ถ้ำสหาย : บานหวยมวงกับคอมมิวนิสตและความรุนแรงในยุคสงครามเย็น | ภาณุพงศ ชลสวัสดิ์ 127 กอนจากกันขอสัญญา ฝากประทับตรึงตรา จนกวาจะพบกันใหม ภายหลังการเกิดเหตุการณสังหารหมูที่ธรรมศาสตรเมื่อวันที่ 6 ตุลาคม พ.ศ.2519 จะนำไปสู การ “เขาปาจับปน” ทำสงครามประชาชนกับรัฐไทย จากนิสิตนักศึกษาหรือประชาชนเปนจำนวนมาก ประกอบกับเหตุการณชัยชนะของพรรคคอมมิวนิสตในประเทศลาว กัมพูชา และเวียดนามที่ปฏิวัติ สำเร็จพรอมกันใน พ.ศ. 2518 ลวนแตสรางความฮึกเหิมใหกับแนวรวม พคท.เปนอยางมาก เกิด ปรากฏการณที่ พคท.สามารถขยายแนวรวมและเขตงานไดเปนจำนวนมาก แตอยางไรก็ดี เมื่อเขาสู ทศวรรษ 2520 ก็เกิดการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญในทองถิ่นและทั่วกระแสโลก ที่นำมาสูการปราชัยของ พคท. เอง ไดแก 1. ความขัดแยงระหวางโลกคอมมิวนิสตกันเองระหวางโซเวียตกับจีน จนนำมาสูความขัดแยง ระหวางคอมมิวนิสตในแตละประเทศ ในขณะที่ พคท. เปนคอมมิวนิสตที่สนับสนุนประเทศจีน สวนลาว และเวียดนาม เปนคอมมิวนิสตที่สนับสนุนสหภาพโซเวียต ทำใหเกิดความขัดแยงระหวาง พคท.กับ ประเทศเพื่อนบาน จนไมนำมาสูการสนับสนุนระหวางกัน 2. ความขัดแยงระหวางกลุมนิสิตนักศึกษากับ พคท. ที่มีความคิดเห็นแยงกันในแนวคิด จนทำ ใหมีกลุมนิสิตนักศึกษาถอนตัวออกจากแนวรวมเปนจำนวนมาก โดยเฉพาะใน พ.ศ.2523 ที่นักศึกษา ถอนตัวจากกเขตงานภูพานแทบทั้งหมด 3. รัฐบาลไทยดำเนินนโยบายทางการทูตกับสาธารณรัฐประชาชนจีน ที่เปนผูสนับสนุนสำคัญ ของ พคท. ทำใหทางการจีนตองกดดันยกเลิกการสนับสนุน พคท. ดังเชนการปดสถานีวิทยุของ พคท. ที่ คุนหมิง 4. รัฐบาลไทยออกนโยบาย คำสั่ง 66/2523 การเมืองนำการทหารเปดโอกาสให“ทหารปา” หรือ พคท. เขารวมเปน “ผูพัฒนาชาติไทย” โดยไมมีความผิด 5. ฯลฯ จากปจจัยตาง ๆ ดังกลาวนำมาสูการยอมแพการตอสูของ พคท. ปรากฏการณการยอมแพที่ สำคัญของ พคท. ในเขตงานอีสานเหนือ คือ การที่ผูนำเขตงาน 444 และแนวรวมกวา 400 คน นำอาวุธ เขามอบตัวตอพลเอกอาทิตย กำลังเอก ผูบัญชาการทหารบกในขณะนั้น ในวันที่ 1 ธันวาคม พ.ศ.2525 (อันเปนวันที่ตรงกับวันครบรอบ 40 ปการกอตั้ง พคท.) ณ สนามโรงเรียนบานบาก อำเภ ดอนตาล จังหวัดมุกดาหาร ซึ่งเปนการยอมแพครั้งใหญครั้งหนึ่งในเขตงานอีสานเหนือ15 16 และตอมาเขต งานยอยตาง ๆ ของพคท. ตางก็เขามอบตัวก็เจาหนาที่รัฐ ไมวาจะเปน 16ดูวิดิทัศนการมอบตัวไดจากวันประวัติศาสตรผูรวมพัฒนาชาติไทย 1 ธ.ค.2525 ที่บานบาก ต.บานบาก อ.ดอนตาล จ.มุกดาหาร. เขาถึงเมื่อวันที่ 16 สิงหาคม 2564, เขาถึงไดจาก https://youtu.be/U3WQaz6saRc
ถ้ำสหาย : บานหวยมวงกับคอมมิวนิสตและความรุนแรงในยุคสงครามเย็น | ภาณุพงศ ชลสวัสดิ์ 128 13 มกราคม พ.ศ.2526 เขตงานไชยบุรี คณะกรรมการจังหวัด 111 มอบตัวพรอมกำลังติด อาวุธ 74 คน เขามอบตัวที่บานโพนตูม อำเภอนาแก จังหวัดนครพนม 18 มกราคม พ.ศ.2526 กรรมการอำเภอลพบุรี คณะกรรมการจังหวัด 111 มอบตัวพรอม กำลังติดอาวุธ 250 คนเขามอบตัวที่บานกกตูม อำเภอดงหลวง จังหวัดมุกดาหาร 21 มกราคม พ.ศ.2526 กรรมการอำเภอเพชรบุรี คณะกรรมการกลางภาคอีสาน มอบตัว พรอมกำลังติดอาวุธ 70 คน เขามอบตัวที่บานโพนนาดี อำเภอเขาวง จังหวัดกาฬสินธุ(อยูทางทิศหนือ หางจากบานหวยมวงไปประมาณ 20 กิโลเมตร และอยูใกลกับหมูบานนาตาหลิ่ว ที่เปนหมูบานที่ เจาหนาที่รัฐเคยตัดหัวคนที่เปนแนวรวม พคท. มาประจาน) 23 มกราคม พ.ศ.2526 คณะกรรมการจังหวัด 333 ประกอบไปดวยคณะกรรมอำเภอธัญบุรี- ครบุรี-กำแพงเพชร และสระบุรี นำกำลังติดอาวุธ 300 คน และยังมีผูปฏิบัติงานจากเขต 555 666 999 และ 111 อีก 466 คนเขามอบตัวที่บานหนองสะพัง อำเภอคำชะอี จังหวัดมุกดาหาร16 17 กระแสการมอบตัวดังกลาว ทำใหขบวนการ พคท. บนแนวเทือกเขาภูพานหมดสลายไปโดย สิ้นเชิง กองกำลังติดอาวุธที่เหลือก็ไมมีประสิทธิภาพที่จะทำสงครามกับฝายรัฐอีกตอไป ทำใหเทือกเขา ภูพานในฐานะฐานที่มั่นของพรรคคอมมิวนิสตแหงประเทศไทย หรือ พคท. หมดสภาพไปดวย คงแต เหลือไวเรื่องเลาและความทรงจำในสมัยยุคสงครามเย็น ที่ความขัดแยงระดับโลกไดลุกลามมายังทั่วพื้นที่ แนวเทือกเขาภูพานดวย รวมถึงในหมูบานหวยมวงดวย ความขัดแยงเหลานี้กอใหเกิดความรุนแรงที่ สงผลกระทบขึ้นมา นับวาเปนประวัติศาสตรสวนหนึ่งที่ควรจะทำความเขาใจและเรียนรูเพราะการ เขาใจอดีต ยอมนำมาเปนบทเรียนในปจจุบันและอนาคตได และคำตอบที่เห็นชัด คือ ความรุนแรงเปน ความสูญเสียเปนเรื่องของคนทุกคนหรือคนทุกฝาย และเปนหนาที่ของพวกเราคนรุนหลังที่เลือกกวาจะ จดจำหรือระลึกถึงเหตุการณอดีตที่ผานมาเหลานี้ในฐานะอะไร หมายเหตุ บท 1 - สหายเปนเมล็ดพืชสีแดง หยั่งรากแรงไมมีหมองมัว – นำมาจากเนื้อเพลง “สหาย” แตงโดยจิ้น กรรมาชน. บท 2 – ธงแดงเดนงามเหนือยอดภูพาน – นำมาจากเนื้อเพลง “ภูพานปฏิวัติ” แตงโดยจิตร ภูมิศักดิ์. บท 3 – เสียงปนแตกแลว แตกครั้งแรก 7 สิงหา – นำมาจากเนื้อเพลง “ 7 สิงหาจงเจริญ” แตงโดยมงคล อุทก. บท 4 - พอของครูเคยโดน อส.ทำราย เพราะคิดวาสงเสบียงใหกับสหาย – นำมาจากความทรงจำของชาวบานหวยมวง บท 5 - กอนจากกันขอสัญญา ฝากประทับตรึงตรา จนกวาจะพบกันใหม- นำมาจากเนื้อเพลง “คำสัญญา” แตงโดยสหาย โพธิ์ หรือโสภณ ปานสุขนิรันดรกอนที่จะเสียชีวิตขณะปฏิบัติงานอยูในเขตงานสุราษฎรธานีเมื่อ พ.ศ.2522 ภายหลังเพลงดังกลาวมีการดัดแปลงเนื้อรองและเปนที่รูจักกันดีจากวงดนตรี"ฟาสาง" และวง "อินโดจีน" 17พุทธพล มงคลวรวรรณ, “ขบวนการคอมมิวนิสตในเขตภูพาน พ.ศ. 2504-2525” (วิทยานิพนธ มหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร คณะอักษรศาสตร จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย, 2548), 151-152
ถ้ำสหาย : บานหวยมวงกับคอมมิวนิสตและความรุนแรงในยุคสงครามเย็น | ภาณุพงศ ชลสวัสดิ์ 129 บรรณานุกรม เอกสาร พุทธพล มงคลวรวรรณ. “ขบวนการคอมมิวนิสตในเขตภูพาน พ.ศ. 2504-2525.” วิทยานิพนธ มหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร คณะอักษรศาสตร จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย, 2548 เออิจิ มูราชิมา.กำเนิดพรรคคอมมิวนิสตสยาม (พ.ศ. 2473-2479).แปลโดยโฆษิต ทิพยเทียมพงษ. กรุงเทพฯ: มติชน, 2555 ออนไลน เดอะ อีสานเรดคอรด. 51 ป “จิตร” สิ้นลม สถานการณไมเปลี่ยนแปลง. เขาถึงเมื่อ 13 กุมภาพันธ 2564 เขาถึงไดจาก https://theisaanrecord.co/2017/05/09/51yearschitphumisak/ นครินทรเมฆไตรรัตน.วันเสียงปนแตก. เขาถึงเมื่อ 13 กุมภาพันธ 2564. เขาถึงไดจาก https://bit.ly/2XW4Wxu ประกอบ คุปรัตน. อันคำวา “สหาย” (Comrade). เขาถึงเมื่อ 13 กุมภาพันธ 2564, เขาถึงไดจาก http://pracob.blogspot.com/2009/04/comrade.html ประชาไท. 200 ป Karl Marx: ธิกานต ศรีนารา – ลัทธิมารกซเขาสูอีสานเมื่อไหร อยางไร ?. เขาถึง เมื่อ 13 กุมภาพันธ 2564. เขาถึงไดจากhttps://prachatai.com/journal/2018/09/78884 เมธา มาสขาว. ประวัติศาสตรสังคมนิยมอีสาน : อุดร ทองนอย อดีต ส.ส.อายุนอยที่สุดใน ไทยจากยโสธร (ตอนที่ 2). เขาถึงเมื่อ 16 สิงหาคม 2564. เขาถึงไดจาก https://theisaanrecord.co/ 2017/10/21/udon_thongnoi2/ วันประวัติศาสตรผูรวมพัฒนาชาติไทย 1 ธ.ค.2525 ที่บานบาก ต.บานบาก อ.ดอนตาล จ. มุกดาหาร. เขาถึงเมื่อวันที่ 16 สิงหาคม 2564 เขาถึงไดจากhttps://youtu.be/ U3WQaz6saR ศิลปวัฒนธรรม. 5 พ.ค. 2509 จิตร ภูมิศักดิ์ จบชีวิตอยางไรคาที่สกลนคร กอนกำเนิดอีกครั้งหลัง 14 ตุลา. เขาถึงเมื่อ 13 กุมภาพันธ 2564. เขาถึงไดจาก https://www.silpamag.com/history/ article _8924 ศรายุธ ตั้งประเสริฐ. ตามรอยน้ำตาในเพลง-เรื่องเลาทองถิ่น ความรุนแรงโดยรัฐจากอดีตถึงปจจุบัน (จบ). เขาถึงเมื่อ 16 สิงหาคม 2564. เขาถึงไดจากhttps://prachatai.com/journal/ 2020/02/86413 สัมภาษณ ชาวบานหวยมวง. สัมภาษณเมื่อวันที่ 5-11 ธันวาคม 2563.
ถ้ำสหาย : บานหวยมวงกับคอมมิวนิสตและความรุนแรงในยุคสงครามเย็น | ภาณุพงศ ชลสวัสดิ์ 130
โบราณคดีบานหวยมวง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 131 บทความพิเศษ ประวัติศาสตร-โบราณคดี ประกอบหนังสือบันทึกคายเด็ก ตอน เรื่องเลาจากบานหวยมวง
โบราณคดีบานหวยมวง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 132
โบราณคดีบานหวยมวง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 133 โบราณคดีบานหวยมวง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ Archaeology of Ban Huay Muang, Kuchinarai District, Kalasin กฤษฎา นิลพัฒน0 1 Kritsada Ninlapat บานหวยมวง ตั้งอยูตำบลหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ เปนชุมชนที่อยูอาศัย บนพื้นที่ราบขนาบดวยภูเขาสองขาง มีลำหวยมวงซึ่งไหลมาจากเขาภูเมยทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือ ไหลผานทางดานทิศตะวันออกของหมูบานและไหลไปรวมกับหวยหลักทอดที่บานหนองหาง กอนจะไหล ผานบานบุงคลาไปบรรจบกับลำน้ำยังที่บริเวณบานสมสะอาด จากการสำรวจของกรมศิลปากรพบแหลงโบราณคดีในเขตบานหวยมวงจำนวน 4 แหลง ไดแก แหลงโบราณคดีถ้ำเซงเมง แหลงโบราณคดีโนนบานฮางปลาฝา แหลงโบราณคดีโนนบานฮาง และแหลง โบราณคดีโนนบะขาม โดยแตละแหลงมีอายุอยูในสมัยกอนประวัติศาสตรถึงสมัยทวารวดี(ภาพที่ 1) ภาพที่ 1 : ภาพถายดาวเทียมแสดงตำแหนงของแหลงโบราณคดีที่พบในเขตบานหวยมวง ที่มา : ดัดแปลงจาก Google Earth 1 นักศึกษาปริญญาโท สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร
โบราณคดีบานหวยมวง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 134 แหลงโบราณคดีถ้ำเซงเมง (ภาพที่ 2) ตั้งอยูบนภูหัวนาทางทิศตะวันออกของบานหวยมวง สภาพแหลงเปนลานหินขนาดใหญเอนลาดไปทางทิศใตมีเพิงหินขนาดกวาง 8 เมตร ยาว 13 เมตร สูงประมาณ 1.8 เมตร ภายในเพิงหินพบภาพเขียนสีสมัยกอนประวัติศาสตรตอนปลาย อายุประมาณ 3,000-1,500 ปมาแลว สถานที่นี้คงใชเปนพื้นที่ประกอบพิธีกรรมในชวงเวลาใดเวลาหนึ่งของคนที่อาศัย อยูบนพื้นราบดานลาง ซึ่งประกอบอาชีพเกษตรกรรมและตั้งหลักแหลงถาวรแลว และสถานที่นี้ก็เปน สถานที่ศักดิ์สิทธิ์ของชุมชนที่อาจสัมพันธกับแหลงน้ำหรือแหลงอาหารที่หลอเลี้ยงชีวิตดวย ภาพที่ 2 : แหลงโบราณคดีถ้ำเซงเมง ลักษณะของภาพทั้งหมดเขียนดวยสีแดงที่นาจะไดจากดินเทศ (Red ochre) หรือแรเฮมาไทต (Heamatite) ประกอบดวย ภาพมือ มีวิธีการเขียน 2 แบบ คือ แบบที่เขียนสีลงบนฝามือแลวทาบลงไป บนพื้นผิว จำนวน 29 ภาพ และแบบที่ทาบลงบนพื้นผิวแลวคอยเขียนลายกานขดลงบนฝามืออีกทีหนึ่ง จำนวน 2 ภาพ รวม 31 ภาพ นอกจากนี้ ยังมีภาพสัญลักษณเขียนเปนภาพลายเสนรูปตารางผสมกับ ลายเสนโคง ซึ่งเขียนตอกันเปนแนวยาวคลายกับที่พบที่ภูพระบาท จังหวัดอุดรธานี1 2 (ภาพที่ 3) 2 กรมศิลปากร, ศิลปะถ้ำในอีสาน (กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2531), 86.
โบราณคดีบานหวยมวง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 135 ภาพที่ 3 : ภาพเขียนสีถ้ำเซงเมง แสดงรูปฝามือทางดานซายและลายสัญลักษณทางดานขวา การพบภาพเขียนสีที่บานหวยมวงไมใชเรื่องแปลก เพราะเปนหนึ่งในภาพเขียนสีที่พบกระจาย อยูในทุกจังหวัดที่มีเทือกเขาภูพานพาดผาน ตั้งแตจังหวัดอุบลราชธานี มุกดาหาร กาฬสินธุ สกลนคร เรื่อยไปจนถึงจังหวัดอุดรธานีและจังหวัดเลย สำหรับจังหวัดกาฬสินธุพบภาพเขียนสี 2 แหลง อยูใน ตำบลหนองหาง คือ ถ้ำเซงเมง บานหวยมวง และถ้ำลายมือ (ภูผาผึ้ง) บานหนองหาง ภาพเขียนสีเหลานี้ อาจสัมพันธกับภาพเขียนสีที่อยูในพื้นที่ใกลเคียงดวยก็ได โดยเฉพาะภาพเขียนสีใกลแมน้ำโขงในเขต อุทยานแหงชาติภูผาเทิบ จังหวัดมุกดาหาร และภาพเขียนสีในเขตอุทยานแหงชาติภูผายล จังหวัด สกลนคร ซึ่งอยูอีกฝากของเทือกเขาภูพาน แหลงโบราณคดีโนนบานฮางปลาฝา ตั้งอยูทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของบานหวยมวง มีสภาพเปนเนินและทุงนาที่ถูกไถปรับพื้นที่ บริเวณนี้เชื่อวาเปนโนนบานเกา เคยเปนหมูบานขนาดใหญ ตอมาชาวบานไดจับปลาฝา (ตะพาบน้ำ) ที่ตาดปลาฝามากิน (ตาดปลาฝา คือ พื้นที่ตนน้ำหวยมวง ซึ่งอยู ทางทิศเหนือหางออกไปประมาณ 1 กิโลเมตร และเปนที่ที่มีตะพาบน้ำจำนวนมาก) เมื่อกินเขาไปแลว ชาวบานไดเจ็บปวยและเสียชีวิตเปนจำนวนมาก สวนคนที่เหลือไดอพยพหนีไปอยูที่แหงใหม หมูบานนี้ จึงกลายเปนบานรางมาถึงในปจจุบัน
โบราณคดีบานหวยมวง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 136 สำหรับโบราณวัตถุที่พบที่โนนบานฮางปลาฝา คือ เศษภาชนะดินเผา สวนใหญเปนเศษภาชนะ ดินเผาเนื้อแกรงที่เผาดวยอุณหภูมิสูง (Stoneware) มีการตกแตงทั้งแบบผิวเรียบ เคลือบน้ำดินสีแดง แบบมีลายขูดขีด และลายเชือกทาบ อีกทั้งยังพบเครื่องถวยเขมรจำนวนมากพอสมควรดวย นอกจากนี้ บริเวณดานทิศตะวันออกของเนินพบเศษภาชนะดินเผากองอยูเปนจำนวนมากกวา บริเวณอื่น และพบเศษอิฐที่กอเปนแนวคลายเตาเผาไมต่ำกวา 5 เตา แตชำรุดเสียหายมาก อีกทั้งยังพบ โครงกระดูกมนุษยกระจายอยูตามผิวดินรวมกับกระดูกสัตวลูกปดแกวสีเขียวและสีสม ลูกกระพรวน สำริด และเคยมีคนเคยพบกำไลสำริดกับเครื่องมือเหล็กดวย2 3 จากหลักฐานที่กลาวมาทั้งหมดนี้ทำใหสันนิษฐานไดวานาจะมีการอยูอาศัยมาแลวตั้งแตสมัย กอนประวัติศาสตรตอนปลาย และคงมีการอยูอาศัยเรื่อยมาอยางนอยราวพุทธศตวรรษที่ 16-18 อนึ่ง สภาพปจจุบันของแหลงโบราณคดีโนนบานฮางปลาฝาถูกไถเปนพื้นที่เกษตรกรรมแลว และไมพบหลักฐานประเภทเครื่องมือเหล็กหรือภาชนะดินเผาเก็บรักษาอยูที่บานหวยมวง ขณะเดียวกัน ที่วัดโพธิ์ชัยบานหนองหางพบโบราณวัตถุสำคัญคือ เครื่องมือเหล็กสมัยกอนประวัติศาสตรและไหเคลือบ แบบเขมรคลายกับแหลงเตาบานกรวด จังหวัดบุรีรัมย อายุราวพุทธศตวรรษที่ 16-18 ซึ่งแมจะไมทราบ ที่มาชัดเจน แตก็พอจะสันนิษฐานไดวาชุมชนในบริเวณนี้มีการอยูอาศัยตั้งแตสมัยกอนประวัติศาสตร ตอนปลาย เรื่อยมาจนถึงสมัยที่เริ่มใชเครื่องถวยแบบเขมร ภาพที่ 4 : เครื่องมือเหล็กและไหแบบเขมรที่เก็บรักษาอยูที่วัดโพธิ์ชัยบานหนองหาง 3 กรมศิลปากร, “โนนบานฮางปลาฝา,” ระบบภูมิสารสนเทศ แหลงมรดกทางศิลปวัฒนธรรม,เขาถึงเมื่อ 28 สิงหาคม 2564,เขาถึงไดจาก http://gis.finearts.go.th/fineart/ .
โบราณคดีบานหวยมวง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 137 แหลงโบราณคดีโนนบานฮาง ตั้งอยูทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของบานหวยมวง มีสภาพ เปนเนินและทุงนาที่ถูกไถปรับพื้นที่ บริเวณนี้เชื่อวาเปนโนนบานเกา เปนหมูบานของชาวลาวอีสานที่มี ผูนำสูงอายุประพฤติไมดี เที่ยวชวนลูกบานไปขโมยของจี้ปลนหมูบานอื่น จนหมูบานโดยรอบทนไมได จึงรวมตัวกันมาปลนฆาคนในหมูบานนี้ตายหมดกลายเปนบานราง ซึ่งชาวบานปจจุบันเรียกบริเวณนี้วา “โนนบานฮางลาวเฒา” สำหรับโบราณวัตถุที่พบที่โนนบานฮาง คือ เศษภาชนะดินเผาแบบเนื้อดิน เผาดวยอุณหภูมิต่ำ (Earthenware) เนื้อหนาและหยาบ มีทั้งแบบผิวเรียบ เคลือบน้ำดินสีแดง และตกแตงดวยลายขูดขีด ลายเชือกทาบ นอกจากนี้ เศษภาชนะดินเผาสวนใหญยังมีแกลบขาวผสมอยูจำนวนมาก จากหลักฐาน ดังกลาว สันนิษฐานวาชุมชนนี้นาจะมีอายุอยูในสมัยกอนประวัติศาสตร3 4 แหลงโบราณคดีโนนบะขาม ตั้งอยูทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของบานหวยมวง มีสภาพเปน เนินและทุงนาที่ถูกไถปรับพื้นที่ โดยชื่อ “โนนบะขาม” เรียกตามสภาพพื้นที่ซึ่งเมื่อกอนเคยมีตนมะขาม จำนวนมากแตปจจุบันไมมีแลว และชาวบานไดพบเศษภาชนะดินเผาจำนวนมากในบริเวณนี้ จึงเชื่อวา โนนบะขามนาจะเคยเปนโนนบานเกามากอน สำหรับโบราณวัตถุที่พบที่โนนบะขาม คือ เศษภาชนะดินเผาแบบเนื้อดิน เผาดวยอุณหภูมิต่ำ (Earthenware) มีทั้งแบบเนื้อละเอียดและหยาบ โดยเนื้อหยาบจะหนามาก สวนเนื้อละเอียดจะบางกวา และเนื้อแกรงขึ้น ผิวภาชนะมีทั้งแบบผิวเรียบ เคลือบน้ำดินสีแดง ตกแตงดวยลายขูดขีด ลายเชือกทาบ และเศษภาชนะดินเผาสวนใหญมีแกลบขาวผสมอยูจำนวนมาก นอกจากนี้ ยังพบใบเสมา จำนวน 3 แผน ซึ่งถูกเคลื่อนยายไปไวที่วัดโพธิ์ศรีแกว บานหวยมวง 1 แผน อีก 2 แผนยังอยูบนเนินดินที่เรียกวา “โนนกุดสิม” โดยแผนหนึ่งฝงอยูในดิน อีกแผนหนึ่งนอนอยู บนผิวดิน ลักษณะเปนใบเสมาที่มีเสนแกนกลาง มีสภาพชำรุด ซึ่งเดิมมีใบเสมา 6 แผน วางเรียงซอนกัน เปนคู แตถูกเคลื่อนยายไปที่อื่นแลว และบริเวณกลางเนินยังพบรองรอยการลักลอบขุดหาโบราณวัตถุ ซึ่งพบเศษภาชนะดินเผา กระดูก แหวนสำริด และกำไลสำริด4 5 จากหลักฐานที่กลาวมาทั้งหมดนี้ ทำใหสันนิษฐานไดวานาจะมีการอยูอาศัยมาแลวตั้งแตสมัย กอนประวัติศาสตรตอนปลาย และมีการอยูอาศัยตอเนื่องเรื่อยมาในสมัยทวารวดีอยางนอยประมาณ พุทธศตวรรษที่ 14-16 4 กรมศิลปากร, “โนนบานฮาง,” ระบบภูมิสารสนเทศ แหลงมรดกทางศิลปวัฒนธรรม, เขาถึงเมื่อ 28 สิงหาคม 2564, เขาถึงไดจาก http://gis.finearts.go.th/fineart/ 5 กรมศิลปากร, “โนนบะขาม,” ระบบภูมิสารสนเทศ แหลงมรดกทางศิลปวัฒนธรรม, เขาถึงเมื่อ 28 สิงหาคม 2564, เขาถึงไดจาก http://gis.finearts.go.th/fineart/
โบราณคดีบานหวยมวง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 138 อนึ่ง จากการสำรวจของกรมศิลปากรระบุวามีใบเสมา 1 แผน ถูกเคลื่อนยายจากโนนกุดสิม มาเก็บไวที่วัดโพธศรีแกว แตจากการสำรวจในปจจุบันพบใบเสมาจำนวน 6 แผน โดยปกอยูหนาอุโบสถ 5 แผน (ภาพที่5-6) และวางพิงไวใตโคนตนไม1 แผน (ภาพที่6) รูปแบบของใบเสมาเหลานี้เปนแบบเรียบ ไมมีลวดลายและภาพสลักใด ๆ ยกเวนบางแผน ที่สลักเสนแกนกลางขนาดใหญ ซึ่งหนึ่งในนี้อาจเปนใบเสมาที่เคลื่อนยายมาจากโนนกุดสิมตามบันทึก ของกรมศิลปากรก็ได อยางไรก็ดี ใบเสมาแผนอื่นคงเคลื่อนยายมาเก็บรักษาไวที่วัดกอนที่กรมศิลปากร จะมาสำรวจก็ได เพราะจากการสัมภาษณชาวบานไดความวา ใบเสมาทั้งหมดนี้ยายมาจากโนนกุดสิม และปจจุบันที่โนนกุดสิมก็ยังมีใบเสมาอยู ภาพที่ 5 : .ใบเสมาที่ปกอยูหนาอุโบสถวัดโพธิ์ศรีแกว บานหวยมวง ภาพที่ 6 : ใบเสมาที่ปกอยูหนาอุโบสถ (ซาย) และใบเสมาที่วางพิงอยูใตตนไม (ขวา) ภายในวัดโพธิ์ศรีแกว บานหวยมวง
โบราณคดีบานหวยมวง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 139 บริบทของแหลงโบราณคดีที่พบในเขตบานหวยมวง การสำรวจแหลงโบราณคดีในจังหวัดกาฬสินธุผูเขียนไมทราบวามีการสำรวจและเผยแพร มากนอยเพียงใด เพราะแหลงโบราณคดีมีทั้งสิ่งกอสรางและชิ้นสวนโบราณวัตถุที่กระจายอยูบนผิวดิน ซึ่งอยางหลังนี้ผูเขียนเขาใจวายังไมมีการสำรวจทั่วทั้งจังหวัด อยางไรก็ตาม แหลงที่มีการสำรวจและ เผยแพรแลวในปจจุบันก็พบกระจายอยูในหลายพื้นที่ โดยแหลงโบราณคดีสมัยกอนประวัติศาสตร พบมากในอำเภอกุฉินารายณสำหรับแหลงโบราณคดีสมัยทวารวดีสวนใหญเปนแหลงที่พบใบเสมา เชน เมืองฟาแดดสงยาง อำเภอกมลาไสย บานหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ นอกจากนี้ ยังพบถ้ำหรือเพิงผา ที่สลักภาพพระนอนสมัยทวารวดีที่ภูคาวและภูปอดวย สวนแหลงโบราณคดีสมัยลานชางถึงปจจุบัน ก็พบกระจายอยูทั้งจังหวัด เชน วัดโพธิ์ชัยบานหนองหาง วัดกลางโคกคอ วัดอุดมประชาราษฎร เปนตน สำหรับแหลงโบราณคดีในเขตบานหวยมวง จากที่กลาวมาแลวจะเห็นวาเปนแหลงโบราณคดี ที่มีอายุอยูในสมัยประวัติศาสตรตอนปลาย สมัยทวารวดี และสมัยที่เริ่มใชภาชนะแบบเครื่องถวยเขมร ซึ่งในภาพรวมแสดงใหเห็นถึงการอยูอาศัยมาอยางตอเนื่องหลายสมัย จนกระทั่งหายไปและมีกลุมคน กลุมใหมที่เขามาอยูอาศัยจนถึงปจจุบัน วาดวยการพบแหลงโบราณคดีสมัยกอนประวัติศาสตรในบริเวณนี้แสดงใหเห็นถึงการเลือก ตั้งถิ่นฐานซึ่งสัมพันธกับปจจัยทางภูมิศาสตรคือ มีแหลงน้ำและภูเขาเปนแหลงอาหารและเปนทรัพยากร ที่เหมาะแกการทำเกษตรกรรม ดังนั้นจึงไมใชเรื่องแปลกที่จะพบการตั้งถิ่นฐานในบริเวณนี้ นอกจากนี้ ภาพเขียนสีถ้ำเซงเมงอาจสัมพันธกับผูคนที่อาศัยอยูบนพื้นราบ ดังที่พบหลักฐานในแหลงโบราณคดี โนนบานฮางปลาฝา โนนบานฮาง และโนนบะขาม ซึ่งตั้งอยูไมไกลกันดวย อยางไรก็ดี จากหลักฐานที่แสดงใหเห็นวาผูคนในสมัยกอนประวัติศาสตรมีการอยูอาศัยแบบ สังคมเกษตรกรรมและอาจเริ่มพัฒนาเปนสังคมเมืองแลว นั่นหมายความวายอมมีการติดตอกับชุมชนอื่น ใกลเคียงอยางชุมชนบานหนองหางที่สัมพันธกับภาพเขียนสีถ้ำลายมือ (ภูผาผึ้ง) และอาจมีการติดตอกับ ชุมชนภายนอกที่อยูไกลออกไป ทั้งนี้หากพิจารณาจากตำแหนงที่ตั้งจะพบวา อำเภอกุฉินารายณตั้งอยูในจุดที่สามารถเชื่อมตอ กับเสนทางคมนาคมโบราณได กลาวคือ ทางทิศตะวันออก มีเสนทางขามชองเขาผานหนองสูง คำชะอี มุกดาหาร และมีเสนทางเลาะลำหวยบังอี่ไปอำเภอดอนตาลไดโดยจังหวัดมุกดาหารมีพื้นที่ติดแมน้ำโขง พบทั้งภาพเขียนสีและกลองมโหระทึกที่สัมพันธกับวัฒนธรรมดงเซินจากเวียดนามและจีนตอนใตดวย5 6 6 เมธินี จิระวัฒนา, กลองมโหระทึกในประเทศไทย (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2546). และสุกัญญา เบาเนิด, “โนน หนองหอ : แหลงผลิตกลองมโหระทึกในประเทศไทย,” ศิลปากร 59, 1 (มกราคม-กุมภาพันธ 2559) : 12-21.
โบราณคดีบานหวยมวง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 140 ทางทิศใตมีเสนทางจากหวยมวง-หวยหลักทอดไหลลงหวยยังและไปรวมกับแมน้ำชีที่อำเภอ เสลภูมิ จังหวัดรอยเอ็ด ซึ่งอาจสัมพันธกับชุมชนสมัยกอนประวัติศาสตรในเขตลุมแมน้ำชีตอนปลายและ โดยเฉพาะชุมชนกอนประวัติศาสตรในพื้นที่ทุงกุลารองไหดวยก็เปนได ทางทิศเหนือ มีเสนทางขามชองเขาตนน้ำลำพะยัง-หวยไผเขาสูอำเภอดงหลวง ออกไปยัง อำเภอนาแกและพระธาตุพนมในเขตภูพานนอย-ลุมแมน้ำก่ำไดนอกจากนี้ ยังมีอีกเสนทางหนึ่งที่สำคัญ คือ เสนทางขามชองเขาภูพานไปสูหนองหาน จังหวัดสกลนคร เพราะเปนเสนทางที่เชื่อมตอระหวาง แองโคราชกับแองสกลนคร และการที่บานหวยมวงหรือพื้นที่ตำบลหนองหางตั้งอยูในจุดเชื่อมตอของ เสนทางคมนาคม สงผลใหพื้นที่นี้มีพัฒนาการอยางตอเนื่องและมีความสำคัญมากเมื่อเขาสูสมัยทวารวดี สำหรับแหลงโบราณคดีสมัยกอนประวัติศาสตรที่สำคัญในอีกฟากหนึ่งของเทือกเขาภูพาน เชน แหลงโบราณคดีโดยรอบหนองหาน ซึ่งพบเศษภาชนะดินเผา เศษตะกรันจากการถลุงเหล็ก และรองรอย อุตสาหกรรมการผลิตเกลือ6 7 นอกจากนี้ ในแถบภูเขายังพบภาพเขียนสมัยกอนประวัติศาสตรที่ถ้ำผาลาย ถ้ำมวง และถ้ำพระดานแรงดวย สวนเสนทางทางดานทิศตะวันตกก็นาจะเปนเสนทางคมนาคมที่ใชติดตอกับชุมชนอื่นเชนกัน แตในสมัยกอนประวัติศาสตรอาจยังไมมีหลักฐานชัดเจน อยางไรก็ดี การติดตอสัมพันธกับพื้นที่ภายนอก ตามเสนดังกลาว ยอมกอในเกิดการแลกรับวัฒนธรรมและมีพัฒนาการเขาสูสมัยประวัติศาสตร โดยมีการ ใชตัวอักษร นับถือศาสนา และมีพัฒนาการเปนบานเมืองในเครือขายสังคมระบบรัฐหรืออาณาจักร จากหลักฐานการพบใบเสมาสมัยทวารวดีที่แหลงโบราณคดีโนนบะขาม แสดงใหเห็นวาผูคน สมัยกอนประวัติศาสตรมีพัฒนาการสูสมัยทวารวดีแลว แตเริ่มมีพัฒนาการเกิดขึ้นเมื่อใดนั้นไมมีหลักฐาน แนชัด เพราะใชเสมาที่พบไมมีลวดลายสลักใด ๆ ที่ใชกำหนดอายุได แตหากพิจารณาจากใบเสมา สลักภาพที่บานหนองหางและจารึกที่พบในอำเภอกุฉินารายณ (ภาพที่ 7) อาจกลาวไดวาชุมชนแถบนี้คง มีพัฒนาการขึ้นอยางนอยราวตั้งแตราวพุทธศตวรรษที่ 14 อนึ่ง การพัฒนาเขาสูยุคสมัยหนึ่งทำใหวิถีชีวิต วัฒนธรรม และรสนิยมเปลี่ยนไปตามยุคสมัย แตสถานที่สำคัญอยางถ้ำเซงเมง ซึ่งเคยเปนสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ของคนที่มีความเชื่อดั้งเดิมยังคงอยู แมไมมี หลักฐานวาคนสมัยทวารวดีไดเขาไปใชพื้นที่นี้ประกอบพิธีกรรมหรือไม แตถ้ำเซงเมงก็นาจะเปนที่รับรู ของคนสมัยทวารวดี และถาคนสมัยทวารวดียังคงใชประกอบพิธีกรรมอยู นั่นหมายความวา ถ้ำเซงเมง ยังคงเปนสถานที่ศักดิ์สิทธิ์สืบตอมา และแสดงใหเห็นวามีการผสมผสานระหวางความเชื่อแบบดั้งเดิมกับ การนับถือศาสนาจากดินแดนภายนอก 7 พจนวราภรณ เขจรเนตร, ปาทวลัญชังเจติยานุสรณ(สกลนคร : มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร, 2563), 4.
โบราณคดีบานหวยมวง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 141 ภาพที่ 7 ใบเสมาบานหนองหาง ปจจุบันถูกเคลื่อนยายมาเก็บไวที่วัดโพธิ์ชัยบานหนองหาง และบางสวนนำไปจัดแสดงอยูในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน อยางไรก็ตาม แมวาชุมชนในเขตบานหวยมวงจะมีพัฒนาการเขาสูสมัยทวารวดี แตศูนยกลาง สำคัญในสมัยนี้นาจะอยูที่บานหนองหาง เพราะพบใบเสมาสมัยทวารวดีจำนวนมากทั้งแบบที่มีภาพสลัก และไมมีภาพสลัก ซึ่งถือเปนแหลงที่พบใบเสมามากที่สุดแหงหนึ่งในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ทั้งนี้อาจ เนื่องมาจากวาบานหนองหางตั้งบนเสนทางคมนาคมสำคัญตั้งแตสมัยกอนประวัติศาสตร ทำใหเกิดการ หลั่งไหลของวัฒนธรรมและยังตั้งอยูในจุดที่เดินทางสะดวกกวาบานหวยมวง วาดวยเรื่องใบเสมาที่พบในอำเภอกุฉินารายณ ไมไดมีแตบานหวยมวงกับบานหนองหางเทานั้น แตยังมีใบเสมาที่พบกระจายอยูทั้งอำเภอ เชน ใบเสมาที่วัดสามัคคีธรรมบัวขาว ใบเสมาที่วัดสิมนาโก ใบเสมาที่วัดดงหลักสิม ใบเสมาวัดศิลาอาสนจิตราษฎรังสรรคใบเสมาที่บานกุดน้ำกิน และใบเสมาที่วัด กกตาล7 8 ใบเสมาเหลานี้ถูกเคลื่อนยายจากตำแหนงเดิมหมดแลว โดยบางสวนเคลื่อนยายไปจัดแสดงอยู ที่พิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน และบางสวนไดยายไปเก็บรักษาที่วัดมหาชัย จังหวัดมหาสารคาม8 9 8 วชิราภรณ ไชยชาติ, นำชมใบเสมาในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน (กรุงเทพฯ : พิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน, 2552), 13. 9 ศรีศักร วัลลิโภดม, “เสมาอิสาน,” เมืองโบราณ 1, 2 (มกราคม-มีนาคม 2518) : 98.
โบราณคดีบานหวยมวง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 142 นอกจากนี้ ยังพบกระจายไปถึงเขตอำเภอเขาวงและอำเภอนาคู9 10 ซึ่งอยูในพื้นที่กลุม วัฒนธรรมเดียวกัน เพราะในอดีตไมมีเสนแบงเขตแดน และทั้งสองอำเภอนี้ก็เคยอยูในเขตการปกครอง ของอำเภอกุฉินารายณกอนจะแยกตัวจัดตั้งเปนอำเภอดวย10 11 สำหรับชุมชนในสมัยทวารวดีที่บานหวยมวง-หนองหางก็คงมีความสัมพันธกับบานเมืองที่อยู โดยรอบและไกลออกไปเชนเดียวกับในสมัยกอนประวัติศาสตร แตในสมัยนี้มีหลักฐานที่ชัดเจนมากขึ้น เพราะเริ่มนับถือพุทธศาสนา ซึ่งนาจะรับมาจากวัฒนธรรมทวารวดีภาคกลางผานเขามาในลุมแมน้ำชี ทางดานทิศตะวันตกของบานหนองหาง โดยมีเมืองฟาแดดสงยางในเขตอำเภอกมลาไสยเปนเมืองใหญ และอาจกลาวไดวาเปนศูนยกลางสำคัญแหงหนึ่งในวัฒนธรรมทวารวดีอีสาน อยางไรก็ดี ความสัมพันธกับบานเมืองหรือชุมชนที่นับถือพุทธศาสนาก็คงมีเครือขายกระจาย อยูทั่วไป เพราะในหลายพื้นที่พบการกระจายตัวของใบเสมาจำนวนมาก โดยเฉพาะพื้นที่ใกลเคียงในเขต จังหวัดสกลนคร นครพนม มุกดาหาร ยโสธร รอยเอ็ด รวมถึงพื้นที่ตาง ๆ ของจังหวัดกาฬสินธุดวย ตอมาเมื่อวัฒนธรรมทวารวดีเสื่อมลง วัฒนธรรมเขมรก็เขามาแทนที่โดนเริ่มแทรกซึมเรื่อย ๆ แตไมพบศาสนาสถานในวัฒนธรรมเขมรในตำบลหนองหาง พบแตเพียงเครื่องถวยแบบเขมรที่วัดโพธิ์ชัย บานหนองหางและที่แหลงโบราณคดีโนนบานฮางปลาฝา ดังนั้น ผูเขียนจึงไมไดกำหนดวาเขาสูยุคสมัย เขมร แตนาจะเปนกลุมคนดั้งเดิมที่นับถือพุทธศาสนาแบบทวารวดี ยังมีรสนิยมการใชเครื่องถวยเขมร ในชวงพุทธศตวรรษที่ 16-17 ทั้งนี้ พบหลักฐานของศิลปะเขมรเขามาปะปนกับศิลปะบนใบเสมาในเขตอำเภอกุฉินารายณ และบานหนองหาง เชน ใบเสมาสลักภาพพุทธประวัติตอนโปรดองคุลีมาล มีรูปพระพุทธเจาที่ครองจีวร แบบมีชายดานลางตัดตรง ไมใชแบบวงโคงที่นิยมในศิลปะทวารวดี11 12 (ภาพที่ 8) และใบเสมาแบบแทง ที่สลักภาพขนาดเล็กเฉพาะดานลาง ไมไดสลักภาพแบบเต็มพื้นที่ ซึ่งมีลักษณะคลายกับใบเสมาที่พบที่ อำเภอบานผือ จังหวัดอุดรธานี12 13 นอกจากนี้ ใบเสมาแบบแทงหลักหนึ่งมีลวดลายที่แถบดานลางเปน ลายคลายกับลายบนทับหลังดวย โดยใบเสมาที่กลาวมานี้ลวนมีอายุอยูในชวงพุทธศตวรรษที่ 16-17 ทั้งสิ้น (ใบเสมาที่กลาวมานี้จัดแสดงอยูในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน) 10 เรื่องเดียวกัน, 98. 11 กรมศิลปากร, ปกิณกวัฒนธรรม เลม 3 (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2540), 53-54. 12 รุงโรจน ธรรมรุงเรือง, ทวารวดีในอีสาน (กรุงเทพฯ : มติชน, 2558), 158. 13 กฤษฎา นิลพัฒน, “ผานุงกับการกำหนดอายุใบเสมาสลักภาพที่อำเภอบานผือ จังหวัดอุดรธานี,” เมืองโบราณ 44, 4 (ตุลาคม-ธันวาคม 2561) : 160-167.
โบราณคดีบานหวยมวง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 143 ภาพที่ 8 .ใบเสมาสลักภาพพุทธประวัติตอน โปรดองคุลีมาล การขยายตัวของบานเมืองในชวงนี้เปนชวงที่วัฒนธรรมเขมรเริ่มกระจายเขาสูพื้นที่ลุมแมน้ำชี และเปนผลใหวัฒนธรรมทวารวดีเริ่มเสื่อมลงจนหายไปในที่สุด อยางไรก็ตาม รสนิยมการใชเครื่องถวย แบบเขมรไดเขามามีบทบาทกับชุมชนสมัยทวารวดีแลวอยางนอยตั้งแตพุทธศตวรรษที่ 16 โดยมีแหลง อุตสาหกรรมการผลิตเครื่องถวยขนาดใหญในอำเภอบานกรวด จังหวัดบุรีรัมย ที่ผลิตเครื่องถวยสงออก ไปทั่วภาคตะวันออกเฉียงเหนือ และเครื่องถวยเหลานี้ที่พบก็อยูในชุมชนสมัยทวารวดีที่ไมมีศาสนสถาน แบบเขมรในหลายพื้นที่ดวย13 14 จากที่กลาวทั้งหมดนี้ คือพัฒนาการทางประวัติศาสตรของชุมชนโบราณในเขตบานหวยมวง ที่มีการอยูอาศัยอยางตอเนื่องจนถึงประมาณพุทธศตวรรษที่ 16-17 ตอจากนี้ก็พบรองรอยหลักฐานการ อยูอาศัยอีก ลักษณะเชนนี้พบอยูทั่วไปในหลาย ๆ เมือง เพราะในชวงหลังพุทธศตวรรษที่ 18 เปนตนไป เปนชวงที่มีการเปลี่ยนแปลงทางศาสนาและการเมืองในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต ซึ่งกอใหเกิด รัฐตาง ๆ ขึ้นใหมหลายแหง คือ อาณาจักรสุโขทัย อาณาจักรลานนา อาณาจักรอยุธยา และอาณาจักร ลานชาง ซึ่งในชวงหลังนี้ภาคตะวันออกเฉียงเหนือกลายเปนสวนหนึ่งของอาณาจักรอยุธยาและลานชาง 14 สุจิตต วงเทศ (บรรณาธิการ), เครื่องปนดินเผาและเครื่องคลือบ กับพัฒนาการทางเศรษฐกิจและสังคมของสยาม (กรุงเทพฯ : มติชน, 2550), 45-59.
โบราณคดีบานหวยมวง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 144 ตอมาเมื่อเขาสูสมัยรัตนโกสินทร การทำสงครามกับลาวในชวงตนกรุงรัตนโกสินทรและ เหตุการณในยุคลาอาณานิคมของฝรั่งเศสในสมัยรัชกาลที่ 5 กอใหเกิดการเคลื่อนยายถิ่นฐานของผูคน จำนวนมาก14 15 หนึ่งในนั้นคือชาวผูไทที่เขามาอยูอาศัยในตำบลหนองหาง โดยศูนยกลางสำคัญยังอยูที่ บานหนองหาง ซึ่งคงรับรูกันวาเปนเคยเปนบานเมืองเกาแกมากอนแมจะถูกทิ้งรางไปแลวหลายรอยป เมื่อคนกลุมใหมเขามาอยูอาศัยก็สรางวัดขึ้นในชุมชนคือ วัดโพธิ์ชัย ซึ่งมีประวัติวาสรางขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2464 แตรูปแบบของสิมเกาเปนสิมแบบชางญวนที่นาจะสรางหรือบูรณะในชวงหลัง พ.ศ. 2475 ลง มาแลว15 16 (ภาพที่ 9) ภาพที่ 9 : สิมเกาวัดโพธิ์ชัยบานหนองหาง กลาวโดยสรุป พื้นที่ในเขตบานหวยมวงมีหลักฐานการอยูอาศัยตั้งแตสมัยกอนประวัติศาสตร โดยตำแหนงที่ตั้งเอื้อประโยชนตอการเขามาของวัฒนธรรมภายนอก ทำใหชุมชนบริเวณนี้พัฒนาเขาสู สมัยทวารวดีและอยูตอเนื่องเรื่อยมา จนกระทั่งถูกทิ้งรางไปประมาณพุทธศตวรรษที่ 17 และในปจจุบัน แมจะมีกลุมคนเขามาอยูอาศัยใหม แตศูนยกลางสำคัญก็ยายไปอยูที่บานหนองหางแลว 15 เติม วิภาคยพจนกิจ, ประวัติศาสตรอีสาน, พิมพครั้งที่ 4 (กรุงเทพฯ: สำนักพิมพมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร, 2546), 190-203. 16 อางอิงจากปายขอมูลหนาสิมเกา วัดโพธิ์ชัยบานหนองหาง โดยสำนักศิลปากรที่ 9 อุบลราชธานี
โบราณคดีบานหวยมวง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 145 บรรณานุกรม เอกสาร กฤษฎา นิลพัฒน. “ผานุงกับการกำหนดอายุใบเสมาสลักภาพที่อำเภอบานผือ จังหวัดอุดรธานี.” เมืองโบราณ 44, 4 (ตุลาคม-ธันวาคม 2561) : 160-167. เติม วิภาคยพจนกิจ. ประวัติศาสตรอีสาน. พิมพครั้งที่ 4. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพมหาวิทยาลัย ธรรมศาสตร, 2546. พจนวราภรณ เขจรเนตร. ปาทวลัญชังเจติยานุสรณ. สกลนคร : มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร, 2563. เมธินี จิระวัฒนา. กลองมโหระทึกในประเทศไทย. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2546. รุงโรจน ธรรมรุงเรือง ทวารวดีในอีสาน. กรุงเทพฯ : มติชน, 2558. วชิราภรณ ไชยชาติ. นำชมใบเสมาในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน.กรุงเทพฯ : พิพิธภัณฑสถาน แหงชาติ ขอนแกน, 2552. ศรีศักร วัลลิโภดม. “เสมาอิสาน.” เมืองโบราณ 1, 2 (มกราคม-มีนาคม 2518) : 79-116. ศิลปากร, กรม. ปกิณกวัฒนธรรม เลม 3. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2540. . ศิลปะถ้ำในอีสาน. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2531. สุกัญญา เบาเนิด. “โนนหนองหอ : แหลงผลิตกลองมโหระทึกในประเทศไทย.” ศิลปากร 59, 1 (มกราคม-กุมภาพันธ 2559) : 12-21. สุจิตต วงเทศ (บรรณาธิการ). เครื่องปนดินเผาและเครื่องคลือบ กับพัฒนาการทางเศรษฐกิจและ สังคมของสยาม. กรุงเทพฯ : มติชน, 2550. ออนไลน ศิลปากร, กรม. “โนนบะขาม.” ระบบภูมิสารสนเทศ แหลงมรดกทางศิลปวัฒนธรรม. เขาถึงเมื่อ 28 สิงหาคม 2564. เขาถึงไดจาก http://gis.finearts.go.th/fineart/ . “โนนบานฮางปลาฝา.” ระบบภูมิสารสนเทศ แหลงมรดกทางศิลปวัฒนธรรม. เขาถึงเมื่อ 28 สิงหาคม 2564. เขาถึงไดจาก http://gis.finearts.go.th/fineart/ . “โนนบานฮาง.” ระบบภูมิสารสนเทศ แหลงมรดกทางศิลปวัฒนธรรม. เขาถึงเมื่อ 28 สิงหาคม 2564. เขาถึงไดจาก http://gis.finearts.go.th/fineart/
ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องที่วัดโพธิ์ชัย บานหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 146
ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องที่วัดโพธิ์ชัย บานหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 147 ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องที่วัดโพธิ์ชัย บานหนองหาง อำเภอกุฉินารายณจังหวัดกาฬสินธุ The Buddhist Boundary Markers Engraved with Picture Story at Wat Pho Chai, Ban Nong Hang, Kuchinarai District, Kalasin กฤษฎา นิลพัฒน0 1 Kritsada Ninlapat “ใบเสมา” “หลักหิน” “หินตั้ง” เปนคำเรียกที่ใชเรียกแทงหินหรือแผนหินในสมัยทวารวดี โดยแตละคำมีคำจำกัดความที่แตกตางกันออกไป สวนมากนิยมเรียกวา “ใบเสมา” เพราะมีลักษณะ คลายกับใบเสมาที่ปกรอบอุโบสถในปจจุบัน แตนักวิชาการบางทานคิดเห็นวา คำวา “หลักหิน”1 2 นาจะ มีความหมายครอบคลุมที่สุด เพราะหลักหินทวารวดีไมไดมีหนาที่แคปกลอมอุโบสถเพียงอยางเดียว แต ยังทำหนาที่อื่นดวย อีกทั้งรูปทรงของหลักหินก็มีทั้งแบบแผนแบนและแบบแทง อนึ่ง บางทองถิ่นมีชื่อเรียกเฉพาะเชนในอำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ เรียกหลักหินวา “หลักทอด” “หินทอด” หรือ “หินทอดยอยาง” ซึ่งนาจะหมายถึง หินที่วางนอนอยู2 3 นอกจากนี้ ในเขต อำเภอกุฉินารายณยังมีลำหวยชื่อวา “หวยหลักทอด” ไหลผานในเขตตำบลหนองหางดวย ในเขตอำเภอกุฉินารายณพบหลักหินหรือใบเสมากระจายอยูจำนวนมากทั้งใบเสมาแบบที่มี ภาพสลักและแบบที่ไมมีภาพสลัก ไดแก ใบเสมาที่วัดสามัคคีธรรมบัวขาว ใบเสมาที่วัดสิมนาโก ใบเสมา ที่วัดดงหลักสิม ใบเสมาที่วัดโพธิ์ศรีแกว บานหวยมวง ใบเสมาวัดศิลาอาสนจิตราษฎรังสรรคใบเสมา ที่บานหนองหาง ใบเสมาที่วัดกกตาล และใบเสมาที่บานกุดน้ำกิน3 4 ใบเสมาเหลานี้ถูกเคลื่อนยายจาก ตำแหนงเดิมหมดแลว และบางสวนเคลื่อนยายไปจัดแสดงอยูที่พิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน อายุของใบเสมาเหลานี้ กำหนดอายุจากภาพสลักซึ่งมีลวดลายและเครื่องแตงกายที่มีอายุอยู ในชวงพุทธศตวรรษที่ 14-16 ยกเวนใบเสมาแบบแทงที่จัดแสดงอยูในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน มีลวดลายที่นาจะสลักขึ้นในชวงพุทธศตวรรษที่ 16-17 แลว สวนใบเสมาที่ไมมีภาพสลักจะมีอายุเกาถึง พุทธศตวรรษที่ 12 หรือไมนั้น ไมมีหลักฐานแนชัด สำหรับใบเสมาบานหนองหาง (ปจจุบันเก็บรักษาอยูที่วัดโพธิ์ชัยบานหนองหาง) มีใบเสมาสลัก ภาพเลาเรื่องจำนวน 7 แผน ซึ่งพบมากที่สุดในอำเภอกุฉินารายณ มีทั้งที่สลักภาพเลาเรื่องพุทธประวัติ และชาดก บางแผนก็มีสภาพชำรุดจนไมสามารถตีความไดวาสลักภาพเรื่องใด และภาพสลักบางเรื่องก็มี 1 นักศึกษาปริญญาโท สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร 2 รุงโรจน ธรรมรุงเรือง, หลักหิน-ใบเสมาในวัฒนธรรมทวารวดีภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย (กรุงเทพฯ: มิตร41, 2560), 42. 3 ศรีศักร วัลลิโภดม, “เสมาอิสาน,” เมืองโบราณ 1, 2 (มกราคม-มีนาคม 2518) : 98. 4 วชิราภรณ ไชยชาติ, นำชมใบเสมาในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน (กรุงเทพฯ : พิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน, 2552), 13.
ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องที่วัดโพธิ์ชัย บานหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 148 รายละเอียดไมชัดเจนที่จะใชตีความไดวาเปนเรื่องใด แตใบเสมาเหลานี้ลวนสลักภาพขนาดใหญเต็มพื้นที่ ตามแบบที่นิยมในเขตลุมแมน้ำชี4 5 เชนเดียวกับใบเสมาที่เมืองฟาแดดสงยาง จังหวัดกาฬสินธุ รูปแบบของภาพสลักที่บานหนองหางสามารถจำแนกได 2 กลุม ดังนี้ กลุมที่ 1 กลุมใบเสมาสลักภาพแบบนูนสูง โดยตัวภาพจะมีปริมาตรมาก ซึ่งเปนรูปแบบที่พบ ทั่วไป ไดแก ใบเสมาสลักภาพภูริทัตชาดก (ภาพที่ 1) ใบเสมาสลักภาพนารทชาดก (ภาพที่ 2-4ข) และ ใบเสมาสลักภาพไมทราบเรื่อง เพราะชำรุดจนไมสามารถศึกษารูปแบบได อนึ่ง ภาพชาดกที่บานหนองหางเปนชาดกยอดนิยมเชนเดียวกับที่พบที่เมืองฟาแดดสงยาง จังหวัดกาฬสินธุ และบานกุดโงงกับบานคอนสวรรค จังหวัดชัยภูมิซึ่งสะทอนใหเห็นวางานชางสมัย ทวารวดีมีแบบแผนในการสลักภาพและยังสะทอนถึงความสัมพันธระหวางชุมชน นอกจากนี้แบบแผน การจัดวางภาพชาดกในสมัยทวารวดียังสืบตอมาจนถึงสมัยรัตนโกสินทรดวย ใบเสมาสลักภาพภูริทัตชาดก (ภาพที่ 1) มีสภาพชำรุดเหลือเพียงครึ่งแผน แตยังสังเกตไดวา มีภาพคือ “พราหมณอาลัมพายน” ยืนในทางอเขาขวา ขาซายเหยียดตรง (เรียกวา “ทาปรัตยาลีฒะ”) กำลังฉุดดึง “นาคภูริทัต” ซึ่งหักหายเหลือแตปลายหาง สวนภาพสลักนูนดานขาง ตามเนื้อเรื่องระบุวา พระโพธิสัตวเสวยพระชาติเปนนาคภูริทัต ขึ้นจากเมืองบาดาลมารักษาศีลในเมืองมนุษย ขนดพระกาย พันรอบจอมปลวกใกลตนไทรใหญริมแมน้ำยมุนา ดังนั้น ภาพสลักนูนดานขางนาจะหมายถึงจอมปลวก นั่นเอง ภาพที่ 1 : ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่อง ภูริทัตชาดก 5 รุงโรจน ธรรมรุงเรือง, หลักหิน-ใบเสมาในวัฒนธรรมทวารวดีภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย, 99. พราหมณอาลัมพายนเปนบุรุษ ยืนในทาปรัตยาลีฒะ จับนาคภูริทัต นาสังเกตวา เปนพราหมณที่นุงผาสั้น ไมไดแสดงความเปนนักบวช ทั้งนี้ ก็เปนรูปแบบปกติที่พบทั่วไปบน ใบเสมาสลักภาพเรื่องเดียวกัน นาคภูริทัต จอมปลวก
ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องที่วัดโพธิ์ชัย บานหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 149 ใบเสมาสลักภาพนารทชาดก (ภาพที่ 2) มีสภาพแตกหลายชิ้น มีประวัติวาพบอยูในเขตที่ดิน ของนายสำราญ ชมศิริซึ่งอยูหางจากวัดโพธชัยไปทางทิศตะวันตกประมาณ 2 กิโลเมตร ใบเสมาแผนนี้ ไดเคลื่อนยายมาไวที่วัดโพธิ์ชัยบานหนองหาง เมื่อ พ.ศ. 25366 ภาพที่ 2 : ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่อง นารทชาดก ที่มา : อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, “ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องมหานารทกัสสปชาดกจากบานหนองหาง จังหวัดกาฬสินธุ,” เมืองโบราณ 29, 4 (ตุลาคม-ธันวาคม 2546) : 83. รูปแบบใบเสมาแผนนี้แมจะแตกหักหลายชิ้น แตก็แสดงองคประกอบของภาพบุคคลครบถวน ประกอบดวย ภาพบุคคลยืนหาบสาแหรก เกลาพระเกศาเปนมวย นุงผายาวแสดงความเปนนักบวช คือ พระโพธิสัตวที่เสวยพระชาติเปนพระพรหมนารท เหาะลงมาจากสวรรคเพื่อเทศนาโปรดบุคคลที่นั่งอยูใน ทาชันเขา นาจะหมายถึงพระเจาอังคติราช เพราะเปนบุรุษเกลาพระเกศาทรงสามเหลี่ยม นุงผาสั้นมีถุง ชายพก แสดงฐานันดรสูง (ภาพที่ 3-4ข) 6 อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, “ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องมหานารทกัสสปชาดกจากบานหนองหาง จังหวัดกาฬสินธุ,” เมือง โบราณ 29, 4 (ตุลาคม-ธันวาคม 2546) : 83.
ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องที่วัดโพธิ์ชัย บานหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 150 ภาพที่ 3 : ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่อง นารทชาดก (แผนบน) ภาพที่ 4ก : ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่อง นารทชาดก (แผนลาง) พรหมนารท พระโพธิสัตวเสวย พระชาติเปนพระพรพม มีพระพักตร เดียว เกลาพระเกศาเปนมวยแสดง ความเปนนักบวช กำลังหาบสาแหรก มีสายหิ้วภาชนะคลายหมอน้ำ สาแหรก บุคคล นั่งชันพระชานุ (เขา) สวนพระบาทและชายผานุง ของพระพรหมนารท
ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องที่วัดโพธิ์ชัย บานหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 151 ภาพที่ 4ข : ภาพลายเสนใบเสมาสลักภาพเลาเรื่อง นารทชาดก (แผนลาง) กลุมที่ 2 กลุมใบเสมาสลักภาพแบบนูนต่ำ โดยตัวภาพจะมีปริมาตรนอย ซึ่งไมเปนที่นิยม ไดแก ใบเสมาสลักภาพสุวรรณสามชาดก (ภาพที่ 5ก-5ข) ใบเสมาสลักภาพพุทธประวัติตอน เสด็จออก มหาภิเนษกรมณและมโหสถชาดกตอน มโหสถสั่งสอนเกวัฏพราหมณ (ภาพที่ 6ก-6ข) และใบเสมา สลักภาพชาดกไมทราบเรื่อง 2 ใบ (ภาพที่ 7ก-8ข) รูปแบบและเทคนิคแบบนี้อาจเทียบไดกับใบเสมาสลักภาพพุทธประวัติตอนโปรดองคุลีมาล ใน พิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน ซึ่งไดมาจากอำเภอกุฉินารายณ และใบเสมาสลักภาพเนมิราชชาดก ที่เมืองฟาแดดสงยาง จังหวัดกาฬสินธุ ดังนั้น จึงอาจกลาวไดวาเปนรูปแบบนี้นิยมในพื้นที่แถบนี้ อยางไรก็ดี ใบเสมากลุมนี้มีสภาพคอนขางสมบูรณ ตัวภาพสลักมีรายละเอียดที่ชัดเจนมาก บางทานสงสัยวาอาจจะสลักขึ้นใหมในสมัยหลังไดหรือไม6 7 ซึ่งในที่นี้ผูเขียนจึงขอตั้งขอสังเกตเกี่ยวกับ รูปแบบพิเศษของใบเสมากลุมนี้ดังนี้ 7 Stephen A. Murphy, “The Buddhist Boundary Markers of Northeast Thailand and Central Laos, 7th-12th Centuries CE,” (Thesis Submitted to the School of Oriental and African Studies, University of London, 2010), 309-311. นุงผาสั้นแบบมีถุง ชายพกยาว เปนผานุง ของบุรุษที่มีฐานันดรสูง เกลาพระเกศา ทรงสามเหลี่ยมสูง เปนบุรุษฐานันดรสูง
ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องที่วัดโพธิ์ชัย บานหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 152 ใบเสมาสลักภาพสุวรรณสามชาดก7 8 (ภาพที่ 5ก-5ข) ประกอบดวย ภาพบุคคลดานขวามือ คือ พระโพธิสัตวเกลาพระเกศาเปนมวย (ชฎามกุฎ) และนุงผายาวแสดงความเปนนักบวช พระหัตถขวา ถือหมอน้ำวางบนพระอังสา พระหัตถซายถือวัตถุคลายกระบวยตักน้ำ มีลูกธนูแทงทะลุผานพระวรกาย ฉากดานหลังปรากฏรูปกวาง 2 ตัว อิริยาบถของสุวรรณสามคลายกับใบเสมาสลักภาพสุวรรณสามชาดก ที่บานคอนสวรรค จังหวัดชัยภูมิ8 9 สวนภาพบุคคลดานซายมือ คือ พระเจากบิลยักขราชยืนถือคันศรและลูกธนู สยายพระเกศา นุงผาสั้นแบบมีถุงชายพกยาวเลยชายผานุง อันเปนรูปแบบของผานุงบุรุษที่มีฐานันดรสูง และการปลอย ชายพกลอดระหวางขาก็เปนรูปแบบที่นิยมในศิลปะทวารวดีอีสาน สิ่งที่นาสังเกตคือ (1) เทคนิคการสลักภาพที่ตัวภาพมีปริมาตรนอย ไมใชรูปแบบที่นิยมทั่วไป แตอาจเปนรูปแบบที่พบเฉพาะในพื้นที่ในเขตจังหวัดกาฬสินธุดังที่กลาวมาแลวกอนหนา (2) โดยปกติแลวการสลักภาพ ชางจะตองเผื่อเนื้อหินใหยื่นออกมาจากเนื้อหินหลัก การที่ภาพ มีปริมาตรนอยแสดงวามีเนื้อหินยื่นออกมานอยหรือนอยจนแทบจะเสมอกับเนื้อหินหลัก ดังนั้น การเนน ภาพสลักใหดูเดนจึงมีการเซาะรองรอบตัวภาพ เทคนิคพบไดนอย แตมีพบอยูบางบนใบเสมาบางแผน เชน ใบเสมาสลักภาพพระพุทธรูปที่บานกุดโงง จังหวัดชัยภูมิใบเสมาสลักภาพพระพุทธรูปที่บานโตนด เปนตน นอกจากนี้ การสลักภาพที่มีปริมาตรนอย ทำใหการผลักระยะใหเกิดมิติใกล-ไกลของภาพตนไม จำเปนตองสลักเปนลายเสนไมมีปริมาตร และการสลักเปนลายเสนนี้เองไมใชรูปแบบที่นิยมบนใบเสมา (3) ชฎามกุฎของสุวรรณสาม เปนทรงกระบอกที่มีการเกลาพระเกศาเปนเสนตั้งและปลอยตก เปนลอนดานขาง ซึ่งมีลักษณะใกลเคียงกับศิลปะอินเดีย9 10 แตไมพบบนใบเสมาแผนอื่น อยางไรก็ตาม ชฎามกุฎของรูปบุคคลบนใบเสมาหลายแผนมีสภาพลบเลือนและหลายแผนก็สลักไมชัดเจน (4) สุวรรณสามคลองสายยัชโญปวีตแสดงความเปนนักบวช ซึ่งไดรับอิทธิพลจากศิลปะอินเดีย อยางไรก็ดี แมจะไมนิยมในศิลปะทวารวดีแตพบบนใบเสมาบางแผน เชน ใบเสมาที่บานกุดโงง จังหวัด ชัยภูมิ และใบเสมาที่เมืองฟาแดดสงยาง จังหวัดกาฬสินธุ (5) พระเจากบิลยักขราชมีสถานะเปนกษัตริยผูมีฐานันดรสูง แตกลับสยายพระเกศา ตางจาก ปกติที่จะเกลาพระเกศาทรงสามเหลี่ยมสูง ซึ่งการสยายพระเกศาแบบนี้มีตัวอยางบนใบเสมาแผนหนึ่ง ที่ไดจากเมืองฟาแดดสงยาง จัดแสดงอยูในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน 8 ดูการตีความภาพสลักใน อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, “ใบเสมาภาพสุวรรณสามชาดกที่วัดโนนศิลาอาสนวราราม,” เมืองโบราณ 22, 4 (ตุลาคม-ธันวาคม 2539) : 123-128. 9 สมเดช ลีลามโนธรรม, “บานคอนสวรรค จังหวัดชัยภูมิ” ใน ศิลปากร 59, 5 (กันยายน-ตุลาคม 2559) : 33. 10 ดูรายละเอียดใน เชษฐ ติงสัญชลี, ศิลปะไทยภายใตแรงบันดาลใจจากศิลปะอินเดียแบบปาละ (นนทบุรี: โรงพิมพ มติชนปากเกร็ด, 2558), 193-202.
ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องที่วัดโพธิ์ชัย บานหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 153 ภาพที่ 5ก : ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่อง สุวรรณสามชาดก ภาพที่ 5ข : ภาพลายเสนใบเสมาสลักภาพเลาเรื่อง สุวรรณสามชาดก ชฎามกุฎ เปน ทรงกระบอกคลาย ศิลปะอินเดีย ยัชโญปวีต ไมเกลาพระเกศา ตนไม สลักเปน ลายเสน ภาพนูนต่ำมี ปริมาตรนอย จึงมี การเซาะรองสราง มิติภาพ เซาะรอง
ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องที่วัดโพธิ์ชัย บานหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 154 ใบเสมาสลักภาพพุทธประวัติตอน เสด็จออกมหาภิเนษกรมณและมโหสถชาดกตอน มโหสถสั่งสอนเกวัฏพราหมณ(ภาพที่ 6ก-6ข) เปนใบเสมาที่สลักภาพ 2 เรื่องบนหนาแผนเดียวกัน โดยดานบนสลักภาพพุทธประวัติตอน “เสด็จออกมหาภิเนษกรมณ” ประกอบดวย ภาพเจาชายสิทธัตถะ กำลังถอดมงกุฎยื่นใหกับนายฉันนะ และมีมากัณฐกะมอบอยูดานลาง สวนอีกเรื่องหนึ่งดานลางสลักภาพ มโหสถชาดกตอน “มโหสถสั่งสอนเกวัฏพราหมณ” ประกอบดวย ภาพมโหสถกำลังกดเกวัฏพราหมณ สิ่งที่นาสังเกตคือ (1) การสลักภาพ 2 เรื่องบนแผนเดียวกันในดานเดียวกัน ไมพบบนใบเสมา แผนอื่น แมวาใบเสมาบางแผนจะสลักภาพหลายตอนหรือชาดก 2 เรื่อง แตก็จะสลักอยูคนละดานกัน (2) เทคนิคการสลักภาพที่ตัวภาพมีปริมาตรนอย ไมใชรูปแบบที่นิยมทั่วไป แตอาจเปนรูปแบบ ที่พบเฉพาะในพื้นที่ในเขตจังหวัดกาฬสินธุเชนเดียวกับใบเสมาสลักภาพสุวรรณสามชาดก (3) การสลักภาพพุทธประวัติตอนออกมหาภิเนษกรมณ ไมปรากฏฉากการถอดมงกุฎทั้งใน ศิลปะอินเดียและเอเชียตะวันออกฉียงใต โดยหากเปนเหตุการณฉากนี้ชางจะสลักเปนฉากปลงพระเกศา (4) มงกุฎของเจาชายสิทธัตถะเปนมงกุฎยอดแหลมคลายชฎา ซึ่งไมปรากฏในศิลปะทวารวดี อนึ่ง มงกุฎแบบนี้อาจมีที่มาจากรูปทรงของการเกลาพระเกศาทรงสามเหลี่ยมสูงประดับศิราภรณก็ได (5) เกวัฏพราหมณ มีสถานะเปนนักบวชก็ควรจะนุงผายาวแสดงความเปนนักบวช แตกลับ นุงผาสั้นแบบมีถุงชายพกยาว อันเปนผานุงของบุคคลที่มีฐานันดรสูง ทั้งนี้อาจเปนพราหมณในราชสำนัก ภาพที่ 6ก : ใบเสมาสลักภาพพุทธประวัติและภาพมโหสถชาดก ภาพมโหสถชาดกตอน “มโหสถ สั่งสอนเกวัฏพราหมณ” ภาพพุทธประวัติตอน “เสด็จ ออกมหาภิเนษกรมณ”
ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องที่วัดโพธิ์ชัย บานหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 155 ภาพที่ 6ข : ภาพลายเสนใบเสมาสลักภาพพุทธประวัติและภาพมโหสถชาดก ใบเสมาสลักภาพชาดก (1) (ภาพที่ 7ก-7ข) ไมทราบแนชัดวาเปนชาดกเรื่องใด โดยภาพสลัก ประกอบดวย ภาพพระโพธิสัตวประทับนั่งบนฐาน เกลาพระเกศาทรงสามเหลี่ยมสูง สวมกุณฑลทรง สามเหลี่ยม และนุงผาสั้น มีชายผาลอดระหวางขา สันนิษฐานวานาจะเปนชายพกที่ยาวเลยชายผานุง หรืออาจเปนชายผาดานหนาที่ปลอยตกระหวางขา ในพระหัตถซายถือดาบ (ใบดาบหักหาย) พระหัตถ ขวาถือวัตถุกอนกลมยื่นใหบุคคลที่อยูทางดานซายมือ บุคคลที่อยูทางดานซายมือ อยูในทานั่งชันเขา กำลังยื่นมือไปรับของจากพระโพธิสัตว ลักษณะ สำคัญคือ นุงผาสั้นแตไมปรากฏถุงชายพกยาว อยางไรก็ดีถุงชายพกอาจลบเลือนมากจนสังเกตไมไดวา แทจริงแลวบุคคลนี้มีฐานันดรสูงหรือเปนบุคคลธรรมดา อนึ่ง หากพิจารณาจากการสยายผมซึ่งปกติจะหมายถึงยักษหรืออสูร แตการสยายผมเชนนี้ คลายกับภาพบุคคลบนใบเสมาแผนหนึ่งในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน และคลายกับพระเกศา ของพระเจากบิลยักขราช (ภาพที่ 4ก) กับเจาชายสิทธัตถะ (ภาพที่ 6ก) บนใบเสมาที่กลาวมาแลว กอนหนา จึงไมนาจะหมายถึงอสูร แตหมายถึงบุคคลที่มีฐานนันดรสูง อยางไรก็ดี รูปแบบนี้ก็ไมใช รูปแบบที่พบทั่วไปและยังไมสัมพันธกับผานุงที่ไมมีถุงชายพก นอกจากนี้ ยังปรากฏรัดเกลาทรงกรวย ซึ่งไมพบบนใบเสมาแผนอื่นดวย นุงผาสั้นแบบมีถุงชายพกยาว ไมใชผานุงของนักบวช ฉากถอดมงกุฎและรูปแบบ ของมงกุฎ ไมพบในศิลปะทวารวดี
ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องที่วัดโพธิ์ชัย บานหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 156 ภาพที่ 7ก : ใบเสมาสลักภาพชาดก (1) ภาพที่ 7ข : ภาพลายเสนใบเสมาสลักภาพชาดก (1) ถุงชายพกหรือ ชายผาดานหนา ? สยายผม แตมีรัด เกลาทรงกรวย บุคคลนั่งชันเขา พระโพธิสัตว ไมมีถุงชายพก ?
ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องที่วัดโพธิ์ชัย บานหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 157 ใบเสมาสลักภาพชาดก (2) (ภาพที่ 8ก-8ข) ไมทราบแนชัดวาเปนชาดกเรื่องใด โดยภาพสลัก ประกอบดวย พระโพธิสัตวประทับนั่งขัดสมาธิ พระหัตถทั้งสองขางวางไขวบนพระเพลา สวมชฎามกุฎ หรือเกลาพระเกศาเปนมวยแบบธรรมชาติ สวมยัชโญปวีต และนุงผายาวแสดงความเปนนักบวช อีกคน อยูทางดานขวามือ เปนสตรีนั่งชันเขา นุงผายาว กมพระพักตรเล็กนอย และสวมชฎามกุฎแบบเดียวกับ พระโพธิสัตว สันนิษฐานวานาจะเปนนักบวชเชนเดียวกัน เพราะหากเปนสตรีที่มีฐานันดรสูงมักจะเกลา พระเกศาทรงสามเหลี่ยมสูงและสวมเครื่องประดับ ซึ่งรูปแบบดังกลาวอาจเปนประติมานวิทยาที่สัมพันธ กับเนื้อเรื่องในชาดก สิ่งที่นาสนใจคือ (1) ดวยตัวภาพที่มีปริมาตรนอย จึงมีเทคนิคการเซาะรองเชนเดียวกับใบเสมา สลักภาพสุวรรณสามชาดก (ภาพที่ 4ก) ซึ่งไมนิยมเพราะเทคนิคนี้มักจะใชกับภาพที่มีปริมาตรนอยหรือ เนนความสำคัญเทานั้น (2) ชฎามกุฎหรือการเกลาพระเกศาเปนมวยแบบธรรมชาติ เปนรูปแบบที่ใกลกับศิลปะอินเดีย แบบคุปตะที่พัฒนามาเปนแบบทองถิ่นแลว ถือเปนรูปแบบชฎามกุฎรุนเกาที่ไมพบบนใบเสมาแผนอื่น เพราะรูปแบบของชฎามกุฎที่พบบนใบเสมาลวนเปนทรงกระบอกทั้งสิ้น (3) โดยปกติพระโพธิสัตวมักอยูในทาแสดงธรรม แตใบเสมาแผนนี้สลักพระหัตถทั้งสองขาง วางไขวบนพระเพลา ซึ่งไมใชการประสานพระหัตถในทาทำสมาธิดวย ลักษณะนี้พบตัวอยางแผนเดียว คือใบเสมาสลักภาพโสณนันทชาดกในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน ซึ่งมีประวัติวาไดมาจากอำเภอ กุฉินารายณดวย10 11 อยางไรก็ดี ลักษณะนี้อาจเปนประติมานวิทยาที่สัมพันธกับเนื้อเรื่องในชาดกก็ได (4) โดยปกติพระโพธิสัตวประทับนั่งไมวาจะอยูในทาแสดงธรรมหรือไมก็ตาม จะไมประดับนั่ง อยูในระดับเดียวกับบุคคลอื่น ทั้งนี้เพราะพระโพธิสัตวเปนบุคคลสำคัญและเดนที่สุดในภาพ ชางจึงสลัก ใหพระโพธิสัตวมีขนาดใหญและประทับอยูในระดับที่สูงกวาบุคคลอื่น และหลายครั้งชางมักสลัก ใหประทับนั่งบนฐาน ดังสังเกตไดจากใบเสมากลุมบานหนองหางที่นำมาศึกษา เชน ใบเสมาสลักภาพ ชาดก (1) (ภาพที่ 7ก) ดังนั้น ใบเสมาแผนนี้จึงแปลกกวาใบเสมาแผนอื่น (5) ตอจากประเด็นที่ 4 การสลักภาพบุคคลประทับนั่งในระดับเดียวกัน ทำใหพระโพธิสัตว ถูกสลักชิดกับแถวกลีบบัว ประเด็นนี้แสดงใหเห็นวาภาพบุคคลทั้งคูประทับนั่งอยูในระดับเดียวกัน แมวา จะดูเหมือนสลักใหพระโพธิสัตวอยูสูงกวาเล็กนอยก็ตาม นอกจากนี้ การสลักภาพบุคคลประทับนั่ง จะไมสลักประชิดแถวกลีบบัว ยกเวนแตจะมีภาพบุคคลจำนวนมาก (6) โดยปกติแถวกลีบบัวดานลางมักจะยาวตลอดแนวทั้งกลีบบัวหงายและบัวคว่ำ ตางจาก ใบเสมาแผนนี้ที่สลักกลีบบัวหงายตลอดแนว แตกลีบบัวคว่ำสลักเพียง 3 กลีบตรงกลาง 11 รุงโรจน ธรรมรุงเรือง, หลักหิน-ใบเสมาในวัฒนธรรมทวารวดีภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย, 225.
ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องที่วัดโพธิ์ชัย บานหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 158 ภาพที่ 8ก : ใบเสมาสลักภาพชาดก (2) ภาพที่ 8ข : ภาพลายเสนใบเสมาสลักภาพชาดก (2) ชฎามกุฎ เปน แบบธรรมชาติ ประทับนั่ง ชิดแถว กลีบบัวและนั่งในระดับ เดียวกัน พระโพธิสัตว สตรีนั่งชันเขา ไมแสดงธรรม กลีบบัวคว่ำ ไมยาวตลอดแนว เซาะรอง
ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องที่วัดโพธิ์ชัย บานหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 159 สรุป ใบเสมาสลักภาพที่วัดบานหนองหาง มีกลุมใบเสมาสลักภาพที่พบอยูทั่วไปกับกลุมใบเสมา ที่มีลักษณะพิเศษตางจากที่อื่น ๆ11 12 คือ กลุมใบเสมาสลักภาพนูนต่ำ จากการตั้งขอสังเกตทางดาน รูปแบบศิลปกรรมของใบเสมากลุมนี้พบวา ในภาพรวมมีลักษณะคลายกับศิลปะทวารวดีทั่วไป แตถา พิจารณาในรายละเอียดตาง ๆ จะพบวาลักษณะบางประการไมเปนที่นิยมและผิดไปจากระเบียบแบบ แผนทั่วไป อยางไรก็ดี แบบแผนทางดานเทคนิคอยางการสลักภาพนูนต่ำ ขนาดสัดสวน และการเซาะรอง ใหเกิดมิติและปริมาตร อาจเปนฝมือเฉพาะกลุมชางบางกลุมที่ทำขึ้นโดยไมตองรักษาแบบแผน ทั้งนี้ เพราะรูปแบบและเทคนิคดังกลาวพบไดบนใบเสมาบางแผนที่พบในจังหวัดชัยภูมิ โดยเฉพาะที่พบที่เมือง ฟาแดดสงยาง จังหวัดกาฬสินธุ จึงอาจกลาวไดวาเปนสกุลชางทองถิ่นในแถบจังหวัดกาฬสินธุหรือในเขต ลุมแมน้ำชีตอนกลางก็ได สวนแบบแผนดานรูปแบบ ลักษณะหลายประการที่แตกตางจากแบบแผนทั่วไปอยางเห็นไดชัด เชน รูปแบบพระเกศาที่มีความหลากหลาย เหตุการณตอนออกมหาภิเนษกรมณที่สลักปะปนกับชาดก และฉากการถอดมงกุฎของเจาชายสิทธัตถะ อยางไรก็ดี รูปแบบพิเศษเหลานี้อาจเปนรูปแบบเฉพาะ ที่ไมปรากฏที่อื่นก็ได กลาวโดยสรุป ใบเสมาที่เก็บรักษาอยูที่วัดโพธิ์ชัยบานหนองหางมีลักษณะที่โดดเดนแตกตาง จากที่อื่น ซึ่งอาจจะเปนลักษณะของสกุลชางทองถิ่น ในทางตรงกันขามขอสงสัยของนักวิชาการบางทาน ที่ตั้งขอสังเกตวา ใบเสมากลุมนี้อาจจะสลักขึ้นเพื่อเลียนแบบใบเสมาสมัยทวารวดีนั้น ในการตรวจสอบ ทางดานรูปแบบศิลปะอาจไมใชขอสรุปที่ชัดเจน ทั้งนี้คงตองอาศัยขอมูลจากการสัมภาษณหรือประวัติ ที่มาอยางละเอียด หากใบเสมาเหลานี้สลักขึ้นใหมจริง ชางผูสลักจะตองมีความรูความเขาใจเกี่ยวกับ ศิลปะอินเดียและศิลปะทวารวดีอีสานอยางมาก นอกจากนี้ การตรวจสอบรองรอยการสลักดวยวิธีการ ทางวิทยาศาสตรก็อาจจะชวยยืนยันขอสงสัยในประเด็นนี้ไดมากขึ้น 12 ในที่นี้ไดทำการศึกษาเฉพาะใบเสมาที่เก็บรักษาอยูที่วัดโพธิ์ชัยบานหนองหางในปจจุบัน หากนำใบเสมาจากบาน หนองหางที่เคลื่อนยายไปจัดแสดงอยูในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน มาศึกษาดวย อาจจะสามารถแบงเพิ่มไดเปน 3 กลุม โดย กลุมที่ 3 ก็คือ กลุมใบเสมาที่สลักภาพขนาดเล็กบริเวณดานลางของแทงหินสี่เหลี่ยม ซึ่งเปนรูปแบบ ที่ไดรับอิทธิพลจากศิลปะเขมรในชวงพุทธศตวรรษที่ 16-17 แลว
ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องที่วัดโพธิ์ชัย บานหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | กฤษฎา นิลพัฒน 160 บรรณานุกรม เอกสารภาษาไทย เชษฐ ติงสัญชลี. ศิลปะไทยภายใตแรงบันดาลใจจากศิลปะอินเดียแบบปาละ. กรุงเทพฯ : มูลนิธิสมเด็จ พระเทพรัตนราชสุดา, 2558. รุงโรจน ธรรมรุงเรือง. หลักหิน-ใบเสมาในวัฒนธรรมทวารวดีภาคตะวันออกเฉียงเหนือของ ประเทศไทย. กรุงเทพฯ : มิตร41, 2560. วชิราภรณ ไชยชาติ. นำชมใบเสมาในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติขอนแกน. กรุงเทพฯ : พิพิธภัณฑสถาน แหงชาติ ขอนแกน, 2552. ศรีศักร วัลลิโภดม. “เสมาอิสาน.” เมืองโบราณ 1, 2 (มกราคม-มีนาคม 2518) : 89-116. สมเดช ลีลามโนธรรม. “บานคอนสวรรค จังหวัดชัยภูมิ.” ศิลปากร 59, 5 (กันยายน-ตุลาคม 2559) : 24-39. อรุณศักดิ์ กิ่งมณี. “ใบเสมาภาพสุวรรณสามชาดกที่วัดโนนศิลาอาสนวราราม.” เมืองโบราณ 22, 4 (ตุลาคม-ธันวาคม 2539) : 123-128. . “ใบเสมาสลักภาพเลาเรื่องมหานารทกัสสปชาดกจากบานหนองหาง จังหวัดกาฬสินธุ.” เมืองโบราณ 29, 4 (ตุลาคม-ธันวาคม 2546) : 83-86. เอกสารภาษาอังกฤษ Stephen A. Murphy. “The Buddhist Boundary Markers of Northeast Thailand and Central Laos, 7th-12th Centuries CE.” Thesis Submitted to the School of Oriental and African Studies, University of London, 2010.
ขอสังเกตบางประการเกี่ยวกับจารึกที่พบในเขตอำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | รุงโรจน ภิรมยอนุกูล 161
ขอสังเกตบางประการเกี่ยวกับจารึกที่พบในเขตอำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | รุงโรจน ภิรมยอนุกูล 162
ขอสังเกตบางประการเกี่ยวกับจารึกที่พบในเขตอำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | รุงโรจน ภิรมยอนุกูล 163 ขอสังเกตบางประการเกี่ยวกับจารึกที่พบในเขตอำเภอกุฉินารายณจังหวัดกาฬสินธุ0 1 Remarks on the Inscription Stone Found at Kuchinarai District, Kalasin รุงโรจน ภิรมยอนุกูล1 2 Rungroj Piromanukul บทนำ บริเวณพื้นที่อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ มีลำน้ำสำคัญ ไดแก หวยหลักทอดไหลผานใกลกับ วัดโพธิ์ชัยเสมาราม บานหนองหาง หวยหลักทอดนี้เปนลำน้ำสาขาของลำน้ำยัง โดยลำน้ำยังไหลบรรจบแมน้ำชีที่ บานแจงนอย ตำบลคอเหนือ อำเภอเมือง จังหวัดยโสธร ซึ่งพื้นที่บริเวณอำเภอกุฉินารายณและอำเภอเขาวง ซึ่งเคยเปนสวนหนึ่งของอำเภอกุฉินารายณมากอน2 3 พบจารึกจำนวน 5 หลัก นับวามีปริมาณที่มากในระดับหนึ่ง ของพื้นที่ลุมแมน้ำชี ตามประวัติการตีพิมพพบวาจารึกเหลานี้ไดรับเปดเผยขอมูลเปนครั้งแรก ในรายงานเรื่องสวนเพิ่มเติม ของรายงานสำรวจเชิงบรรยายของโบราณสถานกัมพูชาในภาคตะวันออกของสยาม (Complément à l’Inventaire Descriptif des Monuments du Cambodge pour les Quatre Provinces du Siam Oriental) ของ E. Seidenfadenเมื่อป พ.ศ. 24653 4 ครั้นตอมาจารึกเหลานี้ไดรับการอาน-แปล โดย G. Coedès และ ขาราชการของหอสมุดแหงชาติ กรมศิลปากร แตอยางไรก็ตาม ในระยะเวลาตอมาก็ยังมีการสำรวจจารึกที่ไดจากอำเภอกุฉินารายณและอำเภอเขาวง เพิ่มเติม หากแตการศึกษาในปจจุบัน (พ.ศ. 2564) ยังไมมีการเชื่อมโยงในประเด็นเรื่อง สถานที่พบจารึกวามี ความสัมพันธกับแหลงโบราณคดีในพื้นที่อำเภอกุฉินารายณและพื้นที่ใกลเคียง เพื่อที่จะสรางภาพรวมเกี่ยวการ พัฒนาการของชุมชนในพื้นที่ละแวกนี้ 1 บทความนี้ปรับปรุงจาก รุงโรจน ภิรมยอนุกูล, “รายงานวิจัยฉบับสมบูรณ การตรวจสอบพิกัดสถานที่พบและเก็บรักษาของจารึกรุน กอนพุทธศตวรรษที่ 19 ในประเทศไทยเพื่อพัฒนาภูมิสารสนเทศจารึกของชาติ ปที่ 2: จารึกภาคตะวันออกเฉียงเหนือ” ทุนอุดหนุนโครงการวิจัย ประจำปงบประมาณ 2564 จากศูนยมานุษยวิทยาสิรินธร (องคการมหาชน) ผูเขียนขอขอบพระคุณ พิพิธภัณฑสถานแหงชาติขอนแกน และ สำนักศิลปากรที่ 9 อุบลราชธานี ที่ใหความอนุเคราะหขอมูลทางวิชาการ, ตีพิมพครั้งแรกในนิตยสารศิลปวัฒนธรรม ปที่ 42 ฉบับที่ 10 สิงหาคม 2564 2 รองศาสตราจารยดร. ประจำภาควิชาประวัติศาสตร คณะมนุษยศาสตร มหาวิทยาลัยรามคำแหง 3 “ประกาศกระทรวงมหาดไทย เรื่อง ตั้งและเปลี่ยนแปลงเขตตำบลในทองที่กิ่งอำเภอเขาวง อำเภอกุฉินารายน จังหวัดกาฬสินธุ” ราชกิจจานุกเบกษา เลมที่ 90 วันที่ 12 มิถุนายน 2516, หนา 1835-1838.; “พระราชกฤษฎีกาตั้งอำเภอเขาวง อำเภอเชียงมวน อำเภอดอน ตาล อำเภอชาติตระการ อำเภอภูเรือ อำเภอเคียนซา อำเภอน้ำโสม อำเภอหนองวัวซอ และอำเภอน้ำยืน พ.ศ. 2517” ราชกิจจานุกเบกษา เลม ที่ 91 วันที่ 28 มีนาคม 2517, 30-33. 4 E. Seidenfaden, “Complément à l’Inventaire Descriptif des Monuments du Cambodge pour les Quatre Provinces du Siam Oriental” BEFEO XXII, 1922 : 55–98.
ขอสังเกตบางประการเกี่ยวกับจารึกที่พบในเขตอำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | รุงโรจน ภิรมยอนุกูล 164 ขอติดขัดการศึกษา กอนที่จะนำไปสูการตีความหลักฐานโบราณวัตถุประเภทจารึก ผูเขียนจำเปนที่จะตองกลาวถึงขอติดขัด ในการศึกษาในบทความชิ้นนี้ดังตอไปนี้ 1. หลักฐานโบราณวัตถุประเภทจารึกที่พบในเขตอำเภอกุฉินารายณและอำเภอเขาวง พบวาบางหลัก ยังไมมีการตีพิมพคำอาน-แปล 2. หลักฐานโบราณวัตถุประเภทจารึก รวมถึงหลักฐานโบราณวัตถุในเขตอำเภอกุฉินารายณ มีการเคลื่อนยายออกจากสถานที่เดิม 3. เนื่องจากในปจจุบัน (พ.ศ.2564) ยังไมมีการตีพิมพเผยแพรรายงานการขุดคนแหลงโบราณคดีในเขต อำเภอกุฉินารายณและอำเภอเขาวง อีกทั้งรายงานการสำรวจแหลงโบราณคดีจะมีตีพิมพบางแตก็มีจำนวนจำกัด ดวยเหตุนี้การแปลความของผูเขียนจึงจำเปนที่จะตองใชหลักฐานโบราณวัตถุเหนือผิวดินเปนสำคัญ จากรายงานการสำรวจและคำอานแปลจารึกที่มีการตีพิมพเผยแพรประกอบกับการสำรวจภาคสนาม ของผูเขียน ขอมูลเบื้องตนเกี่ยวกับจารึกที่พบที่อำเภอกุฉินารายณและอำเภอเขาวง มีดังตอไปนี้ 1. จารึกกุฉินารายณ 38/2517 2. จารึกบานหนองหาง 3. จารึกวัดสามัคคีธรรมบัวขาว 4. จารึกหวยหลักทอด 5. จารึกผาบังบด ขอมูลทั่วไปของจารึก จารึกกุฉินารายณ 38/2517 (ภาพที่ 1) เนื่องจากผูเขียนไมสามารถตรวจสอบทะเบียน จารึกของหอสมุดแหงชาติ ดังนั้นจึงไมทราบวาทาง หอสมุดแหงชาติกำหนดจารึกหลักนี้วาชื่ออะไร มีเลข ทะเบียนจารึกเทาไหร ประกอบกับไมพบประวัติการ ตีพิมพ ดังนั้นผูเขียนจึงกำหนดชื่อจารึกหลักนี้ตามชื่อ ศิลปวัตถุที่ปรากฏในทะเบียนของพิพิธภัณฑสถาน แหงชาติ ขอนแกน และกำกับเลขทะเบียนโบราณวัตถุ ตอทาย พิจารณาจากเลขทะเบียนโบราณวัตถุสันนิษฐาน จารึกหลักนี้นาจะนำมาเก็บรักษาในพิพิธภัณฑสถาน ภาพที่ 1 จารึกกุฉินารายณ 38/2517 แหงชาติ ขอนแกน ในราว พ.ศ. 2517 ปจจุบันจัดแสดงในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน
ขอสังเกตบางประการเกี่ยวกับจารึกที่พบในเขตอำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | รุงโรจน ภิรมยอนุกูล 165 อนึ่ง ปายจัดแสดงโบราณวัตถุชิ้นนี้ เรียกจารึกหลักนี้วา “ใบเสมามีจารึก” (จารึกกุฉินารายณ) และระบุ วา อักษรขอมโบราณ ภาษาสันสกฤต ขอความ 7 บรรทัด หากแตจารึกหลักนี้ยังไมมีการอานแปลแตประการใด ลักษณะของจารึกเปนใบเสมาโดยที่โคนหัก กึ่งกลางใบเสมามีแกนสามเหลี่ยม เขาใจวาสวนโคนใบเสมา ที่หักหายไปจะเปนรูปสถูปทรงหมอน้ำ ขอความจารึกสลักบริเวณสวนสองขางแกนสามเหลี่ยม พิจารณาจาก รูปแบบอักษรมีอายุอยูในชวงพุทธศตวรรษที่ 15 โดยประมาณ จารึกบานหนองหาง (ภาพที่ 2) ในรายงานของ E. Seidenfaden ไดกลาวถึงตำบล บัวขาว อำเภอกุฉินารายณวามีจารึก 1 หลัก และอานไดความ วา “อารฺรยาย ศฺรีพชฺรวรฺมฺม”4 5 ซึ่งคำอานนี้ทำใหทราบวาจารึก ดังกลาวคือจารึกบานหนองหางตามทะเบียนของหอสมุด แหงชาติ อนึ่ง G. Coedès เรียกจารึกหลักนี้วา “จารึก บัวขาว” (Stèle de Bua Khao) และจารึกหลักนี้คือเสมาของ วัด ที่ประตูปรากฏชื่อหินแผน (Hin Pèn) 5 6 ตอมา G. Coedès ระบุวาจารึกอยูที่หินแปน (Hin pên)6 7 ขอมูลของกรมศิลปากร ระบุวา จารึกนี้ตั้งอยูริม หวยหลักทอดไปทางทิศตะวันออกบริเวณบานหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ และมีหลักฐานคูกับ สำเนาจารึกวา แผนศิลานี้อยูกลางปาเปนโนนรูปวัดเกา ทองที่ ตำบลบัวขาว หางจากที่วาการอำเภอกุฉินารายณ ประมาณ 80 เสน และ กำหนดรูปแบบอักษรเปนอักษรขอม อายุพุทธศตวรรษที่ 15 และระบุขนาดวัตถุไววา กวาง 75 ซม. สูง 240 ซม. หนา 25 ซม.7 8 หากแต G. Coedès กำหนดรูปแบบอักษรวาอยูในชวงกอนเมืองพระนคร 8 9 ซึ่งตามความเห็นของ ผูเขียนมีความสอดคลองกับขอเสนอของ G. Coedès เพราะถากำหนดอายุจารึกหลักนี้จากการพิจารณารูปแบบ อักษร รูปแบบอักษรที่พบไมมีความใกลเคียงกับจารึกปราสาทหินพนมวัน 1 ที่กลาวถึงโองการของ พระเจายโศวรรมันที่ 1 พระราชาผูสถาปนาเมืองพระนคร ดวยเหตุนี้ผูเขียนจึงกำหนดอายุใหอยูในชวง พุทธศตวรรษที่ 14 โดยประมาณ 5 I.bid, 78-79. 6 G. Coedès, Inscriptions du Cambodge VII (Paris: EFEO, 1964), 83. 7 G. Coedès, Inscriptions du Cambodge VIII (Paris: EFEO, 1966), 160. 8 กรมศิลปากร, จารึกในประเทศไทย เลม 3 (กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2529), 90. 9 G. Coedès, Inscriptions du Cambodge VII, 83. ภาพที่ 2 จารึกบานหนองหาง ปจจุบันจัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน
ขอสังเกตบางประการเกี่ยวกับจารึกที่พบในเขตอำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | รุงโรจน ภิรมยอนุกูล 166 อนึ่งคำจารึกของจารึกและคำแปล หอสมุดแหงชาติอานวา “อารฺยฺยา ศฺรีพชฺรวรฺมฺม” แปลวา พระศรี พัชรวรวรรมัน9 10 ตามความเห็นของผูเขียน คำดังกลาว ควรที่จะแปลวา อารยพัชรวรรมัน ตามรูปศัพทเพราะคำวา “อารย” S. Pou แปลวา นักบวช ผูทรงศีล และ พระภิกษุ10 11 จึงอาจจะเปนไปไดวา อารยพัชรวรรมัน นาจะเปน นักบวชในนิกายหนึ่งนิกายใด จารึกวัดสามัคคีธรรมบัวขาว (ภาพที่ 3, 4) เนื่องจากผูเขียนไมสามารถตรวจสอบ ทะเบียนจารึกของหอสมุดแหงชาติ ดังนั้นจึงไมทราบวา ทางหอสมุดแหงชาติกำหนดจารึกหลักนี้ชื่ออะไร ประกอบกับไมพบประวัติการตีพิมพ ดวยเหตุนี้ผูเขียน จึงกำหนดชื่อจารึกตามสถานที่พบ ใบเสมาที่มีจารึกติดกับแทนปูนอยูขางวิหาร ของวัด แผนจารึกมีขนาด กวาง 77 ซม. สูงจากแทนปูน 173 ซม. หนา 15 ซม. ปจจุบันยังไมพบประวัติการ ตีพิมพเผยแพรแตประการใด พิจารณาจากรูปแบบ อักษรสันนิษฐานพบวาเปนรูปแบบอักษรชวงพุทธ ศตวรรษที่ 15 และในเบื้องตนผูเขียนสันนิษฐานวาเปน จารึกขอความภาษามอญโบราณ นอกจากนี้ในบริเวณวัดสามัคคีธรรมบัวขาว พบใบเสมาทั้งที่มีลักษณะเปนแผนและหลัก จำนวน มากกวา 60 ชิ้น ซึ่งใบเสมาเหลานี้มีแทนปูนซีเมนตหลอ เปนฐานไว จากการสัมภาษณพระสมคิด ธมฺมโฆสโก เจาอาวาสวัดสามัคคีธรรมบัวขาว ไดใหขอมูลวา พระครูสุทธิคณารักษเจาอาวาสวัดสามัคคีธรรมบัวขาว รูปแรกไดขนใบเสมาเหลานี้มาจากบริเวณที่ใกล หวยหลักทอด 10 กรมศิลปากร, จารึกในประเทศไทย เลม 3, 90. 11 S. Pou, Dictionnaire Vieux Khmer – Français – Anglais (Paris : Centre de Documentation et de Recherche sur la Civilisation Khmère, 1992), 33. ภาพที่ 3 จารึกวัดสามัคคีธรรมบัวขาว ภาพที่ 4 รายละเอียดจารึกวัดสามัคคีธรรมบัวขาว
ขอสังเกตบางประการเกี่ยวกับจารึกที่พบในเขตอำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | รุงโรจน ภิรมยอนุกูล 167 จารึกหวยหลักทอด (ภาพที่ 5-7) ในรายงานการสำรวจของ E. Seidenfaden ได กลาววาที่บริเวณหวยหลักทอดที่เปนสาขาของลำน้ำยังมีแทง ศิลา 2 แทง แทงหนึ่งมีจารึกสูง 3 เมตร และมีขอความซึ่ง อาจจะเปนชื่อบุคคลหรือชื่อเทวะ11 12 แตก็ไมไดกำหนดชื่อ จารึกหลักนี้แตประการใด จนกระทั่ง G. Coedès เรียกจารึก หลักนี้วา “จารึกหวยหลักทอด” (Stèle de Huei Lãk T’ot) และระบุวา ทานไดรับสำเนาจารึกหลักที่ยังปกอยูใน สถานที่เดิมจากกรมศิลปากร อีกทั้งยังไดอานจารึกขอความ วา “..กมรเตง”12 13 จารึกหลักนี้ถูกชะลอเขามาเก็บรักษาใน พิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกนเมื่อใดไมปรากฏหลักฐาน ทะเบียนโบราณวัตถุของพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน ระบุขนาดของจารึกหลักนี้วา กวาง 65 ซม. ยาว 67 ซม. สูง 303 ซม. พิจารณาจากเลขทะเบียนโบราณวัตถุทำใหคิดวา จารึกหลักนี้ไดถูกเคลื่อนยายเขามาเก็บรักษาใน พิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกนเมื่อราว พ.ศ. 2517 ลักษณะของจารึกเปนขอความที่สลักอยูบนหลักแทง สี่เหลี่ยมที่มีการลบเหลี่ยมที่มุม ซึ่งดูเหมือนวาจะเปนเอกลักษณ เฉพาะของในแถบลุมแมน้ำชี พิจารณาจากรูปแบบอักษรพุทธศตวรรษที่ 16 ประกอบ กับที่โคนใบเสมามีลายจำหลักซึ่งโครงสรางลักษณะลวดลายที่มีความ ละมายกับโครงสรางลวดลายของทับหลังในแบบบาปวน กลาวคือมี การแสดงทอนพวงมาลาลัยออกมาจากกึ่งกลางเบื้องลางพุงไปที่ปลาย ทั้ง 2 ตกลงมาเปนใบไมมวน ซึ่งมีอายุอยูในชวงตอนกลางของพุทธ ศตวรรษที่ 16 จนถึงตนพุทธศตวรรษที่ 17 ดวยเหตุนี้จึงทำใหผูเขียน คิดวา จารึกหลักนี้นาจะมีอายุอยูในราวปลายพุทธศตวรรที่ 16 โดยประมาณ 12 E. Seidenfaden, “Complément à l’Inventaire Descriptif des Monuments du Cambodge pour les Quatre Provinces du Siam Oriental”, 78. 13 G. Coedès, Inscriptions du Cambodge VII, 82. ภาพที่5 จารึกหวยหลักทอด ปจจุบันจัดในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน ภาพที่ 6 รายละเอียดรูปอักษรจารึกหวยหลักทอด
ขอสังเกตบางประการเกี่ยวกับจารึกที่พบในเขตอำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | รุงโรจน ภิรมยอนุกูล 168 อนึ่ง คำอานจารึกเทาที่ผูเขียนพิจารณามีความเห็นวามีขอความดังตอไปนี้ “เนะ กํมฺรเตง อฺ วิธุร ปา[ณฺฑิตฺ]” แปลวา นี้ กมรเตงอัญ วิธุรบัณฑิตย ซึ่งหมายถึง พระนามของพระโพธิสัตวเมื่อครั้งเสวยพระชาติเปน วิทูรบัณฑิตยซึ่งหมายความจารึกนี้เปนจารึกอธิบายภาพเลาเรื่อง ซึ่งมีอายุเกากวาจารึกอธิบายภาพเลาเรื่องที่ ระเบียงคดปราสาทนครวัด และเปนสิ่งที่พบไดนอยในจารึกที่พบในประเทศไทย นอกจากนี้ แมวาขอความจารึกหลักนี้จะเปนขอความภาษาเขมรก็ตาม แตทาประทับนั่งของพระโพธิสัตว ที่แสดงการนั่งสมาธิขัดกันที่ขอพระบาทและมีพระบาทคอนขางใหญอันเปนเอกลักษณของทานั่งที่พบในภาพสลัก และประติมากรรมที่พบในเขตลุมแมน้ำมูลและลุมแมน้ำชี อีกทั้งแทนที่พระโพธิสัตวประทับนั่งเปนแทนหกเหลี่ยมซึ่งนาเปนสัญลักษณของแทนศักดิ์สิทธิ์ ทั้งนี้ แทนโพธิบัลลังกในฉากอามิสเจดียบนใบเสมาที่วัดบึงขุมเงิน จังหวัดอำนาจเจริญ ก็เปนแทนหกเหลี่ยม จารึกผาบังบด (ภาพที่ 8) ขอมูลจากกรมศิลปากร ระบุวา จารึกหลักนี้พบในที่นาของ นางประพาส ศรีเครือ บานโนนสูง หมู 7 ตำบลคุมเกา อำเภอเขาวง และกำหนดรูปแบบอักษรหลังปลลวะ จารึกหลักนี้อายุ พุทธศตวรรษที่ 14 มีขนาด กวาง 67 ซม. สูง 87 ซม. หนา 21.5 ซม. เนื้อหากลาวถึงอาจารยนัณฑบัณฑิตผูสถาปนา 13 14 ซึ่งในที่นี้นาจะ หมายถึงการสรางแผนใบเสมาใบนี้ แตจากการลงเก็บขอมูลภาคสนามของผูเขียน เมื่อวันที่ 19 ธันวาคม 2563 นายชัยศิลป ศรีเครือ ได ใหรายละเอียดวา นายชัยศิลป ศรีเครือ เปนผูพบจารึกหลักนี้เมื่อ 7-8 ปที่แลว และสภาพของจารึกในขณะที่ออก สำรวจลบเลือนมาก 14 กรมศิลปากร, จารึกในประเทศไทย เลม 1 (กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2559), 362-364. ภาพที่7 รายละเอียดที่โคนใบ เสมาจารึกหวยหลักทอด
ขอสังเกตบางประการเกี่ยวกับจารึกที่พบในเขตอำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | รุงโรจน ภิรมยอนุกูล 169 บริเวณที่ใกลกับตำแหนงจารึกมีลำหวยปอไหลผาน ซึ่งเปนลำน้ำสาขาของลำน้ำยังเหมือนกับหวย หลักทอด นอกจากนี้ในบริเวณพื้นที่ใกลกับที่นาของนายชัยศิลป ศรีเครือ ยังพบใบเสมาปกกระจัดกระจายอยู ดวยและในบริเวณที่ใกลกับตำแหนงที่ปกจารึก มีแหลงโบราณคดีที่สำคัญคือ ภาพจำหลักที่สำนักสงฆถ้ำบังบด ตำบลคุมเกา อำเภอเขาวง จังหวัดกาฬสินธุ ภาพที่ 8 จารึกผาบังบด
ขอสังเกตบางประการเกี่ยวกับจารึกที่พบในเขตอำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | รุงโรจน ภิรมยอนุกูล 170 บทวิเคราะห 1. จากการสำรวจของกรมศิลปากรพบในพื้นที่ บานหวยมวง ตำบลหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ มีแหลงโบราณคดี จำนวน 3 แหลงไดแก แหลงโนนบานฮาง แหลงโนนบะขาม และ แหลงโนนบานฮางปลาฝา จากการสำรวจพบหลักฐานเศษภาชนะดินเผาเนื้อหยาบดวยอุณหภูมิต่ำ มีแกลบผสมอยูมาก ผิวภาชนะมีสีน้ำตาล และเทา ตกแตงดวยลายเชือกทาบ ลายขูดขีด เคลือบน้ำโคลนสีแดง และแบบผิวเรียบ14 15 ซึ่งหลักฐานนี้ชี้ใหเห็น วาบริเวณพื้นที่แถบนี้ปรากฏรองรอยการอยูอาศัยมาตั้งแตยุคสมัยกอนประวัติศาสตร 2. ถาพิจารณาจากอายุของจารึกบานหนองหางและจารึกผาบังบด ซึ่งอายุในชวงพุทธศตวรรษที่ 14 จึง ทำใหเชื่อไดวาพื้นที่หวยปอและหวยหลักทอดมีการรับเอาแนวคิดศาสนาจากชมพูทวีปในชวงประมาณ พุทธศตวรรษที่ 13 เปนอยางชา โดยทั้งนี้นาจะรับผานแนวคิดดังกลาวมาจากพื้นที่บริเวณปากน้ำมูลและบริเวณ ปลายแมน้ำชี เปนสำคัญ เชน แหลงโบราณคดีปากน้ำมูล อำเภอโขงเจียม จังหวัดอุบลราชธานีที่พบจารึกของ พระเจามเหนทรวรรมัน ที่กลาวถึงการสถาปนาศิวลึงค ซึ่งพระองคครองราชยระหวาง พ.ศ. 1151-116015 16และ แหลงโบราณคดีดอนขุมเงิน โบราณสถานดงเมืองเตย บานสงเปอย ตำบลสงเปอย อำเภอคำเขื่อนแกว จังหวัดยโสธร ซึ่งเปนแหลงโบราณคดีใกลกับแมน้ำชี และพบจารึกที่มีอายุในราวพุทธศตวรรษที่ 12 ที่สะทอนถึง ศาสนาพราหมณ16 17 รวมถึงสถาปตยกรรมที่มีอายุราวพุทธศตวรรษที่ 12-1317 18 นอกจากนี้ทพื้นที่อำเภอคำเขื่อน แกว จังหวัดยโสธรยังพบหลักฐานในชวงพุทธศตวรรษที่ 12 คือจารึก กูจาน ซึ่งมีเนื้อความที่สัมพันธกับพุทธ ศาสนามหายาน18 19 แตอยางไรก็ตามแนวคิดศาสนาจากชมพูทวีปที่ปรากฏในจารึกที่อำเภอกุฉินารายณและอำเภอเขาวงนั้น มีแนวโนมวาจะเปนพุทธศาสนา ทั้งนี้เพราะหลักฐานเทาที่ยังไมปรากฏภาพเลาเรื่องและรูปเคารพที่เกี่ยวของกับ ศาสนาพราหมณ อนึ่ง เมื่อมีการรับเอาแนวคิดศาสนาจากชมพูทวีปเขามาก็ไดปรับใหเขาแนวความเชื่อดั้งเดิมคือสลักภาพ หรือขอความลงในใบเสมา ซึ่งใบเสมานี้พัฒนาจากแนวคิด Megalithic Culture ที่ใชปกลอมรอบพื้นที่ศักดิ์สิทธิ์ มาตั้งแตยุคกอนประวัติศาสตร ดังตัวอยางการขุดคนแหลงหินตั้ง ในแขวงหัวพัน ประเทศลาว พบวามีหินตั้ง เหลานั้นปกอยูเปนวง ที่บริเวณกึ่งกลางของกลุมหินตั้งมีแผนหินรูปกลมขนาดใหญ ซึ่งใตแผนหินนี้มีโครงกระดูก 15 กรมศิลปากร, แหลงโบราณคดีประเทศไทย เลม 3 (กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2532), 211-216. 16 G. Coedès, The Indianized States of Southeast Asia. Trans. S.B.Cowing. (Honolulu : The University Press of Hawaii. 1968), 69. 17 กรมศิลปากร, จารึกในประเทศไทย เลม 1, 148-151. 18 สมเดช ลีลามโนธรรม (2538). “การศึกษาการพัฒนาการของชุมชนเมืองโบราณดงเมืองเตย บานสงเปอย ตำบลสงเปอย อำเภอ คำเขื่อนแกว จังหวัดยโสธร” สารนิพนธปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต(โบราณคดี) ภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ป การศึกษา 2538, 35. 19 ชะเอม แกวคลาย, “จารึกบานกูจานหลักฐานพุทธศาสนามหายานในพุทธศตวรรษที่12” นิตยสารศิลปากร ปที่ 42 ฉบับที่ 4, 2542, 89-93.
ขอสังเกตบางประการเกี่ยวกับจารึกที่พบในเขตอำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | รุงโรจน ภิรมยอนุกูล 171 และเครื่องมือเครื่องใช จากการกำหนดอายุโดยการเปรียบเทียบโบราณวัตถุพบวาเปนยุคสมัยกอนประวัติศาสตร ตอนปลาย 19 20 แมวาจารึกที่ในอำเภอกุฉินารายณและอำเภอเขาวงจะไมสามารถเลาเรื่องราวเหตุการณในสมัยนั้น แต พิจารณาจากจำนวนใบเสมาที่พบในวัดสามัคคีธรรมบัวขาวรวมถึงการสำรวจใบเสมาของ S. A. Murphy21 รวมถึง ใบเสมาจากหวยหลักทอดที่มีขนาดความสูงราว 3 เมตร จึงทำใหมองไดวาพื้นที่แถบนี้จะตองเปนชุมชนขนาดใหญ ในระดับหนึ่ง ทั้งนี้ ลักษณะของทรงจารึกหวยหลักทอดที่เปนแทงมีลักษณะใกลเคียงกับใบเสมาวัดปาเรไร อำเภอ ลืออำนาจ จังหวัดอำนาจเจริญ ซึ่งแสดงความสัมพันธกับพื้นที่ปลายลำน้ำชีที่จะไหลลงมาสบแมน้ำมูล นอกจากนี้หลักฐานจารึกหวยหลักทอดสะทอนใหเห็นวา วัฒนธรรมทะเลสาบเขมรปรากฏชัดบนพื้นที่ บริเวณนี้ในชวงพุทธศตวรรษที่ 16 ซึ่งก็สอดรับพื้นที่วัดอัมพวันเหนือ ตำบลตาดทอง อำเภอเมืองยโสธร จังหวัด ยโสธร ซึ่งใกลกับแมน้ำชี พบจารึกบานตาดทอง (K. 697) ซึ่งฉันทบทที่ 2 กลาวถึงพระรุทรโลก ซึ่งเปนพระนาม หลังสิ้นพระชนมของพระเจาหรรษวรรมันที่ 1 เสวยราชย ตั้งแต พ.ศ. 1443-1465 ฉันทบทที่ 3 ออกพระนาม พระเจาอีศานวรรมัน ซึ่งคือ พระเจาอีศานวรรมันที่ 2 พระองคเสวยราชยในระหวางป พ.ศ. 1468-147122 ดังนั้นจารึกบานตาดทองจึงควรมีอายุในราว ป พ.ศ. 1468-1471 คือ ปลายพุทธศตวรรษที่ 15 และพื้นที่จังหวัด รอยเอ็ดปรากฏศาสนสถานในวัฒนธรรมทะเลสาบเขมรที่มีอายุในชวงพุทธศตวรรษที่ 16 คือปราสาทกูกาสิงห 3. สวนในบริเวณที่ใกลกับตำแหนงที่ปกจารึกผาบังบด มีแหลงโบราณคดีที่สำคัญคือ ภาพจำหลักที่ สำนักสงฆถ้ำบังบด ตำบลคุมเกา อำเภอเขาวง จังหวัดกาฬสินธุ ภาพสลักที่พบอยูในพื้นที่ขนาดความยาวประมาณ 280 ซม. อยูสูงจากพื้นซีเมนตประมาณ 174 ซม. ประกอบไปดวยพระพุทธรูปจำนวน 8 องคเรียงกัน 2 แถว โดยแถวลางสลักเรียงในระดับเดียวกัน 4 องค ดานบน สลักแยกกลุมละ 2 องค กลุมที่ 1 เปนกลุมพระพุทธรูปที่สลักเรียงอยูในแถวลาง โดยสลักเรียงอยูในระดับเดียวกันจำนวน 4 องคเปนภาพสลักพระพุทธรูปปางสมาธิทำประภามณฑลอันหมายถึงฉัพพรรณรังสีลอตามกรอบพระวรกาย โดยรอบ 20 K. Keosphha , “Standing Stones in Northern Lao PDR” Uncovering Southeast Asia’s Past-selected papers from the Tenth Biennial Conference of the European Association of Southeast Asian Archaeologists, The British Museum, London, September 2004 (Singapore: National University Press , 2006), 148-153. 21 S. A. Murphy, “The Buddhist boundary markers of Northeast Thailand and Central Laos, 7th-12th centuries CE : towards an understanding of the archaeological, religious and artistic landscapes of the Khorat Plateau” Thesis Submitted to the School of Oriental and African Studies, for the Degree of Doctor of Philosophy University of London, 2010 , 415-416. 22 G. Coedès, Inscriptions du Cambodge VII, 94-98.
ขอสังเกตบางประการเกี่ยวกับจารึกที่พบในเขตอำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | รุงโรจน ภิรมยอนุกูล 172 กลุมที่ 2 ประกอบดวยภาพสลักพระพุทธรูป จำนวน 2 องค อยูบนเพิงหินเหนือภาพสลักกลุมที่ 1 สลักอยูภายในพื้นที่ ความยาวประมาณ 75 ซม. ความสูงประมาณ 67 ซม. กลุมที่ 3 ประกอบดวยภาพสลักพระพุทธรูปประทับอยูใน กรอบซุมจำนวน 2 องคอยูในพื้นที่ความยาวประมาณ 90 ซม. ความ สูงประมาณ 70 ซม. ภาพสลักอยูทางดานขวาสุดของกลุมพระพุทธรูป ทั้งหมด โดยอยูหางมาทางดานขวาของกลุมที่ 2 ทั้งนี้ แตเดิมภาพสลัก กลุมนี้เมื่อครั้งยังสมบูรณกลาวกันวา มีลักษณะเปนภาพพระพุทธรูป ประทับยืน กอนที่ในเวลาตอมาเพิงผาสวนนี้จะหักพังลงทำใหสวนลาง ของภาพสลักขาดหายไปในปจจุบัน22 23 พิจารณาจากลักษณะทางศิลปะแมวาพระพุทธรูปประทับ นั่งจะประทับในทาขัดสมาธิที่ขอพระบาท หากแตพระพุทธรูปประทับ เหนือกลีบบัวคว่ำบัวหงายมีพระรัศมีรอบพระวรกายซึ่งแสดงใหเห็นถึง อิทธิพลของศิลปะอินเดียแบบปาละ23 24 (รูปที่ 9) ซึ่งภาพอาจจะมีอายุ ในพุทธศตวรรษที่ 16 และพระพุทธรูปในซุมเรือนแกวที่แสดงใหเห็นถึง อิทธิพลของวัฒนธรรมทะเลสาบเขมรซึ่งคลายคลึงกับกลุมพระพุทธรูป ยืนบนทับหลังของปราสาทหินพิมาย (รูปที่ 10) ดวยเหตุนี้ผูเขียนจึง กำหนดอายุกลุมพระพุทธรูปเหลานี้ในชวงพุทธศตวรรษที่ 17 โดยประมาณ พิจารณาจากหลักฐานทั้งหมดที่ผาบังบดทำใหเชื่อวาเปน ผาศักดิ์สิทธิ์มากอนหนาพุทธศตวรรษที่ 12 (พิจารณาจากจารึก) และ ใชสืบตอมาจนถึงชวงพุทธศตวรรษที่ 17 โดยประมาณ แตถาดูจาก ความหนาแนนของโบราณวัตถุและภาพสลักที่ผาบังบด ชวนใหคิดวา ชุมชนนี้ไมใชชุมชนขนาดใหญ 23 ปยนันท ชอบศิลประกอบ และ หทัยชนก วินิจสร. รายงานการสำรวจขอมูลโบราณสถาน สำนักงานศิลปากรที่ 10 รอยเอ็ด (เอกสารอัดสำเนา 2556), 6-9. 24 เชษฐ ติงสัญชลี, ศิลปะไทยภายใตแรงบันดาลใจจากศิลปะอินเดียแบบปาละ (กรุงเทพฯ: มติชนปากเกร็ด, 2558), 135-136. ภาพที่ 9 ภาพสลักนูนต่ำพระพุทธรูป ประทับนั่งเหนือดอกบัวมีรัศมีทั่วพระวรกาย พระหัตถซายแสดงปางวิตรรกะมุทรา ภาพที่ 10 ภาพสลักนูนต่ำ รูปพระพุทธรูปในซุมเรือนแกว
ขอสังเกตบางประการเกี่ยวกับจารึกที่พบในเขตอำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | รุงโรจน ภิรมยอนุกูล 173 5. ชุมชนบริเวณพื้นที่อำเภอกุฉินารายณคงจะเจริญอยูไดเพียงราวพุทธศตวรรษที่ 17 เนื่องจากไมพบ หลักฐานโบราณวัตถุสถานที่มีอายุในชวงพุทธศตวรรษที่ 18 เลย แตในขณะเดียวกันพื้นที่ในเขตจังหวัดยโสธร ปรากฏหลักฐานที่กูบานงิ้ว จังหวัดรอยเอ็ดปรากฏหลักฐานที่กูคันธนามและกูโพนระฆัง สวนที่จังหวัดมหาสารคาม ปรากฏหลักฐานที่กูบานแดงและกูบานเขวา ดวยเหตุจึงทำใหเชื่อไดวาในชวงระยะเวลาดังกลาวชุมชนโบราณที่ อำเภอกุฉินารายณไดลดความสำคัญลง สาเหตุที่ทำใหชุมชนโบราณที่อำเภอกุฉินารายณรวมถึงอำเภอเขาวงลดบทบาท คือ ประการที่ 1 ถาพิจารณาจากลักษณะทางภูมิศาสตรการเดินทางตามลำน้ำชีแลวแยกเขามาลำน้ำยังก็ สามารถเดินทางถึงพื้นที่เขตอำเภอกุฉินารายณและอำเภอเขาวงซึ่งตั้งอยูในพื้นที่ลึกประชิดกับแนวเขาภูพานซึ่ง เปนแนวเขาที่คั่นระหวางจังหวัดมุกดาหาร ซึ่งเปนอุปสรรคตอคมนาคมสัญจรในชวงสมัยนั้น แตในขณะเดียวจากพื้นที่จังหวัดอำนาจเจริญ จังหวัดยโสธร เดินทางไปทางเหนือจะเขาสูแอง สกลนคร ซึ่งมีเมืองสกลนครเปนชุมชนโบราณขนาดใหญ และจากสกลนครนี้ยังสามารถเดินทางไปถึงเมือง เวียงจันทนได ดังนั้น ชุมชนโบราณในเขตพื้นที่อำเภอกุฉินารายณและเขาวง จังหวัดกาฬสินธุ จึงไมสามารถจะ ขยายใหญจนนำไปการลดบทบาทลง (ภาพที่ 11) ประการที่ 2 เนื่องจากพื้นที่บริเวณจังหวัดรอยเอ็ดซึ่งเปนแหลงผลิตเกลือขนาดใหญมาตั้งสมัยกอน ประวัติศาสตร จึงไมใชเรื่องประหลาดแตอยางใด ที่ทำใหตัวเมืองโบราณรอยเอ็ดมีขนาดใหญและมีแหลง โบราณคดีกระจายไปทั่วบริเวณ ดังนั้น จึงอาจจะเปนปจจัยหนึ่งทำใหชุมชนโบราณในเขตพื้นที่อำเภอกุฉินารายณ และอำเภอเขาวง จังหวัดกาฬสินธุลดบทบาทลง ภาพที่ 11 แผนที่แสดงแหลงโบราณคดีและแนวลำน้ำสำคัญ
ขอสังเกตบางประการเกี่ยวกับจารึกที่พบในเขตอำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | รุงโรจน ภิรมยอนุกูล 174 บรรณานุกรม เอกสารภาษาไทย กรมศิลปากร. จารึกในประเทศไทย เลม 3 กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2529. ---------------. แหลงโบราณคดีประเทศไทย เลม 3 กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2532. ---------------. จารึกในประเทศไทย เลม 1 กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2559. ชะเอม แกวคลาย. “จารึกบานกูจานหลักฐานพุทธศาสนามหายานในพุทธศตวรรษที่12” นิตยสารศิลปากร ปที่ 42 ฉบับที่ 4. 2542. หนา 89-93. เชษฐ ติงสัญชลี. ศิลปะไทยภายใตแรงบันดาลใจจากศิลปะอินเดียแบบปาละ กรุงเทพฯ: มติชนปากเกร็ด, 2558. “ประกาศกระทรวงมหาดไทย เรื่อง ตั้งและเปลี่ยนแปลงเขตตำบลในทองที่กิ่งอำเภอเขาวง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ” ราชกิจจานุเบกษา เลมที่ 90 วันที่ 12 มิถุนายน 2516, หนา 1835-1838. ปยนันทชอบศิลประกอบ และ หทัยชนก วินิจสร. รายงานการสำรวจขอมูลโบราณสถาน สำนักงานศิลปากรที่ 10 รอยเอ็ด (เอกสารอัดสำเนา 2556). “พระราชกฤษฎีกาตั้งอำเภอเขาวง อำเภอเชียงมวน อำเภอดอนตาล อำเภอชาติตระการ อำเภอภูเรือ อำเภอเคียน ซา อำเภอน้ำโสม อำเภอหนองวัวซอ และอำเภอน้ำยืน พ.ศ. 2517” ราชกิจจานุเบกษา เลมที่ 91 วันที่ 28 มีนาคม 2517, หนา 30-33. สมเดช ลีลามโนธรรม. “การศึกษาการพัฒนาการของชุมชนเมืองโบราณดงเมืองเตย บานสงเปอย ตำบลสงเปอย อำเภอคำเขื่อนแกว จังหวัดยโสธร” สารนิพนธปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต(โบราณคดี) ภาควิชา โบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ปการศึกษา 2538 เอกสารภาษาอังกฤษ G. Coedès. The Indianized States of Southeast Asia. Trans. S.B.Cowing. Honolulu : The University Press of Hawaii. 1968. K. Keosphha.“Standing Stones in Northern Lao PDR” Uncovering Southeast Asia’s Past-selected papers from the Tenth Biennial Conference of the European Association of Southeast Asian Archaeologists, The British Museum, London, September 2004 Singapore: National University Press , 2006 S. A. Murphy. “The Buddhist boundary markers of Northeast Thailand and Central Laos, 7th-12th centuries CE : towards an understanding of the archaeological, religious and artistic landscapes of the Khorat Plateau” Thesis Submitted to the School of Oriental and African Studies, for the Degree of Doctor of Philosophy University of London, 2010.
ขอสังเกตบางประการเกี่ยวกับจารึกที่พบในเขตอำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ | รุงโรจน ภิรมยอนุกูล 175 เอกสารภาษาฝรั่งเศส E. Seidenfaden. “Complément à l’Inventaire Descriptif des Monuments du Cambodge pour les Quatre Provinces du Siam Oriental” BEFEO XXII, 1922 : pp. 55–98. G. Coedès. Inscriptions du Cambodge VII Paris: EFEO, 1964. -------------. Inscriptions du Cambodge VIII Paris: EFEO, 1966.S. Pou, Dictionnaire Vieux Khmer – Français – Anglais Paris : Centre de Documentation et de Recherche sur la Civilisation Khmère, 1992.
เมืองแถน-เดียนเบียนฟูและนานอยออยหนู : ถิ่นผูไท | จิรวัฒน ตั้งจิตรเจริญ 176