ทำไม “ไทดำ” ตอง “รำพัน” | ธนโชติ เกียรติณภัทร 227 เฮือนเกยอยู อูเกยนอน ตองจรจำลา ปะไฮปะนา น้ำตาไตไหล (ปะ-ละทิ้ง) สิบหาปตี้ไตเฮา เสียแดนเมือง เกยฮุงเฮือง หมูขานอย อยูสุขสบาย ลุงแกงตา ไดสรางสา บานเมืองไวให บัดนี้จากไกล ไตเสียดายเด (พูด) หงำมา น้ำตาไตไหล ยามเมื่อจากไก ปูเจาเซินลา อพยพหลบหนี ไปลีมา ไตดำตั้วหนา หงำหาจูมื้อจูวัน...” (หงำ-คิด, ไปลี-ไพรี, จู-ทุก) หากกลาวในเชิงวรรณศิลปจะเห็นไดวาเพลงดังกลาวใชกลวิธีการซ้ำคำวา “สิบหาป” เปนคำ ขึ้นตนในแตละทอน เพื่อเนนย้ำวาการสูญเสียมาตุภูมิ และความพายแพของชาวไทดำผานพนมาแลวสิบ หาป รองรอยประวัติศาสตรไทดำในยุคจารีต ที่ปรากฏในทอนที่สองและสามนี้ คือการเรียกชื่อ บรรพบุรุษคือ “ปูเจาเซินลา” และ “ลุงแกงตา” โดยคำวาปูเจาเซินลานี้นาจะหมายถึงอดีตบรรพชนที่มา บุกเบิกดินแดนไทดำในสิบสองจุไท คำวา “ปูเจา” เปนคำที่เอกสารโบราณของไทดำใชเรียกบุคคลใน ระดับ “กษัตริย” (อาจเทียบไดกับคำวา “ปูพระยา” ของก ษัตริยสุโขทัย) เชน ปูเจาทาวลอ หรือ ปูเจา ลานเจือง ในตำนานของไทดำ ซึ่งมีความคลายคลึงกับนามของบรรพชนไทในพงศาวดารหลวงพระบาง ที่ กลาวถึงขุนลอ โอรสขุนบูลม ลงมาจากเมืองแถนมาสรางหลวงพระบาง อีกทั้งชื่อปูเจาลานเจืองยังมี ความคลายคลึงกับชื่อ “ปูลางเซิง” ในพงศาวดารหลวงพระบางอีกดวย ซึ่งแสดงใหเห็นถึงความสัมพันธ ของตำนานบรรพชนในกลุมคนไท-ลาวที่มีรากเหงารวมกันมา12 13 สวน “เซินลา” คือจังหวัดเซินลาที่ตั้งอยู ทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือของเวียดนามในปจจุบัน จังหวัดดังกลาวเปนที่ตั้งเมืองโบราณของชนชาติ ไทลาวหลายเมือง ไดแก เมืองสาง เมืองมวย เมืองลา เมืองมวก เมืองวาด และเมืองเติ๊ก โดยเฉพาะ อยางยิ่งเมืองมวยนั้นเปนเมืองที่ปูเจาลานเจืองมาขับไลกลุมชาติพันธุขาและสามารถยึดครองได และ ตอมาหลังจากปูเจาลานเจืองตายไป เมืองมวยมีความสำคัญขึ้นในฐานะเมืองศูนยกลางของชาวไทดำ ในชวงพุทธศตวรรษที่ 20 ตรงกับสมัยของปูเจาตาเงินครองเมืองมวย การเมืองไทดำในยุคนี้มีเสถียรภาพ เปนอยางมาก เมืองมวยมีเมืองบริวารและอาณาเขตกวางขวาง เพราะไดรับการสนับสนุนจาก พระยาสามแสนไท กษัตริยลาว และกษัตริยเวียดนาม13 14 13 ยุกติ มุกดาวิจิตร, ประวัติศาสตรไทดำ: รากเหงาวัฒนธรรม-สังคมไทยและเอเชียตะวันออกเฉียงใต(กรุงเทพฯ: สำนักงานศิลปวัฒนธรรมรวมสมัย กระทรวงวัฒนธรรม, 2557), 34. 14 เรื่องเดียวกัน, 63-64.
ทำไม “ไทดำ” ตอง “รำพัน” | ธนโชติ เกียรติณภัทร 228 สวนคำวา “ลุงแกงตา” เปนศัพทเฉพาะของไทยดำ ความหมายโดยรวมหมายถึง บรรพบุรุษ สำหรับคำวา “แกง” ในภาษาไทดำหมายถึง “และ” คำดังกลาวชวนใหนึกถึงคำวา “ลุงตา” ในภาษา ไทดำ ซึ่งหมายถึงญาติพี่นองผูชายขางแม ซึ่งในสังคมไทดำ ผูชายที่แตงเขาบานฝายหญิงจะตองสราง ความสัมพันธกับลุงตา เมื่อมีสมาชิกเกิดใหม ลุงตามีหนาที่ตั้งชื่อและเลี้ยงดูปอนขาวสมาชิกใหมใน ครอบครัว จากนั้นเมื่อผูชายที่เปนเขยมาอยูในเรือนของพอตา-แมนาย (แมยาย) จนครบกำหนด ลุงตา จะตองเตรียมของใหฝายหญิงเพื่อเปน “ทุน” ในการแยกเรือนไปประกอบอาชีพไดแก ขาวเชื้อ 1 กระบุง เม็ดฝาย 1 หอ แมไก แมวัว แมควาย อยางละ 1 ตัว และเมื่อลุงตาไปเยี่ยมเยียนครอบครัว พี่สาวหรือ นองสาวของลุงตาที่แตงงานออกไปจะตองเลี้ยงดูลุงตาเปนอยางดี และในขณะเดียวกันหากฝายหญิง กลับมาขอความชวยเหลือจากลุงตา ลุงตาหามปฏิเสธ นอกจากนี้ลุงตายังมีบทบาทในการทำพิธีกรรม เกี่ยวกับการบูชาผีบรรพบุรุษของฝายหญิงกอนที่จะแยกเรือนออกไปอีกดวย14 15 ดังนั้นจึงสันนิษฐานไว เบื้องตนวา “ลุงแกงตา” นาจะหมายถึง “ลุงตา” ที่มีบทบาทสำคัญในระบบเครือญาติของไทดำนั่นเอง สงทาย: หลังไทดำรำพัน ก.วิเสสตองรำพึง ดวยทำนองของบทเพลงไทดำรำพันที่ไดจากสวนผสมระหวางดนตรีพื้นบานไทดำและเพลงขับ ทุมหลวงพระบาง จึงทำใหมีทวงทำนองที่สนุกสนาน (และนักรองชาวไทยไดนำมาบันทึกเสียงอีกหลาย ครั้ง) หากแตเนื้อเพลงกลับแฝงดวยความหลัง ความสูญเสียในดินแดนของชนชาติไทดำที่ไมมีวันหวนคืน เพลงดังกลาวจึงถือเปนสัญลักษณของชาวไทดำไปโดยปริยาย หลังจากเพลงนี้ไดรับความนิยมไปทั่วทั้ง สองฝงโขงนับตั้งแต พ.ศ. 2512 เปนตนมา สถานการณสงครามในดินแดนเอเชียตะวันออกเฉียงใตตอง เปลี่ยนโฉมหนาไปอีกครั้งเมื่อราชอาณาจักรลาวลมสลายลงและเปลี่ยนแปลงการปกครองมาเปน คอมมิวนิสตเมื่อ พ.ศ. 2518 ในคราวนั้นไดมีผูนำทำนองลาวแพนมาดัดแปลงใสเนื้อเพลงกลาวถึง เหตุการณครั้งนั้นไววา มาขอยจะกลาว ถึงลาวชายแดนแสนวิตก ใหตระหนกอกอนาถชาติสลาย เคยอยูดี มีสุขสนุกสบาย ตองโยกยาย พลัดบานซมซานมา โอพอเพื่อไทยเอย ลาวบเคยจะตกต่ำ ยิ่งคิดก็ยิ่งช้ำ ระกำเหลือหลาย พลัดบานพลัดเมืองมาอยูปา ถูกจับสัมมะนาบาฉิบหาย พลัดทั้งแมทั้งเมีย พลัดเสียปูยา น้ำตานองหนา วัดวาพังสลาย แทบจะตายเสียแลวละหนาเปนขาคนพาล15 16 15 ภัททิยา ยิมเรวัต, ประวัติศาสตรสิบสองจุไท (กรุงเทพฯ: สรางสรรค, 2544), 75-85. 16 พูนพิศ อมาตยกุล, “ลาวแพน.” ศิลปวัฒนธรรม 4, 10 (สิงหาคม 2526): 23.
ทำไม “ไทดำ” ตอง “รำพัน” | ธนโชติ เกียรติณภัทร 229 ภาพที่ 4 ผูอพยพลี้ภัยทางการเมืองชาวลาวในคายอพยพที่ประเทศไทย ถายเมื่อ พ.ศ.2522 ที่มา : https://www.worldhistory.biz/contemporary-history/73097-laotian-immigrants.html สำหรับนักรองไทดำรำพันอยาง ก. วิเสส ที่ไดตัดสินใจอยูประเทศไทยมาตั้งแต พ.ศ. 2513 และเมื่อเกิดเหตุการณดังกลาวในลาว จึงไดมีผลงานเพลงออกมาอีกชุดหนึ่งคือเพลง “ไทดำรำพัน ภาค 2” ใชทำนองเดียวกันกับไทดำรำพันภาคแรก สวนเนื้อเพลงบอกเลาความคิดถึงบานเมืองและครอบครัว ที่เวียงจันทน แตไมสามารถกลับไปได ความวา หกเจ็ดปที่ขานอย หางแดนลาว [มาเมืองไทย] ไดมาเซา อยูอาศัย แผนดินไทยเพิ่น (เซา-พัก) เปนหวงแมและลูกเมีย ยามจากหางเหิน คิดฮอดเหลือเกิน อยากเผชิญหนากัน คิดฮอดแมอยากกลับแดน ไปแทนคุณ [บตองมา] ทางฝงพูน เพิ่นบยอม ใหไปยามบาน (ยาม-เยี่ยม) โทรศัพทจากฝงไทย ไปฝงเวียงจันทน บฮูขาวกัน ดวยเพิ่นพลันวางสาย หกเจ็ดป ดอกไมขาว กลายเปนแดง [กลายเปนแดง] ความเปลี่ยนแปลง เปลี่ยนใหขวา นั้นกลายเปนซาย
ทำไม “ไทดำ” ตอง “รำพัน” | ธนโชติ เกียรติณภัทร 230 ทันไทยลาว ขาวกับแดง เชื่อมกันเมื่อใด ขานอยจะไป เยี่ยมเยือนถิ่นฐาน (พูด) ยามคิดมาครั้งใด น้ำตาของขานอยมันไหล ๆ อยูเมืองไทยก็สบาย ๆ แตก็อดคิดฮอดคุณพอคุณแมบได บฮูวาเวรกรรมหยังของขานอยนอ เพลงไทดำรำพันภาค 2 จึงเปนเพลงที่มาจากประสบการณโดยตรงของ ก.วิเสส มากกวาเพลง ไทดำรำพันภาคแรก ในเพลงภาค 2 นี้ ใชสัญลักษณความเปรียบของสถานการณในลาวเมื่อ พ.ศ. 2518 ไวอยางชัดเจน คือดอกไมสีขาวแทนระบอบเกา ที่กลับกลายเปนดอกไมสีแดง อันหมายถึงคอมมิวนิสต และในเนื้อเพลงยังคงแฝงไวดวยความหวังของผูขับรองวาวันหนึ่งสถานการณทางการเมืองระหวางไทย กับลาวดีขึ้นจะไดกลับไปยังบานเกิดเมืองนอนอีกครั้งหนึ่ง อาจกลาวไดวาเพลงไทดำรำพันทั้งสองภาค ไดทำหนาที่สื่อสารความในใจของผูประสบชะตากรรมพลัดถิ่นฐานบานเกิดในหวงสงครามเย็น และ สะทอนใหเห็นถึงความขัดแยงทางการเมืองระหวางโลกคอมมิวนิสตและโลกเสรีที่ทำใหชาวไทดำตอง อพยพมาใน พ.ศ. 2497 (จึงอาจเปนสาเหตุหนึ่งที่ทำใหเพลงนี้ดังขามโขงมาถึงฝงไทย ดวยเขากับ สถานการณตานคอมมิวนิสตในยุคสงครามเย็น) หรือแมกระทั่งนักรองตนฉบับอยาง ก. วิเสส ก็ตอง ประสบกับเหตุการณการปฏิวัติในลาวจนไมสามารถกลับไปเวียงจันทนได ทำใหตองมาอยูในไทยกอนที่ จะลี้ภัยไปสหรัฐอเมริกาใน พ.ศ. 2523 บทเพลงไทดำรำพันทั้งสองภาคจึงนับไดวาเปน “วรรณกรรมพลัด ถิ่น” ในรูปแบบบทเพลงของชวงยุคสงครามเย็น ซึ่งยังทำหนาที่เปนจดหมายเหตุทางประวัติศาสตรอัน ทรงคุณคาที่สะทอนความรูสึกของสามัญชนผูแตงและขับขานเพลงไดเปนอยางดี บรรณานุกรม เอกสาร กรมยุทธศึกษาทหาร กองบัญชาการทหารสูงสุด. ประวัติการรบของทหารไทยในสงครามเวียดนาม. กรุงเทพฯ: อมรินทร พริ้นติ้ง แอนดพับลิชชิ่ง. 2541. กรมศิลปากร. รวมนิราศเบ็ดเตล็ด. กรุงเทพฯ: องคการคาของคุรุสภา. 2528. จารุบุตร เรืองสุวรรณ. พื้นเวียง (กลอน 7) พงศาวดารเวียงจันทนสมัยพระเจาอนุรุทธาธิราช (พระเจาอนุวงศ). กรุงเทพฯ: สมาคมประวัติศาสตรในพระราชอุปถัมภสมเด็จพระเทพ รัตนราชสุดาฯ. 2525.
ทำไม “ไทดำ” ตอง “รำพัน” | ธนโชติ เกียรติณภัทร 231 เจนภพ จบกระบวนวรรณ, “ไทยดำรำพัน-ไทยดันรำพึง.” เมืองโบราณ 17, 3 (กรกฎาคมกันยายน 2534): 62-64. ธวัชชัย ทำทอง, ปริวรรต. คราวเชียงแสนแตก. ลำปาง: สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัย ราชภัฏลำปาง. 2563. ประภัสสร ชูวิเชียร. “ลาวแพน ประวัติศาสตรตกคางของชาวลาวในกรุงรัตนโกสินทร” ใน ลาวแพน ในแดนดอกแกว วาดวยที่มาเพลงลาวแพนและกลุมชาติพันธุลาวสมัยรัชกาลที่ 3 โครงการ ศาลาดนตรีกวีสวนแกวครั้งที่ 2 วันศุกรที่ 9 มีนาคม พ.ศ. 2555, 5-13. ธนโชติ เกียรติณภัทร, บรรณาธิการ.กรุงเทพฯ: ชมรมดนตรี สโมสรนักศึกษา มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2555. พูนพิศ อมาตยกุล. “ลาวแพน.” ศิลปวัฒนธรรม 4. 10 (สิงหาคม 2526): 18-25. ภัททิยา ยิมเรวัต. ประวัติศาสตรสิบสองจุไท. กรุงเทพฯ: สรางสรรค. 2544. มนตรี ศรีบุษรา, (ม. ศรีบุษรา). ไทยดำรำพัน. กรุงเทพฯ: บรรณกิจ. 2522. ยุกติ มุกดาวิจิตร. ประวัติศาสตรไทดำ: รากเหงาวัฒนธรรม-สังคมไทยและเอเชียตะวันออกเฉียงใต. กรุงเทพฯ: สำนักงานศิลปวัฒนธรรมรวมสมัย กระทรวงวัฒนธรรม. 2557.………….. ราชบัณฑิตยสถาน. พจนานุกรมศัพทวรรณกรรมทองถิ่นไทย ภาคเหนือ โคลงมังทรารบเชียงใหม. กรุงเทพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน. 2552. ออนไลน กองบรรณาธิการคมชัดลึก, 2561. สิ้นตำนาน "ไทดำรำพัน" เพลงดังสองฝงโขง. เขาถึงเมื่อ 21 กุมภาพันธ 2564. เขาถึงไดจาก https://www.komchadluek.net/news/people/310582 ชน บทจร [นามแฝง], 2563. เสียงแมโขง: 50 ป “ไทดำรำพัน” จาก “วังเวียง” ถึงบางกอก เพลงดัง “เพราะโชคชวย” เขาถึงเมื่อ 21 กุมภาพันธ 2564. เขาถึงไดจาก https://www.thereporters.co/feature/maekhongvoice1-1-2020/ โรส มีเดีย แอนด เอนเตอรเทนเมนท, 2560. ไทยดำรำพัน 2 - ก.วิเศษ (Official Audio).เขาถึงเมื่อ 21 กุมภาพันธ 2564. เขาถึงไดจาก https://www.youtube.com/watch?v=LsMGk0JGNzw หมายเหตุ ภาพประกอบหนา 220, ที่มา https://www.nationtv.tv/news/378598593
สังเขปประวัติและลักษณะทางภาษาศาสตรของภาษาผูไท | จิรวัฒน ทศศะ 232
สังเขปประวัติและลักษณะทางภาษาศาสตรของภาษาผูไท | จิรวัฒน ทศศะ 233 สังเขปประวัติและลักษณะทางภาษาศาสตรของภาษาผูไท Brief History and Linguistics of Phu Tai Language จิรวัฒน ทศศะ0 1 Jirawat Thodsa ภาษาผูไทเปนหนึ่งในภาษาที่มีความเปนเอกลักษณเรื่องการออกเสียงและคำศัพท จัดอยูใน กลุมภาษาตระกูลไท หรือ ขรา-ไท กลุมชาติพันธุนี้มีถิ่นที่อยูการกระจายทั่วไปมี เชื่อกันวาถิ่นเดิมนั้นอยู ที่เมืองนานอยออยหนู ตอนเหนือของประเทศเวียดนามที่เมืองแถน หรือเมืองเดียนเบียนฟูกอนที่จะ อพยพยังเมืองวังอางคำ และภาคอีสานของประเทศไทยตามลำดับ ในประเทศไทยนับวามีชาติพันธุผูไทอาศัยอยูเชนกัน สวนใหญอยูที่ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ หนาแนนในกลุมจังหวัดสนุก คือจังหวัดสกลนคร นครพนม มุกดาหาร และมีกระจายอยูทั่วไปตั้งแต จังหวัดบึงกาฬ ยโสธร รอยเอ็ด กาฬสินธุ มหาสารคาม อุดรธานีอุบลราชธานีสวนใหญแลวชาวผูไท เหลานี้อพยพมาจากฝงซายแมน้ำโขง อาทิจากเมืองวังอางคำ เมืองวีระบุรี เมืองเซโปน แขวงสุวรรณเขต เมืองมหาไชย แขวงคำมวน สปป. ลาว จะเห็นวาชาวผูไทนั้นอยูประปรายตามลุมแมน้ำโขงทั้งฝง สปป. ลาวและฝงไทย จึงเรียกผูไทเหลานี้วาเปนผูไทสองฝงโขง ชาวผูไทที่อพยพมาจากเมืองวังอางคำและเมืองอื่น ๆ ไดอพยพเขามาตั้งถิ่นฐานบานเรือนใน ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของไทยหลายจังหวัด การอพยพครั้งใหญนั้นเนื่องมาจาก ป พ.ศ. 2369 (กอน ศึกเจาอนุวงศ) ซึ่งตรงกับรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ 3 (ครองราชย ระหวางป พ.ศ. 2331-2394) ไดเกิดความวุนวายขึ้นในเมืองวัง ทำใหครอบครัวของชาวผูไทกลุมหนึ่งได อพยพมาตั้งบานเรือนในทำเลที่ตั้งใหมบริเวณฝงขวาแมน้ำโขงมาไดตั้งบานเรือนอยูที่บานบุงหวาย ในป พ.ศ. 2373 พระสุนทรราชวงษา เจาเมืองยโสธร ผูซึ่งวาราชการอยูเมืองนครพนม ไดมีใบ บอกขอตั้งบานบุงหวายขึ้นเปนเมืองเรณูนคร ซึ่งตอมาพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ 3 ไดทรงพระกรุณา โปรดเกลาฯ ยกบานบุงหวายขึ้นเปนเมืองเรณูนคร และตั้งใหทาวสาย ผูเปนหัวหนา ครัวผูไทเปน “พระแกวโกมล” เจาเมืองเรณูนครคนแรก ขึ้นเมืองนครพนม (ในป พ.ศ. 2387) ซึ่งปจจุบัน คืออำเภอเรณูนคร จังหวัดนครพนม (อางอิงจากเอกสารในสมัยรัชกาลที่ 3 จุลศักราช 1206 เลขที่ 58 หอสมุดแหงชาติ) จึงอาจกลาวไดวาชาวผูไทเรณูนคร เปนชาวผูไทกลุมแรกที่อพยพมาอยูบริเวณฝงขวา แมน้ำโขง ซึ่งเปนกลุมหลักกอนที่จะกระจายไปยังทองที่ตาง ๆ ของประเทศไทย ตอมา ในป พ.ศ. 2387 ชาวผูไทจากเมืองวังอางคำและเมืองใกลเคียง ก็ไดอพยพตามมา เปน กลุมระลอกที่ 2 ซึ่งกลุมนี้ไดไปตั้งบานเรือนอยูที่เมืองพรรณานิคม ปจจุบันคืออำเภอพรรณนานิคม 1 นักศึกษาปริญญาโท สาขาวิชาจารึกภาษาไทยและภาษาตะวันออก คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร
สังเขปประวัติและลักษณะทางภาษาศาสตรของภาษาผูไท | จิรวัฒน ทศศะ 234 จังหวัดสกลนคร เมืองคำชะอี หนองสูง ปจจุบันคืออำเภอคำชะอี และอำเภอหนองสูง จังหวัดมุกดาหาร เมืองกุดสิมนารายณ ปจจุบันคืออำเภอเขาวงและอำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุตามลำดับ ผูไทกลุมลาสุดที่อพยพเขามาคือชาวผูไทจากเมืองกะปอง ในป พ.ศ. 2420 ซึ่งตรงกับรัชสมัย พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ 5 มาตั้งที่เมืองวาริชภูมิ ปจจุบันคืออำเภอวาริชภูมิ จังหวัดสกลนคร ชาติพันธุผูไทลวนมีภาษาและวัฒนธรรมเปนเอกลักษณของตน มีความเชื่อเรื่องผีบรรพบุรุษ และความเชื่อเรื่องผีฟาผีแถน ความเชื่อเรื่องขวัญ มีประเพณีตามแบบของกลุมวัฒนธรรมลาว ประกอบ ดวยฮีตสิบสอง คองสิบสี่ มีวันตรุษหรือวันสำคัญทางความเชื่อในวันขึ้นสามค่ำเดือนสามของทุกป ชาว ผูไทปจจุบันสวนใหญนับถือศาสนาพุทธ แตมีบางทองที่ที่นับถือศาสนาคริสตนิกายโรมันคาทอลิก เชนที่ ตำบลชางมิ่ง อำเภอพรรณนานิคม จังหวัดสกลนคร ที่เปนชุมชนชาวผูไทที่นับถือศาสนาคริสตนิกาย โรมันคาทอลิก เปนตน ซึ่งนับวามีการผสมผสานระหวางศาสนาและความเชื่อทองถิ่นไดอยางลงตัวและมี เอกลักษณทั้งยังคงดำรงภาษาพูดไวไดมิใหเลือนหายไปตามกาลเวลา เนื้อหาในขางตนกลาวถึงประวัติความเปนมาของกลุมชาติพันธุผูไทและถิ่นที่อยูโดยสังเขปแลว ซึ่งตอไปจะเขาสูเนื้อหาเกี่ยวกับดานภาษาศาสตรอันมีเอกลักษณของภาษาผูไทไวเบื้องตน โดยสวนใหญแลวผูพูดภาษาผูไทกระจายตัวอยูในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย รวมกับผูพูดภาษาลาวหรือภาษาไทยถิ่นอีสาน แมจะอาศัยอยูใกลชิดกันแตสำเนียงและคำศัพทของภาษา ผูไทและภาษาไทยถิ่นอีสานนั้นก็นับวายังมีความแตกตางกัน ทั้งวรรณยุกต สระ และคำศัพท ทวาก็พบ คำยืมจากภาษาไทยถิ่นอีสานอยูในภาษาผูไทแตไมมากนัก ดวยเหตุนี้ผูพูดภาษาไทยถิ่นอีสานจึงไม สามารถฟงหรือพูดภาษาผูไทอยางเขาใจทั้งหมดแตชาวผูไทสวนใหญมักจะพูดภาษาไทยถิ่นอีสานไดดวย ลักษณะของภาษาผูไทนั้นเปนภาษาคำโดด มีวรรณยุกต และเรียงโครงสรางประโยคแบบ ประธาน กริยา กรรม (SVO) ไมผันตามรูปประโยคอยางภาษาที่มีวิภัตติปจจัย มีหนวยเสียงสระ พยัญชนะ และวรรณยุกต ดังนี้ หนวยเสียงพยัญชนะ ฐานกรณ ริมฝปากลาง-ฟนบน ริมฝปาก ปุมเหงือก เพดานแข็ง เพดานออน เสนเสียง เสียงกัก ไมกอง ไมพนลม - /ป/ /ต/ /จ/ /ก/ /อ/ เสียงกัก ไมกอง พนลม - /พ/ /ท/ - /ค/ - เสียงกัก กอง - /บ/ /ด/ - - - เสียงนาสิก - /ม/ /น/ /ญ/ /ง/ - เสียงเสียดแทรก /ฟ/ /ซ/ - - - /ฮ/
สังเขปประวัติและลักษณะทางภาษาศาสตรของภาษาผูไท | จิรวัฒน ทศศะ 235 พยัญชนะกึ่งสระ /ว/ - - /ย/ - - ขางลิ้น - /ล/ - - - - ในที่นี้มีเสียงที่แตกตางจากภาษาไทยมาตรฐานคือเสียง /ญ/ ที่เปนเสียงนาสิก แตพบใน ภาษาไทยถิ่นอื่น ๆ เชน ภาษาไทยถิ่นเหนือ/ตะวันออกเฉียงเหนือ และภาษาไทยถิ่นใตบางถิ่น เปนตน หนวยเสียงสระ ภาษาผูไทมีสระเดี่ยวจำนวน 9 ตัว หรือหากนับสระเสียงยาวจะมีทั้งหมด 18 ตัว โดยทั่วไปนั้น มีเสียงสระคลายกับภาษาไทยถิ่นอื่น ๆ สระหนา สระกลาง สระหลัง สระสูง อิ, อี อึ, อือ อุ, อู สระกลาง เอะ, เอ เออะ, เออ โอะ, โอ สระต่ำ แอะ, แอ อะ, อา เอาะ, ออ หมายเหตุ : ใชอักษร อ ในการประสมสระเพื่อใหสะดวกตอการอานแทนการใชสัทอักษร ทั้งนี้ ภาษาผูไทไมมีสระประสม จะใชแตสระเดี่ยวดังตารางขางตน ซึ่งนับวาเปนเอกลักษณของ ภาษาผูไทอยางหนึ่ง ดังตัวอยางตอไปนี้ ภาษาไทยมาตรฐาน ภาษาผูไท /หัว/ /โห/ /เมีย/ /เม/ /อวน/ /โอน/ /เสือ/ /เสอ/ /เขียน/ /เขน/ หนวยเสียงวรรณยุกต หนวยเสียงวรรณยุกตของภาษาผูไทมีทั้งหมด 5 หนวยเสียง พยางค พยางคในภาษาผูไทมักจะเปนพยางคอยางงาย โดยเมื่อประสมดวยสระเสียงยาว พยางคอาจ ประกอบดวยพยัญชนะตน สระ และวรรณยุกต โดยจะมีพยัญชนะตัวสะกดหรือไมก็ได และเมื่อมีสระ เสียงสั้น พยางคประกอบดวยพยัญชนะตน สระ วรรณยุกต และพยัญชนะตัวสะกด
สังเขปประวัติและลักษณะทางภาษาศาสตรของภาษาผูไท | จิรวัฒน ทศศะ 236 ลักษณะเดนของภาษาผูไท ภาษาผูไทนับวาเปนภาษาที่มีลักษณะเดน ซึ่งนอกจากจะโดดเดนเรื่องเสียงสระที่ไมมีเสียงสระ ประสมแลว ยังมีลักษณะโดดเดนเปนเอกลักษณอีก ดังตอไปนี้ 1. พยัญชนะ “ข, ฆ” /k/ ในภาษาลาวหรือภาษาไทยถิ่นอีสานบางคำจะออกเปนเสียงพนลม ห, ฮ /h/ เชน 2. สระ “ใ-” ออกเสียเปน “เ-อ” สระ “ไ-” ในบางคำออกเสียงเปน “เ-อ” เชน นอกจากนี้ยังพบวาบางถิ่น (ตำบลวังยาง ตำบลหนองโพธิ์ อำเภอวังยาง ตำบลนาเลียง ตำบล พระซอง อำเภอนาแก จังหวัดนครพนม) มีเสียงสระโอะลดรูปและสระเออะ ที่ประสมเสียงพยัญชนะ สะกดแลวกลายเปนเสียงสระเอะ ในคำวา หมด กลายเปน เหม็ด และคำวา เทิง กลายเปน เท็ง ซึ่งเปน เสียงที่นาสนใจ เพราะคำวา หมด ที่ออกเสียงเปน เหม็ด นั้นไปตรงกับเสียงในภาษาไทยถิ่นใตในคำ เดียวกัน แตภาษาไทยถิ่นใตจะมีการเปลี่ยนเสียงสระที่มากและชัดเจนกวา ซึ่งภาษาผูไทในบริเวณ ดังกลาวพบเพียงไมกี่คำเทานั้น ภาษาไทยมาตรฐาน ภาษาผูไท แขน แหน ขา หา ขาด หาด ฆา ฮา ขน หน เขา เฮา ภาษาไทยมาตรฐาน ภาษาผูไท ใหญ เหญอ ใหม เหมอ ใต เตอ ไต เตอ ใส เสอ ให เฮอ
สังเขปประวัติและลักษณะทางภาษาศาสตรของภาษาผูไท | จิรวัฒน ทศศะ 237 3. ภาษาผูไทไมมีสระประสม เชนเดียวกับภาษาไตลื้อ ภาษาไตขึน เชน 4. คำที่ใชสระเสียงยาว ที่สะกดดวยเสียง /ก/ จะเปนเปนเสียงสั้นและไมออกเสียง /ก/ เชนเดียวกันกับภาษาไทยถิ่นใตฝงตะวันตก ภาษาไทดำ ไทขาว และพวน เปนตน 5. คำปฏิเสธในภาษาผูไทใชคำวา มิ เชนเดียวกับภาษาไทยโบราณ ภาษาจวง และภาษาลื้อ บางถิ่น เชน ภาษาไทยมาตรฐาน ภาษาผูไท หลวง โหลง มวง โมง เรือน เฮิน เรือ เฮอ เหยียบ เหยบ เสีย เส ภาษาไทยมาตรฐาน ภาษาผูไท หลอก เหลาะ แตก แตะ บอก เบาะ นอก เหนาะ ดอก เดาะ ภาษาไทยมาตรฐาน ภาษาผูไท ไมได มิได ไมบอก มิเบาะ ไมรู มิฮู, มิจั๊ก ไมมี มิมี่ ไมเห็น มิเห็น
สังเขปประวัติและลักษณะทางภาษาศาสตรของภาษาผูไท | จิรวัฒน ทศศะ 238 6. คำแสดงการถามและคำเสริมมักจะใชแตกตางจากภาษาไทยถิ่นมาตรฐาน แตบางคำใช คลายกับพวน และญอ ตัวอยางคำแสดงคำถาม 7. คำชวยกริยาในภาษาไทย “จะ” ภาษาผูไทจะใชคำวา “ละ” หรือ “สิ” เชน 8. คำศัพทที่เปนเอกลักษณของภาษาผูไท อาจมีบางสวนที่ยืมคำมาจากภาษาที่ใกลชิด เชน ภาษาลาว เปนตน ภาษาไทยมาตรฐาน ภาษาผูไท อะไร เผอ, ผิเหลอ, ผะเหลอ นั่นแหละ, ละสิ ละเบอ ทำไม เปนเผอ, เอ็ดเผอ ไหน เสอ, ซิเหลอ ใคร เผอ, ผูเหลอ เทาไหร ทอเหลอ, ฮาวเหลอ อยางไร แนวเหลอ เมื่อไหร บาดเหลอ, ญามเหลอ, เทอเหลอ ไหม เบาะ, ติ, อยูเบาะ, ละ เด ภาษาไทยมาตรฐาน ภาษาผูไท เธอจะไปไหน เจาสิไปสิเหลอ, เจาละไปสิเลอ ฉันไมรูจะทำอยางไร เฮาบจักสิเอ็ดแนวเหลอ ไหนวาจะไมทิ้งเรา เสอวาสิมิถิ้มเฮา ภาษาไทยมาตรฐาน ภาษาผูไท ดวงจันทร โตตาน, เดิ๋น, อีกเกิ้ง หนาตาง ปองเอม สวย ซับ, งาม เหงื่อ เหอ ครอบ โกบ ชวงเอว, สีขางลำตัว โสง หันขาง, บิดลำตัว อฺวาย ลางหนา สฺวายหนา
สังเขปประวัติและลักษณะทางภาษาศาสตรของภาษาผูไท | จิรวัฒน ทศศะ 239 บทสรุป เนื้อหาทั้งหมดนับวาเปนขอมูลที่ทำใหรูจักภาษาผูไทและประวัติความเปนมาอยางพอสังเขป ซึ่งแตละถิ่นก็นับวามีการใชศัพทหรือสำเนียงแตกตางกันไปบางเล็กนอย ทั้งปจจัยภายนอกและภายใน หากแตโดยภาพรวม ชาติพันธุผูไทยังสามารถที่จะธำรงรักษาเอกลักษณตาง ๆ ของตนไวได ซึ่งจะเปน ประโยชนอนุชนคนรุนหลังในการศึกษาเกี่ยวกับชาติพันธุนี้ในดานตาง ๆ ตอไปในอนาคต บรรณานุกรม จิรวัฒน ทศศะ. “ลักษณะคำศัพทของภาษาผูไทยในอำเภอนาแก จังหวัดนครพนม.” สารนิพนธปริญญา บัณฑิต สาขาภาษาไทย คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2563. พรสวรรค นามวัง. “วรรณยุกตอีสาน (ลาว) ที่พูดโดยคนอีสาน ผูไทและโซในชุมชนตำบลนาเรียง อำเภอกุสุมาลย จังหวัดสกลนคร.” วิทยานิพนธปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขา ภาษาศาสตร บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร, 2544. โรชินี คนหาญ. “คำพื้นฐานภาษาผูไทย : การศึกษาภาษาศาสตรเชิงประวัติ.” วิทยานิพนธปริญญา มหาบัณฑิต สาขาภาษาไทย บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยมหาสารคาม, 2546. วิไลวรรณ ขนิษฐานันท. ภาษาผูไท. กรุงเทพฯ: โรงพิมพมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร, 2520.
พระพุทธศาสนากับชนชาวผูไท | พระมหาวโรตม ธัมมวโร 240
พระพุทธศาสนากับชนชาวผูไท | พระมหาวโรตม ธัมมวโร 241 พระพุทธศาสนากับชนชาวผูไท Buddhism and Phu Tai People พระมหาวโรตม ธัมมวโร0 1 Phra Maha Warot Dhammavaro ชนชาวตระกูลไท-ลาวมีการนับถือผีมาแตบรรพกาล อันเปนความเชื่อที่อยูคูกันมาในชาติพันธุ ตาง ๆ ในพื้นที่อันมีความสอดคลองกับธรรมชาติอันคลี่คลายมาเปน “ขวัญ” ที่นับถือมาตั้งแต โบราณกาล ดังที่ในเจาพระยาสุรศักดิ์มนตรี (เจิม แสงชูโต) ไดสืบประวัติชนเผาตาง ๆ ไดแก แมว เยา ขา ผูไทย ผูไทดำ, แดง, ขาว (ไทดำ ไทแดง ไทขาว) กลาวไวสรุปใจความวา ชนเผาที่กลาวมานั้นนับถือ ผีแถน คือ ผีฟา และผีด้ำ คือ ผีบรรพบุรุษที่ลวงลับไปแลว บางเผาบูชาบรรพบุรุษตามขนบธรรมเนียมจีน บางเผาก็มีการเซนไหวบวงสรวงตามฤดู ปละครั้ง มีเหลา หมู ไก กระบือ เปนเครื่องบูชาประกอบการ ขับลำทำจังหวะ หรือหากมีสิ่งปรารถนาก็ถามจากผีได1 2 ในกรณีนี้ วรรณกรรมแหงอุษาคเนยเรื่อง “ทาวฮุง ทาวเจือง” นาจะฉายภาพใหเห็นชัดได (จัดระเบียบวรรคตอนใหมตามแบบกลอนลำ) มันก็ นบบาทเจา แลวเลาไปถวาย จอมก็ ยินดีโดย ดั่งเฮียมแถลงถอย เลยลวดผาย ความตานเทพี ทุกเญื่อง คึดใครไดลูกนอย แทนเชื้อสืบสาย ฯลฯ กูก็ คึดเผาเชื้อ ชั้นชาติพงศา ธรรมยำจอม เจื่องเมืองเลยตาน ดาความให ถามผีด้ำใหญ หอชอฟา เฮือนฮานฮมขวาง ฯลฯ แลวพาดถอย ตานตอบคำควร นางก็ เคืองหฤทัยคึด ใครแนวนามเชื้อ 1 นักวิชาการอิสระ, วัดบวรนิเวศวิหาร กรุงเทพมหานคร 2 เจาพระยาสุรศักดิ์มนตรี (เจิม แสงชูโต), “ลัทธิธรรมเนียมตาง ๆ ภาคที่ 5 วาดวยชาวปาชาติตาง ๆ” ใน ลัทธิ ธรรมเนียมตาง ๆ 26 ภาค เลม 1 ภาคที่ 1-13, (นนทบุรี: โรงพิมพมติชนปากเกร็ด, 2558), 237-293.
พระพุทธศาสนากับชนชาวผูไท | พระมหาวโรตม ธัมมวโร 242 จึ่งจัก ทวนความเทา เถิงแถนดาดวน ขอลูกแกว บุญเกื้อมาเกิด2 3 สำหรับชาวผูไทนับถือผีเพราะอาจเปนไปไดวาพื้นที่ของเมืองแถน หรือนานอยออยหนูอันเปนพื้นที่ดั้งเดิมของชาวผูไท มีดังที่ วีรพงศ รามางกูร ไดกลาวถึงพื้นที่เมืองแถงหรือเมืองแถนอันเปนพื้นที่ถิ่นดั้งเดิมของชาวเผาผู ไทวา “เนื่องจากบริเวณเมืองแถนหรือเมืองแถง พุทธศาสนาไปไมถึง ชาวไท ดำจึงยังคงนับถือผีและบรรพบุรุษอยูจนทุกวันนี้ ในพิธีงานศพไทดำ ที่เขา ยอย จังหวัดเพชรบุรี ยังมีพิธีอัญเชิญวิญญาณของผูตายเดินทางกลับเมือง แถน อันเปนดินแดนศักดิ์สิทธิ์ของไทดำ”4 การนับถือผีของชาวผูไทมีความสลับซับซอนอยู แตก็คลายกับชนชาติไทอื่น ๆ เชน ไทดำ ไท แดง ที่มีจารีตในการเลี้ยงผีตามเดือนที่พัฒนามาเปนฮีต 12 จนกระทั่งผสมผสานกับศาสนาใหมที่เขามา คือ พระพุทธศาสนา พระพุทธศาสนากับชนชาวผูไท นับตั้งแตพระพุทธศาสนาไดเผยแพรเขาสูแผนดินอุษาคเนยเปนตนมา อิทธิพลของ พระพุทธศาสนาเขามามีสวนรวมในสังคมชนเผาตาง ๆ แมแตชาวผูไทเองที่เมื่ออพยพลงมาสูเมืองวัง เมืองโปนก็ไดรับนับถือพระพุทธศาสนาผานชนชั้นนำดวยเชนกัน ในตำนานกลาวกันวา ทาวกา ผูนำของชาวผูไทนับถือพระพุทธศาสนามา นางลาวที่พระเจา อนุรุทธกุมารแหงเวียงจันทประทานมาไดขอใหตั้งวัดที่เมืองวัง และนางก็เปนผูนำการทำบุญ4 5 โดยเหตุวา พระพุทธศาสนามีอิทธิพลสูงมากในลานนาและลานชาง นอกจากจะมีสวนชวยกลอมเกลาจิตใจผูที่ เลื่อมใสศรัทธาใหออนโยน ยึดมั่นในศีลธรรม และชวยใหเกิดการสรางสรรคศิลปกรรมแขนงตาง ๆ ที่มี คุณคาในสังคม5 6 3 ทาวฮุง ทาวเจือง มหากาพยแหงอุษาคเนย, (กรุงเทพฯ: มติชน, 2548) 4 วีรพงศ รามางกูร, ไทดำเพชรบุรี, เขาถึงวันที่ 2 กันยายน พ.ศ. 2564, แหลงที่มาของขอมูลสารสนเทศ https://www.matichon.co.th/columnists/news_112476 5 พระโพธิวงศาจารย (ติสฺโส อวน), “ลัทธิธรรมเนียมตาง ๆ ภาคที่ 19 ตอนที่ 1 วาดวยชนชาติภูไทยและชาติญอ” ใน ลัทธิธรรมเนียมตาง ๆ 26 ภาค เลม 2 ภาคที่ 14-26, (นนทบุรี: โรงพิมพมติชนปากเกร็ด, 2558). 6 ประคอง นิมมานเหมินทร, “พุทธศาสนากับมหากาพยเรื่องทาวบาเจืองและตำนานพระยาเจือง” ใน ตำนานเกี่ยวกับ ทาวฮุงทาวเจือง มิติทางประวัติศาสตรและวัฒนธรรม, (กรุงเทพฯ: สถาบัน ไทยคดีศึกษา, 2541). ภาพที่ 1 วรรณกรรมทาวฮุง ทาวเจือง
พระพุทธศาสนากับชนชาวผูไท | พระมหาวโรตม ธัมมวโร 243 ครั้นเมื่อชาวผูไทไดอพยพเขามาสูฝงขวาของแมน้ำโขงจากการที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอด ฟาจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ 1 ทรงกวาดตอนมาครั้งหนึ่งและอีกครั้งคือ เมื่อครั้งพระบาทสมเด็จพระ นั่งเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ 3 โดยในจังหวัดสกลนครไดจำแนกชาวผูไทตามภูมิลำเนาเดิมในสาธารณรัฐ ประชาธิปไตยประชาชนลาว ดังนี้ กลุมผูไทกะตะ บานโนนหอม อำเภอเมืองสกลนคร กลุมผูไทวัง บานหวยหีบ อำเภอโคกศรีสุพรรณ กลุมผูไทกระปอง บานวาริชภูมิ อำเภอวาริชภูมิ กลุมผูไทละมาง บานตาลเนิ้ง อำเภอสวางแดนดิน กลุมผูไทกะแตบ บานหนองผือ อำเภอพรรณนานิคม6 7 ไมวาจะเปนชาวผูไทในถิ่นฐานใดก็มีความสนิทแนบแนนกับพระพุทธศาสนาดังที่เคยปฏิบัติใน ประเทศลาว อันประกอบดวยฮีต 12 คอง 14 อยางเครงครัด จึงเปน “ถิ่นมั่นในพุทธธรรม” พระฝายอรัญวาสีกับชาวผูไท พระธุดงคกรรมฐานฝายอรัญวาสีไดฟนฟูอยางจริงจังเมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกลา เจาอยูหัวทรงผนวช แลวสืบลงมาถึงสมัยทานพระอาจารยเสาร กันตสีโล ทานพระอาจารยมั่น ภูริทัตโต ในสมัยที่พื้นที่ประเทศไทยยังอุดมไปดวยปาเขาลำเนาไพร เหมาะสมแกการออกรุกขมูล แสวงหา โมกขธรรม โดยพระฝายอรัญวาสีหรือที่เรียกกันวา “พระปา” ที่เครงครัดตอธุดงควัตรและพระธรรมวินัย เชน ทานพระอาจารยมั่น ภูริทัตโต ไมคอยจะจำพรรษาอยูที่ใดนานนัก แตในประวัติทานกลับพบวาพื้นที่ ที่จำพรรษามากที่สุดในปจฉิมกาล คือ วัดหนองผือ อำเภอพรรณานิคม จังหวัดสกลนคร อีกทั้งยังไดรับความเมตตาจากพระอาจารยหลุย จันทสาโร ผูนิมนตทานพระอาจารยมั่น ภูริทัตโต ใหมาจำพรรษาที่วัดหนองผือ ใหรูจักการใสบาตร ไหวพระสวดมนต ภาวนา แมการทอผาทาน ก็เปนผูบอกสอน7 8 เหตุที่ทานพระอาจารยมั่น ภูริทัตตเถระรุกขมูลมาทางมุกดาหารและสกลนครซึ่งเปนถิ่นฐาน ของชาวผูไทเพราะวา ระหวางที่ทานกลับไปมาตุภูมิ คือ อุบลราชธานี ทานถูกตอตานนานัปการจาก คณะสงฆฝายปกครอง ทานจึงชักชวนทานพระอาจารยเสาร กันตสีลเถระ มุงหนาสูคำชะอี หนองสูง 7 สัมภาษณ พระราชรัตนมงคล (มนตรี อภิมนฺติโก), 3 กันยายน. 2564. 8 ปฐม-ภัทรา นิคมานนท, หลวงปูหลุย จนฺทสาโร วัดถ้ำผาบิ้ง อำเภอวังสะพุง จังหวัดเลย โครงการหนังสือ บูรพาจารย เลม 8, (กรุงเทพฯ: พี. เอ ลีฟวิ่ง จำกัด, 2547).
พระพุทธศาสนากับชนชาวผูไท | พระมหาวโรตม ธัมมวโร 244 มุกดาหาร อันเปนสถานที่อยูอาศัยของชาวผูไท เปนสถานที่สัปปายะ เหมาะแกการแสวงหาวิเวก และ ชาวบานก็อุปถัมภบำรุงดวยความเลื่อมใส เชน นางนุม โยมแพง บานนามน จนในปจุบันสมัย ทานพระอาจารยมั่นก็ไดรับการยอมรับจากคณะสงฆฝายปกครองเปนอยางดี ดวยปฏิปทาที่ดำรงคงมั่น สมนามของทานเอง ท า น พ ร ะ อ า จ า ร ย มั่ น ภูริทัตโต นั้นไดสอนใหชาวผูไทเขามา เห็นคุณแหงพระรัตนตรัย และการ ปฏิบัติภาวนา และเลิกการนับถือผีตาง ๆ บางคราวก็ใหอนุญาตใหลูกศิษย ของทานไป “ปราบผี” บาง การที่ พระธุดงคกรรมฐานทำเชนนี้เพื่อให ชาวบานคลายกังวล ในขณะเดียวกัน ก็เปนการเปลี่ยนผานวาประชาชน ชาวผูไทไดเลิกนับถือผี หันมาถึงไตร สรณคมน การที่คณะสงฆฝายวิปสสนา ธุระมีทัศนะตอการนับถือผีเชนนี้เหมือน ที่คณะสงฆสีหฬนิกายผูเขาไปฟนฟูพระ ศาสนาในลานนาประเทศมองคณะสงฆรามัญวัดสวนดอก (คณะบุปผาราม) ที่กลืนกลายวัตรปฏิบัติ ดั้งเดิมของชาวบานชาวเมืองในพื้นที่เขามาเปนสวนหนึ่งในขอปฏิบัติทางพระพุทธศาสนาดวย เชน การ นับถือผีบรรพบุรุษและการบูชาอำนาจเหนือธรรมชาติ8 9 ทานพระอาจารยมั่น ภูริทัตตเถระ มีความเมตตาชาวผูไทเปนพิเศษ เพราะเหตุที่ทานปรารภวา “ชาวภูไทวางายสอนงาย” ทานจึงมีศิษยสำคัญ ๆ เปนชาวผูไท เชน ทานพระอาจารยฝน อาจาโร ทาน พระอาจารยสิม พุทฺธาจาโร เปนตน9 10 9 ปริญญา กายสิทธิ์, “ประวัติศาสตรพุทธศาสนาในลานนาไทยตั้งแต พ.ศ. 1812 - พ.ศ. 2102” (ปริญญานิพนธ มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ, 2528). 10 หลวงตาทองคำ จารุวณฺโณ. รำลึกวันวาน. (กรุงเทพฯ: ศิลปสยามบรรจุภัณฑและการพิมพ จำกัด, 2547). ภาพที่ 2 ทานพระอาจารยมั่น ภูริทัตโต
พระพุทธศาสนากับชนชาวผูไท | พระมหาวโรตม ธัมมวโร 245 พระอาจารยฝน อาจาโร วัดปาอุดมสมพร อำเภอพรรณานิคม จังหวัดสกลนคร พระอาจารยฝน อาจาโร เปนพระเถระรุนใหญของทานพระอาจารยใหญมั่น ภูริทัตโต ทาน เปนชาวผูไทวัง ทั้งยังเปนบุตรของฝายปกครองและเปนพระเถระรูปแรก ๆ ที่เขาไปพัฒนาพื้นที่ในถิ่น ฐานของชาวผูไทใหมีความเจริญ จึงเปนที่เคารพนับถือของศิษยานุศิษยผูที่เดือดรอนยอมเขามากราบ ขอใหทานชวยเหลือ โดยทานไดชวยมอบทั้งยาแผนโบราณและจะสอนใหภาวนา “พุทโธ” อันเปนธรรม โอสถขนานเอก ดวยความเมตตา กรุณา ตองการชวยคนใหพนทุกข ทานยังใหสรางโรงพยาบาลพระอาจารยฝน อาจาโร เพื่อเปนสถานพยาบาลแกประชาชนใน บริเวณนั้นซึ่งเปนเขตทุรกันดารในยุค 50 ปกอน พระอาจารยสิม พุทธาจาโร สำนักสงฆถ้ำผาปลอง อำเภอเชียงดาว จังหวัดเชียงใหม พระอาจารยสิม พุทธาจาโร ทานเปนชาวผูไท เกิดที่อำเภอพรรณานิคม จังหวัดสกลนคร ได บรรพชาเปนสามเณรในคณะธรรมยุต ณ วัดปาบานสามผง อำเภอศรีสงคราม จังหวัดนครพนม และได อุปสมบท ณ วัดศรีจันทร อำเภอเมือง จังหวัดขอนแกน ทานพระอาจารยมั่น ภูริทัตโต ไดกลาวชมพระอาจารยสิม พุทธาจาโร วา “ทานสิมเปนดอก บัวที่ยังตูมอยู เบงบานเมื่อใดจะบานกวาหมู” ทานไดออกรุกขมูลไปที่ตาง ๆ จนกระทั่งไดตั้งสำนักสงฆ ถ้ำผาปลอง ที่ อำเภอเชียงดาว จังหวัดเชียงใหม ดวยทานปรารภวา “อยูที่ไหนกไมปลอดโปรงใจเหมือน เชียงใหม” ภาพที่3 พระอาจารยฝน อาจาโร และสมเด็จพระสังฆราชเจา กรมหลวงวชิรญาณสังวร
พระพุทธศาสนากับชนชาวผูไท | พระมหาวโรตม ธัมมวโร 246 ดวยเมตตาที่ไมมีประมาณ ทานจึงเปนเคารพรักและเปนที่เจริญศรัทธาแกพุทธบริษัทอยางยิ่ง พระอาจารยอวาน เขมโก วัดปานาคนิมิตต อำเภอโคกศรีสุพรรณ จังหวัดสกลนคร ทานเปนชาวผูไท บานโคกศรีสุพรรณ เมื่อยังเยาวไดเคยถวายอุปฏฐากทานพระอาจารยมั่น ภูริทัตโต เมื่อทานมาจำพรรษาที่วัดปาบานนามน (วัดปานาคนิมิตต อำเภอโคกศรีสุพรรณ ในปจจุบัน) ตอมาไดอุปสมบทแลวไปศึกษากับพระอาจารยออน ญาณสิริ ที่วัดหนองบัวบาน อำเภอหนองวัวซอ จังหวัดอุดรธานี แลวกลับมาจำพรรษาที่วัดปานาคนิมิตต อันเปนภูมิลำเนา ทานรักษาขอปฏิปทา สายธุดงคกรรมฐานไดอยางเครงครัด งดงาม สงทาย ชาวผูไทนับถือพระพุทธศาสนาอยางสนิทแนนแฟนก็ดวยอุปนิสัยของชาวผูไทที่มีความออน นอม ถอมตนอันเปนอุปนิสัยดั้งเดิมของประชาชนอยูแมวากระแสโลกาภิวัตนจะทวีมากขึ้นเทาใด ในยุค ที่ผูคนเริ่มตั้งคำถามเกี่ยวกับศาสนามากขึ้นเรื่อย และนี่เปนสิ่งที่ทาทายศรัทธาของประชาชนเปนอยาง มากวาพระสัทธรรมที่วา “อกาลิโก เอหิปสสิโก” ชาวผูไทจะยังมั่นคงสนใจเขามาศึกษาปฏิบัติใน พระพุทธศาสนาดังเดิมอยูหรือไม ภาพที่4 พระอาจารยสิม พุทธาจาโร ภาพที่5 พระอาจารยอวาน เขมโก
พระพุทธศาสนากับชนชาวผูไท | พระมหาวโรตม ธัมมวโร 247 บรรณานุกรม เอกสาร จักรกฤษณ วิทยสุภาเลิศ. “จากลังกาสูลานนา: อำนาจ คณะสงฆ และการณพระราชอาณาจักร.” วารสารมานุษยวิทยาศาสนา ปที่ 2 ฉบับที่ 2 (พฤษภาคม-สิงหาคม 2563): 66-90. เจาพระยาสุรศักดิ์มนตรี (เจิม แสงชูโต). “ลัทธิธรรมเนียมตาง ๆ ภาคที่ 5 วาดวยชาวปาชาติตาง ๆ.” ใน ลัทธิธรรมเนียมตาง ๆ 26 ภาค เลม 1 ภาคที่ 1-13, 237-293. นนทบุรี: โรงพิมพมติชน ปากเกร็ด, 2558. ชลธิรา สัตยาวัฒนา. ด้ำ แถน กำเนิดรัฐไท. กรุงเทพฯ: ชนนิยม, 2561. ทาวฮุง ทาวเจือง มหากาพยแหงอุษาคเนย. กรุงเทพฯ: มติชน, 2548. บูรพาจารย. พิมพครั้งที่ 5. กรุงเทพฯ: ศิลปสยามบรรจุภัณฑและการพิมพ จำกัด, 2544. ปฐม-ภัทรา นิคมานนท. หลวงปูหลุย จนฺทสาโร วัดถ้ำผาบิ้ง อำเภอวังสะพุง จังหวัดเลย โครงการ หนังสือบูรพาจารย เลม 8. กรุงเทพฯ: พี. เอ ลีฟวิ่ง จำกัด, 2547. ปริญญา กายสิทธิ์. “ประวัติศาสตรพุทธศาสนาในลานนาไทยตั้งแต พ.ศ. 1812 - พ.ศ. 2102.” ปริญญานิพนธ มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ, 2528. ประคอง นิมมานเหมินทร. “พุทธศาสนากับมหากาพยเรื่องทาวบาเจืองและตำนานพระยาเจือง.” ใน ตำนานเกี่ยวกับทาวฮุงทาวเจือง มิติทางประวัติศาสตรและวัฒนธรรม. กรุงเทพฯ: สถาบัน ไทยคดีศึกษา, 2541. พระโพธิวงศาจารย (ติสฺโส อวน). “ลัทธิธรรมเนียมตาง ๆ ภาคที่ 19 ตอนที่ 1 วาดวยชนชาติภูไทยและ ชาติญอ.” ใน ลัทธิธรรมเนียมตาง ๆ 26 ภาค เลม 2 ภาคที่ 14-26. นนทบุรี: โรงพิมพมติชน ปากเกร็ด, 2558. พระราชรัตนมงคล. ตำนานผูไท. กรุงเทพฯ: ศิลปสยามบรรจุภัณฑและการพิมพ จำกัด, 2546. สุจิตต วงษเทศ. ขวัญเอย ขวัญมาจากไหน. พิมพครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพนาตาแฮก, 2562. หลวงตาทองคำ จารุวณฺโณ. รำลึกวันวาน. กรุงเทพฯ: ศิลปสยามบรรจุภัณฑและการพิมพ จำกัด, 2547. อนุสรณงานศพ พระอาจารยฝน อาจารเถระ. กรุงเทพฯ: โรงพิมพชวนพิมพ, 2520. ออนไลน วีรพงศ รามางกูร. ไทดำเพชรบุรี. เขาถึงวันที่ 2 กันยายน 2564. เขาถึงไดจาก https://www.matichon.co.th/columnists/news_112476 สัมภาษณ พระราชรัตนมงคล (มนตรี อภิมนฺติโก). สัมภาษณเมื่อวันที่ 3 กันยายน. 2564.
คติการบูชารอยพระพุทธบาทในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ | ธนภัทร ลิ้มหัสนัยกุล 248
คติการบูชารอยพระพุทธบาทในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ | ธนภัทร ลิ้มหัสนัยกุล 249 คติการบูชารอยพระพุทธบาทในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ The Footprint of Buddha Worshipping in Northeastern Thailand ธนภัทร ลิ้มหัสนัยกุล0 1 Thanaphat Limhasanaikul ความเชื่อเรื่องรอยพระพุทธบาทนั้นเปนความเชื่อที่ปรากฏแลวตั้งแตในอินเดีย กอนจะ เบงบานอยางมากในศรีลังกาจากความศรัทธาที่มีตอรอยพระพุทธบาทบนเขาสุมณกูฎที่ชาวลังกาเชื่อวา พระพุทธเจาไดเสด็จมาประทับดวยพระองคเองเมื่อครั้งเสด็จเยือนเกาะลังกาในครั้งที่ 32 กอนที่ตอมา แนวความคิดดังกลาวจะสงอิทธิพลมายังเอเชียอาคเนยทั้งในเมียนมาและในประเทศไทย ซึ่งปรากฏทั้ง ในรูปของคัมภีรและงานศิลปกรรม ซึ่งในระยะแรกจะแสดงถึงอิทธิพลจากลังกาอยางชัดเจน กอนจะคอย ๆ พัฒนาทั้งงานศิลปกรรมและวรรณกรรมจนเกิดเปนรูปแบบเฉพาะของตัวเองขึ้นมา ตำนานอุรังคธาตุกับความเชื่อเรื่องรอยพระพุทธบาท คติความเชื่อเรื่องรอยพระพุทธบาทในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของไทยนั้นปรากฏหลักฐาน สำคัญในตำนานอุรังคธาตุซึ่งเปนตำนานที่กลาวถึงการเสด็จมาของพระพุทธเจาไปยังดินแดนตางๆ ใน ลุมแมน้ำโขงเพื่อประทับรอยพระพุทธบาท และมีพุทธทำนายเหตุการณในลุมแมน้ำโขงและการบรรจุ พระอุรังคธาตุไวที่ภูกำพรา คัมภีรนี้ถูกเรียบเรียงขึ้นจากนิทานที่มีอยูแตเดิม 3 เรื่อง ไดแกศาสนานคร นิทาน ปาทลักขณนิทาน และอุรังคธาตุนิทาน โดยผูเรียบเรียงก็คือพระยาศรีไชยชมพู โดยเรียบเรียงขึ้น ในระหวาง พ.ศ. 2181 – 2184 ตรงกับรัชกาลของพญาสุริยวงศาธรรมิกราช กอนจะมีการเรียบเรียงใหม อีก 2 ครั้งโดยพระยาชุมพูปญญาและเจาราชครูหลวงโพนสะเม็ก2 3 ลักษณะการแตงคัมภีรเชนนี้นาจะไดแรงบันดาลใจจากตำนานพระเจาเลียบโลกที่แตงขึ้นใน ลานนาโดยพระธรรมรสในราว พ.ศ. 2050 เพราะมีเนื้อหาที่กลาวถึงการเสด็จมาเยือนของพระพุทธเจา เชนเดียวกัน แตไดมีการผสมผสานเขากับคติความเชื่อทองถิ่นเกี่ยวกับพญานาค เพราะรอยพระพุทธ บาทที่ปรากฏในตำนานอุรังคธาตุ ไมวาจะเปนรอยพระพุทธบาทเวินสุก รอยพระพุทธบาทเวินปลา รอยพระพุทธบาทเวินสุก รอยพระพุทธบาทเชิงชุม รอยพระพุทธบาทภูกำพรา รอยพระพุทธบาทบัวบก 1 นักศึกษาปริญญาเอก สาขาประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร 2 รุงโรจน ธรรมรุงเรือง “เจดียสถานกลุมโสฬสมหาสถานของศรีลังกาในสมุดภาพไตรภูมิไทยสมัยอยุธยาถึงรัตนโกสินทร ตอนตน” ใน ความคิด ความหมาย ความเชื่อของการจาริกยังสถานที่ศักดิ์สิทธิ์(กรุงทพฯ: คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2556),68. 3 ยุทธพงศ มาตยวิเศษ, ตำนานอุรังคธาตุ(ขอนแกน: โรงพิมพมหาวิทยาลัยขอนแกน, 2562), 14 – 15.
คติการบูชารอยพระพุทธบาทในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ | ธนภัทร ลิ้มหัสนัยกุล 250 และรอยพระพุทธบาทบัวบาน ตางก็เกิดจากการทูลขอของพญานาคทั้งสิ้น เชน การประดิษฐานรอยพระ พุทธบาทเชิงชุม ความวา “ดูรา มหาราช รอยบาทหมายจิตแกวชมพูทวีปอันมีในเมืองโยนกวตินครเชียงใหมพุน ดอยอัน ประเสริฐ ชื่อวา ดอยผารังรุง พุน มีหินเปนรูปสะเภางามยิ่งนัก พระพุทธเจาทั้ง 3 ตนไปฉันขาวในที่นั้น ก็ซอนรอยกัน อยุด ลงไวดวยลำดับ ในหินสะเภาหั้นชุตนแล... ...พระตถาคตฉันขาวแลว มีพญานาคตัวหนึ่งอยูรักษาที่นั้น เอาน้ำมาใหฉันแลขอเอายังรอยไว รักษา พระตถาคตจึงย่ำซอนไวดวยลำดับ รอยพระพุทธเจากกุสันธะ ยาว 3 วา ลวงขวางวา 1 รอย พระ โกนมคมเจาแลพระกัสสปเจายาวและขวางวา 1 นั้นดวยลำดับ รอยพระตถาคตยาววา ปลาย 3 รองอก นอยและสั้นกวาชุองคแล พระเมตไตรยตนจักมาถวน 5 นั้น จักไดย่ำเทิงเต็งทั้งมวล รอยนั้นก็ยังจักเห็น ทั้ง 5 รอย ชะแล ผูมีปญญาคอยพิจารณาดู อธิบายบอนวาเทิงเต็มแลว ยังเห็นรอยทั้ง 4 นั้นเทอญ พญาสุวรรณภิงคารและราชเทวี ไดยินปาทลักษณแลอปหาริยธรรมอันพระพุทธเจาเทศนาแลว ชมชื่นยินดี จึงสรางอูบมุงหินโลมรอยปาทลักษณอันสุมแลกระโจนหัวนั้นไว จึงเรียกชื่อวา พระธาตุเชิงสุม มาเทากาลบัดนี้ หั้นแล3 4 ” ขอความนี้แสดงใหเห็นถึงอิทธิพลจากตำนานพระเจาเลียบโลกอยางชัดเจนดังปรากฏการ กลาวถึงรอยพระพุทธบาทที่เขารังรุง ในขณะเดียวกันก็มีการกลาวถึงพญานาคที่ไดทูลขอใหพระพุทธเจา ประทับรอยพระพุทธบาทเอาไวเพื่อเคารพสักการะ ซึ่งแมจะปรากฏคัมภีรที่กลาวถึงรอยพระพุทธบาทที่ พญานาคขอไวในคัมภีรฝายลังกาอยางปปญจสูทนี4 5 แตแนวคิดเรื่องพญานาคในตำนานอุงรังคธาตุนี้ นาจะเปนแนวคิดของผูคนในพื้นที่แถบนี้เอง รอยพระพุทธบาทในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ รอยพระพุทธบาทที่พบในภาคตะวันออกเฉียงเหนือสามารถแบงไดเปน 2 กลุม คือ รอยพระ พุทธบาทธรรมชาติ และรอยพระพุทธบาทที่มนุษยสรางขึ้น รอยพระพุทธบาทธรรมชาติหมายถึงรอยพระพุทธบาทที่เชื่อวาพระพุทธเจาเปนผูเสด็จมา ประทับดวยพระองคเองซึ่งมักจะมีลักษณะเปนรองรอยตามธรรมชาติบนภูเขาหรือหินที่มีลักษณะคลาย กับรอยเทาของมนุษย โดยอาจจะเปนรอยพระพุทธบาทเดี่ยวหรือหลายรอยก็ได บางแหงอาจมีการ ตกแตงใหมีลักษณะคลายกับเทาของมนุษยมากยิ่งขึ้นก็ได 4 เรื่องเดียวกัน, 46 – 47. 5 ปุณโณวาทสูตร, เขาถึงเมื่อ 15 กันยายน 2564, เขาถึงไดจาก https://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=754.
คติการบูชารอยพระพุทธบาทในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ | ธนภัทร ลิ้มหัสนัยกุล 251 รอยพระพุทธบาทกลุมนี้จะมีทั้งรอยพระพุทธบาทที่ปรากฏในตำนานอุรังคธาตุ และรอย พระพุทธบาทที่ไมปรากฏในตำนานอุรังคธาตุดวย ซึ่งรอยพระพุทธบาทกลุมนี้มักจะมีการแตงตำนานขึ้น โดยคนในพื้นที่เองเพื่อแสดงความศักดิ์สิทธิ์ของรอยพระพุทธบาทเหลานั้นวาเปนรอยพระพุทธบาทที่ พระพุทธเจาเสด็จมาประทับดวยพระองคเองจริงๆ เชน กลุมรอยพระพุทธบาทในตำบลพาน อำเภอ บานผือ จังหวัดอุดรธานี ซึ่งมีอยูทั้งสิ้น 7 แหง ประกอบดวยรอยพระพุทธบาทบัวบก รอยพระพุทธบาท บัวบาน รอยพระพุทธบาทหนองดวง รอยพระพุทธบาทหลังเตา รอยพระพุทธบาทหนองผักบุง รอยพระพุทธบาทภูพระ และรอยพระพุทธบาทภูผาแดง ซึ่ง 2 ใน 7 เปนรอยพระพุทธบาทในตำนาน อุรังคธาตุ แตอีก 5 รอยนั้นมีการแตงตำนานขึ้นในสมัยหลังเลาวา “เมื่อพระพุทธองคทรงปราบพญานาคไดแลว พญานาคไดทูลขอรอยพระพุทธบาทไวเปนที่พึ่ง ที่ระลึก เมื่อกอนนั้นภูกูเวียนมียอดภูเต็มไปหมด พระพุทธองคถามวาจะใหประทับรอยไวที่ยอดตรงไหน พญานาคก็ใชอิทธิฤทธิ์ทำลายยอดภูเขาอื่นๆ เหลือเพียงยอดภูกูเวียนเพียงยอดเดียว พระพุทธองคทรง ประทับรอยพระบาทไวที่ภูกูเวียนและรอยพระบาทอื่นๆ ไวบนที่ราบและที่เนินที่พญานาคทำลายยอด ภูเขาเอาไว รวม 7 รอย”5 6 รอยพระพุทธบาทกลุมนี้มีทั้งรอยพระพุทธบาทธรรมชาติที่ยังคงสภาพดั้งเดิมเอาไว เชน รอย พระพุทธบาทหลังเตา (ภาพที่1) และรอยพระพุทธบาทที่มีการสรางรอยพระพุทธบาทใหมครอบทับรอย พระพุทธบาทธรรมชาติ เชน รอยพระพุทธบาทบัวบาน (ภาพที่2) ภาพที่ 1 รอยพระพุทธบาทหลังเตา ตำบลพาน อำเภอบานผือ จังหวัดอุดรธานี ที่มา : https://www.sac.or.th/databases/archaeology/archaeology/พระบาทหลังเตา 6 สมบูรณ บุญฤทธิ์, “พญานาคกับรอยพระพุทธบาทในตำนานอุรังคธาตุนิทาน” ใน มหาจุฬาวิชาการ, ปที่ 3, ฉบับที่ 2 (พฤษภาคม – สิงหาคม 2559), 52.
คติการบูชารอยพระพุทธบาทในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ | ธนภัทร ลิ้มหัสนัยกุล 252 นอกจากนี้ยังมีรอยพระพุทธบาท อีกจำนวนไมนอย โดยเฉพาะรอยพระพุทธ บาทที่พบใหมในชวง 10 กวาปที่ผานมาที่ อาจจะไมมีตำนานหรือเรื่องเลามารองรับ แตอาจจะมีเรื่องราวประวัติการคนพบที่ มักจะเกิดขึ้นโดยบังเอิญ เชน รอยพระพุทธ บาทภูสิงหจังหวัดศรีสะเกษ (ภาพที่ 3) หรือบางแหงอาจไมมีเรื่องราวหรือประวัติ การคนพบ แตก็ยังไดรับความเคารพนับ ถือจากชาวบานในพื้นที่ เชน รอย พระพุทธบาทภูถ้ำซาว ตำบลหนองหาง อำเภอกุฉินารายณจังหวัดกาฬสินธุ (ภาพ ที่4) ภาพที่ 2 รอยพระพุทธบาทบัวบาน ตำบลพาน อำเภอบานผือ จังหวัดอุดรธานี ภาพที่ 3 รอยพระพุทธบาทภูสิงห ตำบลโคกตาล อำเภอภูสิงห จังหวัดศรีสะเกษ ที่มา : https://www.bloggang.com/m/viewdiary.php?id=achar&month=07-2012&date=07&group=1&gblog=53
คติการบูชารอยพระพุทธบาทในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ | ธนภัทร ลิ้มหัสนัยกุล 253 อีกกลุมหนึ่งคือรอยพระพุทธบาทที่มนุษยสรางขึ้นหรือรอยพระพุทธบาทจำลองนี้เปนสิ่งที่ มนุษยสรางขึ้นเพื่อใชสักการบูชาแทนรอยพระพุทธบาท รอยพระพุทธบาทจำลองนี้อาจจะเปนรอย พระพุทธบาทรอยเดียวหรือหลายรอยก็ได และอาจจะสรางขึ้นจากหิน ไม โลหะ หรือปูนก็ไดเชนกัน รอยพระพุทธบาทกลุมนี้จะประดิษฐานอยูภายในอาคาร ซึ่งอาจจะประดิษฐานนี้เปนประธานอยูภายใน มณฑป เชน วัดอัมพวัน จังหวัดยโสธร (ภาพที่ 5) หรืออาจจะประดิษฐานรวมกับพระพุทธรูป เชน วัดพระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร (ภาพที่ 6) และมีกรณีพิเศษ เชน วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดอุดรธานี (ภาพที่ 7) ที่สรางรอยพระพุทธบาทเปนสวนหนึ่งของรัตนจงกรมเจดีย หนึ่งในสัตตมหาสถานสัปดาหที่ 3 ที่พระพุทธเจาทรงเดินจงกรมบนทางเดินที่ประดับดวยแกวและเพชรพลอย จึงสรางเปนทางจงกรมที่มี รอยพระพุทธบาทเพื่อแสดงอิริยาบถการเดินจงกรม โดยที่มีเจดียปดทายทางเดินจงกลม เพื่อแสดงจุดที่ พระพุทธเจาทรงกลับพระวรกายในระหวางการเดินจงกลม6 7 7 เชษฐ ติงสัญชลี, สัตตมหาสถาน : พุทธประวัติตอนเสวยวิมุตติสุขกับศิลปกรรมอินเดียและเอเชียอาคเนย (กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ, 2555), 349. ภาพที่ 4 รอยพระพุทธบาทภูถ้ำซาว ตำบลหนองหาง อำเภอกุฉินารายณ จังหวัดกาฬสินธุ ที่มา : สมานมิตร สกุลชนะ
คติการบูชารอยพระพุทธบาทในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ | ธนภัทร ลิ้มหัสนัยกุล 254 รอยพระพุทธบาทจำลองในภาคตะวันออกเฉียงเหนือที่เกาที่สุดพบที่วัดเขาศาลา จังหวัด สุรินทร(ภาพที่ 8) ซึ่งเปนรอยพระพุทธบาทที่แกะสลักบนกอนหินธรรมชาติและมีรูปแบบคอนขางพิเศษ ไมวาจะเปนการสรางดอกบัวบนฝาพระบาท 2 ดอกจากที่ปกติจะมีแคดอกเดียว หรือลวดลายที่มีอิทธิพล ศิลปะเขมรเขามาผสมผสาน จึงสันนิษฐานกันวานาจะสรางขึ้นตั้งแตสมัยอยุธยาแลว ภาพที่ 5 รอยพระพุทธบาทภายในมณฑป วัดอัมพวัน ตำบลในเมือง อำเภอเมือง จังหวัดยโสธร ภาพที่ 6 รอยพระพุทธบาทภายในวิหาร วัดพระธาตุเชิงชุม ตำบลธาตุเชิงชุม อำเภอเมือง จังหวัดสกลนคร
คติการบูชารอยพระพุทธบาทในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ | ธนภัทร ลิ้มหัสนัยกุล 255 อยางไรก็ตาม หลักฐานรอยพระพุทธบาทจำลองสวนใหญลวนแตสรางขึ้นรวมสมัยกับสมัย รัตนโกสินทรแทบทั้งสิ้นและพบเรื่อยมาจนถึงสมัยปจจุบัน ซึ่งรอยพระพุทธบาทจำลองที่พบสามารถแบง ไดเปน 2 กลุมใหญ คือ รอยพระพุทธบาทที่สรางขึ้นในพื้นที่ และ รอยพระพุทธบาทที่นำเขาจาก สวนกลาง คือ กรุงเทพมหานคร รอยพระพุทธบาทที่สรางขึ้นในพื้นที่ภาคตะวันออกเฉียงเหนือถือเปนกลุมตัวอยางที่พบมาก และมีรูปแบบที่คอนขางหลากหลาย พบหลักฐานเกาสุดรวมสมัยกับรัชกาลที่ 3 แหงกรุงรัตนโกสินทร รูปแบบของรอยพระพุทธบาทที่พบนั้นสามารถแบงกลุมไดจากลวดลายที่พบบนรอยพระพุทธบาทเปน 3 กลุมยอย ไดแก 1. รอยพระพุทธบาทที่จัดเรียงรูปแบบอยางเปนอิสระ รอยพระพุทธบาทกลุมนี้จะเปนกลุมที่มี อายุเกาแกที่สุดที่สุดที่พบหลักฐานในสมัยรัตนโกสินทร วิธีการจัดเรียงลวดลายมงคลลงใน (ซาย) ภาพที่ 7 รอยพระพุทธบาทในรัตนจงกรมเจดีย วัดพระธาตุบังพวน ตำบลพระธาตุบังพวน อำเภอเมือง จังหวัดหนองคาย (ขวา) ภาพที่8 รอยพระพุทธบาท วัดเขาศาลา ตำบลจรัส อำเภอบัวเชด จังหวัดสุรินทร
คติการบูชารอยพระพุทธบาทในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ | ธนภัทร ลิ้มหัสนัยกุล 256 รอยพระพุทธบาทกลุมนี้แมจะมีความ คลายคลึงกับรอยพระพุทธบาทในกลุมที่ 2 คือ จัดเรียงตามแผนภูมิจักรวาลในแนวตั้ง เริ่มจากพรหมโลก โลกสวรรค เรื่อยลง มาถึงโลกมนุษย แตรอยพระพุทธบาทกลุม นี้จะจัดเรียงลวดลายอยางเปนอิสระโดยไม มีการใชตาราง โดยโครงสรางการจัดเรียง ลวดลายมงคลของรอยพระพุทธบาทกลุมนี้ จะมีแถวของพรหมและเทวดาอยูดาน บนสุด กึ่งกลางฝาพระบาทจะเปนรูป ดอกบัวและดานลางสุดจะเปนเขาพระสุเมรุ ลวดลายมงคลนอกเหนือจากนี้จะลอยอยู โดยรอบและมักจะมีขนาดใหญ ทำให ลวดลายมงคลที่พบมักจะไมครบ 108 มงคลตามคัมภีร เชน รอยพระพุทธบาท วัด ทุงศรีเมือง จังหวัดอุบลราชธานี(ภาพที่ 9) 2. รอยพระพุทธบาทที่จัดเรียงลวดลายลงในตาราง รอยพระพุทธบาทกลุมนี้จะเปนกลุมที่ ไดรับอิทธิพลจากรอยพระพุทธบาทในสรางในศิลปะรัตนโกสินทรจากสวนกลาง ดังนั้น การจัดเรียง ลวดลายมงคลทั้งหมดจะบรรจุลงในตารางเสมอและมีวิธีการจัดเรียงลวดลายคลายกับในภาคกลาง คือ จัดเรียงตามแผนภูมิจักรวาลในแนวตั้งโดยเริ่มจากพรหมโลก เทวโลก เรื่อยมายังเขาพระสุเมรุและจบถึง มนุษยโลก ดังนั้น อายุการสรางรอยพระพุทธบาทกลุมนี้จึงมักจะรวมสมัยกับสมัยรัชกาลที่ 5 แหง กรุงรัตนโกสินทรที่การจัดเรียงลวดลายมงคลบนรอยพระพุทธบาทเริ่มเกิดแบบแผนอยางเปนรูปธรรม แลว7 8 (ภาพที่ 10) 8 Virginia Mckeen Di Crocco, เขียน, สมหวัง แกวสุฟอง, แปล, รอยพระบาทพระพุทธเจา 5 พระองคในภัททกัปป นี้ตามกรอบคิดแบบสิงหล – สยาม (กรุงเทพฯ: มูลนิธิพิริยะ ไกรฤกษ, 2555), 198. ภาพที่ 9 รอยพระพุทธบาท วัดทุงศรีเมือง ตำบลในเมือง อำเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี
คติการบูชารอยพระพุทธบาทในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ | ธนภัทร ลิ้มหัสนัยกุล 257 อยางไรก็ตาม จำนวนลวดลายมงคลในรอยพระ พุทธบาทกลุมนี้มักจะไมเทากับ 108 อยูเสมอ อาจจะ มากกวาหรือนอยกวาก็ไดทำใหการจัดเรียงลวดลายมงคล บางครั้งอาจแตกตางกับภาคกลางอยูบาง เชน รอยพระพุทธ บาทจากวัดโพธิสมภรณ จังหวัดอุดรธานี (ภาพที่ 11) และ บางอยางอาจสรางเปนรอยพระพุทธบาทสี่รอย เชน วัดพระ ธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร (ภาพที่ 12) เพื่อใหสอดคลอง กับความในตำนานอุรังคธาตุ ภาพที่ 10 รอยพระพุทธบาทจากสมุดขอยของนายสุรพันธ อดิสถานนทเปนแบบแผนที่นายเจริญ พัฒนางกูร คุณปูของ นายสุรพันธนำมาใชเปนครั้งแรกในสมัยรัชกาลที่ 5 ที่มา : Virginia Mckeen Di Crocco, เขียน, สมหวัง แกวสุฟอง, แปล, รอยพระบาทพระพุทธเจา 5 พระองคในภัททกัปปนี้ตามกรอบคิด แบบสิงหล – สยาม (กรุงเทพฯ: มูลนิธิพิริยะ ไกรฤกษ, 2555), 199. ภาพที่ 11 รอยพระพุทธบาท วัดโพธิสมภรณ ตำบลหมากแขง อำเภอเมือง จังหวัดอุดรธานี ภาพที่ 12 รอยพระพุทธบาท วัดพระธาตุเชิงชุม ตำบลธาตุเชิงชุม อำเภอเมืองร จังหวัดสกลนคร
คติการบูชารอยพระพุทธบาทในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ | ธนภัทร ลิ้มหัสนัยกุล 258 3. รอยพระพุทธบาทที่สรางครอบรอย พระพุทธบาทธรรมชาติรอยพระพุทธบาทกลุม นี้จะมีลวดลายภายในรอยพระพุทธบาทนอย สวนมากมักจะพบเพียงดอกบัวกึ่งกลางฝาพระ บาทเพียงอยางเดียวเทานั้น แตรอยพระพุทธ บาทกลุมนี้มักจะมีลักษณะที่ลึกกวารอยพระ พุทธบาทจำลองกลุมอื่น อาจเนื่องมาจากการ ตองสรางครอบทับรอยพระพุทธบาทธรรมชาติ เอาไว หรือ อาจตองการแสดงการ “กด” รอย พระพุทธบาทใหชัดเจนขึ้นก็ได เชน วัดพระ พุทธบาทบัวบก จังหวัดอุดรธานี (ภาพที่ 13) รอยพระพุทธบาทที่นำเขาจาก สวนกลางนั้นสวนใหญจะสรางดวยทองเหลือง และมีแบบแผนการจัดเรียงลวดลายตามแบบที่ นิยมในสมัยรัตนโกสินทร ซึ่งโดยมากจะเปนรอย พระพุทธบาทเดี่ยว อาจมีจารึกระบุปที่สราง ห ร ื อ ไ ม ก ็ ไ ด เ ช น ร อ ย พ ร ะ พ ุ ท ธ บ า ท วัดพระพุทธบาทพนมดิน จังหวัดสุรินทร มีจารึกระบุวาสรางขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2492 (ภาพที่ 14) สรุป คติความเชื่อเรื่องรอยพระพุทธบาทกับคน ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือนั้นมีที่มาจากความ เชื่อเรื่องการเสด็จมาของพระพุทธเจายัง ดินแดนของตนที่ปรากฏในตำนานอุรังคธาตุ และตำนานในทองถิ่นจนเกิดการเคารพบูชารอย พระพุทธบาทขึ้น ตอมาเมื่อความเชื่อนี้ แพรกระจายไปมากขึ้นจึงเริ่มเกิดการสรางรอย ภาพที่ 13 รอยพระพุทธบาท วัดพระพุทธบาทบัวบก ตำบลพาน อำเภอบานผือ จังหวัดอุดรธานี ที่มา : https://udonthani.mots.go.th/news_view.php?nid=454 ภาพที่ 14 รอยพระพุทธบาท วัดพระพุทธบาทพนมดิน ตำบลทาตูม อำเภอทาตูม จังหวัดสุรินทร
คติการบูชารอยพระพุทธบาทในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ | ธนภัทร ลิ้มหัสนัยกุล 259 พระพุทธบาทจำลองขึ้นเพื่อสักการบูชาแทนรอยพระพุทธบาทจริงจึงทำใหเกิดรูปแบบของรอยพระพุทธ บาทที่มีความเฉพาะตัวแตกตางจากรอยพระพุทธบาทกระแสหลักซึ่งมาจากสวนกลาง อยางไรก็ตาม เมื่อ อิทธิพลจากสวนกลางเขามามีอิทธิพล จึงเกิดการสรางรอยพระพุทธบาทที่ไดรับอิทธิพลจากสวนกลาง รวมถึงเกิดการนำเขารอยพระพุทธบาทจากสวนกลางเขามาเพื่อความสะดวกและรวดเร็วในการนำมา เพื่อสักการบูชา บรรณานุกรม เอกสาร ความคิด ความหมาย ความเชื่อของการจาริกยังสถานที่ศักดิ์สิทธิ์. กรุงทพฯ: คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2556. เชษฐ ติงสัญชลี. สัตตมหาสถาน : พุทธประวัติตอนเสวยวิมุตติสุขกับศิลปกรรมอินเดียและเอเชีย อาคเนย. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ, 2555. ยุทธพงศ มาตยวิเศษ. ตำนานอุรังคธาตุ. ขอนแกน: โรงพิมพมหาวิทยาลัยขอนแกน, 2562. สมบูรณ บุญฤทธิ์. “พญานาคกับรอยพระพุทธบาทในตำนานอุรังคธาตุนิทาน.” ใน มหาจุฬาวิชาการ. ป ที่ 3, ฉบับที่ 2” พฤษภาคม – สิงหาคม 2559. Virginia Mckeen Di Crocco, เขียน. สมหวัง แกวสุฟอง, แปล. รอยพระบาทพระพุทธเจา 5 พระองค ในภัททกัปปนี้ตามกรอบคิดแบบสิงหล – สยาม. กรุงเทพฯ: มูลนิธิพิริยะ ไกรฤกษ, 2555 ออนไลน ปุณโณวาทสูตร. เขาถึงเมื่อ 15 กันยายน 2564. เขาถึงไดจาก https://84000.org/tipitaka/ attha/attha.php?b=14&i=754.
สิมวัดกลางโคกคอ อำเภอยางตลาด จังหวัดกาฬสินธุ| วิศวะ ชินโย 260
สิมวัดกลางโคกคอ อำเภอยางตลาด จังหวัดกาฬสินธุ| วิศวะ ชินโย 261 สิมวัดกลางโคกคอ อำเภอยางตลาด จังหวัดกาฬสินธุ The Sim (Buddhist Chapel) of Wat Khlang Khok Kho, Yang Talat District, Kalasin วิศวะ ชินโย0 1 Witsawa Chinyo กลาวนำ “สิม” เปนคำเรียกอาคารพระอุโบสถของวัดในวัฒนธรรมลาว–อีสาน เปนที่สำหรับพระภิกษุ สงฆประกอบสังฆกรรมตามพุทธบัญญัติ มีการกำหนดขอบเขตดวยเครื่องหมายที่ชัดเจน โดยคำวา “สิม” นั้นนาจะมาจากคำวา “สีมา” หรือ “พัทธสีมา” หรือพื้นที่ที่มีการกำหนดขอบเขตสำหรับทำสังฆกรรม ของพระภิกษุสงฆ1 2 ถือเปนเสนาสนะสำคัญของวัดที่จะตองมี สิม หรือ พระอุโบสถ ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือนั้นมักมีการตั้งชุมชนกันเปนหมูบาน และแนนอนวาในแตละ หมูบานนั้นมักจะมีศาสนสถานประจำชุมชน ซึ่งชุมชนที่เปนพุทธศาสนิกชนนั้นก็มักจะมีวัดประจำ หมูบานดวย ซึ่งวัดเหลานี้จะมีชาวบานในชุมชนเองเปนผูอุปถัมถ ทั้งการดูแลรักษา และการกอสราง เสนาสนะตาง ๆ ดังนั้น สิมของวัดเหลานี้จึงมักจะไมใชงานศิลปกรรมที่มีความวิจิตรพิสดาร หากแตเปน งานชางแบบพื้นบานที่เต็มเปยมไปดวยพลังศรัทธาของกลุมคนในชุมชน ตามที่จะมีกำลังความสามารถ จัดหาทรัพยากรมาสนับสนุนในการกอสรางได ประวัติวัดกลางโคกคอ วัดกลางโคกคอ ตั้งอยูที่ระหวางบานโคกและบานคอ ตำบลยางตลาด อำเภอยางตลาด จังหวัด กาฬสินธุ ตามฐานขอมูลวัดของสำนักพระพุทธศาสนาแหงชาติ ระบุวาเปนวัดราษฎร สังกัดมหานิกาย มี การจัดตั้งวัดเมื่อปพุทธศักราช 2363 และไดรับพระราชทานวิสังคามสีมาเมื่อปพุทธศักราช 24022 3 สวนฐานขอมูลทางดานศิลปกรรมและสถาปตยกรรมพื้นถิ่นดานพุทธศิลปในภาคอีสาน สำนัก วัฒนธรรม มหาวิทยาลัยขอนแกน กลาวถึงประวัติวัดกลางโคกคอวา สรางขึ้นในราวปพุทธศักราช 2363 โดยมีพระครูเกตุ ซึ่งเปนพระสงฆจากเมืองชัยภูมิ เปนผูนำชาวบานในการสรางวัดขึ้นระหวางบานโคก และบานคอ จึงตั้งชื่อวัดนี้วา “วัดกลางโคกคอ” เนื่องจากอยูจะหวางหมูบานทั้ง 2 แหง ในการเริ่มสราง ครั้งนั้นมีเพียงกุฏิและหอแจก (ศาลา) เทานั้น ตอมาพระครูเกตุไดบอกบุญไปยังแมทองคำ ผูเปนเศรษฐี 1 นักศึกษาปริญญาโท สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร 2 ดูใน วรลัญจก บุณยสุรัตน, ชื่นชมสถาปตย วัดในหลวงพระบาง, (กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2548), 22. และ ประภัสสร ชูวิเชียร, ศิลปะลาว, (กรุงเทพฯ : มติชน, 2557), 51. 3 สำนักงานพระพุทธศาสนาแหงชาติ, “ระบบทะเบียนวัด” [ออนไลน] เขาถึงเมื่อ 8 กันยายน 2564, เขาถึงไดจาก : http://binfo.onab.go.th/Temple/Temple-Detail.
สิมวัดกลางโคกคอ อำเภอยางตลาด จังหวัดกาฬสินธุ| วิศวะ ชินโย 262 ในเมืองกาฬสินธุ และคณะศรัทธามารวมกันสรางสิม ไดทำไหบรรจุทองคำ 2 ไหมารวมสรางสิม โดยฝง ไวที่บือสิม หรือหลักสิม แตไมทันกาล จึงฝงไวที่บริเวณอื่น จากนั้นจึงขอพระราชทานวิสุงคามสีมาเมื่อป พุทธศักราช 24023 4 การศึกษาของสุวิทย จิระมณีไดกำหนดอายุของสิมจากหลักฐานพระพุทธรูปสำริดที่ ประดิษฐานอยูในสิม 2 องค โดยปรากฏศักราชการสรางวาตรงกับจุลศักราช 1221 ตรงกับพุทธศักราช 2392 โดยสิมหลังนี้อาจสรางขึ้นกอนการสรางพระพุทธรูป ตามประวัติการตั้งเมืองกาฬสินธุ ในป 2363 สิมหลังนี้จึงอาจจะเปนสิมรุนแรก ๆ ในจังหวัดกาฬสินธุ4 5 สิมวัดกลางโคกคอ (ภาพที่1, ลายเสนที่ 1) ภาพที่ 1 สิมวัดกลางโคกคอ สิมวัดกลางโคกคอ จัดเปนสิมพื้นบานภาคอีสานที่มีขนาดเล็กกะทัดรัด จากประวัติวัดอาจ สันนิษฐานไดวาไมไดสรางพรอมกับวัดในป 2363 เนื่องจากในประวัติไดกลาวไวคอนขางชัดเจนวา ใน 4 ฐานขอมูลดานศิลปกรรม และ สถาปตยกรรมพื้นถิ่นดานพุทธศิลปในภาคอีสาน มหาวิทยาลัยขอนแกน, “วัดกลาง โคกคอ” [ออนไลน] เขาถึงเมื่อ 8 กันยายน 2564, เขาถึงไดจาก : https://cac.kku.ac.th/esanart/19%20Province/ Kalasin/KlangKokKor/KLS%20KlangKokKor.html 5 สุรวิทย จิระมณี, “สิมพื้นถิ่นอีสานตอนกลาง.”วิทยานิพนธศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาประวัติศาสตรสถาปตยกรรม บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2533, 102.
สิมวัดกลางโคกคอ อำเภอยางตลาด จังหวัดกาฬสินธุ| วิศวะ ชินโย 263 ระยะแรกมีเพียงกุฏิและหอแจกเทานั้น อาจสรางชวงปลายสมัยพระครูเกตุครองวัดจนสำเร็จชวงราว พุทธศักราช 2402 จึงไดรับพระราชทานวิสุงคามสีมา ลายเสนที่ 1 สิมวัดกลางโคกคอ (ที่มาภาพ : สุรวิทย จิระมณี, “สิมพื้นถิ่นอีสานตอนกลาง.” วิทยานิพนธศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาประวัติศาสตรสถาปตยกรรม บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2533, 204.) ตัวอาคารในผังสี่เหลี่ยมผืนผา วางตัวตามแนวแกนทิศตะวันออก-ตะวันตก ตัวอาคารหันหนา ไปทางดานทิศตะวันตก ระเบียบฐานหรือขันเอวประกอบดวยฐาน เขียง 1 ฐานรองรับชั้นเขียงซอนชั้นขึ้นไป 2 ชั้น ถัด ขึ้นไปเปนสวนลูกแกวบน5 6 (ภาพที่ 2) ที่มีลักษณะ คลายบัวคว่ำ บัวหงาย รูปแบบดังกลาวเชื่อไดวา นาจะไดรับอิทธิพลมาจากระเบียบฐานในศิลปะลาวที่ เรียกวา “บัวเขาพรหมแบบขาสิงห” ที่ไดรับอิทธิพล ไปจากศิลปะอยุธยาอีกทีหนึ่ง6 7 (ภาพที่ 3) แตอยางไร ก็ดีสวนฐานที่เชื่อวาไดรับแรงบันดาลใจจากฐาน บัวเขาพรหมของสิมวัดกลางโคกคอนั้นมีลักษณะที่ หักเหลี่ยมเปนสัน ไมโคงมนแลว อาจสันนิษฐานไดวา เปนการพัฒนาคลี่คลายมาจนเปนแบบที่เปนพื้นบาน แลว และอาจทำใหงายในการกอสรางมากกวา หรือ อาจไดรับอิทธิพลจากขาสิงหของลุมน้ำเจาพระยา 6 สุรวิทย จิระมณี, “สิมพื้นถิ่นอีสานตอนกลาง”, 194. 7 ดูใน เชษฐ ติงสัญชลี, บทบาทของฐานบัวสี่เหลี่ยม เพิ่มมุมม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษ ที่ 21-22, รายงานประกอบวิชาการศึกษาโดยเสรี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2541, 51-54. และ เกศินี ศรีวงศา, “ฐาน บัวเขาพรหม เอกลักษณของศิลปะลานชาง : ความสัมพันธโยงใยลานชาง ลานนา และ อยุธยา” ใน ดำรงวิชาการ ปที่ 9 ฉบับที่ 2 กรกฎาคม-ธันวาคม 2553, 202-221. ภาพที่ 2 ระเบียบฐานหรือขันเอว สิมวัดกลางโคกคอ
สิมวัดกลางโคกคอ อำเภอยางตลาด จังหวัดกาฬสินธุ| วิศวะ ชินโย 264 ตั้งแตชวงอยุธยาตอนปลาย-รัตนโกสินทรที่เปนฐาน สิงหที่เปนสันแบงระหวางแขงสิงหกับบัวหลังสิงห (ภาพที่ 4) ขึ้นไปเปนระลอกใหมก็ได ทางดาน ทิศตะวันตกของอาคาร เยื้องมาทางดานใตเล็กนอยมี การกอบันไดเปนทางขึ้นสูงประมาณ 5 ขั้นบันได สวนผนังของอาคารนั้นกอทึบเพียงเฉพาะ ทางดานหลัง สวนดานขางทั้ง 2 คอย ๆ ลดหลั่นจาก ผนังทึบลงมาเปนขั้นบันไดจนถึงกลางหองที่ 2 จาก ทายสิมจึงเปนเพียงพนักกันตกเตี้ย ๆ ทำใหสิมมี ลักษณะเปนสิมโถง หรืออาคารที่ไมมีผนัง ลักษณะ เชนนี้เปนลักษณะที่มักปรากฏไดอยางแพรหลายใน สิมพื้นบานอีสาน ในการที่จะกอหองมิดชิดสำหรับ สวนประดิษฐานพระพุทธรูป สวนพื้นที่ทางตอนหนา เปดโลง จึงเปนการกอสรางผนังที่เกี่ยวของกับคติ และสัญลักษณมากกวาการใชงาน7 8 (ภาพที่ 5) ภายในเปนโถงขนาด 3 ชวงเสา โดยเปนเสาไมกลม ไมมีหัวเสา รองรับเครื่องหลังคา ดานทายมีฐานชุกชี กออิฐถือปูน ประดิษฐานพระพุทธรูปประธาน (ที่ นำมาประดิษฐานใหม) สวนหลังคาของสิมหลังนี้ เปนหลังคาทรงจั่ว ที่คอนขางเตี้ยแจและมีการทำหลังคาคลุมเฉลียงตอ ยืนออกมาโดยรอบทั้งอาคารในลักษณะเชนเดียวกับ พาไล ที่ลาดลงมาต่ำกวาตัวอาคาร เพื่อปองกันฝน ที่จะสาดเขาไปในพื้นที่ประกอบสังฆกรรมในตัวสิม ที่เปนสิมโถง หรือสิมโปรง โดยเครื่องหลังคาภายนอก ประกอบดวยชอฟา หรือตัวโหง และแปนลมหรือ ปานลมที่มีการแกะสลักลวดลายและประดับกระจก สวนแผงสีหนาหรือหนาบันแบงเปนชอง ๆ ลงมาตาม ทางตรง บริเวณตรงกลางของหนาบันทำเปนเสาดั้ง 8 ประภัสสร ชูวิเชียร, ศิลปะลาว, 166. ภาพที่ 4 ขาสิงหในสมัยอยุธยาตอนปลาย ที่วัดบรมพุทธาราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ภาพที่ 3 บัวเขาพรหมแบบขาสิงห ราวครึ่งแรกพุทธศตวรรษที่ 22 ที่เจดียรายวัดถ้ำสุวรรณคูหา จังหวัดหนองบัวลำภู
สิมวัดกลางโคกคอ อำเภอยางตลาด จังหวัดกาฬสินธุ| วิศวะ ชินโย 265 มีการแกะสลักเปนลายดอกไมสี่กลีบเปน จังหวะ ๆ มุงดวยกระเบื้องดินเผาปลายตัด สวนกลางสันหลังคาประดับดวยชอฟาลาว หรือสัตตบริภัณฑ ที่ลดรูปลงเหลือเพียงแทง เดียว เปนสัญลักษณของเขาพระสุเมรุ8 9 (ภาพ ที่ 6) แตจากการศึกษาของสุรวิทย จิระมณี กลาววาเดิมแผงสีหนาทำเปนลายรูปตาเวน หรือลายตะวัน ประดับกระจกสีเขียวและสี ขาว และหลังคามุงดวยกระเบื้องไม หรือที่ เรียกวา “แปนเกล็ด”9 10 สวนโครงสรางรับ น้ำหนักภายในใชระบบโครงสรางหลังแบบ จันทัน คือตั้งไมดั้งที่กึ่งกลางของขื่อเพื่อ รองรับสันหลังคา แลวใชไมวางพาดลงมา 2 ดานสามเหลี่ยม ซึ่งเปนโครงสรางหลังคาที่ เรียบงาย ไมซับซอน เหมาะกับอาคารที่มี ขนาดไมใหญมากตั้งแตบานเรือน หรืออาคาร ที่มีขนาดกวางไมมาก ซึ่งจะแตกตางจาก อาคารหลังคาคลุมในกลุมวัฒนธรรมอื่น ๆ เชนลานนา หรือ อยุธยา-รัตนโกสินทร ที่มัก ใชระบบโครงสรางแบบเครื่องประดุหรือมา ตางไหม ที่ซับซอนมากกวาเนื่องจากตัว อาคารมักมีขนาดที่ใหญกวา การใชเครื่อง หลังคาแบบจันทันจึงมักพบเปนจำนวนมาก ในกลุมสิมพื้นบานอีสาน สรุป สิมวัดกลางโคกคอเปนสิมที่สรางขึ้นเพื่อเปนพื้นที่ประกอบสังฆกรรมของพระภิกษุของวัดกลาง โคกคอ ที่เปนศูนยกลางชุมชนของบานโคกและบานคอ โดยนาจะสรางขึ้นในราวปลายพุทธศตวรรษที่ 24 มีลักษณะเปนสถาปตยกรรมพื้นบานอีสาน แบบที่เรียกสิมโถง หรือสิมโปรง ที่มีผนังเพียงเฉพาะสวน 9 เรื่องเดียวกัน, 52. 10 สุรวิทย จิระมณี, “สิมพื้นถิ่นอีสานตอนกลาง”, 102. ภาพที่ 2 สวนผนังของสิมวัดกลางโคกคอ ภาพที่ 3 เครื่องหลังคาของสิมวัดกลางโคกคอ
สิมวัดกลางโคกคอ อำเภอยางตลาด จังหวัดกาฬสินธุ| วิศวะ ชินโย 266 ประดิษฐานพระพุทธรูปประธาน รูปแบบของงานศิลปกรรม เชนการทำเอวขัน หรือสวนฐานที่นาจะ พัฒนาการมาจากระเบียบฐานที่เรียกวา “ฐานบัวเขาพรหม” หรือการประดับสัตตบริภัณฑไวบริเวณ เหนือสันหลังคา บงชี้ใหสันนิษฐานไดวานาจะไดรับอิทธิพลมาจากศิลปะลานชาง หรือศิลปะลาว โดยไดมี การนำมาลดทอนรายละเอียดลงจนมีลักษณะที่เรียบงาย เปนเอกลักษณของงานชางแบบพื้นบาน บรรณานุกรม เอกสาร เกศินี ศรีวงศา. “ฐานบัวเขาพรหม เอกลักษณของศิลปะลานชาง : ความสัมพันธโยงใยลานชาง ลานนา และ อยุธยา” ใน ดำรงวิชาการ ปที่ 9 ฉบับที่ 2 กรกฎาคม-ธันวาคม 2553. เชษฐ ติงสัญชลี. บทบาทของฐานบัวสี่เหลี่ยม เพิ่มมุมม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธ ศตวรรษที่ 21-22. รายงานประกอบวิชาการศึกษาโดยเสรี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัย ศิลปากร, 2541. ประภัสสร ชูวิเชียร. ศิลปะลาว. กรุงเทพฯ : มติชน, 2557. สุรวิทย จิระมณี. “สิมพื้นถิ่นอีสานตอนกลาง”. วิทยานิพนธศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขา ประวัติศาสตรสถาปตยกรรม บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2533. วรลัญจก บุณยสุรัตน. ชื่นชมสถาปตย วัดในหลวงพระบาง. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2548. ออนไลน ฐานขอมูลดานศิลปกรรม และ สถาปตยกรรมพื้นถิ่นดานพุทธศิลปในภาคอีสาน มหาวิทยาลัยขอนแกน, “วัดกลางโคกคอ” [ออนไลน] เขาถึงเมื่อ 8 กันยายน 2564, เขาถึงไดจาก : https://cac.kku.ac.th/esanart/Province/Kalasin/KlangKokKor/KLS%20KlangKokKo r.html. สำนักงานพระพุทธศาสนาแหงชาติ, “ระบบทะเบียนวัด” [ออนไลน] เขาถึงเมื่อ 8 กันยายน 2564, เขาถึงไดจาก : http://binfo.onab.go.th/Temple/Temple-Detail
สิมวัดกลางโคกคอ อำเภอยางตลาด จังหวัดกาฬสินธุ| วิศวะ ชินโย 267 . วัดกลางโคกคอ อำเภอยางตลาด จังหวัดกาฬสินธุ
ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี| ธรรดร กุลเกลี้ยง 268
ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี| ธรรดร กุลเกลี้ยง 269 ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี Phu Phra Bat Prehistoric Paintings : Vestige of Complicated Development of Human Culture in Udon Thani ธรรดร กุลเกลี้ยง0 1 Thundorn Kulkliang ‘ภูพระบาท’ เปนภูเขาหินทรายขนาดเล็กที่ตั้งอยูทางทิศตะวันออกของเทือกเขาภูพาน ภายใน ภูมิทัศนมีลักษณะเปนที่ตั้งของโขดหินและเพิงหินทรายขนาดใหญที่ถูกฝนและลมกัดกรอนจนกลายเปน รูปทรงประหลาดตากระจัดกระจายอยูทั่วภูพระบาท เพิงหินเหลานี้เองที่ปรากฏรองรอย ‘ภาพเขียน สี’ หลักฐานที่บงบอกถึงการปรากฎของมนุษยสมัยกอนประวัติศาสตรที่ชาวบานในพื้นที่ตำบลบานผือ เชื่อวาเคยอยูอาศัยอยูในพื้นที่แถบนี้มาตั้งแตโบราณ และเปนหนึ่งในแหลงภาพเขียนสีที่สำคัญที่สุดแหลง หนึ่งในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ภูพระบาทเองเปนแหลงภาพเขียนสีแหงหนึ่งที่ไดรับความสนใจและศึกษาทางวิชาการอยาง ตอเนื่อง ทั้งโดยนักวิชาการอิสระ และนักโบราณคดีในสังกัดกรมศิลปากร ในฐานะ ‘รองรอย’ ของการ เขามาใชพื้นที่และอยูอาศัยของมนุษยในเขตเทือกเขาภูพานตั้งแตสมัยกอนประวัติศาสตร แตสวนจะเปน กอนประวัติศาสตรชวงใดนั้นอาจจะยังไมสามารถระบุชัดเจนนัก เนื่องจากที่ผานมายังไมเคยมีการ กำหนดคาอายุทางวิทยาศาสตร ดวยขอจำกัดดังกลาวในเบื้องตนนักโบราณคดีที่ศึกษาภาพเขียนสี เลือกใชวิธีการเชื่อมโยงกิจกรรมการสรางงานศิลปะเขากับความนิยมของการใช‘สีแดง’ ที่มีกลุม วัฒนธรรมที่โดดเดนดานการใชสีแดงในภาคตะวันออกเฉียงเหนืออยางกลุมวัฒนธรรมบานเชียง ซึ่งเปน วัฒนธรรมสมัยโลหะตั้งถิ่นฐานอยูนานแลว โดยเบื้องตน สุรพล นาถะพินทุ นักโบราณคดีที่ศึกษาพื้นที่ อีสานคาดคะเนอายุกวาง ๆ ของภาพเขียนสีบนภูพระบาทไวที่ระยะรวมสมัยกับวัฒนธรรมโลหะ หรือ ราวตั้งแต 3,000 – 2,500 ปมาแลว1 2 จากการสำรวจตั้งแตป พ.ศ 2533 จนถึงปจจุบัน เพิงหินที่พบภาพเขียนสีที่อุทยาน ประวัติศาสตรภูพระบาทระบุไดมีทั้งสิ้น 74 แหลง โดยจำแนกกลุมภาพเขียนสีออกเปน 7 กลุม2 3 ไดแก 1 บัณฑิตสาขาวิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร 2 สุรพล นาถะพินธุ, รากเหงาบรรพชนของไทย: พัฒนาการทางวัฒนธรรมกอนประวัติศาสตร, (กรุงเทพฯ: มติชน, 2550), 190-195. 3 จักรพันธุ เพ็งประไพ, “การสำรวจสภาพปจจุบันของแหลงโบราณคดี และภาพเขียนสีในเขตอุทยาน ประวัติศาสตรภู พระบาท” (เอกสารประกอบการประเมินการทดลองปฏิบัติหนาที่ราชการ, อุทยานประวัติศาสตรภูพระบาท, 2557).
ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี| ธรรดร กุลเกลี้ยง 270 ภาพที่1 แผนที่แหลงภาพเขียนสีในพื้นที่ภูพระบาท
ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี| ธรรดร กุลเกลี้ยง 271 1.กลุมโนนหินเกลี้ยง 2.กลุมถ้ำดินเพียง และถ้ำนายดวงจิตร /ถ้ำพระ เสี่ยง-เจดียราง 3.กลุมวัดพอตา-วัดลูกเขย 4.กลุมพระพุทธบาทบัวบก / กลุมหวยหินลาด 5.กลุมโนนสาวเอ 6.กลุมเพิงหินดานใหญ และหวยหินรอง 7.กลุมพระพุทธบาทหลังเตา จากการเก็บขอมูลเชิงภูมิทัศนโดยพิทักษชัย จัตุชัย พบวาเพิงหินที่ปราฎภาพเขียนสีใน ภูพระบาทนั้นมีลักษณะรูปทรงและขนาดที่หลากหลาย ตั้งแตขนาดกลางที่กระจายตัวอยูเปนกลุมกอน ใกลๆ กัน (Complex) ไปจนถึงเพิงหินขนาดใหญที่สามารถใชเปนที่อยูอาศัยชั่วคราวได4 ดังนั้นเมื่อ พิจารณาจากลักษณะภูมิทัศน ภูพระบาทจัดเปนศิลปะหินในกลุม ‘งานศิลปะบนเพิงผา’ (Shelter Art) ที่มีลักษณะเปนพื้นที่เปด และมีความสัมพันธเชื่อมโยงกับภาพเขียนสีแหลงอื่น ๆ ในเชิง พื้นที่อยางมีนัยยะสำคัญ ขอสังเกตที่นาสนใจสำหรับกลุมการกระจายตัวของแหลงภาพเขียนสีใน ภูพระบาท คือ เมื่อพิจารณาจากตำแหนงของกลุมภาพเขียนสีแตละแหงจากแผนที่ดาวเทียม จะพบวา ตำแหนงที่ตั้งของภาพเขียนสีนั้น มักตั้งอยูในบริเวณใกลตำแหนงของเครือขายลำหวยขนาดเล็ก ที่ใน อดีตเชื่อวาเคยไหลผานทั่วทั้งพื้นที่ภูพระบาท (ปจจุบันลำหวยสวนมากไมปรากฏใหเห็นแลว เนื่องจาก ผลกระทบทางสิ่งแวดลอม แตยังมีชื่อเรียกในฐานะแหงทองเที่ยวของอุทยานประวัติศาสตรอยูบางแหง เชน หวยหินรอง) ความสัมพันธระหวางแหลงน้ำและแหลงภาพเขียนสีจึงเปนการบงชี้ถึงความสัมพันธ ระหวางแหลงภาพเขียนสีในฐานะพื้นที่กิจกรรม และลำหวยที่เปนแหลงน้ำสำหรับใชอุปโภค บริโภค จากการศึกษาในปจจุบัน ภาพเขียนสีกลุมบานผือ หรือภาพเขียนสีที่ปรากฏในภูพระบาทมี ลักษณะเดนที่นาสนใจดังตอไปนี้4 5 1. ถูกเขียนขึ้นดวยสีแดงดินเทศเปนหลัก แตยังพบสีอื่น ๆ เชน สีดำ สีเหลือง และสีขาว รวมดวย 2. ภาพที่พบมากบนภูพระบาทเปนภาพเขียนสีประเภทอรูปลักษณ(Abstract Painting) ที่มี รูปรางไมแนนอน โดยนิยามปรากฎเปนลวดลาย เชน ลายเสนรูปทรงเรขาคณิต ลายเสน ขูดขีด ลายเสนคด และลายจุดเปนหลัก ซึ่งยากตอการจำแนกรูปภาพใหเปนระบบ5 6 4 พิทักษชัย จัตุชัย, “การวิเคราะหการใชพื้นที่ศักดิ์สิทธิ์บริเวณอุทยานประวัติศาสตรภูพระบาท อ.บานผือ จ.อุดรธานี: จากหลักฐานทางโบราณคดี”, (รายงานคนควาอิสระปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาสขาวิชาโบราณคดีสมัยประวัติศาสตร ภาควิชาโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2553), 221. 5 สุรีรัตน บุปผา, “การศึกษาเปรียบเทียบแหลงศิลปะถ้ำระหวางกลุมผาแตมกับกลุมบานผือ” (สารนิพนธปริญญาศิลป ศาสตรบัณฑิต ภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2539), 51-71. 6 สามารถดูบันทึกลวดลายตาง ๆ อยางละเอียดไดใน เรื่องเดียวกัน ; และ พิสิฐ เจริญวงศ, ศิลปะถ้ำในอีสาน (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2532.)
ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี| ธรรดร กุลเกลี้ยง 272 3. เทคนิคการลงสีที่นิยมนั้น คือ การวาดเปนลายเสนเดี่ยว (Monochrome) รองลงมา คือ ลายเสนคู หรือลายเสนที่ทาเฉพาะโครงรางดานนอก (Polychorme) และลายเสนทาง หรือลายเสนทึบ ลายเสนเดี่ยว ( Monochrome) ลายเสนโครงราง (Polychorme) ลายเสนทึบ (Matte) 4. มีเพียง 4 แหลงที่ปรากฏภาพรูปลักษณชัดเจน ไดแก 1. ถ้ำวัว/ถ้ำคน ซึ่งถูกวาดเปนภาพคน และภาพวัวดวยลายเสนทึบ 2. ถ้ำฝามือ ที่มีรูปฝามือประทับ และ 3. ถ้ำชาง ถูกวาดเปน ภาพชางดวยลายเสน Polychrome และ 4. โนนสาวเอ 1 ถูกวาดเปนภาพสัตวไดแก กวาง (?) ชาง และนก ในอิริยาบถตางๆดวยสีขาว ถ้ำวัว / ถ้ำคน ภาพตัวอยาง ‘ภาพวัว’ ใน ถ้ำวัว ภาพตัวอยาง ‘ภาพคน’ และภาพสัญลักษณตางๆใน ถ้ำคน
ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี| ธรรดร กุลเกลี้ยง 273 ถ้ำฝามือ ภาพตัวอยาง ‘มือประทับ’ ในถ้ำฝามือ ถ้ำชาง ภาพตัวอยาง ‘ภาพชาง’ ในถ้ำชาง โนนสาวเอ 1 ภาพตัวอยาง ‘ภาพชาง’ ‘ภาพสัตวอื่น ๆ” ที่ปรากฏในโนนสาวเอ 1
ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี| ธรรดร กุลเกลี้ยง 274 5. สัญลักษณเหลานี้จะปรากฏแบบเปนภาพเดี่ยว ๆ หรือผูกลายซับซอนตอเนื่องจนมีลักษณะ เปนลวดลายนามธรรมที่ยากจะถอดลายเสนหรือระบุประเภทของรูปทรงอยางชัดเจนได เพิงหินที่ ปรากฏภาพ แบบเดี่ยว ๆ ตัวอยาง แหลง ภาพเขียนสี ‘ถ้ำดินเพียง 1’ เพิงหินที่ ปรากฎภาพ ที่ผูกลาย ซับซอน ตัวอยาง แหลง ภาพเขียนสี ‘ถ้ำโนนสาว เอ 1” 6. พื้นผิวที่ปรากฏภาพเขียนสี มักปรากฏบนเพดานของเพิงหิน ซึ่งทำใหตองลอดเขาไปจึงจะ สามารถเห็นได หรือในบางพื้นที่ก็ถูกเขียนขึ้นบนผนังของเพิงหินที่สังเกตไดชัดเจน ตองลอดเขาไป มองเห็นไดเลย
ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี| ธรรดร กุลเกลี้ยง 275 นักวิชาการที่ศึกษาภาพเขียนสีหรือโบราณคดีสัญลักษณ สันนิษฐานวาภาพเขียนสีแบบอรูป ลักษณเปนรองรอยของระบบความคิดเชิงสัญลักษณ ที่พัฒนาขึ้นจากเงื่อนไขการทำงานของระบบ ประสาท และกลไกการรับรูของสิ่งมีชีวิต เดเร็ค ฮอดจสัน พัฒนาแนวคิดมาจากทฤษฎีของ ฟรานเชสโค เอรริโค ที่เสนอวากระบวนการสรางรูปสัญลักษณมีตนกำเนิดจากกระบวนการลดทอนภาพที่เห็นซึ่งเดิมมี รายละเอียดรูปทรงที่ซับซอน ใหกลายเปนรูปทรงหรือลวดลายอยางงายที่สมองหรือประสาทสามารถ รับรูและแสดงออกได คลายกับพัฒนาการการรับรูรูปทรงในวัยเด็กแรกเริ่ม มนุษยนั้นเปนสัตวสังคมโดย ธรรมชาติ การเรียนรูยอมจึงมีปจจัยทางวัฒนธรรมเขามาเกี่ยวของ สงผลใหตอมาเมื่อสมองของมนุษย พัฒนาและสังคมเริ่มซับซอนขึ้น สมองจึงเริ่มเกิดกระบวนการเรียนรู จดจำ สามารถสรางความหมายของ รูปทรงที่สังคมรับรูและใชรวมกัน จนทายที่สุดคือสามารถผลิตซ้ำ สงตอหรือดัดแปลงรูปสัญลักษณให แพรกระจายตอไปได การกำเนิดระบบสัญลักษณในยุคแรกเริ่มจึงอาจเทียบไดกับระบบการเรียนรู ตัวอักษรหรือภาษาของคนกอนประวัติศาสตร6 7 ภาพเขียนสีภูพระบาทมาจากไหน (?) เนื่องจากการขาดขอมูลทางชาติพันธุที่ใชงานภาพเขียนสีอยางตอเนื่องในพื้นที่ และที่ผาน มายังไมมีหลักฐานเพิ่มเติมจากการขุดคนทางโบราณคดีที่จะเขามาชวยสรางภาพวิถีชีวิตของผูคน สมัยกอนประวัติศาสตรในบานผือความเห็นเบื้องตนของคนที่สรางภาพเขียนสี สุรีรัตนเสนอวาเจาของ วัฒนธรรมภาพเขียนสีบนภูพระบาทเปนชุมชนในวัฒนธรรมโลหะซึ่งเปรียบเทียบใกลเคียงไดกับชุมชน สมัยโลหะที่อยูใกลเคียงกันคือ วัฒนธรรมบานเชียง ซึ่งดำรงชีวิตดวยการทำการเกษตรผสมกับการเก็บ ของปา วาในสมัยกอนประวัติศาสตรเพิงหินเหลานี้อาจถูกใชงานไดหลากหลายจุดประสงค เพิงหินที่มี ขนาดใหญ และใกลแหลงน้ำ อาจถูกใชเปนที่พักชั่วคราวสำหรับผูคนสมัยวัฒนธรรมโลหะที่มักนิยม ตั้งถิ่นฐานบนพื้นราบแตอาจขึ้นมาเก็บของปาลาสัตวบนภูเขาในบางฤดูกาล7 8 นาสังเกตที่วาขอเสนอดังกลาวสอดคลองกับวิถีชีวิตปจจุบันของชาวบานในพื้นที่บานผือที่ยังคง เขาไปเก็บของปาหรือลาสัตวตัวเล็ก ๆ ในภูพระบาทอยู (ถึงแมชาวบานในพื้นที่อำเภอบานผือจะไมใช กลุมชาติพันธุดั้งเเดิมที่เคยใชภาพเขียนสีก็ตาม) จากการสำรวจเสนทางเก็บของปาของชาวบานทั้งโดย ตัวผูเขียน และอุทยานฯ ยังไมพบรองรอยภาพเขียนสีในเสนทางดังกลาว แตตลอดสองขางทางนั้นเต็มไป ดวยเพิงหินขนาดใหญหลายกอนใกลเคียงกับที่พบในเขตอุทยาน ฯ และเพิงหินบางกอนยังปรากฎขยะ หรือรองรอยกองไฟที่ถูกกอโดยคนปจจุบันดวย แบบแผนพฤติกรรมดังกลาวอาจชวยสนับสนุนขอเสนอ ของสุรีรัตนที่วา ภาพเขียนสีเชิงสัญลักษณบนภูพระบาทนั้นนอกจากบริบททางความเชื่อซึ่งจะกลาวถึงใน 7 Derek Hodgson, “The origin, significance, and development of the earliest geometric patterns in the archaeological record,” Journal of Archaeological Science 24, (2019): 599. 8 สุรีรัตน บุปผา, “การศึกษาเปรียบเทียบแหลงศิลปะถ้ำระหวางกลุมผาแตมกับกลุมบานผือ.” (สารนิพนธปริญญาศิลป ศาสตรบัณฑิต ภาควิชาโบราณคดี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2539), 71.
ภาพเขียนสีภูพระบาท : รองรอยพัฒนาการอันซับซอนของวัฒนธรรมมนุษยในจังหวัดอุดรธานี| ธรรดร กุลเกลี้ยง 276 สวนตอไป ยังอาจถูกสรางขึ้นเพื่อใชเปนเครื่องหมายที่สำหรับระบุอาณาเขตในการลาสัตว หรือเก็บของ ปา รวมถึงใชเพิงหินเปนที่พักชั่วคราว เพื่อใหสามารถกลับมายังเขตที่อยูอาศัยอยางปลอดภัย ไปจนถึง การระบุเขตพื้นที่แลกเปลี่ยนสินคาหรือของมีคา8 9 การใชงานสัญลักษณรูปแบบนี้จะเรียกวา สัญลักษณ กำกับเขต (Marking Symbols) ซึ่งใชงานโดยกลุมชนเก็บของปาลาสัตวจนถึงปจจุบันในหลายพื้นที่เชน แอฟริกา ออสเตรเลีย ฯลฯ หากเราอิงจากแนวคิดของฮอดจสัน สัญลักษณกำกับเขตอาจสรางขึ้นจาก การเลียนแบบภาพของสิ่งแวดลอม เชน แหลงน้ำ รองรอยของสัตวที่พบ หรือสิ่งของอื่น ๆ ที่สัมพันธกับ บริบทการใชของพื้นที่ ซึ่งอาจเปนไดทั้งการวาดเพื่อสื่อความหมายโดยตรง หรือใชสื่อแทนสัญลักษณ ประจำกลุมหรือโทเท็ม (Totem) เพื่อใชแสดงความเปนเจาของพื้นที่ หรือสื่อถึงนัยยะความเชื่อของกลุม ชนก็ไดเชนกัน9 10 แตในกรณีของภูพระบาทเองปจจุบันยังไมเคยมีการศึกษาแปลความภาพสัญลักษณรวมกับ บริบททางสิ่งแวดลอมโบราณที่จะใหคำตอบนี้ไดอยางชัดเจน การขาดแคลนหลักฐานทำใหการตีความ ทางโบราณคดีของภาพเขียนสีเชิงสัญลักษณบนภูพระบาท จึงกลายเปนโจทยซับซอนโดยเฉพาะอยางยิ่ง เมื่อภายในภูพระบาทมีแหลงภาพเขียนสีหลายแหลงเกาะกลุมกระจายตัวอยูทั่วทั้งภูเขา และแตละกลุม เองก็ตางมีรูปแบบลักษณะภาพเขียนสีที่หลากหลายจนแทบจะไมสามารถระบุแบบแผน หรือ ลักษณะเฉพาะได เมื่อเราลองกลับมามองในมุมมองคนทองถิ่น นาสังเกตที่พบวาความเปนมาของภาพเขียนสีบน ภูพระบาท อาจไมไดชวนใหพวกเขานึกถึงมนุษยสมัยกอนประวัติศาสตรเทาไหร แตตัวแหลงภาพเขียนสี เองกลับถูกผูกเขากับ ‘ตำนานอุสาบารส’ นิทานพื้นบานที่ไดรับอิทธิพลมาจากนิทานฉบับลานชาง ซึ่ง สันนิษฐานวาอาจเริ่มแพรหลายในชวงที่วัฒนธรรมลานชางเขาสูพื้นที่แถบอีสานเหนือในชวง พุทธศตวรรษที่ 19 ตำนานอุสาบารส หรือ ‘พะกืด พะพาน’ ฉบับภูพระบาทนี้เปนฉบับที่ไดรับถอด ความจากตนฉบับเดิมที่จารึกเปนอักษรธรรม จากนั้นจึงถูกพระสงฆในพื้นที่นำมาเผยแพรในลักษณะของ เรื่องเลามุขปาฐะ (การบอกเลาปากตอปาก) โดยมีการลดทอนเนื้อหาบางสวนและปรับปรุงใหเปนเรื่องที่ ชาวบานซึ่งไมเขาใจอักษรธรรมสามารถเขาใจไดงายขึ้น ผลจากการคัดลอกดัดแปลงนี้เองที่ทำให ‘อุษาบารสฉบับมุขปาฐะ’ ถูกนำไปเชื่อมโยงและอธิบายที่มาของบรรดาเพิงหินรูปทรงแปลกตา หรือที่ ปรากฎรองรอยภาพเขียนสีแหลงภาพเขียนสีซึ่งในสมัยนั้นอาจไมสามารถอธิบายที่มาได จนเปนที่มา ของชื่อเพิงหินตาง ๆ ที่ถูกตั้งขึ้นโดยอางอิงเหตุการณและตัวละครสำคัญในนิทาน เชน ‘หอนางอุสา’ 9 C.Michael Barton,G.A.Clark และ Allison E.Cohen, “Art as information: explaining Upper Paleolithic art in western Europe” World Archaeology 26,2 (October 1994) 10 H. Martin Wobst, “Locational Relationships in Paleolithic Society” Journal of Human Evolution 5,1(January 1976): 50-55