เจดีย์ทรงปราสาทยอดในศิลปะล้านช้าง ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย : กรณีศึกษากลุ่มพระธาตุบังพวน - เกศินี ศรีวงค์ษา

เจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานชาง ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย : กรณีศึกษากลุมพระธาตุบังพวน โดย นางสาวเกศินี ศรีวงคษา วิทยานิพนธนี้เปนสวนหนึ่งของการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ ภาควิชาประวัติศาสตรศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ปการศึกษา 2552 ลิขสิทธ ิ์ ของบัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร

เจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานชาง ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย : กรณีศึกษากลุมพระธาตุบังพวน โดย นางสาวเกศินี ศรีวงคษา วิทยานิพนธนี้เปนสวนหนึ่งของการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ ภาควิชาประวัติศาสตรศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ปการศึกษา 2552 ลิขสิทธ ิ์ ของบัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร

THE SPIRE - TOPPED PRASAT - TYPED CHEDI IN LAN CHANG ART OF NORTHEASTERN THAILAND : BANGPHUN GROUP By Kesinee Sriwongsa A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree MASTER OF ARTS Department of Art History Graduate School SILPAKORN UNIVERSITY 2009

บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร อนุมัติใหวิทยานิพนธเร ื่อง “เจดียทรงปราสาท ยอดในศิลปะลานชาง ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย : กรณีศึกษากลุมพระธาตุบังพวน ” เสนอโดย นางสาวเกศินี ศรีวงคษา เปนสวนหนึ่งของการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตร มหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ ……........................................................... (รองศาสตราจารย ดร.ศิริชัย ชินะตังกูร) คณบดีบัณฑิตวิทยาลัย วันที่..........เดือน.................... พ.ศ........... อาจารยที่ปรึกษาวิทยานิพนธ ผูชวยศาสตราจารย ดร.เชษฐ ติงสัญชลี .................................................... ประธานกรรมการ (รองศาสตราจารย ดร.ศักดิ์ชัย สายสิงห) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ (อาจารยสมชาย ณ นครพนม) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ (ผูชวยศาสตราจารย ดร.เชษฐ ติงสัญชลี) ............/......................../..............

ง 50107202 : สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ คําสําคัญ : เจดียทรงปราสาทยอด / ศิลปะลานชาง เกศินี ศรีวงคษา : เจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานชาง ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ของประเทศไทย : กรณีศึกษากลุมพระธาตุบังพวน. อาจารยที่ปรึกษาวิทยานิพนธ : ผศ.ดร.เชษฐ ติงสัญชลี. 262 หนา. การวิจัยครั้งนี้มีจุดมุงหมายเพื่อวิเคราะหประเด็นตางๆ ที่เกี่ยวของกับเจดียทรงปราสาทยอดกลุม พระธาตุบังพวน ผลการวิจัยพบวา 1. เจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนน ี้ สรางขึ้นเน ื่องในพุทธศาสนา สามารถแบงรูปแบบ ออกเปน 3 ระยะ คือ ระยะแรก เปนงานชางที่สืบตอมาจากศิลปะลานนา ขณะเดียวกันก็มีการปรับเปลี่ยนรูปแบบ อันนําไปสูความเปนเอกลักษณของศิลปะลานชาง ไดแก พระธาตุบังพวนองคเดิม และพระรัตนฆรเจดีย ราว ปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 กอนพระเจาไชยเชษฐาธิราชจะยายราชธานีลงมายังนคร เวียงจันทน ระยะที่ 2 เปนงานชางที่มีรากฐานของศิลปะลานนา ผสมผสานเขากับกระแสวัฒนธรรม อยุธยาที่เขามายังดินแดนลานชางในอีกระลอกหนึ่ง พรอมทั้งปรับเปลี่ยนรูปแบบใหกลมกลืนไปกับเอกลักษณ ของศิลปะลานชางเอง ไดแก พระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใตและองคทิศเหนือ ราวพุทธศตวรรษท ี่ 22 กอน การสรางพระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ระยะที่ 3 เปนงานชางที่มีรากฐานของศิลปะลานนาและศิลปะอยุธยา โดยที่มีการผสม กลมกลืนรูปแบบใหเขากับศิลปะลานชางอยูกอนแลว จึงทําใหเกิดรูปแบบแปลกใหมมากยิ่งขึ้น ไดแก พระธาตุ หนองสามหม ื่ น ราวพุทธศตวรรษท ี่ 23 สืบเนื่องมายังพระธาตุกองขาวนอย ราวพุทธศตวรรษท ี่ 24 และ พระธาตุอานนท ราวพุทธศตวรรษท ี่ 24-25 2. ฐานบัวเขาพรหมและบัวเหล ี่ ยมซึ่งถือเปนเอกลักษณของศิลปะลานชาง นาจะปรากฏขึ้นครั้ง แรกในเจดียทรงปราสาทยอด ณ พระธาตุบังพวนองคเดิม กอนท ี่ จะสงแรงบันดาลใจไปใหกับเจดียทรงบัว เหลี่ยม อันมีตนแบบที่พระธาตุศรีสองรัก หลังจากนั้นก็นิยมสืบมาในศิลปะลานชาง โดยที่มีการรับสงรูปแบบ ระหวางเจดียทั้งสองประเภทนี้ ฉะน ั้ น เอกลักษณของศิลปะลานชางจึงถือกําเนิดขึ้นในดินแดนลานชางแถบ ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย กอนท ี่ จะแพรหลายในพื้นที่สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว 3. ดินแดนแถบภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทยในปจจุบัน ครั้งหน ึ่งเคยปกครองโดย กษัตริยลานชางสลับสับเปลี่ยนกับกษัตริยอยุธยา ทําใหกลายเปนพื้นที่ชายแดนระหวางอาณาจักรลานชางกับ อาณาจักรอยุธยา อยางไรก็ตาม กลุมชนสวนใหญที่อาศัยอยูในบริเวณนี้คงเปนชาวลานชาง รวมไปถึงกลุม ชางที่สรางสรรคงานศิลปกรรม ดังที่มีการผสมกลมกลืนเอารูปแบบของศิลปะอยุธยารวมเขากับเอกลักษณของ ศิลปะลานชางไดอยางลงตัว ภาควิชาประวัติศาสตรศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ปการศึกษา 2552 ลายมือชื่อนักศึกษา ........................................ ลายมือช ื่ ออาจารยที่ปรึกษาวิทยานิพนธ ........................................

ง 50107202 : MAJOR : ART HISTORY KEY WORD : THE SPIRE-TOPPED PRASAT-TYPED CHEDI / LAN CHANG ART KESINEE SRIWONGSA : THE SPIRE - TOPPED PRASAT - TYPED CHEDI IN LAN CHANG ART OF NORTHEASTERN THAILAND : BANGPHUN GROUP. THESIS ADVISOR : ASST. PROF. CHEDHA TINGSANCHALI, Ph.D. 262 pp. This research is aimed to analyze the main issues on The Spire Stupa in Lan Chang Art of Northeastern Thailand. The conclusions can be summarized as follow : 1. The group of Pra That Bang Phun, The Spire – Topped Prasat – Typed Chedi in Lan Chang Art of Northeastern Thailand, is classified into 3 groups as follow; The first period, the old Pra That Bang Phun and Rattanakara Chedi, are dated in the 16-17 Century A.D. These stupas seem to be associated with King Chaichedhatiraj moved from Laung Pra Bang, the previous capital to Vientien. The Art of Lanna, which had already influenced Lan Chang Art during that period, was also transmitted to the new capital. The second group, Pra That Dhep Pol, north and south stupas, dated in 18 Century A.D., was constructed under the idea of artistic integration between Lanna and Ayudhya art. These stupas seem to predate Pra That Wat Nak. The last one, Pra That Nong Sam Muen, Pra That Kong Khoa Noi, and Pra That Anon, dated in 19-21 Century A.D., also exhibits the combination of the style between Lanna, Ayudhya and Lan Chang Art. This group is the most indigenous. 2. There are 2 parts of Pra That Bang Phun exhibiting the identity of Lan Chang art viz, Kho Prom, base molding, and Bua Liam, the lotus budat the central part of the stupa. Kho Prom and Bua Liam have been developed from Pra That Bang Phun to Pra That Sri Song Ruk, Bua Liam chedi, being popular throughout the both sides of Mekong River. Consequently, before Lan Chang Style is well-known in this area, it was firstly begun in the Northeastern of Thailand. 3. The King of Ayudhya and Lan Chang ruled alternatively in the Northeastern of Thailand. Thus the art in this area shows both of their styles. Department of Art History Graduate School, Silpakorn University Academic Year 2009 Student's signature ........................................ Thesis Advisor's signature ........................................

ง กิตติกรรมประกาศ งานวิจัยเรื่อง “เจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานชาง ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของ ประเทศไทย : กรณีศึกษากลุมพระธาตุบังพวน” นี้ เปนการศึกษาเฉพาะดานประวัติศาสตรศิลปะ สําเร็จลุลวงลงไดดวยการเสนอแนะจาก ผูชวยศาสตราจารย ดร. เชษฐ ติงสัญชลี รวมท ั้ งความ เมตตากรุณาของทานที่มีตอผูวิจัย ตลอดระยะเวลาของการทําวิจัยที่ผานมา ผูวิจัยจึงขอกราบ ขอบพระคุณทานเปนอยางสูง ขอกราบขอบพระคุณ คณาจารยภาควิชาประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ทุกทาน ท ี่ประสิทธิ์ประศาสนวิชาความรูในดานตางๆ ตลอดระยะเวลาของ การศึกษา จนผูวิจัยสามารถนําความรูความเขาใจมาใชในการทําวิทยานิพนธไดสําเร็จ ขอกราบขอบพระคุณ รองศาสตราจารย ดร. ศักดิ์ชัย สายสิงห รวมท ั้ งอาจารยสมชาย ณ นครพนม ผูเช ี่ ยวชาญเฉพาะดานวิจัยและพัฒนาพิพิธภัณฑ กรมศิลปากร และผูชวย ศาสตราจารย ดร. เชษฐ ติงสัญชลี ที่ใหความอนุเคราะหเปนคณะกรรมการในการสอบ วิทยานิพนธ รวมทั้งใหคําแนะนําเพ ื่ อแกไขขอบกพรองตางๆ เพิ่มเติมเก ี่ ยวกับวิทยานิพนธฉบับนี้ ขอกราบนมัสการเจาอาวาสและพระภิกษุสามเณรทุกวัด ที่ใหความรวมมือในขั้ นตอน ของการออกสํารวจเก็บขอมูล ขอขอบคุณนางสาวอัญชลี สินธุสอน นางสาวพัชราพรรณ กะตากูล นางสาวมิ่งขวัญ ประทักษานนท นางสาววรรณวิมล จิตหาญ นางสาวศิริรักษ สุขพูล และนางสาว สาวิณี ขอนแกน คณะรวมเดินทางสํารวจไปยัง สปป. ลาว รวมไปถึงนางสาวณภัทร เชาวนวม พรอมดวยครอบครัว และนางสาวพิริยา พิทยาวัฒนชัย ที่คอยชวยเหลือในการออกสํารวจเก็บ ขอมูลแถบภาคอีสานตอนลาง ขอบคุณนางสาวพลอยไพลิน เทพพงษ ที่ฟนฝาอุปสรรคมาพรอมๆ กันจนสัมฤทธิผลทั้งคู และขอขอบคุณเจาหนาที่พนักงาน คณะโบราณคดี และบัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ทุกทาน ท ี่ คอยชวยเหลือในขั้ นตอนของการจัดทํารูปเลมวิทยานิพนธ ขอบคุณเพื่อนรวมรุนปริญญาโท สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ ทุกคน (ปการศึกษา แรกเขา 2550 และจะจบการศึกษาพรอมกันในปการศึกษา 2552 น) รวมไปถ ี้ ึงพี่ๆ นองๆ และ เพื่อนสนิทมิตรสหาย ท ี่ คอยชวยเหลือและเปนกําลังใจในการทําวิจัยเสมอมา ขอกราบขอบพระคุณ บิดา – มารดา นายโกเมน – นางสนอง ศรีวงคษา และพ ี่ ชาย นายกิตติศักดิ์ ศรีวงคษา รวมทั้งญาติพี่นองทุกคน ที่ใหกําลังใจและสนับสนุนการศึกษาของ ผูวิจัยมาโดยตลอด ขอกราบขอบพระคุณ ชางฝมือทุกทาน ที่สรางสรรคงานศิลปกรรมใหอนุชนรุนหลัง ไดศึกษา จนเกิดความภาคภูมิใจ พรอมทั้งเปนมรดกทางวัฒนธรรมของชาติสืบมา สุดทายน ี้ ขอไวอาลัยใหแด นายสุพจน ลีศิริอานนท รุนพ ี่คณะโบราณคดี ท ี่คอยให คําแนะนําและชวยเหลือนองสาวคนนี้อยูเสมอๆ หากวิทยานิพนธฉบับนี้พึงมีประโยชนตอทานท ี่ สนใจ สวนหนึ่งก็ขออุทิศใหแดพี่ชายที่แสนดีทานน ี้

ช สารบัญ หนา บทคัดยอภาษาไทย ....................................................................................................... ง บทคัดยอภาษาอังกฤษ .................................................................................................. จ กิตติกรรมประกาศ ......................................................................................................... ฉ สารบัญภาพ .................................................................................................................. ญ สารบัญแผนผัง .............................................................................................................. ด สารบัญลายเสน ............................................................................................................. ต บทที่ 1 บทนํา ........................................................................................................... 1 ความเปนมาและความสําคัญของปญหา ................................................ 1 ความมุงหมายและวัตถุประสงคของการศึกษา ..................................... 3 สมมุติฐานของการศึกษา ..................................................................... 4 ขอบเขตของการศึกษา ....................................................................... 4 ขั้นตอนการศึกษา ............................................................................... 5 ประโยชนที่คาดวาจะไดรับ .................................................................. 6 ขอตกลงเบ ื้ องตน ................................................................................ 6 2 การศึกษาท ั่วไปเกี่ยวกับศิลปะลานชาง .......................................................... 8 ประวัติศาสตรของอาณาจักรลานชางโดยสังเขป .................................. 8 ความสัมพันธระหวางอาณาจักรลานชางกับอาณาจักรสุโขทัย ..... 8 ความสัมพันธระหวางอาณาจักรลานชางกับอาณาจักรลานนา ..... 10 ความสัมพันธระหวางอาณาจักรลานชางกับอาณาจักรอยุธยา ..... 15 เจดียลานชาง : การแบงกลุมและการศึกษาที่ผานมาโดยสังเขป ........... 22 กลุมเจดียทรงระฆัง ................................................................... 24 กลุมเจดียทรงปราสาทยอด ....................................................... 32 3 ตัวอยางของเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนในศิลปะลานชาง ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย .................................................... 47 พระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ...................................................... 48 พระธาตุบังพวนกับหลักฐานทางประวัติศาสตรและโบราณคดี .... 50 การศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับพระธาตุบังพวน .............................. 53 รูปแบบศิลปะของพระธาตุบังพวน ............................................. 58 พระธาตุบังพวนกับงานบูรณะรูปแบบใหม (องคปจจุบัน) ............ 62

ซ บทที่ หนา พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ....................... 63 พระรัตนฆรเจดียกับหลักฐานทางประวัติศาสตรและโบราณคดี ... 64 การศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับพระรัตนฆรเจดีย ............................. 65 รูปแบบศิลปะของพระรัตนฆรเจดีย ............................................ 67 พระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม จังหวัดหนองคาย ............................. 71 พระธาตุวัดเทพพลประดิษฐารามกับหลักฐานทางประวัติศาสตร และโบราณคดี .......................................................................... 72 การศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับพระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม ..... 74 รูปแบบศิลปะของพระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม .................... 76 พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ ................................................. 83 พระธาตุหนองสามหม ื่ นกับหลักฐานทางประวัติศาสตร และโบราณคดี ........................................................................... 84 การศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับพระธาตุหนองสามหม ื่น ................... 86 รูปแบบศิลปะของพระธาตุหนองสามหม ื่ น .................................. 87 พระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร .................................................... 91 พระธาตุกองขาวนอยกับหลักฐานทางประวัติศาสตร และโบราณคดี ........................................................................... 92 การศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับพระธาตุกองขาวนอย ...................... 93 รูปแบบศิลปะของพระธาตุกองขาวนอย ..................................... 95 พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร ............................................................ 98 พระธาตุอานนทกับหลักฐานทางประวัติศาสตรและโบราณคดี .... 98 การศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับพระธาตุอานนท .............................. 99 รูปแบบศิลปะของพระธาตุอานนท ............................................. 100 4 บทบาทของศิลปะลานนาและศิลปะอยุธยาที่มีตอเจดียทรงปราสาทยอด กลุมพระธาตุบังพวนในศิลปะลานชาง ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ .................. 105 สวนฐานของตัวอยางเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวน ......... 106 ความสัมพันธและการสืบเนื่องทางรูปแบบศิลปะ ........................ 106 ความเปนมาของฐานบัวเขาพรหมในศิลปะลานชาง .................... 123 สวนเรือนธาตุของตัวอยางเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวน . 140 บัวเชิง – บัวรัดเกลา ................................................................. 141 จระนําซุม ................................................................................. 174

ฌ บทที่ หนา พระพุทธรูป .............................................................................. 191 สวนยอดของตัวอยางเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวน ......... 197 ชั้นหลังคาลาด .......................................................................... 197 องคระฆัง ................................................................................. 208 บัวเหล ี่ ยม ................................................................................. 219 สรุปผลการวิเคราะหองคประกอบของเจดียทรงปราสาทยอด กลุมพระธาตุบังพวน ........................................................................... 230 5 วิเคราะหสรุปและขอเสนอแนะ ....................................................................... 243 รูปแบบศิลปะกับการกําหนดอายุเจดียกลุมพระธาตุบังพวน .................. 243 เจดียกลุมพระธาตุบังพวนสัมพันธโยงใยถึงประวัติศาสตร .................... 249 ขอเสนอแนะ ....................................................................................... 253 บรรณานุกรม ... ............ ................................................................................................. 255 ประวัติผูวิจัย ............... .................................................................................................. 262

ญ สารบัญภาพ ภาพท ี่ หนา 1 พระธาตุหมากโม วัดวิชุลราช เมืองหลวงพระบาง ........................................ 24 2 พระธาตุวัดอาไพ เมืองหลวงพระบาง .......................................................... 26 3 พระธาตุวัดหม ื่ นนา เมืองหลวงพระบาง ....................................................... 26 4 พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย ..................................................................... 27 5 พระธาตุหลวง (องคเกาคราวบูรณะ) นครเวียงจันทน ................................... 27 6 พระธาตุหลวง (องคปจจุบัน) นครเวียงจันทน .............................................. 27 7 พระธาตุศรีโคตรบอง เมืองทาแขก .............................................................. 27 8 พระธาตุดํา นครเวียงจันทน ........................................................................ 29 9 ธาตุบริวารบางองค วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ............................ 29 10 พระธาตุวัดทาดหลวง เมืองหลวงพระบาง .................................................... 30 11 พระธาตุวัดอาราม เมืองหลวงพระบาง ......................................................... 30 12 พระธาตุฝุน นครเวียงจันทน ........................................................................ 31 13 พระธาตุวัดเขียวคอม จังหวัดหนองคาย ....................................................... 31 14 พระธาตุขามแกน จังหวัดขอนแกน .............................................................. 31 15 พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง ..................................................... 32 16 พระธาตุวัดสีสะหวันเทวะโลก เมืองหลวงพระบาง ........................................ 34 17 พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ................................ 34 18 พระธาตุบังพวน (องคเดิม) จังหวัดหนองคาย .............................................. 35 19 พระธาตุบังพวน (องคปจจุบัน) จังหวัดหนองคาย ........................................ 35 20 พระธาตุวัดเทพพลฯ (องคทิศใต) จังหวัดหนองคาย ..................................... 37 21 พระธาตุวัดเทพพลฯ (องคทิศเหนือ) จังหวัดหนองคาย ................................. 37 22 พระธาตุวัดนาก (ใหญ) นครเวียงจันทน ....................................................... 37 23 พระธาตุวัดหนองศรีคูน เมืองหลวงพระบาง ................................................. 39 24 พระธาตุวัดสบสิกขาราม เมืองหลวงพระบาง ................................................ 39 25 พระธาตุพนม (องคเกา) จังหวัดนครพนม .................................................... 40 26 พระธาตุเรณู จังหวัดนครพนม ..................................................................... 40 27 พระธาตุอิงฮัง แขวงสะหวันเขต ................................................................... 41 28 พระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร .................................................................. 41 29 พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ ......................................................... 44 30 พระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร ............................................................ 44

ฎ ภาพท ี่ หนา 31 พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร .................................................................... 45 32 พระธาตุสององค วัดปาไผ เมืองหลวงพระบาง ............................................. 45 33 สวนฐานของพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย (ถายหลังวันที่ 20 มิถุนายน พ.ศ. 2513) ............................................. 51 34 พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย .................................................. 58 35 พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย .................................................. 59 36 พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย .................................................. 59 37 พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย .................................................. 59 38 พระธาตุบังพวนองคปจจุบัน จังหวัดหนองคาย ............................................ 63 39 พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ............................... 68 40 พระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม องคทิศใต จังหวัดหนองคาย .................... 77 41 พระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม องคทิศเหนือ จังหวัดหนองคาย ................ 81 42 พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ ........................................................ 88 43 พระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร ............................................................ 95 44 พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร ................................................................... 101 45 สวนฐาน พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง ....................................... 106 46 สวนฐาน เจดียวัดโลกโมฬี จังหวัดเชียงใหม ................................................ 107 47 ลายชองกระจก เจดียวัดโลกโมฬี ................................................................ 107 48 สวนฐาน เจดียวัดปงสนุก เมืองเชียงแสน .................................................... 110 49 สวนฐานและบัวเชิง พระอชปาลนิโครธเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ................................................................................ 112 50 สวนฐานและบัวเชิง พระราชายตนะเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ................................................................................. 112 51 สวนฐาน พระธาตุดํา นครเวียงจันทน .......................................................... 115 52 พระธาตุวัดเชียงเหล็ก เมืองหลวงพระบาง ................................................... 115 53 ยอดองคระฆัง พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ........ 116 54 บัวเหล ี่ยมในผังแปดเหลี่ ยม พระธาตุดํา นครเวียงจันทน .............................. 116 55 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ...................................... 118 56 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุวัดหนองศรีคูณ เมืองหลวงพระบาง ..................... 119 57 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุวัดสบสิกขาราม เมืองหลวงพระบาง ..................... 119 58 เจดียประธาน วัดพระศรีสรรเพชญ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ...................... 123

ฏ ภาพท ี่ หนา 59 สวนฐาน เจดียวัดปงสนุก เมืองเชียงแสน .................................................... 131 60 สวนฐาน พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง ....................................... 132 61 ฐานบัวเขาพรหม ปราสาทจําลองสําริด พระวิหารวัดวิชุน เมืองหลวงพระบาง ............................................................................ 134 62 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุวัดหนองศรีคูณ เมืองหลวงพระบาง ..................... 134 63 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุวัดสบสิกขาราม เมืองหลวงพระบาง ..................... 134 64 ขาสิงหที่วิหารหลวง วัดพระศรีสรรเพชญ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ............ 135 65 เจดียประจํามุม พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง ............................. 136 66 พระธาตุวัดปาดอนธาตุ จังหวัดยโสธร ......................................................... 137 67 พระธาตุองคเล็กวัดมหาธาตุ จังหวัดยโสธร ................................................. 137 68 พระธาตุบางองค วัดเชียงทอง เมืองหลวงพระบาง ....................................... 137 69 พระธาตุวัดแสนสุขาราม เมืองหลวงพระบาง ............................................... 137 70 พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ....................................... 137 71 พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ................................................................. 137 72 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดโลกโมฬี จังหวัดเชียงใหม ......................................... 142 73 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดเชียงมั่น จังหวัดเชียงใหม ......................................... 142 74 สวนเรือนธาตุ พระธาตุจอมกิตติ เมืองเชียงแสน .......................................... 143 75 สวนเรือนธาตุ เจดียบรรจุอัฐิพระเจาติโลกราช วัดเจ็ดยอด จังหวัดเชียงใหม . 144 76 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดมุมเมือง เมืองเชียงแสน ............................................ 147 77 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดปูเปย (ราง) เวียงกุมกาม จังหวัดเชียงใหม ................ 148 78 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดผาขาวปาน เมืองเชียงแสน ....................................... 148 79 สวนเรือนธาตุ พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง ............................... 150 80 สวนเรือนธาตุ พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศเหนือ จังหวัดหนองคาย ............. 152 81 ซุมประตูโขง วัดชมพู จังหวัดเชียงใหม ....................................................... 155 82 ซุมประตูโขง วัดพระธาตุลําปางหลวง จังหวัดลําปาง ................................... 155 83 กูพระแกนจันทน วัดเจ็ดยอด จังหวัดเชียงใหม ............................................ 156 84 กูลาน วัดพระสิงหวรมหาวิหาร จังหวัดเชียงใหม ......................................... 157 85 เจดียวัดปนสาท (ราง) จังหวัดเชียงใหม ....................................................... 157 86 กูพระเจาลานทอง วัดพระธาตุลําปางหลวง จังหวัดลําปาง ........................... 157 87 ซุมประตูโขง วัดวิชุน เมืองหลวงพระบาง .................................................... 157 88 ซุมประตูทางเขาสิม วัดเชียงแมน เมืองหลวงพระบาง .................................. 159

ฐ ภาพท ี่ หนา 89 เจดียหมายเลข 26 วัดพระราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ............................ 159 90 สวนเรือนธาตุ – สวนยอด พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ......................... 161 91 สวนเรือนธาตุ เจดียบรรจุอัฐิพระเจาติโลกราช วัดเจ็ดยอด จังหวัดเชียงใหม . 162 92 เจดียศรีสุริโยทัย จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ................................................. 163 93 เมรุทิศ – เมรุราย วัดไชยวัฒนาราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา .................... 164 94 ซุมกลาง ดานหนาพระอุโบสถ วัดบรมพุทธาราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา .................................................................. 164 95 ซุมประตูโขง พระธาตุพนม จังหวัดนครพนม ............................................... 165 96 ซุมประตูโขง วัดเชียงทอง เมืองหลวงพระบาง ............................................. 165 97 ซุมประตูทางเขาสิม วัดเชียงทอง เมืองหลวงพระบาง .................................. 166 98 ซุมประตูโขง พระธาตุหลวง นครเวียงจันทน ............................................... 166 99 จระนําซุม พระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร ................................................. 166 100 ซุมประตู หอไตร วัดอินแปง นครเวียงจันทน ............................................... 166 101 ซุมหนาตาง หอไตร วัดอินแปง นครเวียงจันทน .......................................... 166 102 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดปาสัก เมืองเชียงแสน ............................................... 168 103 ซุมเรือนแกว ภายในคูหาถ้ําท ี่ 1 ถ้ําสุวรรณคูหา จังหวัดหนองบัวลําภู .......... 170 104 ซุมประตูทางเขาสิม วัดเชียงแมน เมืองหลวงพระบาง .................................. 170 105 สวนเรือนธาตุ พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร ............................................. 172 106 จระนําซุมซอน พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง .............................. 175 107 จระนําซุมลด เจดียวัดโลกโมฬี จังหวัดเชียงใหม .......................................... 175 108 จระนําซุมลด พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ............................................ 176 109 จระนําซุมเด ี่ ยว เรือนธาตุชั้นแรก พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศเหนือ จังหวัดหนองคาย .............................................................................. 178 110 จระนําซุม เรือนธาตุชั้นท ี่ 2 พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศเหนือ จังหวัดหนองคาย .............................................................................. 179 111 กูพระแกนจันทน วัดเจ็ดยอด จังหวัดเชียงใหม ............................................ 180 112 ซุมประตูโขง วัดวิชุน เมืองหลวงพระบาง .................................................... 180 113 สวนเรือนธาตุ – สวนยอด เจดียวัดปนสาท (ราง) จังหวัดเชียงใหม ............... 181 114 กรอบซุมดานทิศตะวันตก พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย .............................................................................. 184

ฑ ภาพท ี่ หนา 115 กรอบซุมดานทิศตะวันออก พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย .............................................................................. 184 116 กรอบซุม พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง ...................................... 184 117 กรอบซุม เจดียวัดปนสาท (ราง) จังหวัดเชียงใหม ........................................ 185 118 กรอบซุม เจดียวัดโลกโมฬี จังหวัดเชียงใหม ................................................ 185 119 กรอบซุม อชาปาลนิโครธเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย .......... 186 120 สวนยอด เจดียวัดปนสาท (ราง) จังหวัดเชียงใหม ........................................ 187 121 กรอบซุมทรงมณฑป ซุมกลางดานหนาพระอุโบสถ วัดบรมพุทธราราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา .................................................................. 187 122 กรอบซุมประตูทางเขาสิม วัดเชียงทอง เมืองหลวงพระบาง ......................... 188 123 กรอบซุมจระนํา พระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร ......................................... 188 124 พระพุทธรูปปางสมาธิ พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ............................................................................... 191 125 พระพุทธรูปปางสมาธิ พระอชาปาลนิโครธเจดีย วัดพระธาตุบังพวน ............ 191 126 พระพุทธรูปปางสมาธิ พระราชายตนะเจดีย วัดพระธาตุบังพวน ................... 192 127 พระพุทธรูปนาคปรก ปางสมาธิ ริมสระมุจลินทร วัดพระธาตุบังพวน ............ 192 128 พระพุทธรูปปางมารวิชัย พระวิหาร วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย .... 192 129 พระพุทธรูปปางเปดโลก จระนําซุมดานทิศตะวันตก พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย .............................. 194 130 พระพุทธรูปปางเปดโลก จระนําซุมดานทิศใต พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จ ังหวัดหนองคาย .............................................................. 194 131 หลวงพอพระใส ปางมารวิชัย วัดโพธิ์ชัย จังหวัดหนองคาย .......................... 195 132 พระพุทธรูปปางเปดโลก พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ........................... 196 133 พระพุทธรูปปางเปดโลก หมายเลข หพก. ll / 20 พิพิธภัณฑหอพระแกว นครเวียงจันทน ................................................................................. 196 134 พระพุทธรูปปางถวายเนตร พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ ............... 196 135 พระพุทธรูปปางเปดโลก พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร .............................. 196 136 รัตนเจดีย วัดจามเทวี จังหวัดลําพูน ............................................................ 199 137 เจดียวัดสะดือเมือง (ราง) จังหวัดเชียงใหม .................................................. 199 138 เจดียราย หมายเลข 19 วัดเจดียเจ็ดแถว เมืองศรีสัชนาลัย .......................... 199

ฒ ภาพท ี่ หนา 139 ปราสาทไพชยนต บนรอยพระพุทธบาทประดับมุก วัดพระสิงห จังหวัดเชียงใหม ................................................................................ 200 140 สวนยอด เจดียบรรจุอัฐิพระเจาติโลกราช วัดเจ็ดยอด จังหวัดเชียงใหม ......... 200 141 สวนยอด เจดียวัดโลกโมฬี จังหวัดเชียงใหม ................................................ 201 142 สวนยอด เจดียวัดเชียงมั่น จังหวัดเชียงใหม ................................................ 201 143 สวนยอด เจดียวัดปูเปย เวียงกุมกาม จังหวัดเชียงใหม ................................ 202 144 สวนยอด พระธาตุจอมกิตติ เมืองเชียงแสน ................................................. 202 145 สวนยอด เจดียวัดผาขาวปาน เมืองเชียงแสน .............................................. 202 146 สวนยอด เจดียวัดศรีชุม จังหวัดแพร ........................................................... 202 147 สวนยอด พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง ...................................... 203 148 สวนยอด พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศเหนือ จังหวัดหนองคาย .................... 205 149 สวนยอด พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน .................................................. 205 150 สวนยอด พระธาตุวัดสีสะหวันเทวะโลก เมืองหลวงพระบาง ......................... 210 151 สวนยอด พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง ...................................... 210 152 พระธาตุวัดอาไพ เมืองหลวงพระบาง .......................................................... 210 153 พระธาตุวัดหม ื่ นนา เมืองหลวงพระบาง ....................................................... 210 154 สวนยอด พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศเหนือ จังหวัดหนองคาย .................... 215 155 เจดียศรีสุริโยทัย จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ................................................. 216 156 พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ................................................................. 218 157 พระธาตุวัดหนองศรีคูน เมืองหลวงพระบาง ................................................. 218 158 สวนยอด เจดียบรรจุอัฐิพระเจาติโลกราช วัดเจ็ดยอด จังหวัดเชียงใหม ......... 220 159 สวนยอด เจดียวัดโลกโมฬี จังหวัดเชียงใหม ................................................ 221 160 สวนยอด พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง ...................................... 221 161 พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย ..................................................................... 222 162 สวนยอด พระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร ................................................... 222 163 สวนยอด พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศเหนือ จังหวัดหนองคาย .................... 224 164 พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย ..................................................................... 225 165 พระธาตุดํา นครเวียงจันทน ........................................................................ 225 166 ธาตุบริวารบางองค วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ............................ 225 167 สวนยอด พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน .................................................. 227 168 สวนยอด พระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร ................................................... 227

ณ ภาพท ี่ หนา 169 พระธาตุวัดทาดหลวง เมืองหลวงพระบาง ................................................... 229 170 พระธาตุฝุน นครเวียงจันทน ....................................................................... 229

ด สารบัญแผนผัง แผนผังที่ หนา 1 แสดงอาณาบริเวณวัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ............................. 48 2 แสดงอาณาบริเวณวัดเทพพลประดิษฐาราม จังหวัดหนองคาย ..................... 72 3 แสดงอาณาบริเวณวัดพระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ ....................... 84 4 แสดงอาณาบริเวณพระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร ............................... 92 5 แสดงอาณาบริเวณวัดมหาธาตุ จังหวัดยโสธร .............................................. 98

ต สารบัญลายเสน ลายเสนที่ หนา 1 พระธาตุบังพวน (องคเดิม) จังหวัดหนองคาย .............................................. 60 2 พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ............................... 69 3 พระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม องคทิศใต จังหวัดหนองคาย .................... 78 4 พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ ........................................................ 89 5 พระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร .......................................................... 96 6 พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร ................................................................... 102 7 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ....................... 106 8 ฐานบัวแบบ 2 ฐานซอน มีอกไกคั่น ศิลปะลานนา ........................................ 109 9 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย .......................................... 109 10 ฐานบัวแบบบัวคว ่ํ าซอนบัวหงายซอนมีอกไกคั่นตรงกลางทองไม ศิลปะลานนา................................ ....................................................... 110 11 สวนฐานและบัวเชิง พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย .. 112 12 สวนฐานและบัวเชิง พระรัตนฆรเจดีย (กอนบูรณะ) ...................................... 112 13 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ............. 116 14 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย .......................................... 116 15 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ....................... 117 16 สวนฐานและบัวเชิง พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย .. 117 17 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ ............................. 120 18 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย .......................................... 120 19 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร ................................. 122 20 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร ........................................ 122 21 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย .......................................... 123 22 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ....................... 126 23 ฐานบัวเขาพรหม กูพระเจาลานทอง จังหวัดลําปาง ...................................... 126 24 ฐานบัวเขาพรหม เจดียวัดปราสาทคุม เมืองเชียงแสน ................................. 126 25 ฐานบัวเขาพรหม เจดียวัดรอยขอ เมืองเชียงแสน ........................................ 126 26 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุจอมกิตติ เมืองเชียงแสน ..................................... 127 27 เจดียวัดธาตุเขียว เมืองเชียงแสน ................................................................ 127 28 เจดียวัดธาตุเขียว เมืองเชียงแสน ................................................................ 127 29 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย .......................................... 130

ถ ลายเสนที่ หนา 30 ฐานบัวเขาพรหม เจดียวัดปราสาทคุม เมืองเชียงแสน ................................. 130 31 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุจอมกิตติ เมืองเชียงแสน ..................................... 131 32 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ....................... 132 33 ฐานบัวเขาพรหม กูพระเจาลานทอง จังหวัดลําปาง ...................................... 133 34 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุจอมกิตติ เมืองเชียงแสน ..................................... 133 35 ฐานบัวเขาพรหม กูหนาวิหาร วัดจอมสวรรค เขตอรัญญิกเมืองเชียงแสน ..... 134 36 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย .......................................... 135 37 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ....................... 138 38 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย .......................................... 138 39 สวนเรือนธาตุ พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ............................ 141 40 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดหนองจริน จังหวัดเชียงใหม ...................................... 143 41 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดพระบาทแกวขาว จังหวัดเชียงใหม ........................... 145 42 ฐานบัวแบบ 2 ฐานซอน มีอกไกคั่น ศิลปะลานนา ........................................ 147 43 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดปาตาล (ราง) เมืองเชียงใหม ..................................... 148 44 สวนฐานและสวนเรือนธาตุ พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ............................................................................... 149 45 สวนเรือนธาตุ พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ............................ 150 46 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดพระบาทแกวขาว จังหวัดเชียงใหม ........................... 151 47 สวนฐานและบัวเชิง พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย .. 151 48 สวนเรือนธาตุ พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ................. 152 49 รูปปราสาทไพชยนตบนผา (พระบฏ) กรุเจดียวัดดอกเงิน จังหวัดเชียงใหม .. 156 50 สวนเรือนธาตุ พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดยโสธร .................................. 162 51 สวนเรือนธาตุ พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ................. 163 52 สวนเรือนธาตุ พระธาตุสองพี่นอง (องคทิศใต) เวียงเชียงแสนนอย ............... 168 53 สวนเรือนธาตุ พระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร ...................................... 171 54 สวนเรือนธาตุ พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดยโสธร .................................. 171 55 จระนําซุมลด พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ............................. 176 56 จระนําซุมเด ี่ ยว พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ....... 177 57 จระนําซุมเด ี่ ยว เรือนธาตุชั้นแรก พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ............................................................................... 178

ท ลายเสนที่ หนา 58 จระนําซุม เรือนธาตุชั้นท ี่ 2 พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ................................................................................ 179 59 จระนําซุม พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ ........................................ 181 60 จระนําซุม พระธาตุกองขางนอย จังหวัดยโสธร ............................................ 182 61 จระนําซุม พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร ................................................... 182 62 กรอบซุมทางทิศตะวันออก พระรัตนฆรเจดีย (กอนทําการบูรณะ) ................ 184 63 กรอบซุม พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ ......................................... 187 64 กรอบซุม พระธาตุกองขางนอย จังหวัดยโสธร ............................................. 189 65 กรอบซุม พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร .................................................... 189 66 จารึกตอนวาตมิคคชาดก วัดศรีชุม จังหวัดสุโขทัย ....................................... 199 67 สวนยอด พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ................ 203 68 สวนยอด พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ................................... 205 69 สวนยอด พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ........................ 205 70 สวนยอด พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ .......................................... 207 71 สวนยอด พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ........................ 207 72 สวนยอด พระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร ............................................. 207 73 สวนยอด พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร ..................................................... 207 74 สวนยอด พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ................ 211 75 สวนยอด พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ................................... 211 76 พระธาตุบังพวน (องคเดิม) จังหวัดหนองคาย .............................................. 213 77 พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ............................... 213 78 สวนยอด พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ........................ 215 79 เจดียวัดหมื่นตูม จังหวัดเชียงใหม ............................................................... 216 80 สวนยอด พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ................................... 220 81 สวนยอด พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ .......................................... 223 82 สวนยอด พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ........................ 224 83 สวนยอด พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ................................... 225 84 สวนยอด พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ .......................................... 227 85 สวนยอด พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ........................ 227 86 สวนยอด พระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร ............................................. 228 87 สวนยอด พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร ..................................................... 228

1 บทที่ 1 บทนํา 1. ความเปนมาและความสําคัญของปญหา (Statement and significance of the problem) พื้นที่บริเวณภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ครั้งหนึ่งคงเคยเปนสวน หนึ่งของอาณาจักรลานชาง และเปนชายแดนระหวางอาณาจักรลานชางกับอาณาจักรลานนา และอาณาจักรอยุธยา ดังที่มีตํานานปรัมปราคติกลาวถึงปฐมกษัตริย คือ ขุนลอ ตั้งเมืองเชียง ทองขึ้นเปนราชธานีในป พ.ศ. 1300 1 จากน ั้ นมีการสืบเชื้อสายลงมาจนถึงชวงที่ถือวาเปนยุค ประวัติศาสตรอยางแทจริงในรัชสมัยพระเจาฟางุม (พ.ศ. 1846-1915) โดยพระองคทรงรวบรวม บานเมืองเพ ื่ อสรางอาณาจักรใหม แลวข ึ้ นครองราชยในป พ.ศ. 1896 ณ นครเชียงทอง2 หลังจากน ั้ นพระเจาฟางุมทรงนําเอาพุทธศาสนาเขามาเผยแพรในอาณาจักรลาน ชาง พรอมทั้งไดขยายอาณาเขตออกไปอยางกวางขวาง 3 ซึ่งครอบคลุมพื้นที่ทางภาคอีสาน ตอนบนของประเทศไทยในปจจุบัน และอาณาจักรลานชางก็นาจะปกครองดินแดนนี้เรื่อยมาจน กระท ั้งตกเปนประเทศราชของสยาม เพราะจากหลักฐานทางดานศิลปกรรมที่พบในพื้นที่แหงนี้ ไดแสดงใหเห็นถึงเอกลักษณของศิลปะลานชางอยางมาก โดยเฉพาะเจดียทรงบัวเหล ี่ ยม และ เจดียทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยม ทั้งนี้เจดียทรงบัวเหล ี่ยมปรากฏหลักฐานแนชัดแลววา เกิดขึ้นในศิลปะลานชางอยาง ชาราวตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ดังที่พบจารึกของพระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย มีใจความวา สราง ขึ้นในป พ.ศ. 2103 แลวเสร็จในป พ.ศ. 2106 เพื่ อเจริญสัมพันธไมตรีระหวางกรุงศรีสัตนาคน หุตสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราชกับกรุงศรีอยุธยาสมัยสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ 4 สวนอายุสมัย การสรางของกลุมเจดียทรงปราสาทยอดกลับกลาวถึงในเอกสารชั้ นรองเทานั้น และยังคงเปน ประเด็นปญหาถกเถียงกันอยางไมมีขอยุติ การศึกษาครั้งนี้จึงเห็นควรศึกษาความเปนมาของเจดียทรงปราสาทยอด โดยเนน เฉพาะกลุมเจดียที่มีรูปแบบอยางพระธาตุบังพวน อันเปนเจดียที่มีลักษณะแตกตางออกไปจาก 1 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว , แปลโดย ทองสืบ ศุภมารค (กรุงเทพฯ : องคการคาคุรุสภา, 2528), 36. 2 เรื่องเดียวกัน, 45. 3 เรื่องเดียวกัน, 57-60. 4 กรมศิลปากร หอสมุดแหงชาติ, จารึกในประเทศไทย เลม 5 : อักษรขอม อักษรธรรม และ อักษรไทย พุทธศตวรรษท ี่ 19-24 (กรุงเทพฯ : หอสมุดแหงชาติ กรมศิลปากร, 2529), 289-298.

2 กลุมพระธาตุพนม เพราะมีฐานบัวมารองรับเรือนธาตุอยางเดนชัด ซึ่งนาจะสัมพันธกับศิลปะ อื่นๆ โดยเฉพาะศิลปะลานนาและศิลปะอยุธยา ตัวอยางเจดียที่ทําการศึกษาในครั้งนี้ ไดแก พระธาตุบังพวนองคเดิม พระธาตุวัด เทพพลประดิษฐาราม ทั้งองคทิศใตและองคทิศเหนือ จังหวัดหนองคาย พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ พระธาตุกองขาวนอยและพระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร พรอมทั้งอนุโลมให พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย อยูในกลุมนี้ดวย เพ ื่ อศึกษาเชื่อมโยงถึง พัฒนาการทางดานรูปแบบศิลปะของเจดียในกลุมนี้ ซึ่งตอไปจะเรียกรวมกันในนาม “เจดียทรง ปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวน” อน ึ่ งพระธาตุบังพวนที่เชื่อกันมาวาเกาแกที่สุดในกลุม ก็ยังคงหาขอสรุปไมไดแนชัด วาเปนงานสรางในสมัยใด แตลักษณะโดยรวมนั้นเห็นสัมพันธกับเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะ ลานนา อีกทั้งภายในบริเวณวัดพระธาตุบังพวนเองก็ปรากฏเจดียอิทธิพลศิลปะลานนา คือ พระรัตนฆรเจดีย ทําใหนักวิชาการบางทานสันนิษฐานวารูปแบบเดิมของพระธาตุบังพวน (เจดีย องคกอนท ี่ กรมศิลปากรจะทําการบูรณะในปจจุบัน) อาจมีลักษณะคลายกับเจดียแบบลานนาอยู ในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช (พ.ศ. 2093-2115) หรือไมพระเจาไชยเชษฐาธิราชก็นาจะบูรณะ พระธาตุบังพวนตามลักษณะเดิมที่เชื่อกันมาวาสรางข ึ้นในสมัยพระเจาโพธิสารราช (พ.ศ. 2063- 2093)5 อยางไรก็ดี เจดียทรงปราสาทยอดวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง สาธารณรัฐ ประชาธิปไตยประชาชนลาว (สปป. ลาว) มีจารึกกลาวถึงพระราชอัยกามหาเทวเจาสรางข ึ้นในป พ.ศ. 2091 6 ซึ่งตรงกับสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช ก็ปรากฏลักษณะคลายศิลปะลานนาอยู อยางมาก จึงทําใหเกิดขอกังขาวาเจดียทรงปราสาทยอดในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราชมี รูปแบบอยางไร ฉะนั้ น จึงเห็นจําเปนจะตองศึกษาเจดียอิทธิพลศิลปะลานนาในแถบภาค ตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย และสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาวควบคูกันไป ดวย เมื่อพิจารณาประกอบกับหลักฐานทางดานประวัติศาสตรที่พระเจาไชยเชษฐาธิราช ทรงมีความสัมพันธทั้งกับอาณาจักรลานนาและอาณาจักรอยุธยา รวมกับหลักฐานทางดาน ศิลปกรรมอื่ นๆ สงผลใหไดขอสันนิษฐานในเบื้องตนวา เจดียทรงปราสาทยอดในสมัยพระเจา ไชยเชษฐาธิราช อาจประกอบขึ้ นมาจากการผสมผสานเอาลักษณะเดนของศิลปกรรมในศิลปะ 5 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภ าคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ” (วิทยานิพนธปริญญา ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัย ศิลปากร, 2533), 80. 6 กรรณิการ วิมลเกษม, “จารึกวัดธาตุเมืองหลวงพระบาง, ” ใน 80 ป ศาสตราจารย ดร. ประเสริฐ ณ นคร รวมบทความทางวิชาการดานจารึกและเอกสารโบราณ (กรุงเทพฯ : คณะกรรมการจัดงาน 80 ป ศาสตราจารย ดร. ประเสริฐ ณ นคร, 2542), 63-66.

3 ลานนาและศิลปะอยุธยา ผนวกเขากับศิลปะลานชางเอง แลวนํามาปรับเปลี่ยนและดัดแปลงจน กลายเปนรูปแบบแปลกใหมเฉพาะของพระธาตุองคนั้นๆ พรอมทั้งเปนแรงบันดาลใจใหกับงาน ชางของอาณาจักรลานชางในยุคสมัยตอมาดวยก็เปนได จากประเด็นปญหาที่กลาวมาในขางตน แสดงใหเห็นวาเจดียทรงปราสาทยอดกลุม พระธาตุบังพวน ศิลปะลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ยังไมมีความ กระจางชัดในเรื่องของรูปแบบศิลปะและการกําหนดอายุ ตลอดจนประเด็นการเชื่อมโยง ความสัมพันธระหวางศิลปะลานชางกับศิลปะลานนาและศิลปะอยุธยา จึงเห็นเปนสวนสําคัญที่ ควรไดรับการตรวจสอบบนขอสมมุติฐานที่วา พัฒนาการทางดานรูปแบบศิลปะของเจดียทรง ปราสาทยอดอยางพระธาตุบังพวนน ี้ นาจะสัมพันธกับเจดียทรงปราสาทยอดใน สาธารณรัฐ ประชาธิปไตยประชาชน ลาว ซึ่งอาจจะไดรับแรงบันดาลใจมาจากศิลปะภายนอก โดยเฉพาะ ศิลปะลานนาและศิลปะอยุธยา แลวปรับปรุงเปลี่ยนแปลงรูปแบบจนกลายเปนเอกลักษณเฉพาะ ของเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานชางอยางแทจริง รวมทั้งอาจนํามาซ ึ่ งการคล ี่คลายประเด็นปญหาที่วา บัวเหล ี่ ยมเกิดขึ้นแหงแรกใน อาณาจักรลานชางฝงประเทศไทยกอนหรือฝ ง สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชน ลาว และอาจ ปรากฏขึ้นในเจดียทรงปราสาทยอดกอนหรือพรอมกันกับเจดียทรงบัวเหล ี่ยมไดหรือไม ตลอดจนครั้งหนึ่งพุทธศาสนาคงเจริญรุงเรืองอยางมากในดินแดนลานชาง แถบภาคอีสาน ตอนบนของประเทศไทย ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 23 แทจริงอยางไร ฉะนั้น ในการศึกษาครั้งนี้จึงเห็นจําเปนจะตองวิเคราะหรูปแบบเจดียทรงปราสาท ยอดกลุมพระธาตุบังพวน ศิลปะลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย โดย เปรียบเทียบกับเจดียทรงปราสาทยอดแบบศิลปะลานชางในสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชน ลาว และศิลปะภายนอกโดยเฉพาะศิลปะลานนาและศิลปะอยุธยา ตลอดจนศิลปวัตถุอื่นๆ ที่เห็น เกี่ยวของกับการกําหนดอายุสมัย การจัดกลุมรูปแบบ ที่ มาและแหลงบันดาลใจทางดานศิลปะ อีก ทั้งวิเคราะหรวมกับหลักฐานทางดานประวัติศาสตร อาทิ จารึก ตํานาน และพงศาวดาร ทั้งนี้เพื่อใหเกิดความกระจางชัดทางดานพัฒนาการของเจดียทรงปราสาทยอดแบบ ศิลปะลานชาง ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทยมากยิ่งขึ้น และนาจะทําใหภาพ ลักษณทางประวัติศาสตรสังคมของอาณาจักรลานชางบางประการเดนชัดขึ้นดวย โดยเฉพาะ ความสัมพันธระหวางอาณาจักรลานชางกับอาณาจักรลานนาและอาณาจักรอยุธยา อันจะเปน ประโยชนตอการศึกษาคนควาเก ี่ ยวกับ งานสถาปตยกรรมแถบภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ของ ประเทศไทย (ศิลปะลานชาง) สืบตอไป 2. ความมุงหมายและวัตถุประสงคของการศึกษา (Goal and objective) 2.1 ศึกษารูปแบบศิลปกรรม และตรวจสอบการกําหนดอายุของเจดียทรงปราสาท ยอดกลุมพระธาตุบังพวน ศิลปะลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย โดย

4 ศึกษาเปรียบเทียบกับงานสถาปตยกรรมทั้งในศิลปะลานชาง และอิทธิพลจากศิลปะลานนาและ ศิลปะอยุธยา เทาที่หลักฐานจะอํานวย 2.2 ศึกษาเพ ื่ อคล ี่คลายประเด็นปญหาเก ี่ ยวกับความสัมพันธระหวางเจดียทรง ปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวน ศิลปะลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย กับสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว 2.3 ศึกษาบริบททางสังคมจากแหลงที่ตั้งของเจดียทรงปราสาทยอด แบบศิลปะลาน ชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย โดยเฉพาะกลุมพระธาตุบังพวน เพ ื่ อวิเคราะห ถึงความสัมพันธทางดานประวัติศาสตรสังคม ศาสนา และวัฒนธรรมอ ื่ นๆ ของอาณาจักรลาน ชางในชวงระยะเวลาน ั้ นๆ 3. สมมุติฐานของการศึกษา (Hypothesis to be tested) 3.1 พัฒนาการทางดานรูปแบบศิลปะของเจดียทรงปราสาทยอด กลุมพระธาตุบัง พวน ศิลปะลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย นาจะสัมพันธกับเจดียทรง ปราสาทยอดของศิลปะลานชางในสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว โดยอาจจะไดรับ แรง บันดาลใจ มาจากศิลปะลานนา และศิลปะอยุธยา เปนสําคัญ และปรับปรุงเปลี่ยนแปลงจน กลายเปนรูปแบบเฉพาะของเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานชางเอง 3.2 สวนบัวเหล ี่ยมในศิลปะลานชาง คงปรากฏขึ้นในเจดียทรงปราสาทยอดกอน หรือเกิดขึ้นมาพรอมๆ กันกับเจดียทรงบัวเหล ี่ยม และอาจเปนไปไดวาชางลานชางคิดสรางสรรค บัวเหล ี่ ยมข ึ้นในฝงประเทศไทยกอนที่จะแพรไปในสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว 3.3 เจดียทรงปราสาทยอด แบบศิลปะลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของ ประเทศไทย นาจะเปนหลักฐานสําคัญที่แสดงใหเห็นถึงแนวความคิดของสังคมชาวพุทธใน อาณาจักรลานชาง รวมทั้งบทบาททางดานศาสนาและการเมืองระหวางอาณาจักรลานชางกับ อาณาจักรลานนาและอาณาจักรอยุธยา ซึ่ง ครั้งหนึ่งดินแดน แถบน ี้คง เคยเปนยุครุงเรืองของ อาณาจักรลานชางราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 23 4. ขอบเขตของการศึกษา (Scope or delimitation of the study) 4.1 ศึกษาความสัมพันธระหวาง ศิลปะลานชาง กับศิลปะ ลานนา และศิลปะอยุธยา ผานมุมมองทางดานรูปแบบศิลปะของเจดียทรงปราสาทยอด กลุมพระธาตุบังพวน ในศิลปะ ลาน ชางท ี่ปรากฏแถบภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ตัวอยางเชน พระธาตุบังพวนองค เดิม พระธาตุวัดเทพพล ประดิษฐาราม ทั้งองคทิศเหนือและองคทิศใต (จังหวัดหนองคาย) พระธาตุหนองสามหม ื่น (จังหวัดชัยภูมิ) พระธาตุกองขาวนอย และพระธาตุอานนท (จังหวัด ยโสธร) พรอมทั้งอนุโลมใหพระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน (จังหวัดหนองคาย) อยูในกลุม

5 นี้ดวย ซึ่งมีรูปแบบเห็นตางไปจากเจดียกลุมพระธาตุพนม อนึ่งจําเปนตองศึกษางานศิลปกรรม อื่นๆ ท ี่พบในเจดียทรงปราสาทยอดกลุมนี้ เปนตนวา พระพุทธรูปและงานประดับตางๆ 4.2 ศึกษาท ี่ มาของรูปแบบเจดียทรงปราสาทยอด กลุมพระธาตุบังพวน ศิลปะลาน ชางท ี่ปรากฏในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย โดยเปรียบเทียบกับเจดียทรง ปราสาทยอดของศิลปะลานชางในสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว และจากศิลปะอื่นๆ ท ี่ เห็นวานาจะมีความสัมพันธกัน โดยเฉพาะศิลปะลานนา และศิลปะอยุธยา ทั้งนี้ทั้งนั้นไมสามารถ ศึกษาไดจากแผนผัง เพราะพระธาตุในศิลปะลานชางกลุมที่ศึกษาครั้งนี้ไมมีหลักเกณฑของ ตําแหนงที่ตั้งอยางชัดเจน และสวนใหญถูกทิ้งรางกอนจะเขาทําการบูรณะ พรอมกับสรางวัดใหม ฉะนั้นจึงเนนศึกษารูปแบบศิลปะของเจดียเปนสําคัญ 4.3 ศึกษาเชื่อมโยงรูปแบบศิลปกรรม อันเกี่ยวของกับเจดียทรงปราสาทยอด กลุม พระธาตุบังพวน ศิลปะลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย รวมกับหลักฐาน ทางดานโบราณคดี จารึก และเอกสารทางประวัติศา สตรอื่นๆ เพ ื่ อวิเคราะหถึงสภาพสังคม ภายในอาณาจักรลานชาง และความสัมพันธระหวางอาณาจักรลานชางกับอาณาจักรลานนา และ อาณาจักรอยุธยา 5. ขั้นตอนการศึกษา (Process of the study) 5.1 ศึกษาคนควาขอมูลที่เห็นเกี่ยวของกับงานวิจัย ทั้งในเอกสารชั้ นตน ไดแก จารึก พงศาวดาร ตํานาน และเอกสารชั้นรอง คือ บทความในวารสารและสิ่งพิมพตางๆ อัน ประกอบดวยประวัติการบูรณะวัดและเจดีย รวมไปถึงแนวคิดที่เปนประโยชนตอการศึกษา และ ภาพถายเกา 5.2 สํารวจเก็บขอมูลภาคสนามและถายภาพจากโบราณสถานที่เกี่ยวของกับ การศึกษา อาทิ พระธาตุบังพวน พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน พระธาตุวัดเทพพล ประดิษฐาราม (จังหวัดหนองคาย) พระธาตุหนองสามหม ื่น (จังหวัดชัยภูมิ) พระธาตุกองขาว นอย พระธาตุอานนท (จังหวัดยโสธร) และโบราณสถานอื่ นๆ รวมทั้งทําโครงรางแบบและ ลายเสน 5.3 ดําเนินการวิจัย โดยจัดระเบียบขอมูลทั้งทางดานเอกสารและรูปถายพรอมกับ ภาพลายเสนตางๆ จากน ั้ นทบทวนแนวความคิดหรือขอเสนอแนะของนักวิชาการที่ผานมา แลว วิเคราะหรวมกับหลักฐานตางๆ ในประเด็นที่เกี่ยวของกับที่มาของรูปแบบเจดียทรงปราสาทยอด กลุมพระธาตุบังพวน ศิลปะลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย และสังเคราะห ขอมูลทั้งหมดเขาไวดวยกัน เพ ื่ อตรวจสอบขอสมมุติฐาน อันจะนําไปสูความเขาใจพรอมทั้ง คลี่คลายขอกังขาเกี่ยวกับรูปแบบศิลปะและความสัมพันธภายในศิลปะลานชาง ตลอดจน ความสัมพันธระหวางศิลปะลานชางกับแรงบันดาลใจจากศิลปะภายนอก

6 5.4 สรุปและเสนอผลการศึกษาภายใตระเบียบวิธีวิจัยทางประวัติศาสตรศิลปะ โดย การเรียบเรียงพรอมภาพประกอบ แลวจัดพิมพเปนรูปเลม 6. ประโยชนที่คาดวาจะไดรับ 6.1 สามารถสรางความรูความเขาใจและคลี่คลายประเด็นปญหาเก ี่ ยวกับรูปแบบ เจดียทรงปราสาทยอดของศิลปะลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย โดยเฉพาะ เจดียกลุมพระธาตุบังพวน ใหเกิดความกระจางชัดมากยิ่งขึ้น 6.2 ทําใหภาพลักษณทางประวัติศาสตรสังคม ของอาณาจักรลานชางบางประการ เดนชัดขึ้น โดยเฉพาะความสัมพันธระหวางอาณาจักรลานชางกับอาณาจักรลานนาและอาณาจักร อยุธยา ผานมุมมองของงานชางภายใตวัฒนธรรมพุทธศาสนา 6.3 การใชขอมูลและหลักฐาน ตลอดจนแนวความคิดและขอเสนอแนะจากงานวิจัย นี้ นาจะเปนแนวทางหน ึ่ง ในการขยายขอบเขตความรูความเขาใจเกี่ ยวกับงานสถาปตยกรรม แถบภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย (ศิลปะลานชาง) อันจะนํามาซ ึ่ งการศึกษาวิจัยใน ประเด็นปญหาที่เกี่ยวของสืบตอไปในอนาคต 7. ขอตกลงเบื้องตน 7.1 การศึกษาหาขอมูลทางดานประวัติศาสตรเนนเฉพาะ เหตุการณที่คาดวานาจะ เกี่ยวของกับเจดียทรงปราสาทยอด กลุมพระธาตุบังพวน ศิลปะลานชางในภาคตะวันออกเฉียง เหนือของประเทศไทยเปนสําคัญ โดยเฉพาะชวงที่มีการติดตอสัมพันธระหวางอาณาจักรลาน ชางกับอาณาจักรลานนาและอาณาจักรอยุธยา ซึ่งเปนระยะเวลากอนท ี่ อาณาจักรลานชางจะ แบงแยกออกเปน 3 นครรัฐ สวนปญหาทางดานเอกสารประวัติศาสตรลานชางตางๆ ที่มีชวงระยะเวลาการ ขึ้นครองราชยของกษัตริยไมชัดเจนนี้ เพื่อไมใหเกิดความสับสน ในการศึกษาครั้งนี้จึงเลือกใช ขอมูลจากหนังสือเร ื่อง “ลําดับกษัตริยลาว ” ของ สุรศักดิ์ ศรีสําอาง เพราะเห็นวาเปนขอมูลที่ นาเช ื่ อถือ ซึ่งผานการศึกษาตรวจสอบใหมลาสุดแลว กลาวคือ พระเจาฟางุม พ.ศ. 1896-1936 พระเจาสามแสนไท พ.ศ. 1936-1959 พระเจาลานคําแดง พ.ศ. 1959-1971 พระมหาเทวีอามพัน พ.ศ. 1971-1992 พระเจาไชยจักรพรรดิแผนแผว พ.ศ. 1992-2023 พระเจาสุวรรณบัลลังก พ.ศ. 2023-2029 พระเจาหลาแสนไท พ.ศ. 2029-2039 พระเจาชมพู พ.ศ. 2039-2044

7 พระเจาวิชุลราช พ.ศ. 2044-2063 พระเจาโพธิสารราช พ.ศ. 2063-2090 พระเจาไชยเชษฐาธิราช พ.ศ. 2091-2114 พระเจาสุมังคละโพธิสัตว ครั้งที่ 1 พ.ศ. 2115-2119 พระมหาอุปราช พ.ศ. 2119-2123 พระเจาสุมังคละโพธิสัตว ครั้งที่ 2 พ.ศ. 2122-2125 พระเจานครนอย พ.ศ. 2125-2126 พระเจาวรรัตนธรรมประโชติ พ.ศ. 2127-2141 พระเจาวรวงษามหาธรรมิกราช พ.ศ. 2141-2167 พระอุปยุวราช พ.ศ. 2167-2168 พระเจาบัณฑิตโพธิสารราช พ.ศ. 2168-2170 พระเจามหาพรหมเทโวโพธิสัตว พ.ศ. 2170-2180 พระเจาตอนคํา พ.ศ. 2180-2181 พระเจาสุริยวงศาธรรมิกราช พ.ศ. 2181-2238 พระเจาเมืองจัน – พระเจาองคหลอ พ.ศ. 2238 พระเจานันทราช พ.ศ. 2238-2241 7.2 คําวา “พระธาตุ ” (ภาษาไทย-อีสาน) “ทาด ” (ภาษาลาว) มีความหมาย เชนเดียวกับ “สถูป ” และ “เจดีย ” สวนคําวา “ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ” มีความหมาย เชนเดียวกับ “ภาคอีสาน” ของประเทศไทย รวมทั้งการใชอักษรยอ “สปป. ลาว” เพื่ อเรียกแทน “สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว ” และคําวา “ลาว ” ในที่นี้หมายรวมถึงกลุมชนและ ประเทศลาว สวนความหมายของ “ลานชาง” คือ ช ื่ อของอาณาจักรหนึ่งที่ครั้งอดีตเคยมีขอบเขต ครอบคลุมดินแดนแถบภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย และ สาธารณรัฐประชาธิปไตย ประชาชนลาวในปจจุบัน รวมไปถึงกลุมชนในอดีตที่อาศัยอยูในอาณาบริเวณนี้ดวย “ฐานบัวเขาพรหม” หมายถึง ฐานที่มีลูกแกวหรือขาสิงหเปนเขาพรหมประดับ อยูในตําแหนงใตบัวคว ่ํ าหรือฐานบัว สวนคําวา “บัวเหลี่ยม ” ใชเรียกองคประกอบเจดียที่มี ลักษณะสวนฐานปลอง สวนกลางโคงเวาชะลูดข ึ้นไปเปนคอใหกับสวนบนท ี่บานออก (คลายกับ ดอกบัวตูมแตสวนปลายบานออก) และศัพทคําวา “เจดียทรงบัวเหลี่ยม ” คือ เจดียประเภท เดียวกันกับเจดียทรงระฆัง เพียงแตมีการประดับบัวเหล ี่ ยมแทนตําแหนงขององคระฆัง 7.3 ภาพลายเสนในวิทยานิพนธฉบับนี้ไมไดวัดตามมาตราสวนที่แทจริง เปนเพียง การเขียนใหเห็นโครงสรางทางสถาปตยกรรมที่ชัดเจนขึ้นเทาน ั้ น จึงอาจมีสัดสวนที่ผิดเพ ี้ยนไป จากเจดียองคจริงบาง

8 บทที่ 2 การศึกษาทั่วไปเกี่ยวกับศิลปะลานชาง 1. ประวัติศาสตรของอาณาจักรลานชางโดยสังเขป เมื่อวัฒนธรรมทวารวดีและวัฒนธรรมขอมคอยๆ เส ื่อมลงไปในราวพุทธศตวรรษที่ 18 สงผลใหกลุมชนในแถบสองฝ งลุมแมน้ําโขง แยกตัวเปนอิสระและสถาปนาอาณาจักรใหมขึ้น ซึ่งเปนที่รูจักกันในนามของ “อาณาจักรลานชาง ” พรอมๆ กับดินแดนใกลเคียง โดยเริ่ มจาก อาณาจักรสุโขทัย (ราว พ.ศ. 1800) อาณาจักรลานนา (พ.ศ. 1839) และอาณาจักรอยุธยา (พ.ศ. 1893) ดังที่ปรากฏความสัมพันธระหวางอาณาจักรอยูในชวงระยะเวลากอนท ี่ อาณาจักรลานชาง จะแบงแยกออกเปน 3 นครรัฐ กลาวคือ 1.1 ความสัมพันธระหวางอาณาจักรลานชางกับอาณาจักรสุโขทัย ภายหลังจากอาณาจักรขอมเริ่มเส ื่ อมอํานาจลง ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 18 อาณาจักรสุโขทัยที่เคยเปนเมืองข ึ้ นของขอมก็แข็งแกรงขึ้น และแบงแยกเปนอิสระโดยอํานาจ ของพอขุนผาเมืองและพอขุนบางกลางหาว แลวเจริญรุงเรืองขึ้นอยางมากในสมัยของพอขุน รามคําแหงมหาราช ครั้น พ.ศ.1825 7 พอขุนรามคําแหงมหาราช ไดแผขยายอาณาเขตออกไปอยาง กวางขวาง ค รอบคลุมดินแดนขอมไดหลายเมือง ดังปรากฏหลักฐานในศิลาจารึกพอขุน รามคําแหงหลักที่ 1 วา “...เบื้ องตะวันออกลอดสระหลวง สองแควลุมบาจาย สคาเทาฝ งของ ถึง เวียงจันท เวียงคําเปนที่แลว... ” 8 แสดงวาดินแดนแถบภาคตะวันออกเฉียงเหนือตอนบนของ ประเทศไทย เรื่อยไปจนถึงเมืองเวียงจันทนของสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาวใน ปจจุบัน ครั้งหนึ่งเคยอยูภายใตการปกครองของพอขุนรามคําแหงมหาราชแหงอาณาจักรสุโขทัย ซึ่งมีอาณาเขตติดตอกับอาณาจักรลานชาง ในจารึกยังกลาวถึงความสัมพันธฉันมิตรไมตรีของกลุมชนท ั้ งสองอาณาจักร โดยเฉพาะทางดานพุทธศาสนา ตามที่กรุงสุโขทัยมีการ ขุดพระธาตุขึ้นบูชาและกอเจดียเหนือที่ เมืองศรีสัชนาลัยวา “…ท ั้งมากาว ลาวและไทย เมืองใตหลาฟา ไทยชาวอูชาวของมาออก... ” 9 7 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 40. แตใน มหาสิลา วีระวงส, ประวัติศาสตรลาว, แปลโดย สมหมาย เปรมจิตต (เชียงใหม : สถาบันวิจัยสังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม, 2535), 33. ไดระบุไววาสมัยพอ ขุนรามคําแหงในป ค.ศ. 1284 หรือ พ.ศ. 1827. 8 กรมศิลปากร, ประชุมศิลาจารึกภาคท1 จาร ี่ ึกกรุงสุโขทัย(พระนคร : โรงพิมพคุรุสภา, 2515), 10. 9 เรื่องเดียวกัน, 10.

9 ซึ่งหมายถึงมีชาวลาว จากลําน้ําอูและลําน้ํา ของเมืองหลวงพระบางมาสักการบูชา พระธาตุใน อาณาจักรสุโขทัย ทั้งนี้จะเกี่ยวของกับการเผยแพรพุทธศาสนาจากอาณาจักรสุโขทัยไปยัง อาณาจักรลานชางหรือไมนั้น เห็นควรเปนประเด็นศึกษาในโอกาสตอไป ครั้นสมัยพระมหาธรรมราชาท ี่ 1 (พระยาลือไท - ลิไท ราว พ.ศ. 1890-191610) ความสัมพันธระหวางอาณาจักรสุโขทัยกับอาณาจักรลานชาง นาจะเปลี่ยนแปลงไปเปนแบบคู ศัตรู ดังที่ในป พ.ศ. 1898 พระเจาฟางุม (พระเจาฟางุม พ.ศ. 1896-1936) ทรงยกทับมาตีเอา เมืองเวียงจันทน แลวขามแมน้ําโขงมายึดเมืองซายหรือเมืองดานซาย (เขตจังหวัดเลย) เมือง แกนทาว และเมืองนครไทย (เขตจังหวัดเพชรบูรณ) ไดสําเร็จ 11 ซึ่งเดิมเปนพื้นท ี่ภายใตการ ปกครองของอาณาจักรสุโขทัย จากเหตุการณนี้สามารถบงชี้ไดหรือไมวาอาณาจักรสุโขทัยในชวงสมัยพระมหา ธรรมราชาท ี่ 1 นี้ นาจะมีอํานาจลดนอยลงไปจากสมัยพอขุนรามคําแหงมหาราชเปนอยางมาก จึงถูกขาศึกแยงชิงเอาดินแดนแถบเมืองเวียงจันทน เมืองดานซาย (เขตจังหวัดเลย) เรื่ อยมา จนถึงเมืองนครไทย (เขตจังหวัดเพชรบูรณ) ไปได ซ ึ่งคงรวมไปถึงกลุมชนที่อาศัยอยูในอาณา บริเวณนี้ดวย ฉะนั้น จารึกเขาสุมนกูฏที่ ประเสริฐ ณ นคร สันนิษฐานวาจารึกขึ้นในราว พ.ศ. 1912 ระบุถึงอาณาเขตในการติดตอสัมพันธระหวางอาณาจักรสุโขทัยกับอาณาจักรลานชางวา “…ดานตะวันออก ...เถิงของทาวพญาฟางอม... ” 12 ก็นาจะเปนระยะเวลาท ี่ อาณาจักรสุโขทัยมี พื้นที่ในการปกครองลดนอยลงไปแลว นอกจากนี้ หลังจากรัชสมัยพระมหาธรรมราชาท ี่ 1 การศึกษาในเบื้ องตนไม ปรากฏเอกสารทางประวัติศาสตรเกี่ยวกับความสัมพันธระหวางอาณาจักรลานชางกับอาณาจักร สุโขทัยอีกเลย จึงทําใหมีนักวิชาการบางกลุมสันนิษฐานเอาไววา ในชวงปลายสมัยพระเจาฟางุม ที่ถูกเนรเทศหนีมาอยูเมืองนาน ซึ่งกําลังมีปญหากับทางอาณาจักรอยุธยา นาจะบงชี้ไดวาเขต แดนของอาณาจักรสุโขทัยคงถูกยึดใหขึ้นกับอาณาจักรอยุธยาในคราวนี้ดวย13 อันเปนการสิ้นสุด ของอาณาจักรสุโขทัย ทั้งนี้เห็นวาเปนประเด็นปญหาที่นาสนใจในการศึกษาคนควาทางดาน ประวัติศาสตรตอไป 10 ประเสริฐ ณ นคร, ประวัติศาสตรสุโขทัยจากจารึก (นครปฐม : ม.ป.ท., 2534), 34. 11 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 48-53. 12 กรมศิลปากร, ประชุมศิลาจารึกภาคท ี่ 1 จารึกกรุงสุโขทัย, 118. 13 จิรศักดิ์ เดชวงคญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษา ศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง (เชียงใหม : โรงพิมพนพบุรี, 2544), 3.

10 1.2 ความสัมพันธระหวางอาณาจักรลานชางกับอาณาจักรลานนา กอนพระเจาฟางุม (พ.ศ. 18 96-1936) จะเสด็จขึ้นครองราชย ไดตีเอาเมือง ตางๆ ที่มีอาณาเขตอยูแถบ ลุมแมน้ําโขง โดยมีกําลังพลยกทัพมาจากอาณาจักรขอม ซึ่ง ตาม ประวัติศาสตรพระเจาฟางุมไดรับการเลี้ยงดูจากกษัตริยขอม มีพระอัครมเหสี คือ นางแกวเกงยา หรือนางแกงกัญญา หรือนางคําหยาด 14 พระราชธิดาของพระเจาอินทปตกษัตริยขอม ตอมาพระเจาฟางุมไดยกทัพ ข ึ้นไป ทางเหนือ จนถึงเมืองเชียงแสน แหง อาณาจักรลานนา อันปกครองโดยพระ เจาสามพญา ปรากฏวาพระเจาสามพญาไมอาจตานทัพ ของพระเจาฟางุมได จึงหนีไปทางเมืองแพว เมืองเลน บานยู เมืองยอง หัวพวง หัวฝาย เมืองลี้ เมืองเขิน จนถึงเมืองเชียงแขง แลวในทายที่สุดพระเจาสามพญาตองยอมจํานนและสงเคร ื่ องราช บรรณาการใหพระเจาฟางุม พรอมทั้งไดตกลงแบงเขตแดนโดยใหพื้นที่ตั้งแตผาไดลงมาเปนของ อาณาจักรลานชาง 15 ศึกครั้งนี้สงผลใหพระเดชานุภาพของพระเจาฟางุม แพรไปทั่วหัวเมือง ตางๆ ทั้งนี้คงเปนการประกาศศักดานุภาพใน การกลับมาข ึ้ นครองราชยยัง นครเชียงทอง (นคร หลวงพระบาง) แหงอาณาจักรลานชาง หลังจากน ั้ นพระเจาฟางุมไดขยายดินแดนของอาณาจักรลานชางออกไปอยาง กวางขวาง มีอาณาเขต ทางทิศตะวันออกติดกับประเทศญวนตามสันเขาปนน ้ํ า ทิศตะวัน ออก เฉียงใตตั้งแตลีผีขึ้นมาติดกับจามและขอม ทิศใตและทิศตะวันตกเฉียงใตนับตั้งแตดงพระยาไฟ ไปจนถึงเมืองนครไทยติดกับกรุงศรีอยุธยา ทิศเหนือติดกับจีนทางเมืองยูนใต - ยูนเหนือลงมา แลวในบั้นปลายของพระเจาฟางุม ราวป พ.ศ.1915 เสนาอํามาตยไดขับไลพระองคออกจากนคร จนตองเสด็จหนีไปประทับยังเมืองนาน 16 ซึ่งมีพระยาคําตันเปนเจาเมือง แลวส ิ้ นพระชนม ในป พ.ศ. 1917 17 แตมีการตรวจสอบใหมวาพระเจาฟางุมนาจะสวรรคตหลังจาก พ.ศ. 1936 ราวป พ.ศ. 1937-1938 เพราะเปนชวงที่พระยาคําตันขึ้นครองเมืองนาน (พ.ศ. 1936-1941)18 สมัยพระเจาสามแสนไท (พ.ศ. 1936-1959) ไดอัญเชิญพระอัฐิธาตุของพระราช บิดา คือ พระเจาฟางุม กลับมาจากเมืองนาน พรอมทั้งสถาปนาไวที่พระธาตุกูไต แลวปกครอง ไพรฟาดวยความเมตตากรุณา แตเจาเมืองเชียงแสนก็ยังคงคิดแยกตัวออกเปนเอกเทศ พระเจา 14 สงวน มกรานนท, พงศาวดารเมืองลานชางและลําดับสกุลสิทธิสาริบุตรราชตระกูลลานชาง เวียงจันทน, พิมพครั้งที่ 2 (พระนคร : ม.ป.ท., 2483), 9. 15 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 46-47. 16 เร ื่ องเดียวกัน, 60-62. 17 ประชุมพงศาวดารภาคท1 เล ี่ ม 2 พงศาวดารลานชางตามถอยคําในฉบับเดิม (พระนคร : องคการ คาคุรุสภา, 2506), 154. และใน ประชุมพงศาวดารภาคท ี่ 10 เลม 1 พงศาวดารเมืองนาน (พระนคร : องคการคา คุรุสภา, 2507), 168. 18 สุรศักดิ์ ศรีสําอาง, ลําดับกษัตริยลาว, พิมพครั้งที่ 2 (กรุงเทพฯ : สํานักโบราณคดีและพิพิธ ภัณฑสถานแหงชาติ กรมศิลปากร, 2545), 44.

11 สามแสนไทจึงใหยกพลโยธาขึ้นไปตีเมืองเชียงแสน เม ื่ อเจาเมืองเชียงแสนแหงอาณาจักรลานนา แลเห็นแสนยานุภาพของกองทัพทหาร ฝายขาศึกก็ยอมจํานนแตโดยดี พรอมกับมอบเคร ื่ องราช บรรณาการ ตลอดจนสงพระราชธิดา คือ นางนอยออนสอ หรือนางออนสา มาถวายแดพระเจา สามแสนไท19 ตั้งแตนั้นมาท ั้ งสองนครก็คงเปนมิตรที่ดีตอกัน สงผลใหการติดตอสัมพันธทางดาน ตางๆ เปนตนวา ทางดานศาสนา และดานเศรษฐกิจ ก็นาจะเปนไปอยางราบรื่นและเจริญรุงเรือง ตามไปดวย อีกทั้งความสัมพันธระหวางลานชางกับลานนาในสมัยของ พระเจาสามแสนไท คงผูกพันกันอยางแนนแฟน เพราะมีสัมพันธไมตรีแบบสายพระโลหิตขัตติยวงศรวมกันเปนครั้ง แรก ดังท ี่ พระเจาสามแสนไท มีพระราชโอรสกับพระนางออนสอ คือ ทาวลือไชย ซึ่งตอมาไดขึ้น ครองราชยเปนกษัตริยแหงอาณาจักรลานชาง ทรงพระนามวา พระเจาไชยจักรพรรดิแผนแผว20 ทวาสมัยพระเจาไชยจักรพรรดิแผนแผว (พ.ศ. 1992-2023) ความสัมพันธของ ทั้งสองอาณาจักรสวนใหญเปนปรปกษตอกัน ตามที่ในป พ.ศ. 1992 อาณาจักรลานชางไดยก ทัพไปประชิดติดเมืองนาน แตแลวก็ตองยกทัพกลับคืนสูนครเชียงทอง เพราะพระเจาติโลกราช กษัตริยแหงนครเชียงใหมสงกองหนุนมาชวยเมืองนานไดทันการณ 21 หลังจากน ั้นไมนานกองทัพลานชางก็ยกพลมาติดชายแดนเมืองเชียงใหมอีกครั้ง ทําใหในป พ.ศ. 1997 พระเจาติโลกราชทรงยกทัพไปตีอาณาจักรลานชาง ไดเมืองเชียงตืน ของ นอย ของหลวง ไปถึงแกง แตไมไดนครเชียงทอง 22 สังเกตวาการศึกครั้งนี้เปนการแยงชิง ดินแดนแถบเมืองนานใหเปนเมืองขึ้นของแตละอาณาจักร ฉะนั้น จึงสันนิษฐานวาชายแดนของ ทั้งสองอาณาจักรในระยะเวลานี้นาจะอยูบริเวณแถบเมืองนานไดหรือไม ในชวงปลายรัชสมัยพระเจาไชยจักรพรรดิแผนแผว ราว พ.ศ. 2023 มีขาศึก ญวนยกมาตีนครเชียงทองเรื่อยมาจนถึงเมืองนาน ฝายลานชางซึ่งนําโดยทาวแทงคํา (คําเฮือง) ผูครองเมืองซายขาว สามารถขับไลญวนออกไปจากอาณาจักรลานชาง 23 และในชวงเดียวกันนี้ พระเจาติโลกราชก็ไดขับไลพวกญวนออกจากเขตปกครองของพระองคไดสําเร็จ24 19 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 63-64. 20 ประชุมพงศาวดารภาคท1 เล ี่ ม 2 พงศาวดารลานชางตามถอยคําในฉบับเดิม, 155-156. 21 พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดารโยนก , พิมพครั้งที่ 7 (กรุงเทพฯ : แพร พิทยา, 2516), 327. ซึ่ งตรงกับ คณะอนุกรรมการตรวจสอบและชําระตํานานพื้นเมืองเชียงใหม, ตํานาน พื้นเมืองเชียงใหม ฉบับเชียงใหม 700 ป (เช  ียงใหม : โรงพิมพมิ่งเมือง, 2538), 65. แตใน ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ 10 เลม 1 พงศาวดารเมืองนาน, 307-308. กลาวเอาไววาราวป พ.ศ. 1993 22 พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดารโยนก, 329. 23 ประชุมพงศาวดารภาคท1 เล ี่ ม 2 พงศาวดารลานชางตามถอยคําในฉบับเดิม, 158-159. แตใน มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 72-75. ระบุวาป พ.ศ. 2022 24 พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดารโยนก, 345-346.

12 จากเหตุการณนี้ทําให สรัสวดี อองสกุล ระบุชี้ชัดวาพระเจาติโลกราชไดชวย ชาวลานชางใหรอดพนจากกองทัพญวน 25 ในขณะที่ประวัติศาสตรของอาณาจักรลานชางไมได กลาวถึงความชวยเหลือจากทางอาณาจักรลานนาแตประการใด ทําใหคิดเห็นเพิ่มเติมเปนสอง ประการวา ประการแรกทั้งกษัตริยลานนาและลานชางตางฝายตางก็ตองปกปองบานเมืองของ ตนใหรอดพนจากศัตรูซึ่งเพลานี้เปนกองทัพญวน และประการที่ สองท ั้ งสองอาณาจักรอาจ รวมมือกันตอตานกองทัพญวนก็เปนได ทั้งนี้เห็นเปนประเด็นที่นาสนใจในการศึกษาทางดาน ประวัติศาสตรสืบตอไป สมัยพระเจาโพธิสาร ราช (พ.ศ. 2063-209 0) มีความสัมพันธฉันมิตรกับ อาณาจักรลานนา ดังที่ในป พ.ศ. 2066 พระองคทรงแตงต ั้ งราชทูตไปขออาราธนาพระไตรปฎก และพระสังฆเจาจากกษัตริยแหงนครเชียงใหม พระเกษเกลาจึงอาราธนาพระเทพมงคลเถระกับ พระสงฆบริวาร อัญเชิญพระไตรปฎก 60 คัมภีร มายังนครเชียงทอง 26 แสดงวาในชวงเวลาน ี้ พุทธศาสนาจากอาณาจักรลานนาแพรไปยังอาณาจักรลานชาง นอกจากนี้ ทั้งสองอาณาจักรยังมีสัมพันธไมตรีทางสายพระโลหิตขัตติยวงศ โดยที่พระเกษเกลาทรงยกพระนางยอดคําทิพยใหเปนพระมเหสีของพระเจาโพธิสารราช มี พระโอรสนามวา เจาเชษฐวังโส 27 (พระเจาไชยเชษฐาธิราช) แตงตั้งใหมียศศักดิ์เปนถึง พระอุปโยวราช ซึ่ งจะข ึ้ นครองราชยในรัชกาลตอมา ในป พ.ศ. 2088 กษัตริยแหงนครเชียงใหมถึงแกพิราลัย เสนาอํามาตยจึงไปทูล เชิญพระเจาเชษฐวังโส พระอุปโยวราชแหงนครเชียงทอง ใหมาครองนครเชียงใหม พระเจา เชษฐวังโสเสด็จมาถึงเมืองเชียงแสนในป พ.ศ. 2089 ประทับที่เมืองเชียงแสน 21 วัน แลวเสด็จ พระราชดําเนินยังนครเชียงใหม เพื่อราชาภิเษกใหขึ้นครองราชย พรอมกันนี้ไดแตงตั้งพระนาง ตนทิพและพระนางตนคํา พระราชธิดาของเจาเมืองเชียงใหม เปนอัครมเหสีฝายขวาและฝาย 25 สรัสวดี อองสกุล, ประวัติศาสตรลานนา, พิมพครั้งที่ 2 (กรุงเทพฯ : อมรินทรพริ้นติ้งแอนด พับลิชชิ่ง, 2539), 142-143. สอดคลองกับ วินัย พงษศรีเพียร, บรรณาธิการ, ปาไปสีฟู-ปาไปตาเตี้ยน เชียงใหมในเอกสารประวัติศาสตรจีนโบราณ (กรุงเทพฯ : คณะกรรมการสืบคนประวัติศาสตรไทยในเอกสาร จีน สํานักเลขาธิการนายกรัฐมนตรี, 2539), 129-145. และไดสันนิษฐานเพิ่มเติมวา พระเจาติโลกราชนาจะ เปนผูปราบดาภิเษกพระเจาสุวรรณบัลลังกขึ้นครองราชยที่หลวงพระบาง 26 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว , 80. และ มหาสิลา วีระวงส, ประวัติศาสตรลาว , 49. สอดคลองกับ พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค ), พงศาวดารโยนก , 371. และ พระรัตนปญญาเถระ, ชินกาลมาลีปกรณ, แปลโดย แสง มนวิทูร เปรียญ (ม.ป.ท. : กรมศิลปากร, 25 01. จัดพิมพเนื่องในการบูรณะ โบราณสถานอําเภอเชียงแสน จังหวัดเชียงราย), 150. ซึ่งขัดแยงกับแนวคิดของ จิรศักดิ์ เดชวงคญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวง พระบาง, 4-5. ที่ระบุวาเหตุการณนี้ปรากฏเฉพาะในประวัติศาสตรฝายลานนาเทานั้น จึงไดตีความวาพระเจา โพธิสารราชไมไดสงราชทูตไปยังนครเชียงใหม 27 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 83.

13 ซาย 28 จึงทําใหทั้งสองอาณาจักรมีความสัมพันธแบบเครือญาติโดยแท และในชวงระยะเวลาน ี้ บานเมืองคงสงบสุข เพราะวางเวนจากศึกสงครามระหวางสองอาณาจักร รวมทั้งอาจเปนไปได วาความเขมแข็งปรองดองของสองนครทําใหอาณาจักรอื่นๆ เกรงกลัวไมกลามาตอกรดวย แตพระเจาเชษฐวังโสครองนครเชียงใหมของอาณาจักรลานนาไดเพียง 2 ป เทานั้น คร ั้ นถึงป พ.ศ. 2090 พระเจาโพธิสารราชก็สิ้นพระชนมชีพลง พระเจาเชษฐวังโสจึงเสด็จ กลับไปยังนครเชียงทองแหงอาณาจักรลานชางในป พ.ศ. 2091 พรอมทั้งไดอัญเชิญพระพุทธรูป องคสําคัญๆ จากนครเชียงใหมกลับไปดวย ไดแก พระแกวมรกต พระแกวขาว พระแทรกคํา และพระพุทธสิหิงค29 หลังจากน ั้ นความสัมพันธแบบเครือญาติของทั้งสองนครก็เปลี่ยนแปลงไป กลับไปสูการแยงชิงอํานาจทางการเมืองการปกครองระหวางอาณาจักรตามเดิม ครั้นสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช (พ.ศ. 209 1-2114) พระองคไดปราบปราม พระอนุชาท ั้ งสองที่แยงชิงราชสมบัติแหงอาณาจักรลานชาง เสร็จสิ้นแลวจึงเสด็จข ึ้ นครองราชย ตอมาในป พ.ศ. 2094 พระองคโปรดฯ ใหเสนาอํามาตยมาสมมาพระธรรมสังฆเจาแหงนคร เชียงใหม เพื่อบอกวาพระองคจะไมกลับมาครองนครเชียงใหม และมอบใหพระมหาเทวีเจา จิรประภาเปนผูดูแล30 อยางไรก็ดี พระเจาไชยเชษฐาธิราช ถือเช ื่ อวานครเชียงใหมหรืออาณาจักร ลานนายังคงอยูภายใตการปกครองของพระองคดังเดิม ตามท ี่ จารึกวัดเชียงสา อําเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย มีเนื้อความวา เม ื่อ พ.ศ. 2096 พระเจาไชยเชษฐาธิราชเปนพระเจาสองแผนดิน ครองทั้งอาณาจักรลานชางและอาณาจักรลานนา 31 เมื่อเหลาเสนาราชมนตรีแหงนครเชียงใหมเชิญเจาองคอื่นขึ้นครองราชยแทน พระเจาไชยเชษฐาธิราช พระองคจึงไมพอพระทัยอยางมาก ทรงยกพลลงมาตีนครเชียงใหม โดย ประทับที่เมืองเชียงแสนในป พ.ศ. 2098 ไดปเศษ แตแลวก็ตองถอยทัพกลับไป32 28 พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดารโยนก, 380-381 และ 386-387. 29 เรื่องเดียวกัน, 388-389. แตใน คณะอนุกรรมการตรวจสอบและชําระตํานานพื้นเมืองเชียงใหม, ตํานานพื้นเมืองเชียงใหม ฉบับเชียงใหม 700 ป, 91. ระบุวาในป พ.ศ. 2090 ทําพิธีราชาภิเษก พระเจาเชษฐวังโสขึ้ นครองราชยนครเชียงใหม ครองได 2 ป ก็เสด็จกลับอาณาจักรลานชางในป พ.ศ. 2091 สวนใน มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว , 88-90. กลับมีใจความวาพระเจาเชษฐวังโสขึ้ นครองนครเชียงใหมในป พ.ศ. 2091 ครั้นป พ.ศ. 2093 ก็เสด็จกลับมาครองอาณาจักรลานชาง 30 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 91. ตรงกับความใน พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดารโยนก, 390-391. 31 ฮันส เพนธ และคณะ, ประชุมจารึกลานนา เลม 4 : จารึกในพิพิธภัณฑฯ เชียงใหม (เช  ียงใหม : โรงพิมพมิ่งเมือง, 2543), 215-235. 32 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 91. พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดาร โยนก, 392-393. และใน ประชุมพงศาวดารภาคท ี่ 11 พงศาวดารเมืองหลวงพระบาง (พระนคร : กาวหนา, 2507), 565.

14 ตอมาราว พ.ศ. 2099 พระเมกุฏิกษัตริยแหงนครเชียงใหมทรงแตงทูตใหไปเขา เฝาพระเจาไชยเชษฐาธิราช เพ ื่ อทวงพระพุทธรูปศักดิ์สิทธิ์ของชาวลานนากลับคืน แตไดคืน เพียงพระพุทธสิหิงค 33 หลังจากน ั้ นอาณาจักรลานนาก็ตกเปนเมืองขึ้นของกรุงหงสาวดี แมวาใน ป พ.ศ. 2102 พระเจาไชยเชษฐาธิราชทรงยกพลไปตีเมืองเชียงแสน เพ ื่ อสนับสนุนใหเจาเมือง ตางๆ ของอาณาจักรลานนาแข็งเมืองตอกรุงหงสาวดี แตพอถึงเมืองเทิงพระเจาไชยเชษฐาธิราช ก็ทรงถอยทัพกลับไปยังลานชาง 34 พรอมกับเจาเมืองตางๆ ไดแก เจาเมืองแพร เมืองนาน เมือง เชียงแสน และเมืองเชียงของ เพราะกองทัพของพระเจาอังวะสามารถตีเอาเมืองเชียงรายได 35 ในป พ.ศ. 2103 พระเจาไชยเชษฐาธิราชทรงยายเมืองหลวงมายังเมืองจันทบุรี (นครเวียงจันทน) พรอมกับขนานนามใหมวา “นครจันทบุรีศรีสัตนาคนหุตอุตมราชธานี” สวน นครเชียงทองใหเรียกวา “นครหลวงพระบาง” 36 การยายเมืองหลวงในครั้งนี้อาจมีสาเหตุมาจาก การรุกรานของพมา สงผลใหอาณาจักรลานชางไปเจริญสัมพันธไมตรีกับอาณาจักรอยุธยาเปน ขางมาก เพ ื่ อชวยกันตอตานกองทัพของพมาก็เปนได ตอมาพระเจาไชยเชษฐาธิราชยกพลโยธามาตีอาณาจักรลานนา ไดเมืองเชียง แสน ผานมายังเมืองพะเยา เมืองแพร เมืองนครลําปาง เมืองลําพูนไชย และนครเชียงใหม จน กระทั้งป พ.ศ. 2107 ฝายพมาทราบขาววาพระเมกุฏิเจาเมืองเชียงใหมและพระยากระมลแข็ง เมืองตอกรุงหงสาวดี จึงยกทัพมาตีเมืองเชียงใหม ไดเมืองเชียงใหมและจับพระเมกุฏิและพระยา กระมลกลับไปยังกรุงหงสาวดี แลวแตงตั้งใหพระวิสุทธิเทวีขึ้นครองเมืองแทน37 สวนเจาเมืองตางๆ ของอาณาจักรลานนา ไดแก พระยาสามลานและพระยาจา บาน 38 หนีไปพึ่งพระเจาไชยเชษฐาธิราช ฝายพมาจึงตามไปตีกรุงศรีสัตนาคนหุตแตก แตไมได ตัวพระเจาไชยเชษฐาธิราช 39 ศึกครั้งนี้แสดงใหเห็นถึงพระเดชานุภาพของพระเจากรุงหงสาวดีที่ มีตออาณาจักรตางๆ จึงเปนเหตุสนับสนุนใหพระเจาไชยเชษฐาธิราชแหงกรุงศรีสัตนาคนหุต เชื่อมสัมพันธไมตรีกับพระมหาจักรพรรดิแหงกรุงศรีอยุธยา หลังจากสมัยของพระเจาไชยเชษฐาธิราช อาณาจักรลานชางก็ตกอยูภายใต อิทธิพลของพมา และมีบางชวงที่กษัตริยลานชางคิดอยากแบงแยกเปนอิสระ ดังที่เหตุการณในป 33 พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดารโยนก, 393-394. 34 คณะอนุกรรมการตรวจสอบและชําระตํานานพื้นเมืองเชียงใหม, ตํานานพื้นเมืองเชียงใหม ฉบับเชียงใหม 700 ป, 95.  35 เจาบรมวงศเธอ กรมพระยานราธิปประพันธพงศ, พระราชพงศาวดารพมา, เลม 1 (พระนคร : โรงพิมพคุรุสภา, 2505), 178-179. 36 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 94-95. 37 พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดารโยนก, 399-401. 38 ประชุมพงศาวดารภาคท1 เล ี่ ม 2 พงศาวดารลานชางตามถอยคําในฉบับเดิม, 164. 39 เจาบรมวงศเธอ กรมพระยานราธิปประพันธพงศ, พระราชพงศาวดารพมา, เลม 1, 205-208.

15 พ.ศ. 2138 สมัยพระเจาวรรัตนธรรมประโชติ (พ.ศ. 2127-2141) ไดทําการสนับสนุนใหพระยา นานแข็งเมืองตอพระเจากรุงหงสาวดี แตก็ไมสําเร็จ พระยานานจึงหนีมายังอาณาจักรลานชาง 40 ทําใหอาณาจักรลานชางตองอยูภายใตการปกครองของพมาสืบมา จนกระท ั่ งพระเจาบุเรงนองแหงกรุงหงสาวดีสิ้นพระชนมลง แลวพระเจานันท บุเรงนองข ึ้ นครองราชย แตไรความสามารถ จึงเปนเหตุใหในป พ.ศ. 2141 ครอบครัวลาวอพยพ หนีมายังเมืองเชียงใหม เพื่อจะเขาไปในอาณาจักรลานชาง 41 แตกษัตริยเมืองเชียงใหมยกทัพ มาตีครอบครัวลาวหมายจะสงคืนสูกรุงหงสาวดี พระวรปตาผูสําเร็จราชการแทน พระเจาวรวงศา ธรรมิกราช (พ.ศ. 2141-2165) จึงทรงแตงกองทัพไปรับมา พรอมกันนี้ก็ตีเอาเมืองพะเยา เมือง เชิง เมืองลอ เมืองเชียงแสน เมืองหาง เมืองเชียงราย แตไมไดนครเชียงใหม42 จากเหตุการณนี้บงบอกวาการทําศึกสงครามระหวางอาณาจักร นอกจากมี จุดมุงหมาย เพ ื่อขยายอาณาเขตและประกาศเดชานุภาพของกษัตริยแลว ยังมีการแยงชิงกวาด ตอนผูคน ซึ่งอาจใหไปตั้งหลักแหลงภายในอาณาจักรนั้นๆ แตในฐานะประชาชนหรือเชลยศึก นั้นคงตองศึกษาในโอกาสตอไป นอกจากน ี้ ในพงศาวดารโยนกยังกลาวถึงเหตุการณในป พ.ศ. 2144 ซึ่งตรงกับ สมัยพระเจาวรวงศาธรรมิกราชข ึ้ นครองราชยวา กองพลลานชางไดยกทับมาประชิดติดเมือง เชียงแสนที่ปกครองโดยออกญารามเดโช เมื่อออกญารามเดโชหนีไป เมืองเชียงแสนจึงตกเปน ของอาณาจักรลานชาง 43 ตอจากนี้ไปในชวงกอนท ี่ อาณาจักรลานชางจะแบงแยกออกเปน 3 นครรัฐ ก็ไม ปรากฏเอกสารใดกลาวถึงความสัมพันธระหวางอาณาจักรลานชางกับอาณาจักรลานนาอยาง เดนชัด ทั้งนี้นาจะมีสาเหตุมาจากอาณาจักรลานนาในชวงเวลานี้ไมมีบทบาททางการเมืองการ ปกครองและกําลังจะลมสลายลงแลว 1.3 ความสัมพันธระหวางอาณาจักรลานชางกับอาณาจักรอยุธยา หลังจากท ี่ พระเจาฟางุมตีเอาเมืองเวียงจันทนในป พ.ศ. 1898 พระองคก็ยกทัพ ขามแมน้ําโขงมาตีเอาเมืองแกนเทา และเมืองนครไทย (เขตจังหวัดเพชรบูรณ) ซึ่งเปนเขตแดน ติดกับอาณาจักรอยุธยาสมัยสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1 (พระเจาอูทอง) และมอบใหบาจี่แขเปน 40 พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดารโยนก , 405. แตใน พระเจาสุริยพงษ - ผริตเดช, ประชุมพงศาวดารภาคท ี่ 10 เลม 9 ราชวงศปกรณ พงศาวดารเมืองนาน (พระนคร : องคการคาคุรุ สภา, 2507), 320. กลาวถึงเหตุการณนี้ถัดมาอีก 2 ป คือ ในชวง พ.ศ. 2140 41 พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดารโยนก, 405. 42 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 117. 43 พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดารโยนก, 406.

16 หมื่นแก ปกครองเมืองชายขอบแถบชายแดนระหวางอาณาจักรลานชางกับอาณาจักรอยุธยา 44 แสดงใหเห็นวาอาณาจักรอยุธยาในชวงเวลานี้นาจะมีความแข็งแกรง เพราะพระเจาฟางุมไมเขา ไปตีดินแดนของกรุงศรีอยุธยา หรืออาจสืบเนื่องมาจากความเหน ื่ อยหลาของกองทัพลานชางเอง ดังที่เหตุการณตอมาพระเจาฟางุมยกพลโยธาลงมาตีเอาเมืองรอยเอ็ด และเมือง อื่นๆ ในแถบนี้ไดทั้งหมด (เมืองในแถบจังหวัดรอยเอ็ด จังหวัดสุรินทร จังหวัดบุรีรัมย และ จังหวัดศรีสะเกษ) ซึ่งเปนเมืองในปกครองของกรุงศรีอยุธยา (ประเทศลานเพีย) แตทั้งสอง อาณาจักรยินดีใชวิธีประนีประนอมโดยแบงเขตแดนกันอยางชัดเจน ตามความในพระราชสาสน ของพระเจาอูทองวา “เราหากเปนพี่นองกันมาแตขุนบรมโนนเหมือนกัน เจาอยากไดบานได เมือง ใหเอาแตเขตแดนดงสามเสา (ดงพระยาไฟ) ไปจดภูพระยาพอและแดนเมืองนครไทยเปน เจาเถิด...” พรอมทั้งสัญญาวาจะมอบพระราชธิดาพระนางแกวยอดฟาครั้นเจริญวัยแลวใหกับ พระเจาฟางุม 45 ตั้งแตนั้นมาท ั้งสองนครคงเปนมิตรที่ดีตอกัน โดยที่อาณาจักรลานชางได ปกครองดินแดนแถบภาคตะวันออกเฉียงเหนือของไทยในปจจุบันไดเกือบท ั้ งหมด ตอมาสมัยพระเจาสามแสนไท ขึ้ นครองราชย ทางกรุงศรีอยุธยาซึ่งตรงกับสมัย ของสมเด็จพระรามราชาธิราช 46 ไดสงพระนางแกวยอดฟามาถวายตามพระราช สาสน ของ พระเจาอูทอง พระเจาสามแสนไท พระราชทานใหพระนางอยูในโรงเชียงใต เหนือสบดง แลวมี พระราชโอรสและพระราชธิดากับพระนางแกวยอดฟา คือ ทาววังศบุรี และพระนางมหาไก 47 อัน ถือเปนครั้งแรกของความสัมพันธแบบสืบสายพระโลหิตขัตติยวงศระหวางอาณาจักรลานชางกับ อาณาจักรอยุธยา ทวาเหตุการณนี้ไมปรากฏในเอกสารประวัติศาสตรกรุงศรีอยุธยา จึงเปนเหตุให สุรศักดิ์ ศรีสําอาง ตีความไววา เร ื่ องราวของกษัตริยแหงกรุงศรีอยุธยายกพระราชธิดาใหกับ กษัตริยลานชาง ไดแก พระเจาฟางุม พระเจาสามแสนไท พระเจาโพธิสารราช นาจะเปนสวนท ี่ เรียบเรียงหรือแตงขึ้นใหม ยกเวนสมัยของพระเจาไชยเชษฐาธิราช 48 สวนจะเปนจริงประการใด นั้นคงตองตรวจสอบกันตอไป ครั้นสมัย พระเจาไชยจักรพรรดิแผนแผว (ทาววังศบุรี) พระราชโอรสของ พระเจาสามแสนไทกับพระนางแกวยอดฟา ข ึ้ นครองราชย ใน พระราชพิธีราชาภิเษก นั้น สมเด็จ พระอินทราชาแหงกรุงศรีอยุธยา (คงหมายถึงสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ) ไดแสดงความปรีติ 44 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 48-50. 45 เร ื่ องเดียวกัน, 52-53. และใน อุทัย เทพสิทธา, ความเปนมาของไทย-ลาว (กรุงเทพฯ : เปรม ชัย, 2516), 171. 46 สุรศักดิ์ ศรีสําอาง, ลําดับกษัตริยลาว, 51. 47 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 64-65. 48 สุรศักดิ์ ศรีสําอาง, ลําดับกษัตริยลาว, 68.

17 ยินดี ดวยการสงเครื่องมงคลราชบรรณาการมาสมโภชเปนอันมาก 49 และในคราที่ พระเจาไชย จักรพรรดิแผนแผวส ิ้ นพระชนม สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ทรงใหราชทูตเชิญโลงทอง และโลง ไมจันทนกับผาแพร 500 พับมาถวายพระเพลิงตามโบราณราชประเพณี 50 เหตุการณครั้งนี้พองกับ ความในพงศาวดารกรุงเกาฉบับหลวงประเสริฐอักษร นิติ์วา “ศักราช 842 ชวดศก (พ.ศ. 2023) พระยาลานชางถึงแกกรรม และพระราชทานใหอภิเษก พระยาซายขวาเปนพระยาลานชางแทน ” 51 ทั้งนี้พระยาซายขวาก็คือ พระเจาแทนคํา พระราช โอรสของพระเจาไชยจักรพรรดิแผนแผว ซ ึ่ งขณะน ั้ นกําลังครองเมืองดานซาย เมื่อขึ้นครองราชย ทรงพระนามวา พระเจาสุวรรณบัลลังก (พ.ศ. 2023-2029) อีกทั้งในพระราชพิธีราชาภิเษกของ พระเจาหลาแสนไ ทไตรภูวนาถ (พ.ศ. 2029-2039) สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงแตงใหขุนอินทร ขุนพรหม และขุนศรีราชโกษา เชิญเคร ื่ องมงคลราชบรรณาการมารวมเฉลิมฉลองงานสมโภช และ ในการตางประเทศ ของ พระเจาหลาแสนไทไตรภูวนาถก็ทรงผูกสัมพันธไมตรีกับกรุงศรีอยุธยาโดยกําหนดเขตแดนการ เจรจาท ี่ นาสองรัก เมืองดานซาย 52 แสดงวาอาณาเขตของอาณาจักรลานชาง ไดหลนถอยเขามา มาก จากเดิม สมัยพระเจาฟางุม อยูที่เมืองนครไทย (เขตจังหวัดเพชรบูรณ) ขึ้ นมายังเมืองดาน ซาย (จังหวัดเลย) ดังนั้น สุรศักดิ์ ศรีสําอาง จึงแสดงความคิดเห็นวาอาณาจักรลานชางตั้งแตสมัย พระเจาไชยจักรพรรดิแผนแผวเร ื่ อยลงมาจนถึงสมัยพระเจาหลาแสนไทไตรภูวนาถ อาจ สวามิภักดิ์ตอสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถแหงกรุงศรีอยุธยา ขณะเสวยราชสมบัติ ณ เมือง พิษณุโลก53 ถึงกระน ั้ นก็ขัดแยงกับความในศิลาจารึกวัดจุฬามณี เมืองพิษณุโลก พ.ศ. 2007 วา “ลุศักราช 826 ...สมเด็จพระรามาธิบดีศรีบรมไตรโลกนาถบพิตรเปนเจาใหสรางอารามจุฬา มณีที่จะเสด็จออกทรงมหาภิเนษกรม ขณะน ั้ นเอกราชท ั้ งสามเมืองคือ พระยาลานชาง และ มหาราชพระยาเชียงใหม และพระยาหงสาวดี ชมพระราชศรัทธาก็แตงเครื่องอัฐบริขารใหมา ถวาย” 54 แสดงวาอาณาจักรอยุธยา อาณาจักรลานชาง อาณาจักรลานนา และอาณาจักรของ พมา ลวนเปนเอกราชไมขึ้นตรงตออาณาจักรใดอาณาจักรหนึ่ง 49 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 69-70. 50 เรื่องเดียวกัน, 75. 51 กรมศิลปากร, คําใหการกรุงเกา คําใหการขุนหลวงหาวัด และพระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์, พิมพครั้งที่ 2 (พระนคร : คลังวิทยา, 2515), 451. 52 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 76-77. 53 สุรศักดิ์ ศรีสําอาง, ลําดับกษัตริยลาว, 67. 54 กรมศิลปากร, คําใหการกรุงเกา คําใหการขุนหลวงหาวัด และพระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์, 470.

18 ตอมาในสมัยพระเจาโพธิสารราช ตรงกับสมัยสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2 ถึงสมัย สมเด็จพระชัยราชาธิราชแหงกรุงศรีอยุธยา มีเอกสารประวัติศาสตรลาวลานชางกลาวถึงการทํา ศึกสงครามระหวางอาณาจักร โดยที่ในป พ.ศ. 2076 พระไชยราชาผิดใจกันกับพระอาทิตยราช แหงกรุงศรีอยุธยา (ซึ่งไมทราบแนชัดวาตรงกับกษัตริยพระองคใดของกรุงศรีอยุธยา) จึงหนี ขึ้นมาพ ึ่ งพระเจาโพธิสารราช ท ี่ ขณะน ั้นประทับ ณ เมืองเวียงจันทน แลวยุยงใหพระองคยกทัพ ไปตีกรุงศรีอยุธยาในป พ.ศ. 2077 ครั้นไปถึงเวียงพระงาม (เมืองเขาพระงาม เขตเมืองลพบุรี) ก็ตองเสด็จกลับ เพราะชาวอยุธยาไมออกมารบ แตในป พ.ศ. 2083 พระเจาอาทิตยราชแหงกรุงศรีอยุธยา กลับ ยกพลข ึ้ นมาตีเวียงจันทน ไดเมืองเวียงคุก แลวขามแมน้ําโขงมาตั้งคายอยูที่ทุงศาลาคํา และใน ที่สุดฝายอยุธยาก็ตองปราชัยถอยทัพกลับไป อยางไรก็ดี พระเจาโพธิสารราชก็ มีพระมเหสีฝายซายเปนพระราชธิดาของกรุง ศรีอยุธยา พรอมทั้งมีพระโอรส คือ พระลานชาง 55 ซึ่งถือเปนการสืบสายพระโลหิตขัตติยวงศ รวมกันระหวางอาณาจักรลานชางกับอาณาจักรอยุธยา หลังจากพระเจาโพธิสารราชส ิ้ นพระชนมลง อาณาจักรลานชางเกิดศึกภายใน แยงชิงราชสมบัติระหวางพระลานชางกับพระเจาเชษฐวังโส (พระเจาไชยเชษฐาธิราช) ผล ปรากฏวาพระลานชางเปนฝายพายแพ แตไดรับการอภัยโทษโดยใหไปอยูกับพระยาแสนเมือง 56 อาณาจักรลานชางจึงปกครองโดยพระเจาเชษฐวังโสหรือพระเจาไชยเชษฐาธิราชสืบมา สมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราชเปนชวงที่พมากําลังขยายอํานาจเขามายังบริเวณ ลุมแมน้ําเจาพระยา คร ั้นไดนครเชียงใหมเปนเมืองขึ้น พระเจาไชยเชษฐาธิราช จึงเจริญสัมพันธ ไมตรีกับสมเด็จพระมหาจักรพรรดิแหงกรุงศรีอยุธยา เพ ื่ อชวยกันตอตานการรุกรานจากพระเจา ตะเบ็งชเวตี้กษัตริยพมา ดังปรากฏความในศิลาจารึกการ สรางพระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย โดยเริ่ มสรางในป พ.ศ. 2103 แลวเสร็จในป พ.ศ. 2106 57 และไดจารึกไวเปน 2 ภาษา ดาน หนึ่งใช “อักษรธรรม” ของอาณาจักรลานชาง อีกดานหนึ่งใช “อักษรขอม” ของกรุงศรีอยุธยา58 จากจารึกทําใหสันนิษฐานไดวาในสมัยนี้ทั้งสองนครใชอักษรดังกลาวเปนภาษา ทางราชการของตน หรืออาจจะเปนภาษาที่นิยมในทองถิ่นนี้ หากเปนอยางหลังก็แสดงวาชุมชน ในยานนี้พูดหรือสื่อสารกันไดทั้งสองภาษา หรือไมก็อาจมีราษฎรทั้งสองชนชาติอยูรวมกันอยาง สันติก็เปนได ทั้งนี้ทั้งนั้นชุมชนในแถบนี้คงเปนเสนทางส ื่อกลางในการติดตอคาขายระหวางสอง นคร ซึ่งนาจะคับคั่งไปดวยผูคนหลากหลายเช ื้ อชาติและอาชีพไดหรือไม 55 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 82-83. 56 เรื่องเดียวกัน, 89-90. 57 กรมศิลปากร หอสมุดแหงชาติ, จารึกในประเทศไทย เลม 5 : อักษรขอม อักษรธรรม และ อักษรไทย พุทธศตวรรษท ี่ 19-24, 289-298. 58 อุทัย เทพสิทธา, ความเปนมาของไทย-ลาว, 197.

19 ในคําใหการชาวกรุงเกากลาวถึงเหตุการณหนึ่งสมัยพระมหาจักรพรรดิ ซึ่งนาจะ ตรงกับสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราชวา พระเจาลานชางทรงผูกสัมพันธไมตรีกับพระเจากรุงศรี อยุธยา โดยสงพระราชธิดานามวา รัตนมณีเนตร พรอมเคร ื่ องราชบรรณาการมาถวาย และ ขอชางจากพระเจากรุงศรีอยุธยา 1 เชือก จึงเปนเหตุใหเกิดสงครามกับพมา 59 แตไมระบุวา เกิดขึ้นในชวงระยะเวลาใด เม ื่อ พ.ศ. 2105 พระเจาไชยเชษฐาธิราชไดเขียนพระราชสาสนไปขอนางเทพ กษัตรีพระราชธิดาของ สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ เพื่อใหมาเปนเอกอัครมเหสี แตพระนางเทพ กษัตรีทรงประชวร สมเด็จพระมหาจักรพรรดิจึงสงพระนางแกวฟาขึ้นไปยังกรุงศรีสัตนาคนหุต แทน แตพระเจาไชยเชษฐาธิราชทรงสงพระนางกลับคืน พรอมกับพระราชสาสนไปบอกความ ประสงคของพระองคอีกครั้ง ทําใหสมเด็จพระมหาจักรพรรดิตองสงพระนางเทพกษัตรีขึ้นไป หลังจากท ี่ พระนางมีพระอาการดีขึ้นแลว 60 ในป พ.ศ. 2106 พระเจาไชยเชษฐาธิราช ก็เสด็จ ไปรอรับ พระนางอยูที่เมือง หนองหาน พรอมกับ ทําการฉลองพระธาตุเมืองหนองหาน (พระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร) ทวามีศึกพมามาประชิดเมืองเวียงจันทน ทําใหพระเจาไชยเชษฐาธิราช ตองรีบยกทัพกลับคืน พระนคร 61 แตในพระราชพงศาวดารกรุงเกาฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์กลับกลาวถึงเหตุการณ นี้ไวในป พ.ศ. 2107 อีกทั้งยังมีใจความตางออกไปวา พระเจาหงสาวดีกษัตริยพมา รูขาวการมา ของพระนางเทพกษัตรี จึงใหทหารซุมอยูกลางทางคอยแยงชิงตัวพระนางไปได 62 ในป พ.ศ. 2110 พระเจาไชยเชษฐาธิราชยกพลไปตีประชิดเมืองพิษณุโลก อันมี เหตุมาจากพระราชสาสนลับของพระมหินทราธิราช เน ื่ องจากพระมหาธรรมราชาเจาเมือง พิษณุโลกไปฝกใฝขางพระเจาหงสาวดีกษัตริยพมา แตพระเจาไชยเชษฐาธิราชก็ทําการไมสําเร็จ เพราะกองทัพของพระเจาหงสาวดีมาชวย พระมหาธรรมราชา ไวทัน พระเจาไช ยเชษฐาธิราชจึง ถอยทัพกลับคืน63 59 กรมศิลปากร, คําใหการกรุงเกา คําใหการขุนหลวงหาวัด และพระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์, 84-85. 60 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 95-97. แตใน กรมศิลปากร, คําใหการกรุงเกา คําใหการ ขุนหลวงหาวัด และพระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์, 459-460. ไดกลาวเหตุการณนี้ ในป พ.ศ. 2106 ต ั้ งแตพระเจาไชยเชษฐาธิราชสงพระราชสาสน จนถึงชวงที่สมเด็จพระมหาจักรพรรดิสง พระนางแกวฟาขึ้นไปยังกรุงศรีสัตนาคนหุต 61 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 97-98. 62 กรมศิลปากร, คําใหการกรุงเกา คําใหการขุนหลวงหาวัด และพระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์, 460. 63 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 100-103.

20 ครั้น พ.ศ. 2112 พระเจาหงสาวดียกทัพมาตีกรุงศรีอยุธยา พระมหินทราราชา จึงสงพระราชสาสนไปขอใหพระไชยเชษฐาธิราชลงมาชวย พระ เจาไชยเชษฐาธิราชจึงยก พล โยธาลงมาทัน ที แตก็แพกลอุบายของพระเจาหงสาวดี กรุงศรีอยุธยาจึงแตกพายใหแกพมาใน ที่สุด64 ในปเดียวกันนี้ฝายพมานําทัพโดยพระเจากะยอดินนรธา (พระเจาบุเรงนอง) เสด็จไปตีกรุงศรีสัตนาคนหุต โดยผานมาทางเมืองพิษณุโลก และพายแพตอกลอุบายของ พระเจาไชยเชษฐาธิราช จึงเสด็จกลับไปในป พ.ศ. 2113 65 แตพงศาวดารลาวกลับกลาววา เหตุการณที่พระเจาหงสาวดียกทัพใหญขึ้นมาตีลานชางเกิดขึ้นในป พ.ศ. 2113 โดยใหเมืองขึ้น กรุงศรีอยุธยาเกณฑทัพมาชวยกันตีอาณาจักรลานชาง และปราชัยกลับไป66 ตอมาพมาไดเขามาตีอาณาจักรลานชางอีกครั้ง ซึ่งตรงกับป พ.ศ. 2117 สมัย พระเจาสุมังคละโพธิสัตว ผลปรากฏวาพมาไดรับชัยชนะ แตนั้นมาอาณาจักรลานชางก็ตกอยู ภายใตการปกครองของพมา 67 จนกระทั่งไดประกาศอิสรภาพในรัชสมัยของพระเจาวรวงศา ธรรมิกราช (ราว พ.ศ. 2141-2167) โดยมีเหตุการณสําคัญสืบเนื่องมาจากพระเจาบุเรงนอง กษัตริยพมาสวรรคต พระเจานันทบุเรงนองไมมีความสามารถในการปกครองแผนดิน ทําให สมเด็จพระนเรศวรแหงกรุงศรีอยุธยาประกาศตนเปนอิสระ หนีออกจากพมา พรอมกับกวาด ตอนผูคนทั้งชาวมอญและชาวลาวลานชางกลับมาดวย และคงเปนคราวนี้เองที่ชาวลานชาง อพยพกลับสูนคร68 เมื่อสมเด็จพระนเรศวรข ึ้ นครองราชย พระองคทรงขยายอาณาเขตออกไปอยาง กวางขวาง จนกระทั่งทําศึกสงครามกับอาณาจักรลานชาง ดังที่พระองคตีเอาเมืองฝายเหนือ ไดแก นครลานชาง นครเชียงใหม เมืองเชียงตุง เมืองเชียงแสน และเมืองจําปาศักดิ์ 69 จาก เหตุการณนี้ทําให หลวงวิจิตรวาทการ ออกความคิดเห็นวา กรุงศรีอยุธยาประกาศความเปน ใหญเหนือนครลานชาง ดังที่ พ.ศ. 2136 กษัตริยแหงอาณาจักรลานชางมาขอรวมพี่รวมนองกับ 64 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 103-106. สอดคลองกับความใน เจาบรมวงศเธอ กรม พระยานราธิปประพันธพงศ, พระราชพงศาวดารพมา, เลม 1, 247 และใน กรมศิลปากร, คําใหการกรุงเกา คําใหการขุนหลวงหาวัด และพระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์, 461. 65 เจาบรมวงศเธอ กรมพระยานราธิปประพันธพงศ, พระราชพงศาวดารพมา, เลม 1, 252-253. 66 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 106-108. 67 เรื่องเดียวกัน, 113. สอดคลองกับ เจาบรมวงศเธอ กรมพระยานราธิปประพันธพงศ, พระราช พงศาวดารพมา, เลม 1, 255-256. 68 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 117-118. สอดคลองกับ กรมศิลปากร, คําใหการกรุงเกา คําใหการขุนหลวงหาวัด และพระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์, 304. 69 กรมศิลปากร, คําใหการกรุงเกา คําใหการขุนหลวงหาวัด และพระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์, 312.

21 กรุงศรีอยุธยา 70 แตระหวางป พ.ศ. 2138-2141 เกิดศึกระหวางเชียงใหมกับลานชาง กษัตริย แหงนครเชียงใหมจึงไดขอกองทัพจากอยุธยาข ึ้นไปปองกันเมือง พระนเรศวรจึงโปรดใหพระยา รามเดโชซึ่งเคยเปนขุนนางเชียงใหมกลับขึ้นไปเปนผูชวยรักษาบานเมือง 71 นอกจากนี้ บันทึกของชาวฮอลันดาป พ.ศ. 2155 ไดระบุถึงเหตุการณที่พระเจา วรวงศาธรรมิกราช ทรงหลงเขาใจผิดวาชาวญี่ปุนปลงพระชนมสมเด็จพระเจาทรงธรรมแหงกรุง ศรีอยุธยาแลว พระองคจึงยกทัพลงมาชวยกรุงศรีอยุธยา ปราบปรามขาศึกชาว ญี่ปุน แตเสด็จมา ดวยพระประสงคจะยึดครองอาณาจักรอยุธยา เปนเหตุใหทั้งสองอาณาจักรเกิดการสูรบกัน จน ในที่สุดกษัตริยลานชางตองปราชัยหนีกลับไปสูพระนคร 72 สมัยพระเจาสุริยวงศาธรรมิกราช (พ.ศ. 2176-2233) อาณาจักรลานชาง กลายเปนยุคทองทางพุทธศาสนาและวรรณคดีลาว ซึ่งตรงกับสมัยของพระเจาปราสาททองและ พระนารายณมหาราชแหงกรุงศรีอยุธยา ดังที่ วาน วูส ทอฟ เขียนบันทึกไวในราวป พ.ศ. 2184- 2187 วา “…ทุกๆ ป จะมีพระสงฆจากประเทศเขมรและประเทศสยามเดินทางมาศึกษา ประมาณ 10 ป หรือ 12 ป กวาจะสําเร็จในการเรียนวิชาใดวิชาหน ึ่ง... ”73 ทั้งนี้ “ประเทศสยาม ” นาจะหมายถึงอาณาจักรอยุธยา นอกจากนี้ บานเมืองสมัย พระเจาสุริยวงศาธรรมิกราช ยังมีความสงบม ั่ นคง เจริญรุงเรืองในยุคหนึ่งของอาณาจักรลานชาง อีกทั้งยังมีอาณาเขตในการปกครองอยาง กวางขวาง กลาวคือ “...ภายใตแตลีผี (หลี่ผี - เมืองโขง) ทางเหนือถึงผาได (เมืองปากทา) ก้ําซาย ถึงอโยธยา (แดนเมืองนครราชสีมา) ดูสองตน ก้ําขวาถึงแกว (แดนเวียดนาม) สารสามงา น้ํ ามา (แมน้ํามา - เขตแขวงหัวพัน) สามดอนเรือนมีรานบานมีเสา (บานมีเสา ยกพื้นสูง – ชุมชน วัฒนธรรมไท - ลาว) สวย (สงสวย) ลาว เรือนบมีรานบานบมีเสา อยูพื้นดินกินขาวเจา (ชุมชน วัฒนธรรมจีน - ญวน) หมอยสอ เขาเปนแดนแกว (เวียดนาม) ที่ไมมีราน (ปลูกบานติดดิน) สวย (สงสวย) แกว”74 70 หลวงวิจิตรวาทการ, งานคนควาเรื่องชนชาติไทย (กรุงเทพฯ : โรงพิมพกรมยุทธการ ทหารบก, 2512), 148-149. 71 สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ, ไทยรบพมา, พิมพครั้งที่ 4 (พระนคร : คลังวิทยา, 2505), 160-161. 72 นันทา สุตกุล, ผูแปล, “จดหมายจากคอรเนลิส ฟอน นิวโรด ( Cornelis van Nÿenrode) และแมรเทน เฮาทแมน ( Maerten Houtman) ถึงนายเฮนริค แจนเซน ( Heynrick Janss) ที่ปตตานี วันที่ 3 พฤษภาคม พ.ศ.2155 (ค.ศ. 1612),” ใน เอกสารของฮอลันดาสมัยกรุงศรีอยุธยา พ.ศ. 2151-2163 และ พ.ศ. 2167-2185 (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2513), 37-38. 73 จารุวรรณ ธรรมวัตร, แลลอดพงศาวดารลาว (มหาสารคาม : สถาบันวิจัยศิลปะและ วัฒนธรรมอีสาน มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ มหาสารคาม, ม.ป.ป.), 84. 74 ประชุมพงศาวดารภาคท1 เล ี่ ม 2 พงศาวดารลานชางตามถอยคําในฉบับเดิม, 172.

22 หากอาณาเขตติดตอสัมพันธระหวางอาณาจักรลานชางกับอาณาจักรอยุธยาอยู บริเวณเมืองนครราชสีมาของประเทศไทยในปจจุบัน ก็แสดงวาดินแดนของอาณาจักรลานชาง สมัยพระเจาสุริยวงศาธรรมิกราช ไดขยายออกมามากกวาสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช ซึ่งมี ชายแดนของสองนครอยูแถบเมืองดานซายจังหวัดเลยของประเทศไทย ชวนใหสันนิษฐานวา อาณาจักรลานชางสมัยพระเจาสุริยวงศาธรรมิกราชมีความม ั่ นคง และเจริญรุงเรืองอยางมาก ทั้ง ทางดานการเมือง ศาสนา และเศรษฐกิจก็เปนได แตจะเจริญมากกวากรุงศรีอยุธยาหรือไมนั้น เห็นควรเปนประเด็นศึกษาตอไป และหลังจากสิ้นสมัยพระเจาสุริยวงศาธรรมิกราชไดไมนาน อาณาจักรลานชางก็ถูกแบงแยกออกเปน 3 นครรัฐ ความสัมพันธระหวางอาณาจักรลานชางกับอาณาจักรสุโขทัย อาณาจักรลานนา และอาณาจักรอยุธยา ไดผานชวงระยะเวลาทางประวัติศาสตรมาอยางยาวนาน จึงมีการสะสม บมเพาะวัฒนธรรมรวมกัน ซึ่งบางชวงบางเหตุการณมีความเก ี่ ยวพันกันหลายฝายหลายดาน ทั้ง ทางดานการเมืองการปกครอง ทางดานเครือญาติที่นาจะมีทั้งในระดับสูงและระดับลาง ทางดาน ศาสนา และทางดานเศรษฐกิจ แลวบอยครั้งความสัมพันธระหวางอาณาจักรเปนแบบมิตรไมตรี ที่ดีตอกัน แตบางครั้งก็เปนปรปกษตอกัน ขึ้นอยูกับสถานการณในแตละชวงระยะเวลาน ั้ นๆ อยางไรก็ดี เช ื่ อวาประวัติศาสตรที่ยาวนานของแตละอาณาจักร อาจทําใหเกิด พัฒนาการทางดานวัฒนธรรมที่คลายคลึงกันและแตกตางกันไปบาง รวมไปถึงสวนที่หลอหลอม กลายเปนเอกลักษณเฉพาะของตน อันควรคาตอการศึกษาในรายละเอียดดังตอไปนี้ 2. เจดียลานชาง : การแบงกลุมและการศึกษาที่ผานมาโดยสังเขป เจดียในศิลปะลานชางสรางข ึ้นภายใตความเช ื่ อความศรัทธาทางพุทธศาสนาเปน หลัก มีพัฒนาการทางดานรูปแบบศิลปะจนกลายเปนเอกลักษณเฉพาะตน ทําใหนักวิชาการ พยายามตั้งชื่อเจดียในศิลปะลานชางตางออกไปจากเจดียในศิลปะอื่นๆ เปนตนวา ฮองรี ปาร- มองติเย ( Henri Parmentier) ไดใชชื่อเรียกตามลักษณะเฉพาะของเจดียในศิลปะลานชางวา “bulbe en carafe”75 (เจดียทรงคอขวด) จากน ั้น ประยูร อุลุชาฎะ เห็นคลายกับแจกันจึงเรียกวา “เจดียทรงแจกัน” 76 ตอมา สงวน รอดบุญ ใชชื่อวา “เจดียทรงดอกบัวเหลี่ยม ”77 ตามลักษณะของ ดอกบัวตูม การเรียกช ื่ อแตกตางกันนี้ลวนเปนการนําเอาไปเปรียบเทียบกับรูปลักษณของสิ่งที่ 75 Henri Parmantier, L’Art du Laos (Paris : E’cole Francaise D’extrememe – Orient, 1988), 160. 76 ประยูร อุลุชาฎะ [น. ณ ปากน้ํา ], “สถูปเจดียทางภาคอีสานของไทย, ” เมืองโบราณ 6, 2 (ธันวาคม 2522 – มกราคม 2523) : 40. 77 สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปลาว (กรุงเทพฯ : โรงพิมพการศาสนา, 2526), 135.

23 นักวิชาการแตละทานคุนเคยและแลเห็นวาคลายคลึงกัน ภายหลังกลับเปนที่รูจักกันในนามของ “เจดียทรงบัวเหล ี่ยม” 78 แต ศักดิ์ชัย สายสิงห กลับเห็นวาควรเรียก “เจดียทรงระฆังในผังเหล ี่ยม ” ดวยเหตุที่บัวเหลี่ยมอยูในตําแหนงเดียวกันกับองคระฆัง และคงมีที่มาจากเจดียทรงระฆังเพิ่ม มุมในศิลปะอยุธยา 79 นอกจากน ี้ เชษฐ ติงสัญชลี ไดใหความคิดเห็นขัดแยงกับแนวคิดของ “เจดียทรง ระฆังในผังเหลี่ยม ” เพราะสวนของบัวเหล ี่ ยมกับองคระฆังมีลักษณะและตนกําเนิดแตกตางกัน โดยที่ลักษณะขององคระฆังมีสวนฐานบานออก สวนกลางคอดเขา สวนบนโคงงุมแลเห็นเปน ไหล มีตนกําเนิดมาทางเจดียลานนาที่รับมาจากศิลปะพุกาม อันปรับเปลี่ ยนมาจากศิลปะอินเดีย อีกทอดหนึ่ง ในขณะที่บัวเหลี่ยมมีสวนฐานปลอง สวนกลางโคงเวาชะลูดข ึ้นไปเปนคอใหกับ สวนบนท ี่ บานออก และมีตนกําเนิดมาจากศิลปะพื้นเมืองที่มีพื้นฐานมาจากศิลปะทวารวดีในภาค อีสาน อีกทั้งเจดียทรงระฆังเองก็มีรูปแบบอยูในผังสี่เหล ี่ยมไดเชนกัน จึงไมควรเรียกเจดียทรง บัวเหล ี่ยมเปนเจดียทรงระฆังในผังเหลี่ยม80 ทั้งนี้ทั้งนั้นเห็นวาการใชชื่อ “เจดียทรงบัวเหลี่ยม ” เรียกเจดียที่มีลักษณะเฉพาะใน ศิลปะลานชางเปนที่รูจักกันอยางแพรหลายแลว เพ ื่อใหเปนที่เขาใจโดยทั่วกัน ในการศึกษาครั้ง นี้จึงเลือกใชคําวา “เจดียทรงบัวเหลี่ยม ” หมายถึง เจดียประเภทเดียวกันกับเจดียทรงระฆัง เพียงแตมีการประดับบัวเหล ี่ ยม ซึ่งมีลักษณะคลายกับดอกบัวตูมแตสวนปลายบานออก แทน ตําแหนงขององคระฆัง เจดียในศิลปะลานชางมีลักษณะบางประการเหมือนกัน จึงสามารถจัดใหอยูในกลุม เดียวกันได แตเจดียสวนใหญก็ผสมผสานเอา ลักษณะเฉพาะแบบพ ื้ นเมืองตามยุคสมัยนิยมใน ทองถิ่นนั้นๆ เขามาประกอบดวย อีกทั้งการผุพังทลายของเจดียที่ผานระยะเวลามายาวนาน การบูรณะปฏิสังขรณที่ขาดความรูความเขาใจทางดานรูปแบบศิลปะ รวมไปถึงการสรางเจดีย องคใหมซอนทับองคเกา ตลอดจนที่ตั้งของเจดียแตละแหงหางไกลกันมาก ซึ่งเปนอุปสรรคของ การศึกษาในครั้งนี้เชนเดียวกัน สงผลใหในปจจุบันมีการศึกษาศิลปะลานชางนอยมาก จากหลักฐานงานศิลปกรรมในศิลปะลานชางแสดงใหเห็นถึงการรับแรงบันดาลใจมา จากศิลปะสุโขทัย ศิลปะลานนา และศิลปะอยุธยา ตลอดจนความสัมพันธทางดานประวัติศาสตร 78 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษา ศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง, 45. 79 เพิ่มเติมใน ศักดิ์ชัย สายสิงห, “ศิลปะลาวหรือลานชางโดยสังเขป, ” ใน ศิลปะในกลุมประเทศ เอเชียอาคเนย (กรุงเทพฯ : ศูนยศึกษาศิลปกรรมโบราณในเอเชียอาคเนย คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัย ศิลปากร, 2551), 95. 80 สัมภาษณ เชษฐ ติงสัญชลี, อาจารยประจําภาควิชาประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 28 สิงหาคม 2552.

24 ระหวางอาณาจักรลานชางกับทั้งสามอาณาจักรที่ไดกลาวเอาไวในขางตน ชวนใหคิดเห็นวา รูปแบบของเจดียในศิลปะลานชางอาจเก ี่ ยวของกับศิลปะทั้งสามแหลงไมมากก็นอย โดยเฉพาะ ศิลปะลานนาและศิลปะอยุธยา ทั้งนี้เจดียในศิลปะลานชางสามารถแบงออกเปน 2 กลุมใหญๆ ตามรูปแบบศิลปะ คือ กลุมเจดียทรงระฆัง และกลุมเจดียทรงปราสาทยอด อีกทั้งยังจัดแยกหมวดหมูเปนหัวขอ ยอยออกไปตามลักษณะขององคประกอบในตําแหนงสวนองคระฆังหรือบัวเหล ี่ ยม ซึ่งเปน ลักษณะเดนของศิลปะลานชางเอง ดังรายละเอียดโดยสังเขปตอไปนี้ 2.1 กลุมเจดียทรงระฆัง เจดียทรงระฆังในศิลปะลานชางมีหลากหลายรูปแบบ ทั้งเจดียทรงระฆังในผัง กลม เจดียทรงบัวเหล ี่ ยม และเจดียเพิ่มมุมทรงบัวเหล ี่ ยม ซึ่งจะกลาวถึงในรายละเอียด ดังตอไปนี้ คือ 2.1.1 เจดียทรงระฆังในผังกลม เจดียทรงระฆังในผังกลมของศิลปะลานชางที่ยังหลงเหลือหลักฐานอยูและ เชื่อวานาจะเกาแกที่สุด ไดแก พระธาตุหมากโม วัดวิชุลราช เมืองหลวงพระบาง สปป. ลาว (ภาพ ที่ 1) ตามประวัติความเปนมาเดิมชื่อวา “ธาตุปทุม” (ดอกบัวหลวง) สรางข ึ้นในป พ.ศ. 2057 โดย ภาพท ี่ 1 พระธาตุหมากโม วัดวิชุลราช เมืองหลวงพระบาง

25 พระนางพันตีนเชียง พระมเหสีของพระเจาวิชุลราช แลว ไดรับการบูรณะครั้งสําคัญ เม ื่ อ พ.ศ. 2457 81 และราว พ.ศ. 2480 บูรณะอีกคร ั้งโดยนักวิชาการชาวฝรั่ งเศสช ื่อ Henri Marchall 82 ลักษณะของพระธาตุหมากโมประกอบดวย ฐานเขียงรองรับฐานบัวท ี่ ประดับดวยลูกแกว 2 เสน ในผังสี่เหลี่ยมจัตุรัส ที่มุมทั้งสี่ของฐานบัวประดับดวยปูนป นรูป สามเหล ี่ ยมหรือ “หูชาง” ถัดขึ้นไปเปนฐานเขียงแปดเหลี่ ยมรองรับองคระฆังรูปโอคว่ํ าที่มีการ ประดับกลีบบัว 2 ช ั้นโดยรอบ และสวนยอดมีลักษณะคลายกับพระรัศมีรูปเปลวของพระพุทธรูป ซึ่งเปนสวนท ี่แปลกใหมไปจากเจดียทรงระฆังในศิลปะอื่นๆ โดยทั่วไป (ดังที่มักมีการประดับ ดวยบัลลังกและปลองไฉน) รูปแบบ โดยรวม ของพระธาตุหมากโมนาจะไดรับอิทธิพลมาจากศิลปะ ลานนาราวพุทธศตวรรษท ี่ 21 เพราะสวนฐานบัวประดับลูกแกวมีการยืดทองไมใหสูงขึ้น และ การประดับหูชางที่มุมทั้งสี่ของฐานบัว ซึ่งเปนงานประดับที่นิยมของศิลปะลานนาในชวง ระยะเวลาน ี้ สวนประเด็นอื่นๆ เปนตนวา สวนฐานของพระธาตุหมากโมไมมีการยกเก็จเหมือน กับเจดียในศิลปะลานนา บัวคว ่ํ าท ี่ประดับฐานบัวนี้มีขนาดใหญ หรือแมกระทั่งสวนยอดท ี่ประดับ คลายกับพระรัศมีรูปเปลวนี้ ลวนเปนงานซอมคราวบูรณะในชวงหลัง83 นอกจากน ี้ งานชางในชวงระยะเวลาตอมาปรากฏเจดียทรงระฆังในผัง กลมนอยมาก สรางข ึ้นในราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 แลวไดรับการบูรณะปฏิสังขรณครั้งสําคัญ ในราวพุทธศตวรรษท ี่ 25 เจดียแตละองคลวนมีขนาดเล็กกวาพระธาตุหมากโม ซึ่งคงเกี่ยวของ กับยศศักดิ์ของผูสราง สวนทางดานรูปแบบศิลปะคงไดรับอิทธิพลมาจากเจดียในศิลปะลานนา และมีการปรับเปลี่ยนจนกลายเปนแบบเฉพาะของเจดียองคนั้นๆ เปนตนวา พระธาตุวัดอาไพ 84 (ภาพที่ 2) และพระธาตุวัดหมื่นนา 85 (ภาพที่ 3) เมืองหลวงพระบาง สปป. ลาว 81 เจาคําหม ั้ น วงกตรัตนะ, ตํานานเมืองหลวงพระบาง (เวียงจัน : โรงพิมพเวียงกรุง, 2507), 63. อางจาก จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมใน เมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง, 36. 82 Henri Parmantier, L’Art du Laos, 76. 83 สรุปความจาก เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนา ในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22 ” (สารนิพนธปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร ศิลปะ ภาควิชาประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2541), 25-31. และจาก จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมืองเชียงใหม และหลวงพระบาง, 36-38. 84 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง, 42-43. 85 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดีย แบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22 ”, 31-33. และใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง, 43-44.

26 ภาพท ี่ 2 พระธาตุวัดอาไพ เมืองหลวงพระบาง ภาพท 3 พระธาต ี่ ุวัดหม ื่ นนา เมืองหลวงพระบาง 2.1.2 เจดียทรงบัวเหลี่ยม การศึกษาเจดียทรงบัวเหล ี่ ยมที่ผานมา ยังคงหาขอยุติไมไดแนชัดถึงที่มา และแหลงแรงบันดาลใจในการสรางบัวเหล ี่ ยม ดังที่ ศรีศักร วัลลิโภดม เสนอวาเจดียทรงบัว เหลี่ยมนาจะพัฒนาข ึ้นในทองถิ่นเอง ตามท ี่ปรากฏภาพสลักรูปสถูปบนใบสีมาหินที่พบ โดยทั่วไปแถบลุมแมน้ําชี 86 ตอมา สงวน รอดบุญ และ สันติ เล็กสุขุม มีแนวคิดวาเปนการพัฒนา สืบ ทอดมาจากพระธาตุพนม จนกลายเปนศิลปะลานชางอยางแทจริง 87 รวมทั้ง เชิดเกียรติ กุลบุตร เชื่อวารูปแบบทรงบัวเหล ี่ ยมอาจเก ี่ ยวของกับเจดียทรงยอดดอกบัวตูมในศิลปะสุโขทัย 88 และ ศักดิ์ชัย สายสิงห ใหความคิดเห็นวาเจดียทรงบัวเหล ี่ ยมนี้นาจะปรับเปลี่ยนรูปแบบมาจากเจดีย ทรงระฆังเพิ่มมุมในศิลปะอยุธยา 89 เจดียทรงบัวเหล ี่ ยมพบหลักฐานดานจารึกเกาสุดวา สรางข ึ้นในราวตน พุทธศตวรรษท ี่ 22 สวนใหญเปนเจดียทรงบัวเหล ี่ยมในผังสี่เหลี่ยม ไดแก พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย ประเทศไทย (ภาพที่ 4) สรางขึ้นในป พ.ศ. 2103-2106 เพื่อเจริญสัมพันธไมตรีระหวาง 86 ศรีศักร วัลลิโภดม, “โบราณวัตถุสถานในลุมแมน้ําชี,” ชอฟา 3, 7 (เมษายน 2511) : 56. 87 สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปลาว , 146-147. และใน สันติ เล็กสุขุม, โครงการศิลปะลาวใน ประเทศไทย (กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2538), 161-162. 88 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย”, 74. 89 ศักดิ์ชัย สายสิงห, “ศิลปะลาวหรือลานชางโดยสังเขป”, 95.

27 กรุงศรีอยุธยาสมัยสมเด็จพระมหาจักรพรรดิกับกรุงศรีสัตนาคนหุต (ลานชาง) สมัยพระเจาไช ย เชษฐาธิราช90 และในดินแดนสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาวก็พบจารึกกลาวถึง พระเจา ไชยเชษฐาธิราช ทรงสรางพระธาตุหลวง นครเวียงจันทน (ภาพที่ 5, 6) ในป พ.ศ. 2109 91 ครั้น ตอมาพระองคเสด็จไปบูรณะปฏิสังขรณพระธาตุองคสําคัญๆ หนึ่งในนั้นไดแก พระธาตุศรีโคตร บอง เมืองทาแขก สปป. ลาว92 (ภาพที่ 7) เปนตน ภาพท 4 พระธาต ี่ ุศรีสองรัก จังหวัดเลย ภาพท 7 พระธาต ี่ ุศรีโคตรบอง เมืองทาแขก ภาพท 5 พระธาต ีุ่หลวง (องคเกาคราวบูรณะ) นครเวียงจันทน ที่มา : วิโรฒ ศรีสุโร, ธาตุอีสาน (กรุงเทพฯ : บริษัท เมฆาเพรส จํากัด, 2539), 33. ภาพท 6 พระธาต ีุ่หลวง (องคปจจุบัน) นครเวียงจันทน 90 กรมศิลปากร หอสมุดแหงชาติ, จารึกในประเทศไทย เลม 5 : อักษรขอม อักษรธรรม และ อักษรไทย พุทธศตวรรษท ี่ 19-24, 291-298. 91 สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปลาว, 85. 92 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 99. และ มหาสิลา วีระวงส, ประวัติศาสตรลาว, 60.

28 ในรัชสมัยของพระเจาไชยเชษฐาธิราชน ี้ เอง เกิดฐานรูปแบบใหมที่เปน ลักษณะเฉพาะของศิลปะลานชางเรียกวา “ฐานบัวเขาพรหม ” แตยังคงมีประเด็นปญหาวาฐาน แบบนี้ไดรับแรงบันดาลใจมาจากแหลงใด และเกิดขึ้นแหงแรกที่พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย จริงหรือไม ดังในแวดวงนักวิชาการยังคงถกเถียงกันเก ี่ ยวกับกรณีของฐานพระธาตุ ศรีสองรัก โดยที่ เชษฐ ติงสัญชลี เสนอแนวคิดวาพระธาตุศรีสองรักนี้ปรากฏฐานบัวเขาพรหม เปนแหงแรก มีลวดบัว เขาพรหมประดับอยูใตบัวคว ่ํ า และนาจะมีที่มาจากฐานขาสิงหในศิลปะ อยุธยาตอนกลาง 93 แตใน อีกมุมมองหน ึ่ งของ จิรศักดิ์ เดชวงคญา กลับเห็นวา ตามลักษณะ ตําแหนงของลาดบัวเขาพรหมนี้นาจะเปนสวนของลูกแกวกลมมากกวาการโคงของขาสิงห และ คงรับอิทธิพลทางดานรูปแบบศิลปะมาจากเจดียเมืองเชียงแสน 94 ซึ่งจะวิเคราะหตรวจสอบใน ลําดับตอไป ถัดขึ้นไปจากสวนฐาน คือ สวนกลางที่เปนบัวเหล ี่ ยม มี รูปแบบคลายกับ ดอกบัวตูมแตสวนปลายบานออกนี้ ก็ยังคงเปนประเด็นปญหาเกี่ยวกับแหลงที่มาเชนเดียวกัน กับสวนฐาน และมีสวนยอดแสดงออกมาในลักษณะลออยูกับบัวเหลี่ยมเปนสําคัญ โดยที่ไดลด ขนาดใหเพรียวเรียวแหลมข ึ้นไป สวนของบัวเหล ี่ยมเปนที่นิยมในศิลปะลานชางสืบมา แตมีการปรับ เปลี่ยนไปตามยุคสมัยน ั้ นๆ ซึ่งบัวเหลี่ยมในผังสี่เหลี่ยมนาจะมีพัฒนาการมากอนบัวเหล ี่ยมในผัง หกเหล ี่ ยมหรือแปดเหลี่ยม เปนตนวา พระธาตุดํา นครเวียงจันทน สปป. ลาว (ภาพที่ 8) สราง ขึ้นราวตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 95 และในภาคอีสานของประเทศไทยก็ปรากฏโดยทั่วไป เชน พระธาตุหลักโลก จังหวัดยโสธร ราวกลางพุทธศตวรรษท ี่ 22 พระธาตุวัดตูมคํามณี จังหวัด เพชรบูรณ ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 23 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 24 และธาตุบริวารบางองคในวัด พระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย (ภาพที่ 9) ราวตนพุทธศตวรรษท ี่ 24 96 เปนตน อยางไรก็ดี เจดียทรงบัวเหล ี่ยมในผังสี่เหลี่ยมไดรับความนิยมมากที่สุด เพราะปรากฏอยูเปนจํานวนมากทั้งในดินแดนไทยและสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว ซึ่งคงสืบเนื่องมาจากลักษณะของพระธาตุองคสําคัญๆ ในศิลปะลานชางเอง รวมไปถึงนิยมใชใน เจดียทรงปราสาทยอดดวยเชนกัน ดังจะกลาวรายละเอียดในลําดับตอไป 93 เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลาน ชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 51-52. 94 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษา ศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง, 45. 95 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดีย แบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 47-48. 96 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย”, 106-107.

29 2.1.3 เจดียเพิ่มมุมทรงบัวเหลี่ยม97 การศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับที่มาของการเพ ิ่ มมุมในเจดียศิลปะลานชางนี้ เชษฐ ติงสัญชลี ไดพิจารณาขนาดของมุมที่มักจะเทากันแลว ชี้ใหเห็นถึงความแตกตางไปจาก งานชางในศิลปะลานนาที่มีมุมประธานขนาดใหญ จึงสันนิษฐานวานาจะเปนลักษณะเฉพาะของ ศิลปะลานชางเอง หรืออาจไดรับแรงบันดาลใจมาจากศิลปะสุโขทัยที่ผานมาทางเมืองนานได หรือไม98 ทั้งนี้ขัดแยงกับแนวคิดของ ศักดิ์ชัย สายสิงห ที่วาการเพ ิ่ มมุมในศิลปะลานชางอาจ สัมพันธกับเจดียเพิ่มมุมในศิลปะอยุธยา ซึ่งคงเขามาในชวงสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช 99 เจดียเพิ่มมุมทรงบัวเหล ี่ ยมเทาที่พบหลักฐานตัวอยางในศิลปะลานชาง ปรากฏวามีการทําเพิ่มมุมไมสิบสอง และสันนิษฐานวานาจะ เปนงานชางในชวงหลังแลว ประมาณพุทธศตวรรษท ี่ 24 ลงมา พบโดยทั่วไปในแถบเมืองหลวงพระบาง สปป. ลาว ไดแก 97 เจดียทรงบัวเหล ี่ ยมเพิ่มมุมจัดแบงแยกออกจากกลุมเจดียทรงบัวเหล ี่ ยม เพราะรูปแบบศิลปะ ของเจดียทั้งสองกลุมแตกตางกัน โดยที่เจดียบัวเหล ี่ ยมมีสวนประกอบของบัวเหล ี่ยมเปนมุมสลับกับดาน ทํา ใหแลดูเทากันทุกดาน ซึ่งพบท ั้งในผังสี่เหลี่ยม หกเหล ี่ยม และแปดเหลี่ ยม สวนเจดียทรงบัวเหล ี่ ยมเพิ่มมุม ปรากฏเหลี่ ยมมุมเฉพาะบริเวณมุมท ั้ งสี่เทานั้น และมีจํานวนของมุมมากกวาหน ึ่ งเสมอ 98 เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลาน ชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 32 และเชิงอรรถที่ 30. 99 ศักดิ์ชัย สายสิงห, “ศิลปะลาวหรือลานชางโดยสังเขป”, 95. ภาพท 8 พระธาต ี่ ุดํา นครเวียงจันทน ภาพท 9 ธาต ี่ ุบริวารบางองค วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย