที่ตัดสินคดีความ - ผูชวยราชการของเจาเมือง และอุปฮาด ในการเก็บสวย ฯลฯ ราชบุตร - ศัพทแปลวา ลูกเจาเมือง แตผูไดรับตำแหนงไมจำเปนตองเปนบุตรหลาน ของเจาเมืองในเวลานั้นเสมอไป จะเปนเครือญาติใกลชิดก็ได - ผูชวยราชการของเจาเมือง และอุปฮาด ในการเก็บสวย ฯลฯ ลำดับเจาเมือง กับอาญาสี่เมืองกุฉินารายณ และเครื่องยศที่ไดรับพระราชทาน : ขอสันนิษฐานรูปแบบ พงศาวดารหัวเมืองมณฑลอีสาน ไดใหรายละเอียดการยกบานกุดฉิมนารายณ เปนเมืองกุดฉิม นารายณ ซึ่งเกิดขึ้นพรอมกับการตั้งเมืองภูแลนชาง เมืองทาขอนยาง และเมืองแซงบาดาล ในป พ.ศ. 2388 วา “...กับใหราชวงศ (กอ) เมืองวัง ซึ่งตั้งอยูบานกุดฉิมนารายณ เปนพระธิเบศรวงศาเจาเมือง ให ทาวควงเปนอุปฮาด ทาวตั้วเปนราชวงศ ทาวเนตรบุตรพระธิเบศร (กอ) เปนราชบุตร ยกบานกุดฉิม นารายณ ทั้งสามเมืองดังกลาวมาแลว ขึ้นเมืองกาฬสินธุ โปรดเกลาฯ พระราชทานเงินตราและเสื้อผา เครื่องยศบรรดาศักดิ์ แกผูเปนเจาเมือง อุปฮาด ราชวงศราชบุตร เปนอยางเดียวกันกับเมืองทาขอนยาง ฉะนั้น...”9 10 นับจากการตั้งเมืองกุฉินารายณ มีเจาเมืองรวมทั้งหมด 3 ทาน และกรมการเมืองซึ่งลวนเปน บุตรหลานใกลชิด ซึ่งไดรับพระราชทานเครื่องยศตาง ๆ เทาที่หลักฐานปรากฏ ดังนี้ 10 อมรวงศวิจิตร, หมอม (ม.ว. ปฐม คเนจร), “พงศาวดารหัวเมืองมณฑลอีสาน,” ใน ประชุมพงศาวดาร เลม 3 (ประชุมพงศาวดารภาค 3 และภาค 4 ตอนตน), หนา 249.

เครื่องยศของอาญาสี่ : หลักฐานความสัมพันธระหวางกรุงเทพฯกับเมืองกุฉินารายณ | ปกรณ ปุกหุต และรัฐศาสตร บาทชารี 210 ตารางที่ 2 เจาเมือง และกรมการเมืองกุฉินารายณ กับรายการเครื่องยศที่ไดรับพระราชทาน10 11 ที่ รายนามเจาเมือง และกรมการเมือง เครื่องยศที่ไดรับพระราชทาน 1. พระธิเบศรวงศา (กอ) เจาเมืองกุฉินารายณ ทานที่ 1 ดำรงตำแหนง พ.ศ. 2388 – 2405 ถาดหมากคนโทเงิน 1 สัปทนแพร 1 คัน เสื้อเขมขาบกานแยง 1 ผาโพกแพรขลิบ 1 ผาดำปกทองมีซับ 1 แพรขาวหม 1 ผาปูม 1 2.อุปฮาด (คอง) ดำรงตำแหนง พ.ศ. 2388 เสื้อเขมขาบดอกถี่ 1 แพรสีทับทิมติดขลิบ 1 ผาดำปกไหมมีซับ 1 แพรขาวหม 1 ผาปูม 1 3. ราชวงศ (ตั้ว) ดำรงตำแหนง พ.ศ. 2388 เสื้อเขมขาบดอกสะเทิน 1 แพรสีทับทิมติดขลิบ 1 แพรขาวหม 1 ผาเชิงปูม 1 4. ราชบุตร (เนตร) ดำรงตำแหนง พ.ศ. 2388 เสื้ออัดตลัดดอกลาย 1 แพรสีทับทิมติดขลิบ 1 แพรขาวหม 1 ผาเชิงปูม 1 5. ราชบุตร (ทาวขัตติย) ดำรงตำแหนง พ.ศ. 2397 เสื้ออัตตลัดดอกสะเทิน 1 แพรขาว 1 ผาเชิงปูม 1 6. ราชวงศ (ทาวขัตติย) ดำรงตำแหนง พ.ศ. 2398 เสื้ออัตตลัด 1 แพรขาวหมเพลาะ 1 ผาลายนุง 1 7. พระธิเบศรวงศา (ควง หรือ ดวง) เจาเมืองกุฉินารายณ ทานที่ 2 ดำรงตำแหนง พ.ศ. 240912-2423 ถาดหมากคนโทเงิน 1 สำรับ สัปทนแพรหลิน 1 เสื้อเขมขาบกานแยง 1 แพรสีทับทิมติดขลิบ 1 ผาดำปกไหมทอง 1 แพรขาวหม 1 ผาปูม 1 11 รายการเครื่องยศ อักขรวิธีตามที่ปรากฏในเอกสาร โดยกลาวรวมถึงเจาเมือง และกรมการเมือง เรียงลำดับตามปที่ ไดรับตำแหนง ขอมูลในตารางนี้ ประมวลจาก เรื่องเดียวกัน, หนา 247 – 249,หนา 262 – 263, หนา 274, หนา 328 – 329, หนา 349 – 350 ในเอกสารระบุวา พระธิเบศรวงศา (กอ) เครื่องยศแบบเดียวกับ พระสุวรรณภักดี (คำกอน) เจาเมืองทาขอนยาง สวน กรมการทั้งสองเมือง เครื่องยศเหมือนกับของกรมการเมืองภูแลนชาง จึงไดอิงตามขอมูลดังกลาว ทั้งนี้ทุกตำแหนงไดรับพระราชทาน เงินตรามากนอยตางกันไป แตเห็นวาไมใชเครื่องยศ จึงไมไดนำมาใสดวย 12 ในพงศาวดารหัวเมืองมณฑลอีสานกลาวถึงเหตุการณนี้สองครั้ง วาไดรับแตงตั้งในป พ.ศ. 2405 หรือ จ.ศ. 1224 ซึ่ง นาจะเปนปที่พระธิเบศรวงศา (กอ) อนิจกรรม และทานไดรับแตงตั้งใหเปนรักษาการมากกวา สวนป พ.ศ. 2409 ปรากฏรายละเอียด เครื่องยศ จึงนาจะเปนปนี้

เครื่องยศของอาญาสี่ : หลักฐานความสัมพันธระหวางกรุงเทพฯกับเมืองกุฉินารายณ | ปกรณ ปุกหุต และรัฐศาสตร บาทชารี 211 8. พระธิเบศรวงศา (ทาวกินรี) เจาเมืองกุฉินารายณ ทานที่ 3 ดำรงตำแหนง พ.ศ. 2426 ไดรับแตงตั้งเปนทางการและ รับพระราชทานเครื่องยศ พ.ศ. 243013 ถาดหมากคนโทเงิน 1 สัปทนปสตูแดง 1 เสื้อโหมดเทศริ้วเล็ก 1 แพรขาวหมเพลาะ 1 ผามวงจีน 1 จากตารางขางตน จะเห็นไดวา เครื่องยศ เปนเครื่องหมายที่แสดงถึงเกียรติยศ หรือเครื่อง ประกอบเกียรติยศ ที่แสดงถึงความสำคัญของตำแหนงหนาที่ และบำเหน็จความชอบที่พระมหากษัตริย ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทานแกผูกระทำความดีความชอบในราชการแผนดิน ซึ่งเจาเมือง และกรมการเมืองทั้งสามตำแหนงไดรับพระราชทานมีความตางกันไป ในที่นี้จะไดยกตัวอยางรูปแบบ เครื่องยศที่ไดรับพระราชทาน ดังนี้ สัปทน มีลักษณะเปนรมขนาดใหญทำดวยผามีระบายรอบ คันยาว สามารถกางหุบอยางรมทั่วไปได สวนยอดอาจมีลักษณะเกลี้ยง หรือมีการแกะสลักเปนทรงระฆัง (ยอดชัย) เนื้อผาที่ใชดาดและการ ตกแตงระบายขึ้นอยูกับบทบาทและความสำคัญของเจาเมือง ภาพที่ 1 สัปทนแพรสีขาว ภาพที่ 2 สัปทนปสตูแดง ที่มา สุรพงษ จงคาดกาง ที่มา สุรพงษ จงคาดกาง 13 ธวัช ปุณโณทก กลาววา พระธิเบศรวงศา (ทาวกินรี) เปนบุตรของราชวงศ (คำเชียง) ซึ่งไมทราบวาเปนตำแหนงของ กาฬสินธุหรือรอยเอ็ด ในพงศาวดารเมืองกาฬสินธุ ฉบับพระราษฎรบริหาร กลาวถึงความขัดแยงของบุตรหลานในเจาเมืองคนกอน จนทำเรื่องรองเรียนใหไดรับตำแหนงเจาเมืองแทน อยางไรก็ตามในที่นี้ยึดขอมูลที่มีการระบุเครื่องยศเปนหลัก ดูเพิ่มเติมใน ธวัช ปุณ โณทก, “ธิเบศรวงศา (เจาเมืองกุฉินารายณ), พระ,” ใน สารานุกรมวัฒนธรรมไทย ภาคอีสาน เลม 6, (กรุงเทพฯ : มูลนิธิ สารานุกรมวัฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณิชย, 2542), หนา 1924 - 1925.

เครื่องยศของอาญาสี่ : หลักฐานความสัมพันธระหวางกรุงเทพฯกับเมืองกุฉินารายณ | ปกรณ ปุกหุต และรัฐศาสตร บาทชารี 212 ถาดหมากคนโทเงิน คนโทเงินมีลักษณะเปนคนโทเงินเนื้อเกลี้ยง ฝายอดปริกอาจมีการรอยสายสรอยทำเปนหวงยึด กับสวนคอคนโท ตัวคนโทจำหลักดุนลวดลายกระจังในรูปแบบตาง ๆ ประดับในสวนฝายอดปริก ปาก คนโท คอคนโท และเอวขันรอบฐาน (ซาย) ภาพที่ 3 คนโทเงินที่รัชกาลที่ 3 พระราชทานแก หลวงอรัญอาสา เจาเมืองกุสุมาลยมณฑล ที่มา : ชุติมา ภูลวรรณ นักวิชาการศึกษาปฏิบัติการ สถาบันภาษา ศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร (ขวา) ภาพที่ 4 ลวดลายกระจังประดับยอดปริกคนโท ที่มา : ชุติมา ภูลวรรณ นักวิชาการศึกษาปฏิบัติการ สถาบันภาษา ศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร (ซาย) ภาพที่ 5 หนากระดานรอบคอคนโท ที่มา : ชุติมา ภูลวรรณ นักวิชาการศึกษาปฏิบัติการ สถาบันภาษา ศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร

เครื่องยศของอาญาสี่ : หลักฐานความสัมพันธระหวางกรุงเทพฯกับเมืองกุฉินารายณ | ปกรณ ปุกหุต และรัฐศาสตร บาทชารี 213 สวนถาดหมากมีลักษณะเปนถาดเงินรูปทรงกลีบบัว จำหลักดุนเปนลวดลายแกวชิงดวงเปน พื้นหลัง ประดับลายใบเทศมีวงเสนลวดประดับรอบ ในรูปทรงตาบ และทรงกลม ทั้งนี้ มีขอสังเกตประการหนึ่งวา ในเครื่องยศที่มีการพระราชทานในลำดับชั้นเดียวกัน กลับ ปรากฏวา มีการพระราชทานพานหมากเงินทรงกลีบบัวแทนถาดหมากเงินในพื้นที่อื่น ๆ ทั้งที่ขอมูลระบุ วาเปนถาดหมากเงิน ซึ่งอาจตองศึกษาคนควาถึงมูลเหตุรวมถึงหลักฐานในการเปรียบเทียบตอไป ภาพที่ 6 ถาดหมากเงินที่รัชกาลที่ 3 พระราชทานแก หลวงอรัญอาสา เจาเมืองกุสุมาลยมณฑล ภาพที่7 รายละเอียด ถาดหมากเงินที่รัชกาลที่ 3 พระราชทานแก หลวงอรัญอาสา เจาเมืองกุสุมาลยมณฑล

เครื่องยศของอาญาสี่ : หลักฐานความสัมพันธระหวางกรุงเทพฯกับเมืองกุฉินารายณ | ปกรณ ปุกหุต และรัฐศาสตร บาทชารี 214 ภาพที่ 8 พานหมากเงินลายกลีบบัว รัชกาลที่ 3 พระราชทานแก พระไกรสรราช เจาเมืองหนองสูง สมบัติของนางสายฝน สิทธิวิจารณกิจ และนายอภิชิต แสนโคตร ทายาท เสื้อและเครื่องนุงหม สามารถจำแนกชนิดของผาที่ไดรับพระราชทาน และใชตัดเย็บไดดังนี้ ผาเขมขาบ เปนผาไหมยกดิ้นทอเปนลายริ้วสลับ นำเขาจากอินเดีย ผาเขมขาบนี้จะเห็นเปนริ้ว เล็กทั้งผืน ตัดสีและลวดลายกันเปนชอง ๆ สลับระหวางสีทองพื้นและสีที่มีการทอยกลวดลาย แตละแนว ริ้วเดินดวยเสนไหมสีทอง มีลักษณะลายซึ่งเรียกชื่อตามรูปแบบลวดลายที่ปรากฏ เชน ดอกสะเทิน ลายกานแยง ลายริ้วขอ ผาแพร โดยมากมาจากประเทศจีน มีหลายชนิดและเรียกชื่อตาง ๆ ตามลักษณะเนื้อดีเลวของ ผา บางชนิดมีลักษณะเปนแพรเรียบ บางชนิดมีการยกดอกเกิดลวดลายสวยงาม อาทิ แพรกิ้ม แพรโล แพรบี้ แพรแซ แพรตึ้ง แพรหลิน ซึ่งลวนแตเปนชื่อที่ออกสำเนียงจีนแตจิ๋ว ผาอัตลัด เปนผาชนิดเดียวกับผาเขมขาบ แตทอยกลายเปนลายดอกในขนาดพื้นที่ที่คอนขาง หางกัน เห็นพื้นผามาก

เครื่องยศของอาญาสี่ : หลักฐานความสัมพันธระหวางกรุงเทพฯกับเมืองกุฉินารายณ | ปกรณ ปุกหุต และรัฐศาสตร บาทชารี 215 ผาปูม คือผามัดหมี่ที่ทำขึ้นในประเทศกัมพูชา มีสมปกปูมเปนชนิดที่สูงที่สุด สวนสมปกริ้ว เปนชนิดที่ต่ำที่สุด ผาลาย คือผาพิมพลาย ซึ่งแขกรับพิมพลายตามอยางลายไทยที่สั่งไป ผาโหมด เปนผาที่ใชกระดาษทองตัดเปนเสนเหมือนเสนทองแลง ทอกับไหมสีตางๆ เรียกชื่อ ของผาตามสีของไหม เชน โหมดแดง โหมดเหลือง สวนชื่อโหมดเทศ ใชเรียกผาโหมดที่ผลิตจากอินเดีย สำหรับเสื้อสวม ตัดเย็บจากผาเขมขาบ โหมดเทศ และอัตลัด ตามลำดับชั้นของกรมการเมือง และความเปลี่ยนแปลงทางการเมืองในยุคตอ ๆ มา ลักษณะตัวเสื้อมีลักษณะเปนเสื้อแขนยาว คอตั้ง ผาหนา เจาะรังดุม สำหรับกลัดเม็ดกระดุม ผานุง คือผาสำหรับนุงในรูปแบบโจงกระเบน ใชผาปูมและผาลายตามลำดับชั้นกรมการเมือง สังเกตวาเครื่องยศของพระธิเบศรวงศา (ทาวกินรี) ซึ่งไดรับพระราชทานใน พ.ศ. 2430 ใชผานุงเปน ผามวงแทนการใชผาปูม สันนิษฐานไดวา คงเปนไปตามการโปรดเกลาฯ ใหงดเลิกการนุงผาสมปกยศ ตามธรรมเนียมเดิม และโปรดเกลาฯ ใหพระบรมวงศานุวงศและขุนนางทั้งปวงนุงผามวงสีน้ำเงินแกแทน แพรสำหรับการใชงานอื่น ๆ เชน ผาโพกแพร เปนผาสำหรับโพกตางการสวมเครื่องศีรษะใน การเขาเฝา (ในกรณีที่ลำดับยศสูงขึ้นจะเปนหมวกทรงประพาส) ซึ่งลวนแตมีการขลิบทองทั้งสิ้น สวน แพรหมหรือแพรเพลาะซึ่งโดยมากใชสีขาว เมื่อพิจารณาจากลำดับศักดิ์และความสำคัญของเมืองกุฉินารายณเห็นไดชัดวาเครื่องยศที่ ไดรับพระราชทานดังระบุในตาราง ไดแก เครื่องสูง คือ สัปทน เครื่องอุปโภค คือ ถาดหมากคนโทเงิน และสำรับผา แสดงใหเห็นถึงฐานะลำดับยศกรมการเมืองและความสำคัญของเมือง ดังนั้น เมื่อ พิจารณาโดยใชเครื่องยศเปนเกณฑเปรียบเทียบแลว เห็นไดวาลักษณะเครื่องยศที่ไดรับเสมอกับเครื่อง ยศของเจาเมืองขนาดเล็ก อาทิ พระไกรสรราช เจาเมืองหนองสูง, พระอรัญอาสา เจาเมืองกุสุมาลย มณฑล, พระนิคมบริรักษ เจาเมืองเสลภูมินิคม ทั้งนี้ เนื่องจากลักษณะของเมืองที่มีขนาดเล็ก รวมถึง เมืองกุฉินารายณซึ่งมีลักษณะเปนเมืองรอง (ขึ้นกับเมืองกาฬสินธุ) ของพระราชทานจึงจัดอยูในลำดับ ชั้นหลวง หรือในตำแหนงยกกระบัตร ซึ่งประกอบดวย เสื้อผา 1 สำรับ คนโทเงิน และถาดหมากเงิน อยางไรก็ดีการประมวลชุดขอมูลตามตารางทำใหเห็นไดวา ในยุคของพระธิเบศรวงศา (ทาว กินรี) ซึ่งไดรับพระราชทานเครื่องยศใน พ.ศ. 2430 มีความเปลี่ยนแปลงในลักษณะเครื่องยศ ทั้งสำรับ ผามวง และสัปทนซึ่งเปลี่ยนมาใชผาปสตู โดยปรกติแลว สัปทนผาปสตูนิยมพระราชทานใหสำหรับ

เครื่องยศของอาญาสี่ : หลักฐานความสัมพันธระหวางกรุงเทพฯกับเมืองกุฉินารายณ | ปกรณ ปุกหุต และรัฐศาสตร บาทชารี 216 เมืองเอก (ขึ้นกับราชสำนักโดยตรง) เชน เครื่องยศสัปทนเมืองขุขันธ สุวรรณภูมิ หนองคาย กาฬสินธุ สวนสัปทนแพรหลินสำหรับพระราชทานแกเมืองรอง (เมืองที่ขึ้นกับเมืองอีกเมืองตางหาก ไมไดขึ้นตรง กับราชสำนักโดยตรง) เชน เครื่องยศสัปทนเมืองตระการพืชผล พนานิคม ชานุมานมณฑล เสลภูมินิคม ทั้งนี้สันนิษฐานวา ชวงเวลานั้นเกิดการจัดระเบียบราชการในราชอาณาจักรเปนลักษณะแบบ รวมอำนาจ มีการตั้งกองขาหลวงและยกเลิกการบังคับบัญชาเมืองเล็กโดยเมืองเอก เปนผลทำใหเกิดการ จัดพระราชทานเครื่องยศที่เปนสัปทนใหมีลำดับชั้นเทากันทุกเมือง เพราะสังเกตวาตัวสัปทนมีการ เปลี่ยนเนื้อผาที่ใชดาดสัปทนเปนผาปสตู เครื่องยศนอกเหนือจากนั้น อาทิ ถาดหมากคนโทเงิน ยังคง ยึดถือตามเดิม จนกระทั่งธรรมเนียมการพระราชทานเครื่องยศยกเลิกไป เครื่องยศ ความสัมพันธทางการเมืองระหวางสวนกลาง และทองถิ่น เจาเมืองในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของไทยกวา 25 เมือง อันเปนหัวเมืองที่ขึ้นกับกรุงเทพฯ พระมหากษัตริยไทยทรงสงวนพระราชอำนาจในการแตงตั้ง เลื่อนยศ ถอดยศ ขุนนางในตำแหนง กรมการเมืองทั้ง 4 ตำแหนง คือ เจาเมือง อุปฮาด ราชวงศ ราชบุตร การที่จะไดรับแตงตั้งเปนเจาเมือง เกิดไดหลากหลาย เชน เสนอชื่อเจาเมืองกรมการเมือง ผานเมืองนครราชสีมา การเขาเฝา พระมหากษัตริยเมื่อลงมากรุงเทพฯ และฝากคนใกลชิดใหกราบบังคมทูลแตงตั้ง13 14 จาการศึกษาของสุวิทย ธีรศาสวัต ไดใหรายละเอียดวา เมื่อพระมหากษัตริยทรงมีรับสั่งให แตงตั้งผูใดเปนขุนนางแลว เจาพนักงานกรมอาลักษณจะเขียนพระบรมราชโองการและประทับตราบน กระดาษสา กับพระราชทานเครื่องยศแกขุนนางผูไดรับการแตงตั้ง พรอมกับดวงตราประทับประจำ ตำแหนงอีกดวย เพื่อใชประทับตราหนังสือราชการ หรือคำสั่งของเจาเมือง พระบรมราชโองการหรือ สัญญาบัตร กับเครื่องยศลวนแต “...เปนเครื่องยืนยันอำนาจอันชอบธรรมของขุนนางดังกลาว ซึ่งไดรับ การรับรองจากผูมีอำนาจสูงสุดของแผนดิน ทำใหขุนนางอื่น ๆ และประชาชนในเมืองของเขายอมรับ อำนาจของขุนนางดังกลาว ขณะเดียวกันการแตงตั้งดังกลาวเทากับวาขุนนางยอมรับในอำนาจที่ เหนือกวาของพระมหากษัตริยไทยดวย...”14 15 และเมื่อเจาเมืองหรือกรมการถึงแกอนิจกรรม ยังไดรับ พระราชทานเพลิงศพดวย สำหรับการไดรับพระราชทานเครื่องยศซึ่งมีรูปแบบหลากหลายนั้น คง พิจารณาจากความสำคัญของเมือง ความใกลชิดระหวางเมืองที่ตั้งใหมกับเมืองใหญซึ่งเปนผูควบคุมอีก 14 สุวิทย ธีรศาศวัต, ประวัติศาสตรอีสาน 2322 – 2488 เลมที่ 1, (ขอนแกน : คณะมนุษยศาสตรและสังคมศาสตร มหาวิทยาลัยขอนแกน, 2557), หนา 88 – 93. 15 เรื่องเดียวกัน, หนา 93 -95.

เครื่องยศของอาญาสี่ : หลักฐานความสัมพันธระหวางกรุงเทพฯกับเมืองกุฉินารายณ | ปกรณ ปุกหุต และรัฐศาสตร บาทชารี 217 ตอหนึ่ง ดังจะเห็นไดวาเครื่องยศระดับเจาเมืองและกรมการเมือง เครื่องยศของเมืองใหญกับเมืองนอย มี ความแตกตางกันในดานจำนวน ความประณีต และปจจัยการเปลี่ยนแปลงความนิยมของราชสำนัก สวนกลาง รูปแบบการพระราชทานเครื่องยศ มีทั้งรับพระราชทานโดยตรงจากพระมหากษัตริยเมื่อมาเขา เฝา หรือทางราชสำนักสงไปพระราชทาน และเมื่อเจาเมือง หรือกรมการเมืองถึงแกอนิจกรรม จะตองสง เครื่องยศคืนราชสำนัก ดังเชน ตัวอยางของพระจันทสุริยวงศ เจาเมืองมุกดาหาร ที่ผูวาราชการเมืองไดมี ใบบอกมาแจง ดังปรากฏในจดหมายเหตุพระราชกิจรายวัน วันที่ 16 กันยายน พ.ศ. 2434 วา “...ฉบับ 5 วาคนโททองคำ 1 กะโถนทองคำ 1 พานหมากเงินกลีบบัวเครื่องในพรอมทองคำสำรับ 1 กระบี่บั้งทอง เลม 1 หมวกตุมป 1 เสื้อทรงประพาศ 1 ลูกประคำทองรอยแปดสาย 1 ฃองพระจันทสุริยวงศเจาเมือง พานหมากเงินเครื่องในพรอมสำรับ 1 คนโทเงินถมยาดำ 1 กะโถนเงินถมยาดำ 1 กระบี่บั้งเงินเลม 1 ลูกประคำทองรอยแปดสาย 1 เครื่องยศอุปฮาด ไดมอบใหราชบุตรผูวาราชการเมืองคุมมาสง...”1 5 16 เครื่องยศจึงเปนเกียรติยศ และสิ่งผูกใจในความสัมพันธระหวางเจาเมืองกับพระมหากษัตริยไทย ตลอด ถึงหัวเมืองอีสานกับเมืองราชธานีศูนยกลางที่กรุงเทพฯ ดังที่กลาวมา สรุปและขอเสนอแนะ อาญาสี่เมืองกุฉินารายณ รวม 8 ทาน ซึ่งปรากฏหลักฐานวาไดรับพระราชทานเครื่องยศ ประกอบดวยเจาเมือง 3 ทาน อุปฮาด 1 ทาน ราชวงศ 2 ทาน ราชบุตร 2 ทาน เครื่องยศที่สำคัญ ไดแก เสื้อผา 1 สำรับ คนโทเงิน และถาดหมากเงิน ลวนเปนเครื่องแสดงเกียรติยศและอำนาจในการปกครอง จากราชสำนักกรุงเทพฯ สะทอนถึงความความสัมพันธระหวางเมืองกุฉินารายณกับกรุงเทพฯ อยางแนบ แนน เนื่องจากการหาเครื่องยศเจาเมืองที่เหลืออยูในปจจุบันเปนไปไดยาก การศึกษานี้ไดนำตัวอยาง เครื่องยศของเจาเมืองอื่น ๆ ที่ยังหลงเหลืออยูมาแสดงเปนตัวอยาง จึงควรมีการศึกษาความรูเกี่ยวกับ เครื่องยศเจาเมืองกุฉินารายณในประเด็นอื่น ๆ เชน ความทรงจำของทายาทเจาเมือง รูปแบบสันนิษฐาน ที่ใกลเคียง สำหรับเปนขอมูลประกอบประวัติศาสตรทองถิ่นของจังหวัดกาฬสินธุตอไป 16 จดหมายเหตุพระราชกิจรายวัน ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว พุทธศักราช 2434, พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทานพระบรมราชานุญาต ใหทานผูหญิง วิจิตรา ธนรัชต พิมพเปน อนุสรณในงานพระราชทานเพลิงศพ นายสงวน จันทรสาขา ม.ว.ม., ป.ช., ต.จ.ว. ณ เมรุหนาพลับพลาอิศริยาภรณ วัดเทพศิรินทรา วาส วันจันทรที่ 31 มกราคม พุทธศักราช 2515, (นครหลวงกรุงเทพธนบุรี : โรงพิมพพระจันทร, 2515), หนา 51.

เครื่องยศของอาญาสี่ : หลักฐานความสัมพันธระหวางกรุงเทพฯกับเมืองกุฉินารายณ | ปกรณ ปุกหุต และรัฐศาสตร บาทชารี 218 บรรณานุกรม จดหมายเหตุพระราชกิจรายวัน ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว พุทธศักราช 2434, พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทานพระบรมราชานุญาต ใหทานผูหญิง วิจิตรา ธนรัชต พิมพเปนอนุสรณในงานพระราชทานเพลิงศพนายสงวน จันทรสาขา ม.ว.ม., ป.ช., ต.จ.ว. ณ เมรุหนาพลับพลาอิศริยาภรณ วัดเทพศิรินทราวาส วันจันทรที่ 31 มกราคม พุทธศักราช 2515. นครหลวงกรุงเทพธนบุรี : โรงพิมพพระจันทร, 2515. ณัฏฐภัทร จันทวิช. ผาพิมพลายโบราณในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ. กรุงเทพฯ : สำนักโบราณคดี และพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ กรมศิลปากร กระทรวงศึกษาธิการ, 2545. _______. ผาและการแตงกายในสมัยโบราณ จากจิตรกรรมฝาผนังบนพระที่นั่งพุทไธสวรรย พระราชวังบวรสถานมงคล (วังหนา). กรุงเทพฯ : สำนักโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถาน แหงชาติ กรมศิลปากร, 2545. เติม วิภาคยพจนกิจ. ประวัติศาสตรอีสาน. พิมพครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร, 2530. ธวัช ปุณโณทก. “กุฉินารายณ, เมือง : ประวัติศาสตร.”. สารานุกรมวัฒนธรรมไทย ภาคอีสาน เลม 1, 253–255. กรุงเทพฯ : มูลนิธิสารานุกรมวัฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณิชย, 2542. _______. “ธิเบศรวงศา (เจาเมืองกุฉินารายณ), พระ,”.สารานุกรมวัฒนธรรมไทย ภาคอีสาน เลม 6, 1924-1925. กรุงเทพฯ : มูลนิธิสารานุกรมวัฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณิชย, 2542. ศิลปากร, กรม. เรื่องเครื่องยศ พิมพเปนอนุสรณในงานพระราชทานเพลิงศพ นายเอก นิยมาคม ณ เมรุวัดมกุฏกษัตริยาราม กรุงเทพมหานคร วันที่ 28 กรกฎาคม พุทธศักราช 2518. กรุงเทพฯ : ประเสริฐการพิมพ, 2518. สุวิทย ธีรศาศวัต. ประวัติศาสตรอีสาน 2322 – 2488 เลมที่ 1. ขอนแกน : คณะมนุษยศาสตรและ สังคมศาสตร มหาวิทยาลัยขอนแกน, 2557. อมรวงศวิจิตร,หมอม (ม.ว.ร.ปฐม คเนจร). “พงศาวดารหัวเมืองมณฑลอีสาน.”. ประชุมพงศาวดาร เลม 3 (ประชุมพงศาวดารภาค 3 และภาค 4 ตอนตน), 184 – 395. กรุงเทพฯ : โรงพิมพคุรุ สภา, 2506. หมายเหตุ : คณะผูเขียน ขอขอบพระคุณนายธีรานนท โพธะราช ศาลอุทธรณภาค 3 จังหวัดนครราชสีมา และนายพจนวราภรณ เขจรเนตร สถาบันภาษา ศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร ที่กรุณา อนุเคราะหขอมูล ภาพประกอบ และใหขอคิดเห็นอันเปนประโยชนหลายประการ

เครื่องยศของอาญาสี่ : หลักฐานความสัมพันธระหวางกรุงเทพฯกับเมืองกุฉินารายณ | ปกรณ ปุกหุต และรัฐศาสตร บาทชารี 219

ทำไม “ไทดำ” ตอง “รำพัน” | ธนโชติ เกียรติณภัทร 220

ทำไม “ไทดำ” ตอง “รำพัน” | ธนโชติ เกียรติณภัทร 221 ทำไม “ไทดำ” ตอง “รำพัน” Tai Dam Lam Phan : Why Does Tai Dam Lament ? ธนโชติ เกียรติณภัทร0 1 Thanachot Keatnapat บทนำ : วรรณกรรมพลัดถิ่น ในบรรดาวรรณกรรมประเภทพรรณนาอารมณที่กวีไดรำพึงรำพันความรูสึกสวนตัวไวในงาน เหลานั้นไมวาจะเปนการ รำพึงถึงนางอันเปนที่รักความโศกเศราเสียใจตาง ๆ ฯลฯ ยังคงมีวรรณกรรม พรรณนาอารมณอีกรูปแบบหนึ่งที่กวี สะทอนความรูสึกเอาไวเมื่อตองจากบานจากเมืองอันเนื่องมาจาก ศึกสงครามหรือการบรรยายถึงความรูสึกเชิง “เสียดาย” ตอบานเกิดเมืองนอนที่ถูกทำลายไปเพราะภัย สงคราม ในวรรณกรรมไทย เรามักจะพบความรูสึกเชนนี้ในงานนิราศหรือเพลงยาวหลายชิ้น เชน เพลง ยาวนิราศกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทเสด็จไปตีเมืองพมา พ.ศ. 2336 มีการพรรณนาถึงความ สมบูรณพูนสุขของกรุงศรีอยุธยาระคนกับความเสียใจตอเหตุการณเสียกรุงศรีอยุธยา เมื่อ พ.ศ. 2310 ดัง ตัวอยาง ฤดูใดไดเลนเกษมสุข แสนสนุกทั่วเมืองหรรษา ตั้งแตนี้แลหนาอกอา อยุธยาจะสาบสูญไป จะหาไหนไดเหมือนกรุงแลว ดังดวงแกวอันสิ้นแสงใส นับวันแตจะยับนับไป ที่ไหนจะคงคืนมา1 2 ในขณะเดียวกันวรรณกรรมลานนาเรื่องโคลงมังทรารบเชียงใหมก็ไดมีการบรรยายความรูสึก ของกวีซึ่งเปนขุนนางระดับสูงของเมืองเชียงใหมเมื่อครั้งถูกกวาดตอนไปอังวะเมื่อ พ.ศ. 2158 ไววา เสียดายเชียงใหมเหมา อนรรฆา ปราสาทเวชัยยา พระเจื่องเจา เปนอนธรา หมองหมน ครานี้ อินทราธิราชควรรอนเรา แหงหั้นกัมพล2 3 1 อาจารยประจำภาควิชาภาษาไทยและภาษาตะวันออก คณะมนุษยศาสตร มหาวิทยาลัยรามคำแหง 2 กรมศิลปากร, รวมนิราศเบ็ดเตล็ด (กรุงเทพฯ: องคการคาของคุรุสภา, 2528), 14. 3 ราชบัณฑิตยสถาน, พจนานุกรมศัพทวรรณกรรมทองถิ่นไทย ภาคเหนือ โคลงมังทรารบเชียงใหม (กรุงเทพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน, 2552), 63.

ทำไม “ไทดำ” ตอง “รำพัน” | ธนโชติ เกียรติณภัทร 222 นอกจากนี้ในคราวที่กองทัพกรุงรัตนโกสินทรขับไลพมาออกจากเมืองเชียงแสนเมื่อ พ.ศ. 2346 และมีการกวาดตอนไพร บานพลเมืองก็ยังปรากฏวรรณกรรม “คราวเชียงแสนแตก” กวีกลาวถึง ความรูสึกของตนในฐานะชาวเชียงแสนที่จะไมไดหวนคืนมา ยังบานเมืองตนไวแลวดังความตอนหนึ่งวา “...ถานี้เฮย บหวนจักได กลับปกปอกคืนมา พุทธบาท พระศาสนา เที่ยงชรา ชินะหมนเศรา พระพิมพา พุทธรูปเจา แตแสนภู เชนทาว ถัมภกะ บแหงเหี่ยวยาว หลายเชนเจา สืบมา บหางไวขาด สักวัสสา อันปูจา ปณฑาหมากเหมี้ยง จำศีลทาน แตนอยแมเลี้ยง จูงแขนเขา ฟงธรรม ครานี้และ วิบาก ตัวกรรม เวลาทำ ค่ำทุกขพรากหอง...”3 4 สวนวรรณกรรมลานชาง ผูเขียนจะขอยกตัวอยางจากเรื่องพื้นเวียง ซึ่งกลาวถึงศึกเจาอนุวงศ (พ.ศ.2369-2371) ตรงกับสมัยรัชกาลที่ 3 แหงกรุงรัตนโกสินทรวรรณกรรมเรื่องดังกลาวมีการกลาวถึง ฉากเสียเมืองเวียงจันทน ในตอนที่เจาอนุวงศจะหนีไปพึ่งเวียดนามนั้น กวีผูแตงกลาวถึงความอาลัยตอ เมืองเวียงจันทนไววา “โอนอ คอยอยูดีเยอ เมืองหลวงกวาง นครศรีสัตนาค พระอวนเอย อยาไดบังเกิดเปนปาไม เฟอยเฮื่อปาหนามแดเนอ คอยอยูดีเยอ ลาลวงล้ำ อยาเศรา หมนหมอง แดเทอญ”4 5 จากเหตุการณเสียเมืองเวียงจันทนคราวศึกเจาอนุวงศนี่เอง ที่มีผูสันนิษฐานวากอใหเกิดเพลง “ลาวแพน” ที่มีเนื้อหาบรรยายถึงความตกยากของเชลยชาวเวียงจันทนเหลานั้น เชน “...แมคุณเอย เฮาบเคยจะตกยาก แสนระกำลำบาก เหนื่อยยากหนักหนา พลัดทั้งถิ่นทั้งฐาน พลัดทั้งบานเมืองมา พลัดทั้งปูทั้งยา พลัดทั้งตาทั้งยาย...” ขอสันนิษฐานที่วาเพลงลาวแพนแตงโดยเชลยชาวลาวยังคงมีขอนาสงสัยเนื่องจากทำนองเพลง มีลักษณะเปนเพลงไทยสำเนียงลาว แตงขึ้นโดยอาศัยการเลียนเสียงจากการบรรเลงแคน และเนื้อเพลงมี ลักษณะเปนกลอนแปดของไทยมากกวากลอนลำแบบลาว5 6 4 ธวัชชัย ทำทอง, ปริวรรต, คราวเชียงแสนแตก.(ลำปาง: สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏลำปาง, 2563), 75. 5 จารุบุตร เรืองสุวรรณ, พื้นเวียง (กลอน 7) พงศาวดารเวียงจันทนสมัยพระเจาอนุรุทธาธิราช (พระเจาอนุวงศ) (กรุงเทพฯ: สมาคมประวัติศาสตรในพระราชอุปถัมภสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ, 2525), 55. 6 ประภัสสรชูวิเชียร, “ลาวแพน ประวัติศาสตรตกคางของชาวลาวในกรุงรัตนโกสินทร” ใน ลาวแพนในแดนดอกแกว วาดวยที่มาเพลงลาวแพนและกลุมชาติพันธุลาวสมัยรัชกาลที่ 3 โครงการศาลาดนตรีกวีสวนแกวครั้งที่ 2 วันศุกรที่ 9 มีนาคม พ.ศ. 2555, 5-13. ธนโชติ เกียรติณภัทร, บรรณาธิการ. (กรุงเทพฯ: ชมรมดนตรี สโมสรนักศึกษา มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2555), 11-12.

ทำไม “ไทดำ” ตอง “รำพัน” | ธนโชติ เกียรติณภัทร 223 จากที่กลาวมาทั้งหมดนี้เปนตัวอยางงานวรรณกรรมในยุคจารีตทั้งสิ้นหลังจากยุคจารีตผานพน ไปและกาวเขาสูชวงสงครามเย็น วรรณกรรมพรรณนาอารมณที่กลาวถึงการสูญเสียการพลัดถิ่นฐานที่ เห็นชัดที่สุดชิ้นหนึ่งนั่นคือเพลง “ไทดำรำพัน” ซึ่งมีลักษณะเปนเพลงลูกทุง (หรือทางฝงโขงเรียกวาเพลง บานนา) กลาวถึงการอพยพลี้ภัยสงครามของกลุมไทดำเมื่อ พ.ศ. 2497 เพลงดังกลาวมีรองรอยทาง ประวัติศาสตรที่บันทึกไวทั้งเรื่องราวภูมิหลังในยุคจารีตและทัศนคติของคนแตงในชวงสงครามตลอดจน ภาษาถิ่นบางประการ ดังจะไดอธิบายตอไป รูจักนักรองและนักแตงเพลงไทดำรำพัน เพลงไทดำรำพัน ขับรองโดย ก.วิเสส (กันตัง ราษฎรปากดี) ภูมิหลังของนักรองผูนี้เกิดเมื่อ 2 มีนาคม พ.ศ. 2487 ณ บานสีไค อ.โคตรบอง เมืองเวียงจันทน เปนบุตรคนโตจากจำนวน 2 คนของพอ ชาลี แมฟอง ซึ่งทำอาชีพในทางคาขาย ก.วิเสส เรียนจบชั้นมัธยมศึกษาปที่ 4 จากโรงเรียนวิทยาลัย เวียงจันทน ก.วิเสสเคยประกวดรองเพลงชาติลาวไดรับรางวัลชนะเลิศอันดับหนึ่ง ตอมาไดสมัครเปน ทหารอากาศสังกัดหนวยพลรม ขณะนั้น พ.อ.แพง เกี้ยวสุวัติ นายวงราบอากาศวังเวียงเห็นวา ก.วิเสส มีความสามารถทางดานการขับรองจึงชักชวนมาบันทึกแผนเสียงในเพลงแรก คือ เพลงกอนจาก ผลงาน ของ ส.บัวระบัน6 7 สวนผูแตงเพลงไทดำรำพันนั้นคือ“หมีดำ” หรือ ร.ท.สะหนองอุน วงโฆษกประจำวง ราบอากาศวังเวียง ที่มาของเพลงไทดำรำพันนั้นมาจาก ร.ท. สะหนองไปเที่ยวหมูบานชาวไทดำเมือง วังเวียงไดยินเพลงที่ชาวไทดำคร่ำครวญถึงการอพยพหนีภัยสงครามมาตั้งถิ่นฐานในลาวจึงเกิดแรง บันดาลใจแตงเปนเพลงไทดำรำพัน โดยใชทำนองพื้นถิ่นไทดำและขับทุมหลวงพระบางผสมผสานกัน เพลงไทดำรำพันบันทึกเสียงที่หองอัดกมลศุโกศล กรุงเทพมหานคร เมื่อ พ.ศ. 2512 ควบคุม การบันทึกเสียงโดยวิสุทธิ์ กิวานนท เพลงดังกลาวไดรับความนิยมไปทั่วทั้งสองฝงโขง ทั้งฝงลาวและไทย จนกระทั่งสงผลให ก.วิเสส ไดมารองเพลงในไทย และไดแสดงภาพยนตร “รักเธอเสมอ” ของชรินทร นันทนาคร เมื่อ พ.ศ. 2513 หลังจากนั้น ก.วิเสส ก็ปกหลักอยูในไทย เดินสายกับวงดนตรีลูกทุงและ แสดงภาพยนตร และเมื่อลาวเปลี่ยนแปลงการปกครองจากราชอาณาจักรสูสาธารณรัฐ ก.วิเสส จึง ตัดสินใจอยูในไทย รองเพลงตามหองอาหารกอนที่จะลี้ภัยไปอยูที่สหรัฐอเมริกาใน พ.ศ. 25237 8 7 เจนภพ จบกระบวนวรรณ, “ไทยดำรำพัน-ไทยดันรำพึง.” เมืองโบราณ 17, 3 (กรกฎาคม-กันยายน 2534): 63. 8 ชน บทจร [นามแฝง], เสียงแมโขง: 50 ป “ไทดำรำพัน” จาก “วังเวียง” ถึงบางกอก เพลงดัง “เพราะโชคชวย” เขาถึงเมื่อ 21 กุมภาพันธ 2564. เขาถึงไดจากhttps://www.thereporters.co/feature/maekhongvoice1-1-2020/

ทำไม “ไทดำ” ตอง “รำพัน” | ธนโชติ เกียรติณภัทร 224 ภาพที่ 1 ก.วิเสส วงดนตรีราบอากาศเวียงวัง ที่มา : http://oknation.nationtv.tv/blog/countryman/2011/11/05/entry-2 ภาพที่2 ภาพยนตร “รักเธอเสมอ” ของชรินทร นันทนาคร พ.ศ. 2513 ที่มา : https://m.facebook.com/ThaiMoviePosters/photos/a.348618311969852/1794100054088330/?type=3

ทำไม “ไทดำ” ตอง “รำพัน” | ธนโชติ เกียรติณภัทร 225 สืบหาประวัติศาสตรจากบทเพลง ไทดำเปนกลุมชาติพันธุที่มีถิ่นฐานอยูในบริเวณสิบสองจุไท จากประวัติศาสตรในยุคตำนานนั้น กลาวไววาราว พุทธศตวรรษที่ 17-19 ผูนำคนไท 2 คน นามวาทาวสวงและทาวเงินอพยพมาตามลำน้ำ แดงจนกระทั่งมาถึงเมืองลอ ทาวสวงมีโอรสนามวา “ปูเจาทาวลอ” สืบมาจนถึงอีกสมัยหนึ่งคือ “ปูเจาลานเจือง” ในสมัยของปูเจาองคนี้ไดมีการสูรบกับขุนอำปนซึ่งเปนพวกขาหรือชนพื้นเมืองเดิม จน สามารถขยายอาณาเขตออกไปถึง เมืองมวย เมืองลา เมืองมวก เมืองวาด เมืองควาย เมืองแถน (ปจจุบันอยูในเขตจังหวัดเซินลาและไลเจินของเวียดนาม)8 9 เมืองตาง ๆ ในสิบสองจุไทเหลานี้ผลัดกันเปน ผูนำ และมีการพึ่งพิงอำนาจจากอาณาจักรใกลเคียงเชน จีน เวียดนาม และลาว ทำใหเมืองของกลุม ไทดำมีลักษณะเปนเมืองสามฝายฟา ซึ่งสวนใหญผูนำกลุมไทดำมักพึ่งพึงอำนาจเวียดนามมากที่สุด ลักษณะการเมืองดังกลาวไดสิ้นสุดลงเมื่อฝรั่งเศสมายึดครองเวียดนามใน พ.ศ. 2401 ฝรั่งเศสจึงมีอำนาจ การปกครองเหนือดินแดนสิบสองจุไท หลังจากที่แดวันจีตกลงลงนามในสนธิสัญญาไลเจิว พ.ศ.2439 จึง ทำใหฝรั่งเศสปกครองดินแดนสิบสองจุไทอยางสมบูรณ อยางไรก็ตามมีกลุมคนไทที่ไมเห็นดวยกับการ ปกครองของฝรั่งเศสจึงพยายามตอตานอยูบอยครั้ง ระหวางนี้ ไดมีการจัดตั้งพรรคสมาคมชาวเวียดนามหนุมนักปฏิวัติ (ตอมา คือพรรคคอมมิวนิสตแหงอินโดจีน) ซึ่งมีโฮจิมินหเปนหัวหนา ขบวนการ จนกระทั่งชวงสงครามมหาเอเชียบูรพา ใน พ.ศ. 2487 ญี่ปุนใชจีนเปนทางผานเขาสูเวียดนามทางจังหวัด ลางเซินมาจนถึงฮานอย และขับไลฝรั่งเศสออกจากเวียดนาม เปนผลสำเร็จในเดือนมีนาคม พ.ศ. 2488 บรรดาชาวฝรั่งเศส จึงอพยพไปอยูที่มณฑลยูนนานของจีน แตหลังจากนั้นไมกี่ เดือนญี่ปุนยอมจำนนตอฝายสัมพันธมิตร พรรคคอมมิวนิสต เวียดนามจึงอาศัยชวงเวลาดังกลาวยึดกรุงฮานอยคืน พรอมกับ ตั้งฐานปฏิบัติการที่จังหวัดเซินลา จากนั้น พ.ศ. 2489 ฝรั่งเศส เคลื่อนทัพมายึดเมืองตาง ๆ ในสิบสองจุไทอีกครั้งหนึ่งทำให เกิดสงครามยืดเยื้อระหวางพรรคคอมมิวนิสตเวียดนามและฝรั่งเศส 9 ภัททิยา ยิมเรวัต, ประวัติศาสตรสิบสองจุไท (กรุงเทพฯ: สรางสรรค, 2544), 148-153. ภาพที่ 3 โฮจิมินห ผูกอตั้งพรรคคอมมิวนิสตเวียดนาม ที่มา : https://th.wikipedia.org/

ทำไม “ไทดำ” ตอง “รำพัน” | ธนโชติ เกียรติณภัทร 226 ในขณะนั้น กลุมคนไทมีทั้งกลุมที่เขากับฝรั่งเศส (ไดแกกลุมเมืองมวย และเมืองไล) และเขา กับคณะปฏิวัติของโฮจิมินห ระหวาง พ.ศ. 2490-2496 คณะปฏิวัติทำสงครามขับไลฝรั่งเศส สามารถยึด เมืองไลคืนไดในชวงตน พ.ศ. 2496 ทำใหฝรั่งเศสเหลือฐานที่มั่นสุดทายที่เมืองแถนหรือเดียนเบียนฟู เทานั้น ครั้นถึงฤดูรอน พ.ศ. 2497 ฝายคณะปฏิวัติเวียดนามทำการรุกคืบอยางหนักตั้งแตวันที่ 13 มีนาคม ถึง 7 พฤษภาคม รวม 45 วัน จึงสามารถยึดเมืองเดียนเบียนฟูขับไลฝรั่งเศสออกไปไดอยาง สิ้นเชิง9 10 สงคราม “ศึกเดียนเบียนฟู” ในครั้งนี้จึงเปนที่มาของเพลง “ไทดำรำพัน” เมื่อสงครามคราวนั้น มีความรุนแรงมากขึ้น กลุมคนไทดำที่อยูฝายฝรั่งเศส และไมยอมเขากับพรรคคอมมิวนิสตเวียดนาม จึงพากันอพยพออกนอกประเทศจนเกือบทั้งหมด ชาวไทดำราวสามพันกวาคนไดอพยพมาอยูที่แขวง เชียงขวางของประเทศลาว ทางราชการจึงจัดใหอยูที่บานนางาม ตอมาเห็นวาสถานที่คับแคบจึงไดพากัน อพยพมาอยูแขวงเวียงจันทนที่บานอีไล10 11ดังนั้นเมื่อนับจาก พ.ศ. 2497 ที่อพยพจากสิบสองจุไทมา จนถึง พ.ศ. 2512 ที่มาอยูในดินแดนลาว จึงเปนเวลา 15 ปพอดีดังที่เนื้อเพลงรำพันวา “...สิบหาปตี้ไตเฮา หางแดนดิน จงอินดูหมูขานอย ตี้พอยพลัดบาน (อินดู-สงสาร) เฮากนไตยายกันไป ตุกถิ่นตุกถาน จงฮักกันเหนอ ไตดำเฮานา...” เนื้อเพลงในทอนแรกรำพันถึงความหลังอันเกิดจากภัยสงครามเมื่อ “สิบหาป” ที่แลว ที่ทำให กลุมไทดำตองพลัดพรากกระจัดกระจายยายแยกจากกัน ซึ่งนอกจากกลุมที่อพยพมาอยูในดินแดนลาว แลว ยังมีกลุมไทดำที่อพยพไปฝรั่งเศส อเมริกา สวนทาวเพี้ยบางคนที่ไมไดอพยพไปถิ่นอื่น เมื่อสงคราม สิ้นสุดลงฝายปฏิวัติเวียดนามจึงจับไปฆาทิ้ง 11 12 สวนเนื้อเพลงในวรรคตอมากลาวถึงความเสียดายใน ดินแดนที่บรรพบุรุษเคยบุกเบิกสรางบานแปงเมืองไวให ดังนี้ สิบหาปตี้ไตเฮา เสียดายเด เมืองเฮาเพแสนเสียดาย ปูเจาเซินลา (เพ-พัง) 10 กรมยุทธศึกษาทหาร กองบัญชาการทหารสูงสุด, ประวัติการรบของทหารไทยในสงครามเวียดนาม (กรุงเทพฯ: อมรินทรพริ้นติ้งแอนดพับลิชชิ่ง, 2541), 16. 11 มนตรี ศรีบุษรา [ม. ศรีบุษรา], ไทยดำรำพัน (กรุงเทพฯ: บรรณกิจ, 2522), 48-49. 12 ภัททิยา ยิมเรวัต, ประวัติศาสตรสิบสองจุไท (กรุงเทพฯ: สรางสรรค, 2544), 191.