180 ทั้งนี้คงสืบเนื่องมาจากการเพิ่มมุมในสวนชั้นซอนของซุมประตูโขงและกู พระเจา ทั้งที่พบในศิลปะลานนาและศิลปะลานชาง มักยอนไปทําเลียนสวนเรือนธาตุทั้งหมด จึง ทําใหจํานวนของการเพิ่มมุมแตกตางออกไปจากบัวรัดเกลาและชั้นหลังคาลาด โดยการยกเก็จ ของจระนําซุมออกมา ตัวอยางเชน กูพระแกนจันทน วัดเจ็ดยอด จังหวัดเชียงใหม 352 (ภาพที่ 111) ซุมประตูโขง วัดพระธาตุลําปางหลวง จังหวัดลําปาง 353 (ภาพที่ 82) และซุมประตูโขงวัด วิชุน เมืองหลวงพระบาง 354 (ภาพที่ 112) แตนาสังเกตวาเรือนธาตุชั้นท ี่ 2 ของพระธาตุวัดเทพ พลฯ กลับมีการเพิ่มมุมสืบเนื่องมาจากบัวรัดเกลาของเรือนธาตุชั้นแรก โดยไมไดยกเก็จของ จระนําซุมย ื่ นออกมาจากเรือนธาตุแตประการใด จึงเปนการใชเรือนธาตุประหนึ่งเปนเสาของ จระนําซุมไปโดยปริยาย ภาพที่ 111 กูพระแกนจันทน วัดเจ็ดยอด จังหวัดเชียงใหม ภาพที่ 112 ซุมประตูโขง วัดวิชุน เมืองหลวงพระบาง 352 มีการศึกษาลาสุดใน ชาญคณิต อาวรณ, “ปราสาทพระเจาในศิลปะลานนา : ความสัมพันธ ทางประวัติศาสตรวัฒนธรรมระหวางเมืองเชียงใหมและนครลําปาง ”, 18-35. กําหนดอายุราวกลางพุทธ ศตวรรษท ี่ 21 353 จากลวดลายแบบฉลุโปรงนาจะเปนงานสรางคราวเดียวกัน หรือหลังจากเจดียประธาน วัด พระธาตุลําปางหลวง จึงกําหนดอายุซุมประตูโขงราวกลางพุทธศตวรรษท ี่ 21 ลงมา ดูเพ ิ่ มเติมใน ชาญคณิต อาวรณ, “เจดียวัดพระธาตุลําปางหลวง “ชุดฐานรองรับองคระฆังแบบบัวถลาและบัลลังกผังกลม ” : ความสัมพันธระหวางศิลปะสุโขทัยกับลานนาในเมืองลําปางชวงพุทธศตวรรษท ี่ 21”, 101-110. 354 ปรากฏประวัติการสรางวัดในป พ.ศ. 2046-2047 ดูใน มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 78. และใน มหาสิลา วีระวงส, ประวัติศาสตรลาว, 48. แตจากรูปแบบศิลปะกลับเปรียบเทียบไดกับงานชางใน ศิลปะลานนาชวงปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ซึ่งกลาวถึงในหัวขอยอยของบัวเชิง - บัว รัดเกลา กรณีของพระธาตุวัดเทพพลฯ
181 สวนจระนําซุมของพระธาตุหนองสามหม ื่น ( ลายเสนที่ 59) เห็นเปน ประเด็นที่สืบเนื่องอยูกับพระธาตุวัดเทพพลฯ ดวยเหตุผลที่วามีเคาโครงโดยรวมมาจากงานชาง อยางศิลปะลานนาท ี่ปรากฏในดินแดนลานชางเชนเดียวกัน แตในรายละเอียดดังที่ไดกลาวเอาไว ในสวนของบัวเชิง – บัวรัดเกลามาแลววา การใชเรือนธาตุประจําดานทั้งหมดเปนประหนึ่ งเสา รองรับกรอบซุมของพระธาตุหนองสามหม ื่ นนี้ เปนระบบของ ปราสาทซอนปราสาท อันแลดู แตกตางออกไปจากพระธาตุวัดเทพพลฯ โดยสิ้นเชิง ลายเสนที่ 59 จระนําซุม พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ ภาพที่ 113 สวนเรือนธาตุ – สวนยอด เจดียวัดปนสาท (ร าง) จังหวัดเชียงใหม รูปแบบของปราสาทซอนปราสาทนี้ คงปรับเปลี่ยนมาจากงานประเภท ซุมประตูโขงที่นิยมอยางมากในศิลปะลานชางเอง แมวาลักษณะดังกลาวปรากฏขึ้นในศิลปะ ลานนามาแลว เปนตนวา เจดียวัดปนสาท ราวกลางพุทธศตวรรษท ี่ 21 355 (ภาพที่ 113) แตการ ที่มาปรากฏ ณ พระธาตุหนองสามหม ื่ นนี้ไมนาจะรับอิทธิพลมาโดยตรง เพราะกรอบซุมทรง ปราสาทยอดที่ พระธาตุหนองสามหม ื่ นมีสวนยอดแลเห็นเปน 9 ยอด ซึ่งผิดแผกไปจากแนวคิด ของเจดีย 5 ยอดในศิลปะลานนา และรายละเอียดสวนอื่นๆ ของพระธาตุหนองสามหม ื่ นก็ คลี่คลายไปจากเจดียในศิลปะลานนามากแลว โดยเฉพาะการประดับลายกาบบน – กาบลาง อยางคราวๆ นอกเหนือไปจากนี้ยังคิดเห็นเพิ่มเติมวา พระธาตุหนองสามหม ื่ นมีการ เพิ่มมุม 12 นับตั้งแตสวนฐาน อันเห็นเกี่ยวของกับเจดียทรงบัวเหล ี่ ยมกลุมพระธาตุศรีสองรัก 355 สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา , 116. และใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม, 147-150.
182 หากพิจารณารวมกับประวัติการสรางพระธาตุศรีสองรักที่สัมพันธกับทางอยุธยา อาจเปนไปได วาการเพิ่มมุมลักษณะน ี้อาจไดรับแรงบันดาลใจมาจากศิลปะอยุธยาก็เปนได อยางไรก็ดี การทํา เพิ่มมุม 12 ของสวนฐานตอเนื่องขึ้นมายังสวนเรือนธาตุ อาจเปนอีกสาเหตุหนึ่งที่ทําใหจําเปน ตองใชเรือนธาตุประหนึ่งเปนเสาของจระนําซุม ทั้งนี้เห็นเปนคนละกรณีกับจระนําซุมบนเรือนธาตุชั้นท ี่ 2 ของพระธาตุ วัดเทพพลฯ เพราะท ี่ พระธาตุวัดเทพพลฯ ยังคงปรากฏแนวคิดของการเพิ่มมุมจากสวนฐานมา รองรับจระนําซุมในเรือนธาตุชั้นแรก ดังที่สวนฐานทําเพิ่มมุม 20 พอมาถึงเรือนธาตุชั้นแรกไดใช สวนของมุมดานนอกสุดออกเปนจระนําซุม ทําใหสวนเรือนธาตุเหลือเพียงเพิ่มมุม 12 เทานั้น ลักษณะเชนนี้แลดูใกลชิดกับศิลปะลานนาคอนขางมาก ดังเชนพระธาตุบังพวนองคเดิม รวมไป ถึงศิลปะอยุธยาดวย ฉะนั้น กรณีพระธาตุหนองสามหม ื่ นจึงมีลักษณะผิดแผกออกไปจากงาน ชางทั้งในศิลปะลานนาและศิลปะอื่นๆ เปนอยางมาก แมวามีการทําเสายกเก็จออกมาจากตัว เรือนธาตุคลายคลึงกับทางศิลปะลานนา แตเมื่อพิจารณาในประเด็นที่วาพระธาตุหนองสามหมื่น ไมมีการเพิ่มมุมของสวนฐานมารองรับจระนําซุมหลักในสวนเรือนธาตุแลว ชวนใหนาเช ื่ อวา พระธาตุหนองสามหม ื่นคงเปนงานชางในระยะหลังจากพระธาตุในกลุมเดียวกัน ที่กลาวมากอน หนานี้ ซึ่งยังคงปรากฏเคาโครงของศิลปะลานนามากกวาพระธาตุหนองสามหม ื่ น จึงชี้ชวนให คิดเห็นวาชางไดออกแบบตามลักษณะที่เคยชินในศิลปะลานชางเอง ลายเสนที่ 60 จระนําซุม พระธาตุกองขางนอย จังหวัดยโสธร ลายเสนที่ 61 จระนําซุม พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร
183 นอกจากนี้ ยังมีการทําเรือนธาตุประหนึ่งเปนเสาของจระนําซุมสืบลงมา ที่พระธาตุกองขาวนอย (ลายเสนที่ 60) และพระธาตุอานนท (ลายเสนที่ 61) ตามลําดับ เพียงแต ที่พระธาตุทั้งสององคประดับกรอบซุมทรงปราสาทยอดติดแปะไปกับสวนเรือนธาตุ ไมใชสวน ยอดอยางพระธาตุหนองสามหม ื่ น และทําข ึ้ นอยางคราวๆ อันแสดงใหเห็นวาสวนนี้มีความสําคัญ นอยลง แลวไปเพิ่มเติมงานตกแตงบริเวณยอดบัวเหล ี่ ยม ที่มีลักษณะเหมือนกับกรอบซุมทรง ปราสาทยอดแทน ซึ่งก็นาจะเกี่ยวของกับกรอบซุมของพระธาตุหนองสามหม ื่ นอยูมิใชนอย และ คงเปนรูปแบบที่ไดรับการปรับเปลี่ยนไปจากพระธาตุหนองสามหม ื่ นระยะหนึ่งแลว 2.2.2 การตกแตงจระนําซุม การตกแตงจระนําซุมของตัวอยางเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลาน ชาง จากกลุมพระธาตุบังพวนที่ทําการศึกษาในครั้งนี้ พบวามีความหลากหลายเชนเดียวกับ ระบบของจระนําซุม เพราะพระธาตุแตละองคลวนมีการออกแบบข ึ้นโดยเฉพาะ นอกเหนือไป จากงานตกแตงลวดบัวที่กลาวถึงในสวนของระบบจระนําซุมแลว ยังปรากฏลักษณะของกรอบ จระนําซุม แตนาเสียดายท ี่ พระธาตุกลุมน ี้ หลงเหลือหลักฐานใหศึกษาไดนอย และสวนใหญเปน งานในระยะหลัง ไดแก กรอบซุมท ี่ พระรัตนฆรเจดีย พระธาตุหนองสามหม ื่ น พระธาตุกองขาว นอย และพระธาตุอานนท กลาวคือ พระรัตนฆรเจดีย กรอบซุมประดับพระรัตนฆรเจดีย ยังคงหลงเหลือองคประกอบบางสวน อยูในจระนําซุมทางดานทิศตะวันตก ( ภาพที่ 114) สวนจระนําซุมดานทิศตะวันออกเปนงาน คราวบูรณะของกรมศิลปากร ( ภาพที่ 115) เพราะวัสดุที่ใชปนแตงเปนปูนใหม และในภาพ ลายเสนกอนท ี่ จะทําการบูรณะก็ยังไมปรากฏกรอบซุมอยางสมบูรณนี้เลย (ลายเสนที่ 62) ทั้งนี้นาสนใจในประเด็นที่วาชางไดพยายามทําเลียนแบบของเดิมหรือไม อีกทั้งดวยเหตุผลท ี่ แลเห็นความสัมพันธระหวางกรอบซุมแบบวงโคง กับขอบวงโคงบริเวณแผง หนาบันอันเปนงานเกา มีลักษณะเหมือนกัน ซึ่งอาจสัมพันธกับรูปแบบของปลายกรอบซุมท ี่ เหลือหลักฐานอยูทางดานทิศตะวันตก ดังที่มีปลายมวนขดคลายเลขหน ึ่งไทย (๑) และขอบของ กรอบซุมปรากฏวงโคงเล็กนอย ฉะน ั้ น จึงทําใหเกิดขอกังขาวากรอบซุมของพระรัตนฆรเจดียจะ เกี่ยวของกับกรอบซุมแบบวงโคงหรือไม เมื่อสืบคนในศิลปะลานชางดวยกันเอง ผลปรากฏวากรอบซุมแบบวงโคง นี้ปรากฏเคาโครงอยางชาท ี่ พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง ( ภาพที่ 116) สรางข ึ้นในป พ.ศ. 2091 356 แตที่พระธาตุวัดทาดนอยมีกรอบซุมแบบวงโคงประดับผสมผสานรวมกับกรอบ 356 กรรณิการ วิมลเกษม, “จารึกวัดธาตุเมืองหลวงพระบาง”, 63-66.
184 แบบคดโคง จึงเห็นสัมพันธกับงานชางที่นิยมในศิลปะลานนาชวงพุทธศตวรรษท ี่ 21 เปนตนวา กรอบซุมของเจดียวัดปนสาท (ภาพที่ 117) และกรอบซุมเจดียวัดโลกโมฬี ( ภาพที่ 118) จังหวัด เชียงใหม357 ภาพที่ 114 กรอบซุมดานทิศตะวันตก พระรตนฆรเจดั ีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ภาพที่ 115 กรอบซุมดานทิศตะวันออก พระรตนฆรเจดั ีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ลายเสนที่ 62 กรอบซุมทางทิศตะวันออก พระรตนฆรเจดั ีย (กอนทําการบูรณะ) ที่มา : อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, โบราณคดีเมืองหนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุสถาน และแหลง ศิลปกรรมจังหวัดหนองคาย (ขอนแก ) น : อุทยาน ประวัติศาสตรภูพระบาท สํานักงานโบราณคดีและ พิพิธภัณฑสถานแหงชาติที่ 7 ขอนแกน, 2544), 246. ภาพที่ 116 กรอบซุม พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง 357 ดูเพิ่มเติมใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, “จระนําเจดียลานนากอนพุทธศตวรรษท ี่ 22”, 167-168.
185 ภาพที่ 117 กรอบซุม เจดียวัดปนสาท (ราง) จังหวัดเชียงใหม ภาพที่ 118 กรอบซุม เจดียวัดโลกโมฬี จังหวัดเชียงใหม รูปแบบของกรอบซุมท ี่ แตกตางกันระหวางพระธาตุวัดทาดนอยกับ พระรัตนฆรเจดีย นาจะสืบเนื่องมาจากพระธาตุวัดทาดนอยมีระบบของจระนําซุมซอน ทําให ออกแบบกรอบซุมแบบวงโคงประดับผสมผสานรวมกับกรอบซุมแบบคดโคง สวนท ี่ พระรัตนฆร เจดียใชระบบแบบจระนําซุมเด ี่ ยว จึงมีกรอบซุมเด ี่ยวตามไปดวยก็เปนได แตอยางไรก็ตาม ลักษณะของกรอบซุมเด ี่ ยวและกรอบซุมที่ซอนกันนี้ ไมนาจะใชกําหนดอายุได เพราะจระนําซุมท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิม (ลายเสนที่ 57) ซึ่งเปนงาน ในคราวเดียวกันกับพระรัตนฆรเจดีย ก็ยังปรากฏระบบจระนําซุมลดที่นาจะมีการประดับกรอบ ซุมที่ซอนกันดวย จึงนาจะเปนรูปแบบที่ปรากฏขึ้นในศิลปะลานชางพรอมๆ กัน เชนเดียวกับประเด็นของการปรากฏแผงหนาบันหรือไมปรากฏ เพราะใน ศิลปะลานนาเองก็พบการใชลักษณะดังกลาวนี้รวมกัน ฉะน ั้ น การที่กรอบซุมของพระธาตุวัด ทาดนอย ไมมีแผงหนาบัน แตที่พระรัตนฆรเจดียกลับพบในสวนน ี้ จึงอธิบายไดวาเปนลักษณะท ี่ ปรากฏรวมกันในศิลปะลานชางเชนกัน อีกทั้งสังเกตเห็นวากรอบซุมทั้งที่พระธาตุวัดทาดนอยและพระรัตนฆร เจดีย ตางก็ไมไดตกแตงดวยลวดลายกลุมกระหนกหรือลายพรรณพฤกษาอยางศิลปะลานนาแต ประการใด หากมิไดเกิดจากงานคราวบูรณะแลว ก็คงเปนการรับมาปรับใชเพียงเคาโครงอยาง เรียบงายเทาน ั้ น ขอสันนิษฐานในขางตนสอดคลองกับกรอบซุมของพระอชาปาลนิโครธ เจดีย หนึ่งในสัตตมหาสถาน ณ วัดพระธาตุบังพวน (ภาพที่ 119) ซึ่ งตามหลักฐานทางโบราณคดี ระบุวาสรางข ึ้นในยุคสมัยเดียวกันกับพระรัตนฆรเจดีย358 ดังที่กรอบซุมของพระอชาปาลนิโครธ 358 ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน ”, 73. และใน อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, โบราณคดีเมืองหนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุสถาน และแหลงศิลปกรรม จังหวัดหนองคาย), 231-232.
186 เจดียทําข ึ้ นอยางคราวๆ มีเพียงโครงสราง ของกรอบซุมเทานั้น ไมไดตกแตงดวย ลวดลายใดๆ นอกเหนือไปจากนี้ นาสนใจวาลักษณะกรอบซุมของพระอชา ปาลนิโครธเจดีย ที่มีปลายมวนขดคลาย เลขหน ึ่งไทย (๑) ก็คงมีความเก ี่ ยวของกับ พระรัตนฆรเจดียอยูมิใชนอย แตเมื่อพิจารณา พื้นที่บริเวณตําแหนงแผงหนาบันของ พระอชาปาลนิโครธเจดีย ที่มีลักษณะก่ํากึ่ง ระหวางแผงหนาบันกับกรอบซุม อันเกิด จากการยนยอพื้นที่สวนของหนาบันใหลดนอยลง จึงทําใหแลดูคลายกับกรอบซุมซอนกัน 2 ช ั้ น ทั้งที่เปนจระนําซุมเด ี่ ยว ซึ่งเห็นตางออกไปจากพระรัตนฆรเจดียที่ปรากฏ 2 สวนน ี้ แยกออกจาก กันอยางเดนชัด ชวนใหคิดเห็นวาพระรัตนฆรเจดียนาจะมีการออกแบบและสรางข ึ้ นกอน พระอชาปาลนิโครธเจดียเล็กนอย หรือมิฉะนั้นก็อาจสรางข ึ้ นมาพรองๆ กัน โดยเปนฝมือชาง ลานชางคนละกลุม โดยกลุมหนึ่งสรางพระอชาปาลนิโครธเจดีย และอีกกลุมหนึ่งสรางพระรัตน ฆรเจดีย ทั้งนี้เห็นสอดคลองกับลักษณะของสวนฐาน ดังไดกลาวมาแลววา พระรัตนฆรเจดียยังคงปรากฏสวนฐานรองรับเรือนธาตุ แตพระอชาปาลนิโครธเจดียกลับมีเรือน ธาตุเกือบจะต ั้ งอยูบนฐานเขียงคอนขางท ี่ จะสมบูรณแบบแลว พระธาตุหนองสามหม ื่ น กรอบซุมของพระธาตุหนองสามหม ื่นเปนทรงปราสาทยอด ( ลายเสนที่ 63) ประกอบดวยหลังคาลาดที่เจาะชองจระนํารูปสามเหลี่ ยมตรงกลางดาน ทําใหเห็นสวนนี้เปน เหมือนกรอบบันแถลง จากน ั้นเปนยอดซุมประกอบดวยทองไม บัวหงาย หนากระดาน และ องคประกอบของฐานบัวซอนลดหลั่นกันข ึ้นไป 3 ชั้ น รองรับยอดบัวเหล ี่ ยม ลออยูกับสวนยอด ทั้งนี้สังเกตเห็นงานประดับรูปสามเหลี่ ยม ตกแตงไวบริเวณประจํามุมบนช ั้ นหนากระดาน จึง สันนิษฐานวาเดิมกรอบซุมทรงปราสาทยอดนี้นาจะมีการประดับกลีบขนุนและบันแถลงดวย กรอบซุมทรงปราสาทยอดลักษณะนี้นาจะสัมพันธกับงานชางในศิลปะ ลานนา เฉกเชนเดียวกับระบบการสรางแบบปราสาทซอนปราสาท ที่กลาวถึงในสวนของบัวเชิง – ภาพที่ 119 กรอบซุม อชาปาลนิโครธเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย
187 บัวรัดเกลา อันมีองคประกอบสําคัญคือ ช ั้ นหลังคาลาด ซอนลดหลั่นกันข ึ้นไปรองรับยอด ดังเชน สวนยอดของเจดียวัดปนสาท จังหวัดเชียงใหม ราวกลางพุทธศตวรรษท21ี่ 359 (ภาพที่ 120) นอกจากนี้ ยังเห็นวากรอบซุมทรงปราสาทยอดของพระธาตุหนองสาม หมื่น ไมนาจะเกี่ยวของกับกรอบซุมทรงมณฑปของศิลปะอยุธยา เปนตนวา ซุมกลาง ดานหนา พระอุโบสถ วัดบรมพุทธาราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ( ภาพที่ 121) ซึ่งมีประวัติการสรางวัด ในสมัยพระเพทราชา (พ.ศ. 2231-2245)360 เพราะเปนกรอบซุมคนละประเภท และมีชั้นซอน ลดหลั่นกันข ึ้นไป ลายเสนที่ 63 กรอบซุม พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ ภาพที่ 120 สวนยอด เจดียวัดปนสาท (ราง) จังหวัดเชียงใหม ภาพที่ 121 กรอบซุม ซุมกลาง ดานหนาพระอุโบสถ วัดบรมพุทธราราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา 359 สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา, 116. และใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม, 147-150. 360 “พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ [เจิม]”, 221.
188 อน ึ่ งกรอบซุมท ี่ พระธาตุหนองสามหม ื่ นก็มีลักษณะบางประการแตกตาง ออกไปจากศิลปะลานนาเชนกัน ไดแก จํานวนช ั้ นที่เพิ่มขึ้น และการเจาะชองจระนําตรงกลาง ดานของบันแถลงใหลึกเขาไป อันอาจใชงานไดจริง มิใชงานประดับตกแตงอยางในศิลปะลานนา อีกทั้งเมื่อรวมกรอบซุมเขากับสวนยอด ทําใหเห็นเปน 9 ยอด ซึ่งไมใชคติในการสรางเจดียแบบ 5 ยอดของศิลปะลานนาอีกตอไป คงสืบเนื่องมาจากบทบาทขององคประกอบเจดีย ดังที่สวนน ี้ ในศิลปะลานนาใชเปนสวนยอด แตที่พระธาตุหนองสามหม ื่ นกลับเปนกรอบซุมที่กลมกลืนไปกับ สวนยอด ลักษณะที่ผิดแผกเชนนี้คงมีพัฒนาการไปจากงานชางในศิลปะลานนาระยะหนึ่งแลว ฉะนั้น จึงนาเช ื่ อวาอาจเปนรูปแบบที่ปรับแตงขึ้นเองจากงานชางที่พบเห็นโดยทั่วไปในศิลปะ ลานชาง เมื่อสืบคนไปยังศิลปะลานชางดวยกันเอง เห็นเกี่ยวของอยูกับงานสราง ประเภทซุมประตูโขงและซุมประตู – หนาตางที่มีตนเคามาจากศิลปะลานนา เปนตนวา ซุม ประตูโขงที่พระธาตุพนม จังหวัดนครพนม ( ภาพที่ 95) ซุมประตูโขง ( ภาพที่ 96) และซุมประตู ทางเขาสิม ( ภาพที่ 122) วัดเชียงทอง เมืองหลวงพระบาง ซึ่งเชื่อกันมาวาวัดนี้สรางข ึ้ นกอนท ี่ พระเจาไชยเชษฐาธิราชจะยายลงมาท ี่ นครเวียงจันทน 361 ซุมประตูโขงที่พระธาตุหลวง นคร เวียงจันทน (ภาพที่ 98) คงสรางข ึ้ นคราวบูรณะ ปฏิสังขรณวัดครั้งใหญในป พ.ศ. 2109362 ภาพที่ 122 กรอบซุมประตูทางเขาสิม วัดเชียงทอง เมืองหลวงพระบาง ภาพที่ 123 กรอบซุมจระนํา พระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร 361 หุมพัน รัดตะนะวง และคณะ, มรดกอันล้ําคาของหลวงพระบาง , 29. อางถึงใน วรลัญจก บุญยสุรัตน, ช ื่นชมสถาปตย : วัดในหลวงพระบาง, 106. 362 สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปลาว, 85.
189 อีกทั้งยังปรากฏจระนําซุมแบบนี้ที่พระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร (ภาพที่ 123) ซึ่งกําหนดอายุไวในราวพุทธศตวรรษท ี่ 22-23 363 และซุมประตู ( ภาพที่ 100) หนาตาง (ภาพที่ 101) หอไตร วัดอินแปง นครเวียงจันทน 364 ดวยเหตุผลที่วางานชางประเภทนี้ มีลักษณะโดยรวมคลายกับกรอบซุมของพระธาตุหนองสามหม ื่นเปนอยางมาก รวมไปถึงงาน ประดับตกแตงกลีบขนุนและบันแถลงดวย เม ื่ อนําไปปรับใชกับเจดีย ณ พระธาตุหนองสามหม ื่ น จึงทําใหสวนยอดที่เดิมในศิลปะลานนานิยม 5 ยอด กลายเปน 9 ยอดไปโดยปริยาย พระธาตุกองขาวนอยและพระธาตุอานนท ลายเสนที่ 64 กรอบซุม พระธาตุกองขางนอย จังหวัดยโสธร ลายเสนที่ 65 กรอบซุม พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร หลังจากน ั้ นกรอบซุมทรงปราสาทยอดที่ติดแปะไปกับสวนยอดของ พระธาตุหนองสามหม ื่น คงเปนแหลงแรงบันดาลใจใหกับพระธาตุกองขาวนอย ( ลายเสนที่ 64) และพระธาตุอานนท (ลายเสนที่ 65) เพียงแตที่พระธาตุทั้งสององคทําขึ้นอยางคราวๆ พรอมกับ 363 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ”, 97. วามีรูปแบบเกาสุดเพียง สมัยอยุธยาตอนปลาย และใน เกศินี ศรีวงคษา, “การศึกษาวิเคราะหรูปแบบทาง สถาปตยกรรมของพระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร”, 66. ไดศึกษาเพิ่มเติมและกําหนดอายุอยูในชวงเวลานี้ 364 สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปลาว, 136-139. ระบุวาเปนหอไตรในชวง พ.ศ. 2093-2370 และใน สุรศักดิ์ ศรีสําอาง, ลําดับกษัตริยลาว, 231. ไดกําหนดอายุราวพุทธศตวรรษท ี่ 24
190 มีการแยกตกแตงไวใน 2 ตําแหนงอยางชัดเจน ดังที่ปรากฏกรอบซุมประดับติดแปะไปกับบัวรัด เกลาในสวนเรือนธาตุ และอีกกรอบประดับไวบนสวนยอดบัวเหล ี่ ยม อันคลายกับบทบาทของบัน แถลง อีกทั้งยังนาสนใจวากรอบซุมท ี่ประดับไวบนสวนยอดเปนแบบกรอบซุมซอนกรอบซุม ซึ่ง อาจเก ี่ ยวของกับแนวคิดของปราสาทซอนปราสาทของพระธาตุหนองสามหม ื่ นอยางกลายๆ แลว แสดงใหเห็นวาการประดับกรอบซุมของพระธาตุกองขาวนอยและพระธาตุอานนท เปนรูปแบบที่ ไดรับการปรับเปลี่ยนไปจากพระธาตุหนองสามหม ื่ นระยะหนึ่งแลว จากการศึกษารูปแบบจระนําซุมของเจดียทรงปราสาทยอดในกลุมพระธาตุบัง พวนน ี้ สามารถใชบงบอกลําดับการสรางพระธาตุกอนหรือหลังไดในระดับหนึ่ง โดยนับตั้งแต จระนําซุมของพระธาตุบังพวนองคเดิมและพระรัตนฆรเจดียที่ยังคงมีเคาของศิลปะลานนาอยู อยางมาก เชน ระบบของจระนําซุมลดของพระธาตุบังพวนองคเดิม ขอบหนาบันแบบวงโคงของ จระนําซุมพระรัตนฆรเจดีย พรอมกับเริ่มมีการปรับเปลี่ยนรูปแบบเขาไปสูความเปนเอกลักษณ ของศิลปะลานชางเอง ไดแก ฐานเสาและบัวหัวเสามีลักษณะไมเหมือนกัน และท ี่ พระรัตนฆร เจดียยังปรากฏขอบลางของจระนําซุมอยูเหนือบัวคว ่ํ าของฐานเสาหรือบัวเชิง ฉะนั้นนาจะบงบอกไดวาพระธาตุบังพวนองคเดิมและพระรัตนฆรเจดียเปนงาน ในชวงเดียวกันหรือหลังจากการสรางพระธาตุวัดทาดนอย จึงกําหนดอายุอยูในราวปลายพุทธ ศตวรรษท ี่ 21 ลงมา แตคงกอนพระธาตุวัดเทพพลฯ ที่มีกระแสวัฒนธรรมอยุธยาเขามาปะปน แลว โดยเฉพาะพระธาตุองคทิศเหนือที่ไมมีฐานเสาหรือบัวเชิงมารองรับจระนําซุม และปรากฏ ลักษณะที่เปนศิลปะลานชางมากขึ้น เปนตนวา การประดับลวดบัวดวยลูกแกวอกไกแบบลาน ชาง การใชผนังเรือนธาตุประหนึ่งเปนเสาของจระนําซุม อยางไรก็ตาม กรณีเรือนธาตุชั้นที่ 2 ของพระธาตุวัดเทพพลฯ แสดงใหเห็นถึง ระบบการเพ ิ่ มมุมที่ตางออกไปจากศิลปะลานนาและศิลปะอยุธยา อันมีตนเคาแหงการเปลี่ยน แปลงนี้มาตั้งแตพระรัตนฆรเจดียแลว ดังที่ไมมีระบบของการเพิ่มมุมจากสวนฐานมารองรับ จระนําซุม ลักษณะดังกลาวน ี้ปรากฏเดนชัดตอมาท ี่ พระธาตุหนองสามหม ื่ น ทําใหคิดเห็นวาพระ ธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใตและองคทิศเหนือ คงสรางข ึ้ นหลังจากพระรัตนฆรเจดีย แตกอน พระธาตุหนองสามหม ื่ น ถึงกระน ั้ นการเพิ่มมุมของพระธาตุหนองสามหม ื่ น อันเกี่ยวพันกับสวนฐานอยาง พระธาตุศรีสองรัก ก็เปนตัวกําหนดใหจําเปนตองใชเรือนธาตุประจําดานทั้งหมดเปนสวนรองรับ กรอบซุมทรงปราสาทยอด ซึ่งปรับเปลี่ ยนมาจากงานชางประเภทซุมประตูโขงและประตู – หนาตางในศิลปะลานชางเอง ทําใหเกิดรูปแบบของปราสาทซอนปราสาทข ึ้ น และลักษณะ ดังกลาวนี้ยังสงอิทธิพลใหกับจระนําซุมและงานประดับยอดบัวเหล ี่ ยมของพระธาตุกองขาวนอย ตลอดจนพระธาตุอานนท
191 2.3 พระพุทธรูป พระพุทธรูปที่ประดิษฐานภายในจะนําซุมของเจดียทรงปราสาทยอด ในศิลปะ ลานชางทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทยนี้ สรางตามคติพุทธศาสนาลัทธิหินยาน เปนหลัก ประกอบดวยอดีตพุทธเจา 3 พระองคในภัทรกัปป ไดแก พระกกุสันธะ พระโกนาคม พระกัสสปะ และพระศรีศากยมุนีองคปจจุบัน ซึ่งโลกกําลังอยูในชวงรอยุคพระศรีอริยเมต ไตรย 365 จึงปรากฏในงานศิลปกรรมเพียง 4 พระองคเทาน ั้ น แลวในเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวน ณ พระธาตุบังพวนองคเดิม ไมสามารถศึกษารูปแบบของพระพุทธรูปได เพราะปรากฏเฉพาะรองรอยของการประดิษฐาน พระพุทธรูปเทาน ั้ น และตามลักษณะของกรอบซุมที่สูง นาจะเคยประดิษฐานพระพุทธรูปประทับ ยืน แตคงเปนปูนป นแบบนูนต่ํา ดวยเหตุที่มีการเจาะชองจระนําแบบตื้นๆ ภาพที่ 124 พระพุทธรูปปางสมาธิ พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ภาพที่ 125 พระพุทธรูปปางสมาธิ พระอชาปาล- นิโครธเจดีย วัดพระธาตุบังพวน สวนพระรัตนฆรเจดียมีการประดิษฐานพระพุทธรูปประทับนั่งขัดสมาธิราบ ปาง สมาธิ (ภาพที่ 124) มีนิ้วพระหัตถขนาดใหญและน ิ้ วพระหัตถทั้ง 4 ยาวเทากัน อันแสดงถึง ลักษณะที่นิยมในศิลปะลานชาง คงเปนงานรุนเดียวกับพระพุทธรูปปางสมาธิที่พระอชปาล นิโครธเจดีย ( ภาพที่ 125) พระราชายตนะเจดีย ( ภาพที่ 126) พระพุทธรูปนาคปรกริมสระมุจ ลินทร ( ภาพที่ 127) และพระพุทธรูปประธานปางมารวิชัยในพระวิหาร ( ภาพที่ 128) ซึ่งพบ 365 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย”, 83.
192 ประวัติการสรางอยูในจารึกวัดถ้ําสุวรรณคูหา 1 ระบุวาสรางข ึ้นในรัชสมัยพระเจาไชยเชษฐา ธิราชป พ.ศ. 2106 366 ภาพที่ 126 พระพุทธรูปปางสมาธิ พระราชายตนะเจดีย วัดพระธาตุบังพวน ภาพที่ 127 พระพุทธรูปนาคปรก ปางสมาธิ ริมสระมุจลินทร วัดพระธาตุบังพวน ภาพที่ 128 พระพุทธรูปปางมารวิชัย พระวิหาร วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย 366 ธวัช ปุณโณทก, ศิลาจารึกอีสานสมัยไทย -ลาว : ศึกษาทางดานอักขรวิทยาและประวัติ - ศาสตรอีสาน, 69 และ 257-260.
193 ทั้งนี้ ศักดิ์ชัย สายสิงห ใหความคิดเห็นวาพระพักตรนาจะเปนงานบูรณะข ึ้นใหม เชนเดียวกันทั้งหมด แตพระพุทธรูปประธานในพระวิหาร และพระพุทธภาพท ี่พระอชปาลนิโครธ เจดีย367 มีลักษณะของพระโอษฐแยมสรวลเหมือนบุคคลจริง หรือที่เรียกวา “ยิ้ มแบบลานชาง ” อยางแทจริง จึงควรจัดอยูในราวพุทธศตวรรษท ี่ 22-23 ขณะที่ พระพุทธรูปนาคปรกถูกซอมจน ไมเห็นเคาลักษณะอยางลานชางแลว 368 หากพิจารณาจารึกวัดถ้ําสุวรรณคูหา 1 ที่ ระบุป พ.ศ. 2106 และพระนามผู บําเพ็ญพระราชกุศลคือ พระเจาไชยเชษฐาธิราช มีความหนึ่งนาสนใจวา “...เมือเจาแผนดินแปง รูป (สราง) พระสัพพัญูเจาในธาตุบางพวน... ” 369 ซึ่งมีผูตีความวา “พระสัพพัญูเจา ” นาจะ หมายถึงพระพุทธรูปประธานในพระวิหาร370 นาเช ื่ อวาพระธาตุบังพวนองคเดิมนาจะปฏิสังขรณ ขึ้นกอนการป นพระพุทธรูปประธานในพระวิหาร เพราะการกลาวนาม “ธาตุบางพวน” ไมวาจะใน ฐานะชื่อวัดหรือองคพระธาตุ ก็แสดงใหเห็นวามีวัดพระธาตุบังพวนปรากฏขึ้ นและที่สําคัญองค พระธาตุ ซึ่งเปนศาสนสถานสําคัญของวัดก็คงสรางเปนที่เรียบรอยแลว ฉะน ั้ น จึงเชื่อวาพระธาตุ บังพวนองคเดิมคงสรางข ึ้ นกอนป พ.ศ. 2106 มาระยะหนึ่ ง อีกทั้งการขุดคนขุดแตงโบราณสถานภายในวัดพระธาตุบังพวน ยังมีการระบุวา พระรัตนฆรเจดียและพระวิหารมหาโพธิ์ รวมไปถึงสัตมหาสถานองคอื่นๆ เปนงานสรางในคราว เดียวกันกับพระธาตุบังพวนองคเดิม 371 จึงตีความหมายไดวาการบําเพ็ญพระราชกุศลของ พระเจาไชยเชษฐาธิราช ตามความในจารึกวัดถ้ําสุวรรณคูหา 1 ครั้งนี้ ควรเปนเหตุการณที่ เกิดขึ้นหลังจากมีการสรางพระธาตุบังพวนองคเดิมและสัตตมหาสถานแลว หรือกําลังดําเนินการ สรางสัตตมหาสถานอยูก็เปนได นอกจากน ี้ พบหลักฐานการประดิษฐานพระพุทธรูป ยืน ปางเปดโลก (พระหัตถ ทั้งสองขางท ิ้ งตรงลงมาขางพระวรกาย) ภายในจระนําซุม ณ พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต สวนองคทิศเหนือดวยจระนําซุมที่เล็กและแคบ จึงเชื่อวาไมมีการประดิษฐานพระพุทธรูปปูนปน 367 สัมภาษณ ศักดิ์ชัย สายสิงห, อาจารยประจําภาควิชาประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 12 กุมภาพันธ 2553. 368 ศักดิ์ชัย สายสิงห, “ศิลปะสมัยลานชางที่พบในประเทศไทย (ระหวางพุทธศตวรรษท ี่ 19-23)”, 43. 369 ธวัช ปุณโณทก, ศิลาจารึกอีสานสมัยไทย -ลาว : ศึกษาทางดานอักขรวิทยาและประวัติ - ศาสตรอีสาน, 258-259. 370 ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน ”, 75. แลใน ศักดิ์ชัย สายสิงห, “ศิลปะสมัยลานชางที่พบในประเทศไทย (ระหวางพุทธศตวรรษท ี่ 19-23)”, 43. 371 ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน ”, 73-74. และ ใน อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, โบราณคดีเมืองหนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุสถาน และแหลงศิลปกรรม จังหวัดหนองคาย), 231-232.
194 ทั้งนี้พระธาตุองคทิศใตปรากฏรองรอยหลงเหลือในจระนําซุมดานทิศตะวันตก (ภาพที่ 129) และ ทิศใตเทานั้น โดยเฉพาะจระนําซุมดานทิศใตมีลักษณะคอนขางเกาและสมบูรณ ( ภาพที่ 130) นาจะมีอายุอยูในราวพุทธศตวรรษท ี่ 22-23 เพราะมีการแยมสรวลแบบลานชางอยางแทจริง และ พระหัตถขนาดใหญเทอะทะ372 ภาพที่ 129 พระพุทธรูปปางเปดโลก จระนําซมดุ านทิศตะวันตก พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ภาพท ี่ 130 พระพุทธรูปปางเปดโลก จระนําซมดุ านทิศใต พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย เมื่อพิจารณาทางดานรูปแบบศิลปะอาจเปรียบ เทียบไดกับงานชางหลวง ไดแก หลวงพอพระใส วัดโพธิ์ชัย จังหวัดหนองคาย (ภาพที่ 131) ซึ่ งมีเอกสารกลาวถึงวาสรางข ึ้นใน สมัยของพระเจาไชยเชษฐาธิราช เม ื่อ พ.ศ. 2109 373 แตรูปแบบศิลปะเปนงานในชวงหลังราว ปลายพุทธศตวรรษท ี่ 22 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 23 แลว ดังที่มีพุทธศิลปเปนแบบลานชางอยาง แทจริง กลาวคือ พระพักตรกลมปอม พระหนุเสี้ยม พระขนงเปนเสนนูนขึ้น พระโอษฐแยมสรวล แบบลานชาง ขอบพระโอษฐบนหนา มีขอบไรพระศก เม็ดพระศกเล็กอยางมาก พระรัศมีเปน เปลวที่มีขนาดใหญมาก และมีพระหัตถขนาดใหญมาก ปลายนิ้วพระหัตถยาวเทากัน รวมทั้ง สังฆาฏิเปนแผนใหญและปลายตัดตรง 372 สัมภาษณ ศักดิ์ชัย สายสิงห, อาจารยประจําภาควิชาประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 12 กุมภาพันธ 2553. 373 สุรศักดิ์ ศรีสําอาง, ลําดับกษัตริยลาว, หนา 183.
195 แมวาลักษณะสวนใหญของ พระพุทธรูปที่พระธาตุวัดเทพพลฯ กับหลวงพอ พระใสคลายคลึงกัน แตยังคงแลเห็นในสวนตาง ที่พระธาตุวัดเทพพลฯ ไมปรากฏสวนของไร พระศก และชายสังฆาฏิ อยางไรก็ตาม องคที่ ประดิษฐานประจําดานทิศตะวันตกก็ปรากฏชาย สังฆาฏิที่มีปลายแยกออกเปน 2 แฉก ซึ่งคง บูรณะตามรูปแบบเดิม ทําใหเชื่อวาความ แตกตางขางตนนี้ไมสามารถระบุไดวาเปนงาน ชางตางยุคสมัยกัน เพราะพระพุทธรูปในศิลปะ ลานชางมีความหลากหลาย ทวาดวยลักษณะ ของพระพักตรตลอดจนพระรัศมีที่เหมือนกัน มากนี้ นาจะจัดใหอยูในชวงเดียวกันได คือ ราว ปลายพุทธศตวรรษท ี่ 22 – ตนพุทธศตวรรษที่ 23 ทั้งนี้รูปแบบของพระพุทธรูปที่ พระธาตุวัดเทพพลฯ ในขางตน นาจะเกาไปกวาพระพุทธรูปยืน ปางเปดโลก ประดิษฐานภายใน จระนําซุมของพระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ( ภาพที่ 132) ดวยเหตุผลที่วาชายจีวรของ พระพุทธรูปวัดนากตกแตงใหออนโคงงอข ึ้ นมาหาพระหัตถที่ทิ้งตรงลงมา และเลนอยูกับริ้วจีวร ใหมวนขดเปนจังหวะๆ ซ ึ่ งสามารถเทียบไดกับพระพุทธรูปยืนปางเปดโลกหมายเลข หพก. ll / 20 ในพิพิธภัณฑหอพระแกว นครเวียงจันทน ( ภาพที่ 133) มีจารึกที่ฐานระบุปสรางเม ื่ อ พ.ศ. 2197 374 ตรงกับสมัยพระเจาสุริยวงศาธรรมิกราช นักวิชาการบางทานจึงใชกําหนดอายุพระธาตุวัดนากสรางรวมสมัยกับพระธาตุ วัดเทพพลฯ 375 แตดวยลักษณะของพระพุทธรูปที่พระธาตุวัดเทพพลฯ เกาไปกวาท ี่ พระธาตุวัด นาก โดยเปนงานชางที่สืบตอมาจากสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช ตลอดจนรูปแบบทาง สถาปตยกรรมที่เห็นคลี่คลายไปจากพระธาตุวัดเทพพลฯ นาจะบงบอกไดวาพระธาตุทั้งสององค เปนงานตางยุคสมัยกัน โดยที่ พระธาตุวัดเทพพลฯ สรางข ึ้ นกอนพระธาตุวัดนาก 374 Pierre Marie Gagneux, Contribution a la connaissance de la civilisation Laotienne d’apres l’epigraphie du royumme de Vientiane (Paris : n.p., 1975), Tome I-II, 259-260. 375 สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปลาว, 143-144. ภาพที่ 131 หลวงพอพระใส ปางมารวิชัย วัดโพธิ์ชัย จังหวัดหนองคาย (ภาพจาก ศักดิ์ชัย สายสิงห)
196 ภาพที่ 132 พระพุทธรูปปางเปดโลก พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน (ภาพจาก เชษฐ ติงสัญชลี) ภาพที่ 133 พระพุทธรูปปางเปดโลก หมายเลข หพก. ll / 20 พิพิธภัณฑหอพระแกว นครเวียงจันทน ภาพที่ 134 พระพุทธรูปปางถวายเนตร พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ ภาพที่ 135 พระพุทธรูปปางเปดโลก พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร
197 หลังจากงานชางท ี่ พระธาตุวัดเทพพลฯ และพระธาตุวัดนากแลว พระพุทธรูปที่ ประดิษฐานภายในจระนําซุมของเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนก็มีความหางไกลไป จากงานชางหลวงเปนอยางมาก ซ ึ่ งอาจกลาวไดวาเปนฝมือชางพื้นบาน อันเห็นสอดคลองกับ การกําหนดอายุสมัยของพระพุทธรูปแบบพื้นบานนี้ในชวงพุทธศตวรรษท ี่ 24 ลงมา 376 ไดแก พระพุทธรูปประทับยืนภายในจระนําซุมของพระธาตุหนองสามหม ื่น ( ภาพที่ 134) และพระธาตุ อานนท ( ภาพที่ 135) ถึงแมวาไดรับการบูรณะ แตเชื่อวาคงทําตามรูปแบบเดิม ดังที่พระธาตุ หนองสามหม ื่ นพบวามีการทาสีทับพระพุทธรูปทั้งองค สวนท ี่ พระธาตุกองขาวนอยไมพบ รองรอยของการประดิษฐานพระพุทธรูปแตพระการใด ดังนั้น จากการศึกษาพระพุทธรูปที่ประดิษฐานภายในจระนําซุมของเจดียทรง ปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนน ี้ แสดงใหเห็นถึงอายุสมัยการสรางพระธาตุแตละองคไดใน ระดับหนึ่ง กลาวคือ พระพุทธรูปที่ประดิษฐานอยูภายในจระนําซุมของพระรัตนฆรเจดียนาจะ สรางข ึ้นในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช ชวงตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 แลวไดรับการบูรณะเร ื่ อยมา สวนท ี่ พระธาตุวัดเทพพลฯ เปนงานสรางที่สืบเนื่องลงมาจากพระพุทธรูปรุนพระเจาไชยเชษฐาธิ ราชแลว นาจะจัดใหอยูในราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 22 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 23 แตคงกอนงาน ปนพระพุทธรูป ณ พระธาตุวัดนาก หลังจากน ั้ นก็เปนงานชางแบบพื้นบาน ไดแก พระธาตุหนอง สามหม ื่ น และพระธาตุอานนท จึงควรกําหนดอายุในชวงพุทธศตวรรษท ี่ 24 ลงมา 3. สวนยอดของตัวอยางเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวน สวนยอดนับตั้งแตบริเวณเหนือตําแหนงบัวรัดเกลาของสวนเรือนธาตุขึ้นไป เจดียใน กลุมพระธาตุบังพวนนี้มีรูปแบบหลากหลาย แตละองคลวนมีลักษณะเฉพาะ ไมมีระบบระเบียบท ี่ ชัดเจนเชนเดียวกับสวนฐานและสวนเรือนธาตุ ทวายังแลเห็นองคประกอบบางประการสัมพันธ กัน จึงแบงการศึกษาออกเปน 3 ประเด็นหลักๆ คือ ช ั้ นหลังคาลาด องคระฆัง และบัวเหลี่ยม ดังนี้ 3.1 ชั้นหลังคาลาด ชั้นหลังคาลาด คือ สวนท ี่ อยูเหนือเรือนธาตุขึ้นไป มีลักษณะสําคัญเหมือนกับ ลวดบัวคว ่ําเอนลาดขนาดใหญ เช ื่ อกันมาวามีตนเคามาจากเจดียในศิลปะพุกาม 377 แลวมี พัฒนาการมาปรากฏในเจดียทรงปราสาทยอดผังแปดเหลี่ยมตั้งแตสมัยหริภุญชัย ไดแก 376 ศักดิ์ชัย สายสิงห, “ศิลปะสมัยลานชางที่พบในประเทศไทย (ระหวางพุทธศตวรรษท ี่ 19- 23)”, 63-64. 377 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน G.H. Luce, Old Burma – Early Pagan (New York : Artibus Asiae, 1969), Vol III, 267. และใน ชาญคณิต อาวรณ, “ปราสาทพระเจาในศิลปะลานนา : ความสัมพันธทาง ประวัติศาสตรวัฒนธรรมระหวางเมืองเชียงใหมและนครลําปาง”, 21.
198 รัตนเจดีย วัดจามเทวี จังหวัดลําพูน 378 (ภาพที่ 136) ซึ่งเห็นสอดคลองกับประวัติศาสตรที่ ชาวเมืองหริภุญไชยหลบหนีโรคระบาดไปเมืองสุธรรมวดี 379 แลวสืบเนื่องมาในศิลปะลานนา ระยะแรกๆ ท ี่ เจดียวัดสะดือเมือง (ราง) จังหวัด เชียงใหม380 (ภาพที่ 137) อันนาจะเกี่ยวของกับเหตุการณ เมื่อ พ.ศ. 1835 (จ.ศ. 654) พระยา มังรายยกทัพเขายึดเมืองหริภุญชัยจากพระยายบาได ี สําเร็จ381 แสดงใหเห็นถึงการรับอิทธิพลจาก ศิลปะพุกามมาระยะหนึ่งกอนท ี่ จะแพรหลายเขาสูศิลปะ ลานนา 382 นอกจากนี้ ยังปรากฏในเจดีย ทรงปราสาทยอดแบบสุโขทัย อาทิ เจดียราย หมายเลข 19 วัดเจดียเจ็ดแถว เมืองศรีสัชนาลัย (ภาพที่ 138) ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 19 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 20 383 จากน ั้ นพบหลักฐานในรูปของปราสาทจําลองที่มีชั้นหลังคาชั้นลด ซอนลดหลั่น กันขึ้นไป เปนตนวา ภาพลายเสนจารึกตอนวาตมิคคชาดก วัดศรีชุม จังหวัดสุโขทัย384 (ลายเสน ที่ 66) ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 19 หรือตนพุทธศตวรรษท ี่ 20 385 และยังพบปราสาทจําลองน ี้ บนรอยพระพุทธบาทประดับมุก วัดพระสิงห จังหวัดเชียงใหม ( ภาพที่ 139) ปจจุบันเก็บรักษา ในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ เชียงใหม ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 20 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 21 386 อีกทั้งในชวงเวลาใกลเคียงกันนี้ยังพบหลักฐานเจดียที่วัดพระยืน จังหวัดลําพูน 387 378 เสนอ นิลเดช, ศิลปะสถาปตยกรรมลานนา (กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2526), 14. 379 พระโพธิรังสี, คําแปลจามเทวีวงศพงศาวดารเมืองหริภุญไชย , แปลโดย พระยาปริยัติธรรม ธาดา (แพ ตาละลักษณ) กับพระญาณวิจิตร (สิทธิ โลจนานนท), พิมพครั้งที่ 3 (ม.ป.ท., 2515. พิมพในงาน ฌาปนกิจศพนาย ชัช แดงดีเลิศ 1 ตุลาคม 2515), 32-34. 380 ประยูร อุลุชาฎะ [น. ณ ปากน้ํา ], “ศิลปะ ณ นครพิงค, ” เมืองโบราณ 11, 3 (กรกฎาคม – กันยายน 2528) : 17-27. 381 พระรัตนปญญาเถระ, ชินกาลมาลีปกรณ, 93-94. แตใน พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดารโยนก, 258. ระบุในป พ.ศ. 1826 (จ.ศ. 643) 382 สันติ เล็กสุขุม, “เจดียแปดเหลี่ ยมวัดสะดือเมือง เมืองเชียงใหม, ” ศิลปวัฒนธรรม 16, 4 (กุมภาพันธ 2538) : 36-37. 383 สันติ เล็กสุขุม, เจดียสมัยสุโขทัยที่วัดเจดียเจ็ดแถว (กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2534), 141- 143. 384 กรมศิลปากร, ประชุมจารึกภาค 8 จารึกสมัยสุโขทัย (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2548), 512. 385 ประเสริฐ ณ นคร, “การกําหนดอายุจารึกจารึกชาดกวัดศรีชุม, ” ใน อักษร ภาษา จารึก วรรณกรรม รวมบทนิพนธ “เสาหลักทางวิชาการ” ของ ศาสตราจารย ดร. ประเสริฐ ณ นคร (กรุงเทพฯ : มติ ชน, 2549), 168-171. และใน บันลือ ขอรวมเดช, “รูปแบบศิลปะบนแผนจารึกลายเสนเรื่องชาดกของวัดศรีชุม จ. สุโขทัย” (วิทยานิพนธปริญญามหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัย ศิลปากร, 2533), 121-122. 386 ฮันส เพนธ, “พระพุทธบาทที่พิพิธภัณฑสถานแหงชาติ เชียงใหม,” ศิลปากร 18, 5 (มกราคม 2518) : 49-55. 387 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา, 97-99.
199 ภาพที่ 136 รัตนเจดีย วัดจามเทวี จังหวัดลําพูน ภาพที่ 137 เจดียวัดสะดือเมือง (ราง) จังหวัดเชียงใหม ภาพที่ 138 เจดียราย หมายเลข 19 วัดเจดียเจ็ดแถว เมืองศรีสัชนาลัย ลายเสนที่ 66 จารึกตอนวาตมิคคชาดก วัดศรีชุม จังหวัดสุโขทัย ที่มา : บันลือ ขอรวมเดช, “รูปแบบศิลปะบนแผน จารึกลายเสนเรื่องชาดกของวัดศรีชุม จ. สุโขทัย” (วิทยานิพนธปริญญา มหาบัณฑิต สาขาวิชา ประวัติศาสตรศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2533), 431.
200 ภาพที่ 139 ปราสาทไพชยนต บนรอยพระพุทธบาท ประดับมุก วัดพระสิงห จังหวัดเชียงใหม ภาพที่ 140 สวนยอด เจดียบรรจุอัฐิพระเจาติโลก- ราช วัดเจ็ดยอด จังหวัดเชียงใหม แลวนับจากนี้ไปหลังคาลาดก็กลายเปนองคประกอบสําคัญ และนิยมในศิลปะ ลานนา ดังที่ปรากฏทั้งในเจดียทรงปราสาทยอด ซุมประตูโขง และกูพระเจา ทั้งนี้นาสนใจวา รูปทรงของเจดียที่นิยมอยางมากในนครเชียงใหมชวงพุทธศตวรรษท ี่ 21 มีการผสมผสานเอา ลักษณะในกลุมเจดียทรงปราสาทยอดดวยกัน รวมเขากับองคประกอบของเจดียทรงระฆัง เพราะความเอนลาดของหลังคาไมเหมาะแกการกอทรงเจดียที่เปนยอดบริวาร จึงปรากฏสวน ยอดเปนแบบกระพุมยอดเดียว388 ตัวอยางท ี่ปรากฏในเมืองเชียงใหม เชน เจดียราชกุฎี (เจดียหลวง) วัดเจดีย หลวง แมวาสวนยอดที่พังทลายหายไป แตก็นาจะเปนงานในคราวบูรณะรัชสมัยพระเจาติโลก ราชในป พ.ศ. 2021 389 เจดียบรรจุอัฐิพระเจาติโลกราช วัดเจ็ดยอด สรางข ึ้นโดยพระเจายอด เชียงรายเม ื่อป พ.ศ. 2054 390 (ภาพที่ 140) เจดียวัดโลกโมฬี ( ภาพที่ 141) สรางข ึ้นในสมัย พระเกศเกลา พ.ศ. 2071391 เจดียวัดเชียงมั่น (ภาพที่ 142) ไดรับการบูรณะครั้งสําคัญโดยครอบ ทับทั้งองคจากพระยาแสนหลวงในป พ.ศ. 2114 392 388 สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา, 100. 389 พระรัตนปญญาเถระ, ชินกาลมาลีปกรณ, 114. 390 สงวน โชติสุขรัตน, ประชุมตํานานลานนาไทย, เลม 2, 114. 391 พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดารโยนก, 374. 392 คณะกรรมการจัดพิมพเอกสารประวัติศาสตร วัฒนธรรม และโบราณคด, ประช ีุมศิลาจารึก ภาคที่ 3, 211.
201 นอกจากนี้ ยังพบในเมืองรอบนอกอีกหลายแหง มีอายุอยูในราวปลายพุทธ ศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ที่สําคัญไดแก เจดียวัดปูเปย เวียงกุมกาม 393 (ภาพที่ 143) พระธาตุจอมกิตติ 394 (ภาพที่ 144) และเจดียวัดผาขาวปาน 395 (ภาพที่ 145) เมืองเชียงแสน และเจดียวัดศรีชุม จังหวัดแพร396 (ภาพที่ 146) ภาพที่ 141 สวนยอด เจดียวัดโลกโมฬี จังหวัดเชียงใหม ภาพที่ 142 สวนยอด เจดียวัดเชียงมั่น จังหวัดเชียงใหม 393 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา, 103-106. และใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม, 116-117. 394 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงแสน, 69-72. กําหนดอายุอยูในราวพุทธศตวรรษที่ 22 แตใน เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธ ศตวรรษท ี่ 21-22”, 12. กลับกําหนดอายุในราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 และใน ศักดิ์ชัย สายสิงห, ศิลปะเมือง เชียงแสน วิเคราะหงานศิลปกรรมรวมกับหลักฐานทางโบราณคดี และเอกสารทางประวัติศาสตร , 72-76. กําหนดอายุราวตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 395 สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา, 103-106. ระบุครึ่งหลังพุทธศตวรรษที่ 21 แตใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงแสน, 73-74. ไดกําหนดราวกลางพุทธศตวรรษท ี่ 22 396 เสนอ นิลเดช, ศิลปะสถาปตยกรรมลานนา, 58-59. กําหนดอายุอยูในราวพุทธศตวรรษท ี่ 20 แตใน สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา, 104-106. เห็นวาราวครึ่งหลังพุทธศตวรรษท ี่ 21
202 ภาพที่ 143 สวนยอด เจดียวัดปูเป ย เวียงกุมกาม จังหวัดเชียงใหม ภาพที่ 144 สวนยอด พระธาตุจอมกิตติ เมืองเชียงแสน ภาพที่ 145 สวนยอด เจดียวัดผาขาวปาน เมืองเชียงแสน ภาพที่ 146 สวนยอด เจดียวัดศรีชุม จังหวัดแพร ที่มา : สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา, พิมพครั้งที่ 2 (กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2549), 105.
203 อยางไรก็ดี เจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานชางเทาที่หลงเหลือหลักฐานใน ปจจุบัน แสดงใหเห็นถึงความสืบเนื่องของรูปแบบหลังคาลาดมาจากศิลปะลานนา โดยเฉพาะ กรณีของพระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง ( ภาพที่ 147) สรางข ึ้นในป พ.ศ. 2091 397 มี หลังคาลาดขนาดใหญอยูในผังเพิ่มมุมสืบเนื่องมาจากสวนเรือนธาตุ รองรับชั้นหลังคาในผังแปด เหลี่ยมซอนลดหลั่นกันข ึ้นไป 4-5 ชั้ นรองรับองคระฆังกลม ระเบียบเชนนี้อาจเปรียบเทียบไดกับชั้นหลังคาของเจดียในชวงปลายพุทธ ศตวรรษท ี่ 21 ไดแก เจดียวัดปูเปย เวียงกุมกาม จังหวัดเชียงใหม ( ภาพที่ 143) เจดียวัดศรีชุม จังหวัดแพร ( ภาพที่ 146) และถึงแมวาที่เจดียวัดเชียงม ั่ น ( ภาพที่ 142) มีการบูรณะทั้งองค ในชวงตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ดังที่ไดกลาวอางมาแลว แตก็แสดงใหเห็นถึงงานชางที่นิยมสืบมา ตั้งแตชวงปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 เชนกัน ฉะน ั้ น จึงนาจะเปนไปไดวาพระธาตุวัดทาดนอยมี อายุสมัยการสรางสอดคลองกับจารึก ภาพที่ 147 สวนยอด พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง ลายเสนที่ 67 สวนยอด พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ระเบียบของหลังคาลาดขนาดใหญในผังเพิ่มมุม รองรับชั้นหลังคาผังแปดเหลี่ยม นี้ สืบตอมาในงานชางลานชางอีกระยะหนึ่ง ดังที่ปรากฏ ณ พระรัตนฆรเจดีย ( ลายเสนที่ 67) แตในสวนของรายละเอียดนั้นแตกตางออกไปจากที่ พระธาตุวัดทาดนอยเปนอยางมาก นอกเหนือไปจากจํานวนของชั้นหลังคาที่ซอนกันแลว ยังปรากฏองคประกอบบางประการที่ผิด แผกออกไปจากระเบียบชั้นหลังคาอยางศิลปะลานนาโดยสิ้นเชิง นั่นคือ ลูกแกวรองรับหลังคา 397 กรรณิการ วิมลเกษม, “จารึกวัดธาตุเมืองหลวงพระบาง”, 63-66.
204 ลาด ซึ่งนาจะเกี่ยวของกับฐานบัวเขาพรหมของพระธาตุบังพวนองคเดิม เกิดขึ้นในราวปลาย พุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 อีกทั้งชั้นหลังคาในผังแปดเหลี่ยมของพระรัตนฆรเจดีย ประกอบดวยฐานบัวท ี่ ไมมีหนากระดานคั่นซอนลดหลั่นกันข ึ้นไป 4 ชั้ น นาสนใจวาสวนที่บัวหงายกับบัวคว ่ํ าเช ื่ อม ติดกันนี้คือ “ลูกแกวอกไกแบบลานชาง” อันอาจเปนแหลงแรงบันดาลใจใหกับงานประดับลวดบัว ของพระธาตุวัดเทพพลฯ จึงถือไดวาช ั้ นหลังคาของพระรัตนฆรเจดียเริ่มมีการปรับเปลี่ยน รูปแบบเขาไปสูความเปนลานชางแลว ฉะน ั้ น ช ั้ นหลังคาลาดของพระรัตนฆรเจดียก็คงมีอายุ หลังจากท ี่ พระธาตุวัดทาดนอย และนาจะพรอมๆ กันกับงานสรางพระธาตุบังพวนองคเดิม นอกจากนี้ ยังสันนิษฐานวาสวนยอดของพระอชปาลนิโครธเจดีย รวมไปถึงพระราชายตนะเจดีย ที่พังทลายลง นาจะมีรูปแบบเชนเดียวกันกับที่พระรัตนฆรเจดียก็เปนได ทั้งนี้ทั้งนี้ สังเกตเห็นวาหลังจากการสรางพระรัตนฆรเจดียซึ่งหมายรวมไปถึง เจดียในกลุมสัตตมหาสถานแลว ไมพบชุดฐานแปดเหลี่ ยมรองรับองคระฆังกลมในเจดียทรง ปราสาทยอดของศิลปะลานชางอีกเลย คงสืบเนื่องมาจากชางลานชางพยายามคิดหารูปแบบที่ เปนเอกลักษณใหกับอาณาจักรของตน ตลอดจนพระธาตุองคนั้นๆ เองดวย เพราะสวนยอดของ พระธาตุบังพวนองคเดิม ( ลายเสนที่ 68) ซึ่งมีหลักฐานทางโบราณคดีระบุชัดเจนวาสรางข ึ้ นมา พรอมกันกับพระรัตนฆรเจดีย398 ก็ยังมีความแตกตางออกไปจากพระรัตนฆรเจดียเชนกัน ดังที่ ประกอบดวยหลังคาลาดขนาดใหญเพียงชั้นเดียว รับเชิงบาตรที่รองรับองคระฆังในผังสี่เหลี่ยม ซึ่งไมเคยพบในศิลปะลานนามากอน สวนกรณีของพระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใต ( ลายเสนที่ 69) และองคทิศ เหนือ (ภาพที่ 148) ในตําแหนงเหนือบัวรัดเกลาขึ้นมาไมทราบแนชัดวาปรากฏสวนของหลังคา ลาดหรือองคระฆังในผังเพิ่มมุม ลักษณะที่คลุมเครือเชนนี้คงมีสาเหตุมาจากการทําเรือนธาตุ ซอนกัน 2 ช ั้ น สงผลใหสวนนี้มีขนาดเล็กลง จึงมีลักษณะแลดูเหมือนกับองคระฆัง แตดวย ตําแหนงขององคประกอบเจดียก็อาจเปนหลังคาลาดก็เปนได ทําใหคิดเห็นเปน 3 ประการ คือ ประการแรก อาจเปนไปไดวาสวนนี้คือองคระฆังในผังเพิ่มมุม สืบเนื่องมาจาก เหนือบัวรัดเกลาของเรือนธาตุชั้นที่ 2 ขึ้นไป มีการประดับชุดฐานบัวที่กลมกลืนอยูกับบัวรัดเกลา ซึ่งอาจเปนชุดฐานที่ใชรองรับองคระฆัง หากสวนนี้เปนสวนขององคระฆัง เหนือขึ้นไปก็คือ บัลลังก รองรับยอดบัวเหล ี่ยมในผังแปดเหลี่ยม และอาจเปนยอดปลีหรือยอดบัวเหล ี่ ยมอีกชั้น 398 ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน ”, 73-74, และ ใน อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, โบราณคดีเมืองหนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุสถาน และแหลงศิลปกรรม จังหวัดหนองคาย), 232.
205 ลายเสนที่ 68 สวนยอด พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ลายเสนท ี่ 69 สวนยอด พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ภาพที่ 148 สวนยอด พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศเหนือ จังหวัดหนองคาย ภาพที่ 149 สวนยอด พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน (ภาพจาก เชษฐ ติงสัญชลี) ประการที่ 2 ในขณะเดียวกันก็นาแปลกใจที่วา หากสวนนี้เปนสวนขององค ระฆังแลว เจดียองคนี้ก็ไมมีสวนของหลังคาลาดปรากฏอยูเลย ซึ่งตางออกไปจากพระธาตุบัง พวนองคเดิม พระรัตนฆรเจดีย รวมไปถึงพระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ( ภาพที่ 149)
206 ตลอดจนพระธาตุหนองสามหม ื่ น และถาสวนนี้คือหลังคาลาด เหนือขึ้นไปที่เห็นประดับดวย ลูกแกวอกไกแบบลานชาง ก็คงเปนชั้นหลังคา ไมใชบัลลังก รองรับบัวเหล ี่ยมในผังแปดเหลี่ยม ซึ่งทําหนาท ี่ แทนตําแหนงขององคระฆัง จากน ั้นอาจเปนยอดปลีหรือยอดบัวเหล ี่ ยมอีกชั้น ประการที่ 3 เมื่อพิจารณาตําแหนงของบัลลังก (?) พบวาไมมีสวนของบัวคว่ํา ประดับอยูเลย กลับเปนสวนของหลังคาลาดหรือองคระฆัง ลักษณะทํานองเดียวกันนี้ก็ปรากฏที่ พระธาตุวัดนาก ซึ่งนาจะสืบเนื่องมาจากการไมประดับบัลลังกของพระธาตุบังพวนองคเดิม และ คงเกี่ยวของกับพระธาตุศรีสองรักอยูมิใชนอย ฉะน ั้น ในอีกมุมมองหนึ่งตําแหนงนี้จึงเปนไดทั้ง สวนของหลังคาลาดและองคระฆัง ชนิดที่วา “กึ่งหลังคาลาดกึ่งองคระฆัง ” อันเกิดจากการ ผสมผสานองคประกอบของเจดียที่มีลักษณะคลายคลึงกัน ดังเชนกรณีบัวรัดเกลาของเรือนธาตุ ชั้นแรกกลมกลืนอยูกับบัวเชิงของเรือนธาตุชั้นที่ 2 หากเปนไปอยางประการหลังก็แสดงวาตําแหนงของกึ่งหลังคาลาดกึ่งองคระฆัง ของพระธาตุวัดเทพพลฯ นี้ นาจะเปนจุดเปลี่ยนที่สําคัญของเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลาน ชาง โดยเฉพาะกลุมพระธาตุบังพวน เพราะเกี่ยงของกับประเด็นของการปรับเปลี่ยนจากองค ระฆังมาใชบัวเหล ี่ ยมแทน และจากหลักฐานในขณะนี้เห็นเชื่อตามแนวคิดนี้ ดวยเหตุผลที่วา เจดียทรงปราสาทยอดในระยะหลังไมปรากฏองคระฆังแลว ทั้งนี้ยังเห็นเพิ่มเติมอีกวาการปรากฏกึ่งหลังคาลาดคงสัมพันธกับงานชางที่มีตน เคามาจากศิลปะลานนา ดังที่พบมาแลว ณ พระธาตุบังพวนองคเดิม และพระรัตนฆรเจดีย สวน กึ่งองคระฆังในผังเพิ่มมุมนาจะเกี่ยวของกับศิลปะอยุธยาไมทางตรงก็ทางออม (ดังจะกลาวถึง รายละเอียดในหัวขอองคระฆังและบัวเหล ี่ ยมถัดไป) อยางไรก็ตาม ลักษณะกึ่งหลังคาลาดกึ่งองค ระฆัง ณ พระธาตุวัดเทพพลฯ น ี้ แสดงใหเห็นถึงกระแสวัฒนธรรมแบบผสมผสานระหวาง ลานนากับอยุธยาในศิลปะลานชาง นอกเหนือไปจากนี้ หลังคาลาดมาปรากฏขึ้ นอยางชัดเจนท ี่ พระธาตุหนองสาม หมื่น (ลายเสนที่ 70) พรอมๆ กับการใชบัวเหล ี่ ยมแทนองคระฆัง เหนือหลังคาลาดขึ้นไปเปนเชิง บาตรประกอบดวยทองไม บัวหงาย และหนากระดาน รับชั้นหลังคาที่มีลักษณะเหมือนกับฐาน บัวอีก 1 ช ั้ น รอบรับบัวเหล ี่ ยม ทั้งนี้นาสนใจวาระเบียบลวดบัวชั้นหลังคาลาด ณ พระธาตุหนอง สามหม ื่ นน ี้ คลายคลึงกับสวนกึ่งหลังคาลาดก ึ่ งองคระฆังของพระธาตุวัดเทพพลฯ อยูมิใชนอย โดยเฉพาะบทบาทที่ใชรองรับบัวเหล ี่ ยม ทําใหคิดเห็นวาบัวเหล ี่ยมในผังเพิ่มมุมก็คงมีเคาโครง มาจากก ึ่ งหลังคาลาดก ึ่ งองคระฆังของพระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใต ( ลายเสนที่ 71) และ องคทิศเหนือ ( ภาพท ี่ 148) ฉะน ั้ น พระธาตุหนองสามหม ื่ นนาจะสรางข ึ้ นหลังจากพระธาตุวัด เทพพลฯ หลังจากน ั้ นสวนของหลังคาลาดก็หายไปจากสายระบบของเจดียทรงปราสาท ยอดกลุมพระธาตุบังพวนน ี้ ดังที่ไมปรากฏในสวนยอดของพระธาตุกองขาวนอย ( ลายเสนที่ 72) และพระธาตุอานนท ( ลายเสนที่ 73) โดยใหความสําคัญกับบัวเหล ี่ ยมเหนือองคประกอบอื่นใด
207 แตยังคงปรากฏเคาของงานประดับกรอบซุมทรงปราสาทยอดติดแปะไวกับสวนยอด สืบตอ เนื่องมาจากพระธาตุหนองสามหม ื่ น แตเปนสวนของงานประดับอยางแทจริง ไมใชองคประกอบ ของจระนําซุมอีกตอไปแลว ทําใหเห็นยอดบัวเหล ี่ ยมเหลือเพียง 5 ยอดเทาน ั้น และคงไม เกี่ยวของกับคติการสรางเจดียทรงปราสาทหายอดในศิลปะลานนาแตประการใด ลายเสนที่ 70 สวนยอด พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ ลายเสนที่ 71 สวนยอด พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ลายเสนที่ 72 สวนยอด พระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร ลายเสนที่ 73 สวนยอด พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร
208 ดังนั้น จากการศึกษาช ั้ นหลังคาลาดของเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบัง พวนน ี้ แสดงใหเห็นถึงความตอเนื่องทางรูปแบบศิลปะสืบตอมาจากศิลปะลานนา โดยใน ระยะแรกมีชั้นหลังคาลาดคลายคลึงกับงานชางลานนาเปนอยางมาก อันไดแก พระรัตนฆรเจดีย ทั้งนี้คงรับผานมาจากงานชางในศิลปะลานชางเอง เพราะปรากฏแบบอยางอยูกอนแลวที่ พระธาตุวัดทาดนอย แลวเร ิ่มปรับเปลี่ยนรูปแบบใหมีเอกลักษณเฉพาะของศิลปะลานชาง ดังที่ ปรากฏเขาพรหมรองรับชั้นหลังคา ทําใหนาเชื่อวาพระรัตนฆรเจดียนาจะสรางข ึ้ นพรอมๆ กันกับ พระธาตุบังพวนองคเดิม อันอยูในระยะแรกของการปรับเปลี่ยนทางดานรูปแบบเชนกัน ราว ปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ตอมาในชวงพุทธศตวรรษท ี่ 22 วัฒนธรรมลานนาเร ิ่ มเส ื่อมลง โดยมีกระแส วัฒนธรรมอยุธยาเขามาแทนท ี่ จึงทําใหชางเกิดความลังเลในรูปแบบระหวางลานนากับอยุธยา รวมไปถึงการเติมแตงความเปนลานชางเขาไปดวย ดังที่ปรากฏลักษณะกึ่งหลังคาลาดกึ่งองค ระฆังตลอดจนกึ่งบัลลังก ณ พระธาตุวัดเทพพลฯ แตอยางไรก็ตาม ช ั้ นหลังคาลาดกลับมาพบท ี่ พระธาตุวัดนากอยางเดนชัด ซึ่งคงเปนการหวนกลับไปเลียนพระธาตุบังพวนองคเดิม พรอมกับ รับแบบอยางการเพ ิ่ มมุมสืบตอมาจากพระธาตุวัดเทพพลฯ และนิยมตอเน ื่ องมาท ี่ พระธาตุหนอง สามหม ื่ น แตหลังจากน ั้ นช ั้ นหลังคาลาดก็หายไปจากสายระบบของเจดียทรงปราสาทยอดกลุม พระธาตุบังพวนน ี้ ตามที่ไมปรากฏในพระธาตุกองขาวนอยและพระธาตุอานนท 3.2 องคระฆัง สวนยอดของเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานชาง โดยเฉพาะกลุมพระธาตุ บังพวนน ี้ ยังคงปรากฏการใชองคระฆังรวมกับบัวเหล ี่ ยม ลักษณะองคระฆังของเจดียกลุมน ี้ สามารถแบงออกเปน 3 แบบ ไดแก องคระฆังในผังกลม ณ พระรัตนฆรเจดีย องคระฆังในผัง สี่เหล ี่ ยม ณ พระธาตุบังพวนองคเดิม และองคระฆัง (?) ในผังเพิ่มมุม ณ พระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใตและองคทิศเหนือ กลาวคือ 3.2.1 องคระฆังในผังกลม ระเบียบขององคระฆังในผังกลมที่ตั้งอยูบนชุดฐานซอนลดหลั่นกันหลาย ชั้น สงผลใหขนาดขององคระฆังเล็กลงนี้ มีตนเคามาจากงานชางในศิลปะลานนา สืบตอเนื่อง มายังศิลปะลานชาง ดังที่ไดพบหลักฐานเกาแกจํานวนหนึ่งในชวงปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 ทั้ง ในเจดียทรงปราสาทยอดและเจดียทรงระฆัง ณ เมืองหลวงพระบาง เจดียทรงปราสาทยอดองคระฆังกลมในศิลปะลานชาง ไดแก พระธาตุวัด สีสะหวันเทวะโลก (ภาพที่ 150) พบจารึกการสรางวัดนี้ในสมัยพระเจาโพธิสารราชเม ื่อป พ.ศ.
209 2060 399 แลวไดรับการบูรณะปฏิสังขรณขึ้นใหม โดยพยายามสรางเลียนแบบเจดียองคเดิม 400 ในชวงป พ.ศ. 2448 401 และพระธาตุวัดทาดนอย ( ภาพที่ 151) สรางข ึ้นในสมัยพระเจาไชย เชษฐาธิราชป พ.ศ. 2091402 สวนในเจดียทรงระฆังพบตัวอยางในราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 เชนกัน และไดรับการบูรณะครั้งสําคัญในราวพุทธศตวรรษท ี่ 25 แตคงซอมแซมตามเคาโครง เดิม เปนตนวา พระธาตุวัดอาไพ403 (ภาพที่ 152) และพระธาตุวัดหมื่นนา 404 (ภาพที่ 153) อยางไรก็ตาม หาก พระธาตุวัดสีสะหวันเทวะโลก เปนงานบูรณะตามรูป แบบเดิมจริง ก็แสดงใหเห็นวาองคระฆังในผังกลมอยางศิลปะลานนา ปรากฏในศิลปะลานชาง มาแลว อยางชาสมัยพระเจาโพธิสารราช ชวงปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 สอดคลองกับเหตุการณ ทางประวัติศาสตร ครั้นป พ.ศ. 2066 พระองคทรงแตงต ั้ งราชทูตไปขออาราธนาพระไตรปฎก และพระสังฆเจาจากกษัตริยแหงนครเชียงใหม พระเกษเกลาจึงอาราธนาพระเทพมงคลเถระกับ พระสงฆบริวาร อัญเชิญพระไตรปฎก 60 คัมภีร มายังนครเชียงทอง 405 น ั่ นหมายความวาใน ชวงเวลานี้พุทธศาสนาจากอาณาจักรลานนาแพรไปยังอาณาจักรลานชาง และคงเขามาพรอมๆ กับรูปแบบศิลปะดวย 399 ปจจุบันจารึกนี้จัดแสดงในพิพิธภัณฑพระราชวังเมืองหลวงพระบาง ซึ่งอานโดย ดร. สุเนด โพทิสาน แหงกระทรวงแถลงขาวและวัฒนธรรม สปป. ลาว อางจาก จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง , 41. อาจ เกี่ยวของกับ มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว , 81. และ มหาสิลา วีระวงส, ประวัติศาสตรลาว , 49. ที่ กลาวถึงชื่อ “วัดสวรรคโลก” สรางขึ้นในป พ.ศ. 2070 (จุลศักราช 889) 400 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษา ศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง, 41-42. 401 Henri Parmantier, L’Art du Laos, 82. 402 กรรณิการ วิมลเกษม, “จารึกวัดธาตุเมืองหลวงพระบาง”, 63-66. 403 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง, 42-43. 404 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดีย แบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22 ”, 31-33. และใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความ สัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง, 43-44. 405 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว , 80. และ มหาสิลา วีระวงส, ประวัติศาสตรลาว , 49. สอดคลองกับ พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดารโยนก, 371. และ พระรัตนปญญาเถระ, ชิน กาลมาลีปกรณ, 150. ซึ่งขัดแยงกับแนวคิดของ จิรศักดิ์ เดชวงคญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวาง ลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง, 4-5. ที่ระบุวาเหตุการณนี้ปรากฏ เฉพาะในประวัติศาสตรฝายลานนาเทานั้น จึงไดตีความวาพระเจาโพธิสารราชไมไดสงราชทูตไปยังนคร เชียงใหม
210 ภาพที่ 150 สวนยอด พระธาตุวัดสีสะหวันเทวะโลก เมืองหลวงพระบาง (ภาพจาก สุพจน ลีศิริอานนท) ภาพที่ 151 สวนยอด พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง ภาพที่ 152 พระธาตุวัดอาไพ เมืองหลวงพระบาง ภาพที่ 153 พระธาตุวัดหม ื่ นนา เมืองหลวงพระบาง
211 เมื่อพิจารณาประกอบกับเหตุการณในป พ.ศ. 2070 พระเจาโพธิสารราช ทรงประกาศใหประชาชนชาวลานชางเลิกนับถือผีฟาผีแถน โดยใหยึดถือหลักทางพุทธศาสนา แทนแลว406 ชวนใหสันนิษฐานวาองคระฆังในผังกลมนาจะเปนรูปแบบงานสรางระยะแรกๆ ทาง พุทธศาสนาของศิลปะลานชางไดหรือไม นอกเหนือไปจากนี้ยังปรากฏองคระฆังในผังกลม โดยเห็นความสืบเนื่อง ทางรูปแบบศิลปะลงมาจากพระธาตุวัดทาดนอย คือ พระรัตนฆรเจดีย ( ลายเสนที่ 74) ดังที่มีชั้น หลังคาลาดในผังแปดเหลี่ยมรองรับองคระฆังขนาดเล็กในผังกลมทํานองเดียวกัน แตนาเสียดาย ที่องคประกอบเหนือองคระฆังขึ้นไปของพระรัตนฆรเจดียพังทลายลงไปหมดแลว ทําใหไมทราบ แนชัดวามีบัลลังกตอดวยปลองไฉนเหมือนกับที่พระธาตุวัดทาดนอยหรือไม ทั้งนี้ทั้งนั้น สังเกตเห็นวาสวนท ี่ อยูเหนือองคระฆังของพระรัตนฆรเจดีย ขึ้นไปเปนผังกลม ฉะน ั้นคงไมใชบัลลังกเพิ่มมุมดังเชนที่พระธาตุวัดทาดนอยเปนแน และดวย พระรัตนฆรเจดียปรากฏลูกแกวรองรับชั้นหลังคา ท ี่ประกอบดวยฐานบัวซอนลดหลั่นกัน โดยไม มีหนากระดานคั่น ทําใหลวดบัวหงายประกบกับบัวคว ่ํ าแลดูเหมือนกับลูกแกวอกไก หรือที่ เรียกวา “ลูกแกวอกไกแบบลานชาง ” จึงกําหนดอายุในชวงหลังลงมาจากงานสรางพระธาตุวัด ทาดนอย ซึ่งนาจะพรอมๆ กับการสรางฐานบัวเขาพรหมของพระธาตุบังพวนองคเดิม ราวปลาย พุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 และเห็นสัมพันธกับปลองไฉนของพระธาตุบังพวน องคเดิมอยูไมนอย ลายเสนที่ 74 สวนยอด พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ลายเสนที่ 75 สวนยอด พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย 406 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 81. และ มหาสิลา วีระวงส, ประวัติศาสตรลาว, 49.
212 3.2.2 องคระฆังในผังสี่เหลี่ยม การประดับสวนยอดดวยองคระฆังในผังสี่เหลี่ยม ณ พระธาตุบังพวน องคเดิม (ลายเสนที่ 75) นับวาเปนรูปแบบที่ไมเคยปรากฏในศิลปะใดมากอน คงเกิดขึ้นที่นี่เปน แหงแรกของศิลปะลานชาง อีกทั้งยังพบรวมกับยอดบัวเหล ี่ยมในผังสี่เหลี่ยมเชนกัน เบ ื้ องตนจึง สันนิษฐานวาที่มาของบัวเหล ี่ ยมนาจะเกี่ยวของกับองคระฆังในผังสี่เหลี่ยม อยางไรก็ดี เมื่อพิจารณาผลจากการวิเคราะหองคระฆังในผังกลมของ พระรัตนฆรเจดีย (ลายเสนที่ 74) ที่ไดกลาวถึงอยูกอนแลวน ี้ แสดงใหเห็นวานาจะเปนรูปแบบที่ ปรากฏรวมกันกับองคระฆังสี่เหล ี่ ยมของพระธาตุบังพวนองคเดิม อันสอดคลองกับหลักฐานทาง โบราณคดีที่กลาวเอาไววาพระธาตุทั้งสององคสรางข ึ้ นมาพรอมๆ กัน 407 จึงกําหนดอายุประมาณ ชวงปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ตรงกับสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช เชนเดียวกับการปรากฏฐานบัวเขาพรหม รูปแบบขององคระฆังในผังสี่เหลี่ยมที่เห็นตางออกไปจากพระรัตนฆร เจดีย รวมไปถึงโบราณสถานในกลุมสัตตมหาสถานแหงนี้ สามารถอธิบายไดวาเปนการ ออกแบบข ึ้ นเฉพาะองคพระธาตุบังพวนที่มีความสําคัญที่สุดในศาสนสถานแหงนี้ ดังที่พระรัตน ฆรเจดียเปนเพียงสัญลักษณแทนสถานท ี่ เม ื่ อพระพุทธเจาทรงเสวยวิมุตติสุขในสัปดาหที่ 4 สวน พระธาตุบังพวนมีตํานานเชื่อกันมาวาเปนที่บรรจุพระบรมสารีริกธาตุสวนพระอุระของ พระพุทธเจา ฉะน ั้ น จึงใหความสําคัญกับพระธาตุบังพวนมากกวาเจดียกลุมสัตตมหาสถาน สงผลใหมีการออกแบบองคระฆังพิเศษแตกตางออกไปจากองคระฆังของเจดียกลุมสัตตมหา สถาน สวนประเด็นเกี่ยวกับที่มาขององคระฆังในผังสี่เหล ี่ ยมของพระธาตุบัง พวนองคเดิมนี้ เดิมผูศึกษาเคยเขาใจวานาจะปรับปรุงมาจากองคระฆังเพิ่มมุม โดยสืบตอมาจาก พระธาตุวัดเทพพลฯ จังหวัดหนองคาย และพระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ตามพัฒนาการทาง รูปแบบศิลปะที่เห็นคลี่คลายลงไปจากระบบการเพิ่ มมุม 408 อยางไรก็ตาม เมื่อพิจารณาระบบการเพ ิ่ มมุมของเจดียทรงปราสาทยอด ในศิลปะลานชางกลุมพระธาตุบังพวนนี้แลว เห็นวาพระธาตุในกลุมนี้ไมมีระบบระเบียบของการ เพิ่มมุมที่แนนอน เพราะพระธาตุแตละองคลวนมีการออกแบบข ึ้นโดยเฉพาะ และไมมีความ 407 ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน ”, 73-74, และ ใน อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, โบราณคดีเมืองหนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุสถาน และแหลงศิลปกรรม จังหวัดหนองคาย), 232. 408 เกศินี ศรีวงคษา, “การศึกษาวิเคราะหรูปแบบทางสถาปตยกรรมของพระธาตุเชิงชุม จังหวัด สกลนคร”, 53.
213 ตอเน ื่องในรูปทรงของเจดียทรงปราสาทยอดอยางศิลปะลานนา 409 รวมไปถึงศิลปะอยุธยา แตก็ ยังคงปรากฏเคาโครงของรูปทรงที่ แลดูกลมกลืนกันอยูบาง โดยเฉพาะในกรณีของพระธาตุบัง พวนองคเดิม (ลายเสนที่76) และพระรัตนฆรเจดีย (ลายเสนที่ 77) กลาวคือ ลายเสนที่ 76 พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ลายเสนที่ 77 พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย พระรัตนฆรเจดียมีฐานเขียงและสวนฐานบัวคว ่ําในผังสี่เหลี่ยม รองรับ เรือนธาตุในผังเพิ่มมุม 12 ตอเนื่องขึ้นไปยังหลังคาลาดของสวนยอด และนับจากเชิงบาตรขึ้นไป เปนชั้นหลังคาลาดอยูในผังแปดเหลี่ยม รองรับองคระฆังกลม รวมไปถึงสวนยอดที่นาจะอยูในผัง กลมท ั้ งหมด สวนท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิมก็คงมีฐานเขียงในผังสี่เหลี่ยม ไปสูฐานบัวในผังเพิ่ม มุม 20 ขึ้ นมารองรับการออกจระนําซุมลดในสวนเรือนธาตุ จึงทําใหตัวเรือนธาตุอยูในผังสี่เหลี่ยม ตอเน ื่ องมายังสวนยอดท ั้ งหมดอยูในผังสี่เหลี่ยมเชนกัน 409 สอดคลองกับแนวคิดของ เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดีย แบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22 ”, 36-37. ที่กลาวถึงกรณีของพระธาตุวัดทาดนอยและ พระธาตุศรีสองรัก ไมมีความตอเนื่องของรูปทรง ซึ่งผิดแผกออกไปจากระบบการเพิ่ มมุมของเจดียในศิลปะ ลานนา ที่มักจะเรียงลําดับรูปทรงขององคประกอบตางๆ ใหประสานกลมกลืนกันขึ้นไป ทําใหเชื่อวาลักษณะ เชนนี้ปรากฏขึ้นครั้งแรกในสมัยของพระเจาไชยเชษฐาธิราช
214 ระบบการเพ ิ่ มมุมของเจดียทั้งสององคในขางตนนี้ แสดงใหเห็นถึงความ พยายามท ี่จะปรับเปลี่ยนรูปทรงใหกลมกลืนกันข ึ้นไป ขณะเดียวกันก็ดัดแปลงองคประกอบสวน ตางๆ เพ ื่อใหแลดูเปนงานชางของศิลปะลานชางเอง ตลอดจนการใหความสําคัญทางประติมาน วิทยา จึงทําใหพระธาตุทั้งสององคมีรูปแบบตางกัน และผิดแผกออกไปจากศิลปะลานนามาก ยิ่งขึ้น จากระบบการเพ ิ่ มมุมดังกลาวชวนใหคิดเห็นในมุมมองใหมวา องคระฆัง ในผังสี่เหลี่ยมของพระธาตุบัวพวนองคเดิมนาจะปรับเปลี่ ยนมาจากองคระฆังในผังกลม อัน ปรากฏในศิลปะลานชางอยูกอนแลว เม ื่ อผนวกเขากับหลักการพยายามทําใหรูปทรงแลดู กลมกลืน โดยมีตัวเรือนธาตุอยูในผังสี่เหลี่ยม เชิงบังคับใหสวนยอดตองเปนผังสี่เหลี่ยมหรือผัง กลมเทานั้น อีกทั้งดวยเหตุผลที่วาตองการลักษณะแปลกใหมอันบงบอกถึงเอกลักษณของชาว ลานชาง จึงสงผลใหองคระฆังของพระธาตุบังพวนองคเดิมอยูในผังสี่เหล ี่ ยมที่มีความแตกตาง ออกไปจากศิลปะอื่นๆ อน ึ่ งการพยายามทําใหงานศิลปกรรมมีรูปแบบแตกตางออกไปจากศิลปะ ลานนาน ี้ คงสัมพันธอยูกับเหตุการณทางประวัติศาสตรในชวงปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 ตรงกับ สมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราชมีความบาดหมางกับทางลานนา ในคราวที่ พระองคยังทรงถือวา เปนพระเจาสองแผนดิน ครองทั้งอาณาจักรลานชางและอาณาจักรลานนา 410 แตเหลาเสนาราช มนตรีแหงนครเชียงใหมกลับเชิญพระเมกุฏิขึ้นครองราชยแทนพระองค 411 ดวยเหตุนี้จึงสงผลให ทางลานชางตองหาความเปนเอกลักษณของชาติตนผานมาทางงานศิลปกรรมก็เปนได อีกทั้งนาจะเกี่ยวของกับการสรางบานแปงเมือง เพ ื่ อเตรียมความพรอมที่ จะรองรับนครแหงใหมของอาณาจักรลานชาง สอดคลองกับเหตุการณทางประวัติศาสตรในป พ.ศ. 2103 พระเจาไชยเชษฐาธิราชทรงยายเมืองหลวงมายังเมืองจันทบุรี (นครเวียงจันทน) พรอมกับขนานนามใหมวา “นครจันทบุรีศรีสัตนาคนหุตอุตมราชธานี” 412 จากรูปแบบศิลปะที่แปลกใหมและความสัมพันธทางประวัติศาสตรใน ขางตน ทําใหคิดเห็นเพิ่มเติมอีกวา องคระฆังในผังสี่เหล ี่ ยมของพระธาตุบังพวนองคเดิมนาจะ เกี่ยวของกับที่มาของทรงบัวเหล ี่ยมในศิลปะลานชาง เพราะสวนยอดท ั้ งหมดของพระธาตุบัง พวนองคเดิมอยูในผังสี่เหล ี่ ยม สงผลใหปลียอดที่ยืดสูงแลดูเหมือนกับบัวเหล ี่ยมไปดวย ประกอบกับเหตุผลที่วานับตั้งแตงานสรางพระรัตนฆรเจดียและพระธาตุ บังพวนองคเดิมแลว ไมปรากฏเจดียทรงปราสาทยอดองคใดทําองคระฆังในผังกลมและผัง 410 ฮันส เพนธ และคณะ, ประชุมจารึกลานนา เลม 4 : จารึกในพิพิธภัณฑฯ เชียงใหม, 215-235. 411 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 91. พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดาร โยนก, 392-393. และใน ประชุมพงศาวดารภาคท ี่ 11 พงศาวดารเมืองหลวงพระบาง, 565. 412 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 94-95.
215 สี่เหล ี่ ยมอีกเลย 413 โดยหันมานิยมในทรงบัวเหล ี่ ยมแทน ฉะน ั้น ในเบื้ องตนจึงสันนิษฐานวาบัว เหลี่ยมนาจะเกิดขึ้นครั้งแรกที่พระธาตุบังพวนองคเดิมไดหรือไม ดังจะกลาวถึงในหัวขอบัว เหลี่ยมถัดไป 3.2.3 องคระฆังในผังเพิ่มมุม องคระฆังในผังเพิ่มมุมของเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวน ณ พระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใต (ลายเสนที่ 78) และองคทิศเหนือ ( ภาพที่ 154) นี้ ปรากฏ แบบกึ่งหลังคาลาดกึ่งองคระฆัง อันสงผลใหสวนของบัลลังกแลดูคลุมเครือไปดวย ดังที่ไดกลาว เอาไวในสวนของหลังคาลาดแลววา ลักษณะเชนนี้คงสืบเนื่องมาจากการออกแบบใหสวนเรือน ธาตุซอนกัน 2 ช ั้ น ทําใหสวนนี้มีขนาดเล็กพรอมกับไมยืดสูง จึงแลดูคลายทั้งหลังคาลาดและ องคระฆัง ลายเสนที่ 78 สวนยอด พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ภาพที่ 154 สวนยอด พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศเหนือ จังหวัดหนองคาย ลักษณะเชนนี้แสดงถึงจุดเปลี่ยนทางรูปแบบศิลปะที่สําคัญของเจดียทรง ปราสาทยอดในศิลปะลานชาง โดยเฉพาะกลุมพระธาตุบังพวน เพราะเปนชวงของการ ปรับเปลี่ยนจากการใชองคระฆังไปเปนบัวเหล ี่ ยมแทน ดังที่สังเกตเห็นวาเจดียทรงปราสาทยอด ในระยะตอมาของกลุมนี้ ไดแก พระธาตุหนองสามหม ื่ น พระธาตุกองขาวนอย และพระธาตุ อานนท ลวนใชบัวเหล ี่ ยมมาแทนท ี่ องคระฆังทั้งสิ้น 413 ยกเวนงานคราวบูรณะของเจดียประจํามุมท ี่ พระธาตุวัดทาดนอย (รูปที่ 65) นาจะปฏิสังขรณ ขึ้นประมาณชวงพุทธศตวรรษท ี่ 25 (ดังไดกลาวถึงเอาไวในสวนของฐานบัวเขาพรหม)
216 เมื่อเปรียบเทียบสวนยอดระหวางพระธาตุวัดเทพพลฯ กับพระธาตุบัง พวนองคเดิมแลว (ลายเสนที่ 75) นาเช ื่ อวาความคลุมเครือของกึ่งหลังคาลาดกึ่งองคระฆังเชนนี้ อาจสืบเนื่องมาจากการปรากฏชั้ นหลังคาลาดรองรับองคระฆังที่ไมมีบัลลังกของพระธาตุบังพวน องคเดิมดวย โดยที่สังเกตเห็นวาตําแหนงของบัลลังก (?) ในผังเพิ่มมุม ณ พระธาตุวัดเทพพลฯ มีลักษณะเหมือนกับฐานบัวประดับลูกแกวอกไก 1 เสน แตไมมีสวนของบัวคว ่ําประดับอยูเลย กลับกลายเปนตําแหนงของกึ่งหลังคาลาดกึ่งองคระฆัง ทําใหมองในอีกมุมหนึ่งวาตําแหนงของ บัลลังก (?) นี้แลดูคลายกับชั้นหลังคารองรับยอดบัวเหล ี่ยมไดเชนกัน ฉะน ั้ น จึงเปนลักษณะก่ํา กึ่งระหวางช ั้ นหลังคากับบัลลังก นอกเหนือไปจากนี้ที่มาของกึ่งหลังคาลาดกึ่งองคระฆังและกึ่งบัลลังกใน ผังเพิ่มมุมของพระธาตุวัดเทพพลฯ ยังเห็นเกี่ยวของกับระลอกของวัฒนธรรมอยุธยาเขามา ปะปนในดินแดนลานชางไมทางตรงก็ทางออม โดยนาจะเช ื่อมโยงไดกับองคระฆังและบัลลังกใน ผังเพิ่มมุมของเจดียเพิ่มมุมในศิลปะอยุธยา เปนตนวา เจดียศรีสุริโยทัย จังหวัดพระนครศรี อยุธยา (ภาพที่ 155) สรางข ึ้นในรัชสมัยพระมหาจักรพรรดิ (พ.ศ. 2091-2111)414 และเจดียเพิ่ม มุมกลุมนี้ก็นิยมในศิลปะอยุธยาอีกระยะหนึ่ง 415 ภาพที่ 155 เจดียศรีสุริโยทัย จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ลายเสนที่ 79 เจดียวัดหมื่นตูม จังหวัดเชียงใหม ที่มา : จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม (เชียงใหม : วรรณรักษ, 2541), 169. 414 สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะอยุธยา งานชางหลวงแหงแผนดิน, 97. 415 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน สันติ เล็กสุขุม, เจดียเพิ่มมุม เจดียยอมุม สมัยอยุธยา (กรุงเทพฯ : อมรินทรการพิมพ, 2529), 45-62.
217 แลวในชวงเวลาไลเลี่ยกัน น ี้ ทาง ศิลปะลานนาไดปรากฏแบบแผนของ เจดียเพิ่มมุมเชนกัน ไดแก เจดียวัดหมื่นตูม จังหวัดเชียงใหม ( ลายเสนที่ 79) ราวปลายพุทธ ศตวรรษท ี่ 21 ลงมา 416 ซ ึ่ งอาจเก ี่ ยวของกับเหตุการณทางประวัติศาสตรระหวางป พ.ศ. 2138- 2141 กษัตริยเชียงใหมยอมออนนอมตออยุธยา และไดขอกองทัพขึ้นไปปองกันเมืองจากกองทัพ ของลานชาง พระนเรศวรจึงโปรดใหพระยารามเดโชซึ่งเคยเปนขุนนางเชียงใหมกลับขึ้นไปเปน ผูชวยรักษาบานเมือง 417 แลวยังพบตัวอยางเจดียเพิ่มมุมอีกแหงหน ึ่ ง คือ เจดียประธานวัดสัน กําแพงหลวง จังหวัดเชียงใหม ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 22-23 โดยนาจะรับเอารูปแบบเจดียยอ มุมไมสิบสองของศิลปะอยุธยา เขามาผสมผสานกับศิลปะทองถิ่นของลานนาเอง 418 ทั้งนี้อาจเปนไปไดวาเจดียเพิ่มมุมจากศิลปะอยุธยาอาจสงแรงบันดาลใจ ใหทั้งลานชางและลานนาในคราวเดียวกัน ทําใหอธิบายไดวาสวนยอดของพระธาตุวัดเทพพลฯ มี การนําเอารูปแบบจากศิลปะอยุธยามาผสมผสานกับงานชางลานชางท ี่ปรากฏอยูกอนแลว หาก เปนไปตามนี้ก็แสดงวา พระธาตุวัดเทพพลฯ อาจสรางข ึ้ นระหวางรัชกาลของพระเจาวรรัตนธรรม ประโชติ (พ.ศ. 2127-2141) กับพระเจาวรวงษามหาธรรมมิกราช (พ.ศ. 2141-2167) ก็เปนได สอดคลองกับการกําหนดอายุพระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ( ภาพที่ 156) อันมีรูปแบบคลี่คลายไปจากพระธาตุวัดเทพพลฯ สรางข ึ้นในรัชกาลพระเจาสุริยวงศา ธรรมิกราช (พ.ศ. 2181-2238)419 แลวในประเด็นขององคระฆังในผังเพิ่มมุมนี้ เห็นวาพระธาตุ วัดนากก็ปรากฏลักษณะของบัลลังกแบบฉบับของชางลานชางทํานองเดียวกันกับพระธาตุวัด เทพพลฯ เพียงแตที่พระธาตุวัดนากมีสวนขององคระฆังในผังเพิ่มมุมชัดเจนมากกวาท ี่ พระธาตุวัด เทพพลฯ เพราะปรากฏสวนน ี้ แยกออกจากหลังคาลาดอยางเดนชัด ทั้งนี้คงเกี่ยวของกับกระแสวัฒนธรรมอยุธยาเขามาปะปนมากขึ้ น และ สืบเนื่องมาจากพระธาตุวัดนากมีเรือนธาตุเพียงชั้นเดียว พื้นที่สวนยอดจึงไมไดถูกจํากัดดังเชน พระธาตุวัดเทพพลฯ ชวนใหคิดเห็นเพิ่มเติมวางานสรางท ี่ พระธาตุวัดนากอาจยอนกลับไปเลียน พระธาตุบังพวนองคเดิม ขณะเดียวกันก็รับแรงบันดาลใจสืบตอมาจากพระธาตุวัดเทพพลฯ พรอมทั้งปรับเปลี่ยนรูปแบบจนกลายเปนลักษณะเฉพาะของพระธาตุองคนี้เอง นอกจากนี้ ยังพบหลักฐานเจดียทรงปราสาทยอดที่มีองคระฆังในผังเพิ่ม มุมของงานชางระยะหลังใน เมืองหลวงพระบาง นาจะรวมสมัยกับศิลปะอยุธยาตอนปลายหรือ ศิลปะรัตนโกสินทร เชน พระธาตุวัดหนองศรีคูน (ภาพที่ 157) มีประวัติการสรางวัดเมื่อ พ.ศ. 416 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม, 164-165. 417 สมเด็จฯ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ, ไทยรบพมา, 160-161. 418 วิชัย ตันกิตติกร, “เจดียยอมุมไมสิบสองแบบอยุธยาในเจดียลานนา, ” ศิลปากร 31, 3 (กรกฎาคม – สิงหาคม, 2530), 43-47. ดูภาพประกอบในบทความนี้ 419 สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปลาว, 143-144.
218 2272 และคงบูรณะหลังจากเกิดเหตุไฟไหมในป พ.ศ. 2317 420 และพระธาตุวัดสบสิกขาราม (ภาพ ที่ 24) ตามประวัติวัดสรางข ึ้นในป พ.ศ. 2028 และมีการบูรณะในป พ.ศ. 2452 421 ซึ่งไดรับการ ปรับเปลี่ยนรูปแบบไปตามยุคสมัย จากตัวอยางของเจดียทั้งสององคนี้แสดงใหเห็นถึงการเขามา ของวัฒนธรรมอยุธยาอยางนอยเปนระลอกท ี่ 2-3 แลว ภาพที่ 156 พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน (ภาพจาก เชษฐ ติงสัญชลี) ภาพท 157 พระธาต ี่ ุวัดหนองศรีคูน เมืองหลวงพระบาง ดังนั้น การประดับสวนยอดดวยองคระฆังของเจดียทรงปราสาทยอดกลุม พระธาตุบังพวนน ี้ ไดแสดงใหเห็นถึงความใกลชิดกับศิลปะอื่นๆ ทั้งศิลปะลานนาและศิลปะอยุธยา ซึ่งมีองคระฆังเปนองคประกอบสําคัญของเจดีย อีกทั้งลักษณะขององคระฆังที่แตกตางกันนี้ ยังใช บงบอกถึงลําดับอายุสมัยในการสรางพระธาตุองคนั้นๆ ดังที่ในชวงระยะแรกปรากฏการใชองค ระฆังในผังกลม อันมีตนเคามาจากศิลปะลานนา เปนตนวา พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวง พระบาง ปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 ตอมามีการปรับเปลี่ยนรูปแบบมากขึ้น จึงพบองคระฆังในผังกลมปะปนอยูกับ องคระฆังในผังสี่เหลี่ยม ไดแก พระรัตนฆรเจดีย และพระธาตุบังพวนองคเดิม ราวพุทธศตวรรษที่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 จากน ั้ นเมื่อกระแสวัฒนธรรมของอยุธยาตอนกลางเขามาในดินแดน 420 วรลัญจก บุญยสุรัตน, ช ื่นชมสถาปตย : วัดในหลวงพระบาง, 125-127. 421 เรื่องเดียวกัน, 119-121.
219 ลานชาง ก็ทําใหเกิดองคระฆังอีกลักษณะหนึ่งขึ้น ซึ่งในชวงแรกที่เขามาน ั้ นยังมีความคลุมเครือ ขององคประกอบที่ก่ําก ึ่ งระหวางหลังคาลาดกับองคระฆังในผังเพิ่มมุม อันเปนรอยตอของ วัฒนธรรมลานนากับอยุธยา น ั่ นคือ พระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใตและองคทิศเหนือ ชวงพุทธ ศตวรรษท ี่ 22 จนในที่สุดก็กลายมาเปนองคระฆังเพิ่มมุมอยางเดนชัด ณ พระธาตุวัดนาก นคร เวียงจันทน ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 22 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 23 และหลังจากนี้ไปองคระฆังก็ ไมไดรับความนิยม โดยมีบัวเหล ี่ ยมเขามาแทนท ี่ จนกระท ั่ งกระแสวัฒนธรรมอยุธยาตอนปลาย เขามาอีกระลอกหน ึ่ ง จึงปรากฏการใชองคระฆังในผังเพิ่มมุมอีกครั้ง 3.3 บัวเหล ี่ ยม “บัวเหลี่ยม ” หมายถึง องคประกอบเจดียที่ มีสวนฐานปลอง สวนกลางโคงเวา ชะลูดข ึ้นไปเปนคอใหกับสวนบนท ี่ บานออก บัวเหล ี่ยมในบริบทของศิลปะลานชางมักอยูในผัง เหลี่ยม และใชแทนตําแหนงขององคระฆัง พบทั้งในประเภทของเจดียทรงปราสาทยอด จึง เรียกวา “เจดียทรงปราสาทยอดบัวเหลี่ยม” และในประเภทของเจดียทรงระฆัง เพ ื่อไมใหเกิด ความสับสนระหวางลักษณะขององคระฆังกับบัวเหลี่ยมท ี่ แตกตางกันแลว จึงเห็นควรเรียกวา “เจดียทรงบัวเหล ี่ยม” อยางไรก็ดี การประดับบัวเหล ี่ ยมของเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบัง พวนน ี้ มีอยู 2 ระบบ คือ ระบบแรกเปนองคระฆังรับยอดบัวเหล ี่ยม ไดแก พระธาตุบังพวนองค เดิม และยังมีเคาโครงสืบตอมาท ี่ พระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใตและองคทิศเหนือ สวนอีก ระบบเปนแบบบัวเหล ี่ ยมรับยอดบัวเหล ี่ยม ไดแก พระธาตุหนองสามหม ื่ น พระธาตุกองขาวนอย และพระธาตุอานนท ระบบระเบียบดังกลาวนี้นาจะสัมพันธไปกับลักษณะของบัวเหล ี่ ยม อันยังผล ไปสูการคล ี่คลายประเด็นปญหาท ี่ มาของบัวเหล ี่ยมใหเกิดความกระจางชัดไดหรือไมนั้น ใน การศึกษาครั้งนี้ไดแบงตามลักษณะของบัวเหล ี่ยมออกเปน 3 แบบ คือ บัวเหล ี่ยมในผังสี่เหลี่ยม บัวเหล ี่ยมในผังแปดเหลี่ ยม และบัวเหลี่ยมในผังเพิ่มมุม ดังนี้ 3.3.1 บัวเหล ี่ยมในผังสี่เหลี่ยม บัวเหล ี่ยมในผังสี่เหลี่ยมของเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวน นี้ ปรากฏบริเวณตําแหนงยอดของสวนยอดท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิม (ลายเสนที่ 80) ประดับไว บนยอดเหนือปลองไฉน ทําใหคิดเห็นวาบัวเหล ี่ ยมท ี่ พระธาตุบังพวนปรับเปลี่ยนมาจากปลียอด เพราะในตําแหนงนี้ทั้งในศิลปะลานนาและศิลปะอยุธยาสวนใหญมักเปนองคประกอบของปลี ยอด อีกทั้งการปรากฏบัวเหล ี่ ยมนี้คงเกี่ยวของกับองคระฆังในผังสี่เหลี่ยม อันสัมพันธอยูกับ ระบบการเพ ิ่ มมุม กลาวคือ
220 ลายเสนที่ 80 สวนยอด พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ภาพที่ 158 สวนยอด เจดียบรรจุอัฐิพระเจาติโลกราช วัดเจ็ดยอด จังหวัดเชียงใหม พระธาตุบังพวนองคเดิมพยามยามทําเพิ่มมุมใหรูปทรงแลดูกลมกลืน อยางศิลปะลานนา แตสังเกตวาสวนเรือนธาตุอยูในผังสี่เหลี่ยม เพิ่มมุมโดยการออกจระนําซุมลด ทําใหสวนยอดเกิดขอจํากัดที่จําเปนตองจัดใหอยูในผังสี่เหลี่ยมหรือผังกลม ลักษณะการเพิ่มมุม เชนนี้ชางอาจจะไมไดออกแบบจํานวนมุมเผ ื่อไวในสวนยอด อันแสดงถึงความไมเขาใจในระบบ การเพิ่มมุมอยางศิลปะอื่นๆ หรืออาจเปนความจงใจของชางก็เปนได เพราะหากผนวกเขากับ ความตองการส ิ่งแปลกใหมที่จะรองรับกับนครแหงใหมของอาณาจักรลานชางแลว ชางนาจะ เลือกรูปทรงที่มีลักษณะแปลกตาไปจากศิลปะอื่นๆ ซึ่งแนนอนวามิใชผังกลม จึงทําใหเกิดระบบ สวนยอดแบบองคระฆังรับยอดบัวเหล ี่ยมในผังสี่เหลี่ยมข ึ้ น ทั้งนี้นาสนใจวาสวนยอดของพระธาตุบังพวนองคเดิมปรากฏหลังคาลาด รองรับองคระฆังในผังสี่เหลี่ยม ถัดขึ้นไปเปนปลองไฉนรับยอดบัวเหล ี่ ยมที่มีบทบาทเหมือนกับ ปลียอด ระเบียบดังกลาวนี้เทียบไดกับสวนยอดแบบกระพุมยอดเดียวในเจดียทรงปราสาทยอด ของศิลปะลานนา ซ ึ่งปรากฏมาแลวตั้งแตงานคราวบูรณะพระเจดียหลวง (ราชกุฎี) วัดเจดีย หลวง จังหวัดเชียงใหม ในรัชสมัยพระเจาติโลกราชเมื่อป พ.ศ. 2021 (จุลศักราช 840)422 อาจมี รูปทรงเหมือน กับสวนยอดของเจดียบรรจุอัฐิพระเจาติโลกราช วัดเจ็ดยอด สรางข ึ้นโดยพระเจา ยอดเชียงรายเม ื่อป พ.ศ. 2054 423 (ภาพที่ 158) รวมทั้งสวนยอดของเจดียวัดโลกโมฬี ( ภาพที่ 422 พระรัตนปญญาเถระ, ชินกาลมาลีปกรณ, 114. และดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา, 99-101. 423 สงวน โชติสุขรัตน, ประชุมตํานานลานนาไทย, เลม 2, 114.
221 159) สรางข ึ้นในสมัย พระเกศเกลา พ.ศ. 2071 424 และนิยมสรางสืบตอมาจนหมดยุคสมัยของ ลานนา สวนประเด็นที่วาพระธาตุบังพวนองคเดิมไมมีบัลลังกก็เห็นสืบเนื่องอยูกับศิลปะลานนา อยูมิใชนอย ดังที่เจดียกลุมหนึ่งในศิลปะลานนาก็ไมนิยมทําบัลลังกเชนกัน425 ภาพที่ 159 สวนยอด เจดียวัดโลกโมฬี จังหวัดเชียงใหม ภาพที่ 160 สวนยอด พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง ฉะนั้น โครงสรางที่ยังคงมีตนเคาอยางศิลปะลานนา พรอมกับมีการ ปรับเปลี่ยนรูปแบบไปสูความเปนลานชางแลวนี้ ทําใหนาเชื่อวาพระธาตุบังพวนองคเดิมนาจะ เปนงานในชวงหลังจากการสรางพระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง ในป พ.ศ. 2091 426 (ภาพที่ 160) ลงมาเล็กนอย และคงกอนงานสรางระหวาง ป พ.ศ. 2103-2106 ณ พระธาตุศรีสอง รัก จังหวัดเลย 427 (ภาพที่ 161) เพราะตําแหนงบัวเหล ี่ ยมของพระธาตุศรีสองรัก แสดงใหเห็นถึง การแทนท ี่ ขององคระฆังโดยสมบูรณแบบแลว ขณะท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิมยังคงปรากฏสวน 424 พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดารโยนก, 374. 425 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน ชาญคณิต อาวรณ, “เจดียวัดพระธาตุลําปางหลวง “ชุดฐานรองรับ องคระฆังแบบบัวถลาและบัลลังกผังกลม ” : ความสัมพันธระหวางศิลปะสุโขทัยกับลานนาในเมืองลําปางชวง พุทธศตวรรษท ี่ 21”, 105-106. 426 กรรณิการ วิมลเกษม, “จารึกวัดธาตุเมืองหลวงพระบาง”, 63-66. 427 กรมศิลปากร หอสมุดแหงชาติ, จารึกในประเทศไทย เลม 5 : อักษรขอม อักษรธรรม และ อักษรไทย พุทธศตวรรษท ี่ 19-24, 291-298.
222 ขององคระฆังอยู แตก็เปนองคระฆังที่ไดรับการปรับเปลี่ยนใหเปนแบบลานชางแลว สวนยอด ของพระธาตุบังพวนนี้จึงนาจะเปนรูปแบบที่เกิดขึ้นในราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธ ศตวรรษท ี่ 22 ภาพที่ 161 พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย ภาพท ี่ 162 สวนยอด พระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร จากลักษณะในขางตน ทําใหนาสนใจวาองคระฆังในผังสี่เหลี่ยม รวมทั้ง ยอดบัวเหล ี่ ยมของพระธาตุบังพวนองคเดิมอาจจะเปนตนเคาของการเกิดบัวเหล ี่ ยมก็เปนได ทั้งนี้สอดคลองกับบทวิเคราะหในสวนฐานบัวเขาพรหม ดังที่พระธาตุบังพวนองคเดิมมีเขาพรหม เปนลูกแกว ซึ่งไดรับแรงบันดาลใจมาจากศิลปะลานนา และปรากฏขึ้ นกอนเขาพรหมแบบคลาย ขาสิงหของพระธาตุศรีสองรัก อันเห็นเกี่ยวของกับศิลปะอยุธยาตอนกลาง จึงเสนอท ี่ มาของบัว เหลี่ยมในอีกมุมมองหนึ่งวา บัวเหล ี่ ยมนาจะปรากฏขึ้ นคร ั้ งแรก ณ พระธาตุบังพวนองคเดิม โดย ปรับเปลี่ยนรูปแบบขึ้นเองในดินแดนลานชาง อยางไรก็ดี ระบบองคระฆังรับบัวเหล ี่ยมในผังสี่เหลี่ยมของพระธาตุ บังพวนองคเดิม ก็ปรากฏสืบตอมาในงานชางลานชางเชนกัน เปนตนวา สวนยอดของพระธาตุ เชิงชุม จังหวัดสกลนคร ( ภาพที่ 162) กําหนดอายุไวในราวพุทธศตวรรษท ี่ 22-23428 ซึ่งสอด 428 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย”, 97. มี ความเห็นวามีรูปแบบเกาสุดเพียงอยุธยาตอนปลาย และใน เกศินี ศรีวงคษา, “การศึกษาวิเคราะหรูปแบบทาง สถาปตยกรรมของพระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร”, 65-66. ไดศึกษาเพิ่มเติมและกําหนดอายุอยูในชวงเวลานี้
223 คลองกับที่พระธาตุเชิงชุมปรากฏรายละเอียดเพิ่มเติมไปจากพระธาตุบังพวนองคเดิม โดยมี ระบบขององคระฆังรับยอดบัวเหล ี่ ยม และยอดบัวเหล ี่ ยมยังรับยอดบัวเหล ี่ยมในองคเดียวกัน นอกเหนือไปจากนี้ไดขอสังเกตวาท ี่ พระธาตุเชิงชุมปรากฏสวนของบัลลังกลักษณะเหมือนกับ ฐานบัวรองรับยอดบัวเหล ี่ ยมอยางชัดเจน จึงอาจเก ี่ ยวของกับสวนยอดของพระธาตุวัดเทพพลฯ ไมมากก็นอย นอกจากนี้ บัวเหล ี่ยมใน ผังสี่เหลี่ยมของเจดียทรงปราสาทยอดกลุม พระธาตุบังพวนน ี้ ยังปรากฏที่ พระธาตุหนองสาม หมื่นอีกแหงหน ึ่ง (ลายเสนที่ 81) และนาสนใจวา พบบนยอดของสวนยอดทํานองเดียวกันกับ พระธาตุบังพวนองคเดิม แตที่พระธาตุหนองสาม หมื่นมีการประดับบัวเหล ี่ยมในผังเพิ่มมุมแทน ตําแหนงขององคระฆังโดยสิ้นเชิงแลว ซึ่งเห็นตาง ไปจากสวนยอดของพระธาตุบังพวนองคเดิมที่ ยังคงใชองคระฆังในผังสี่เหล ี่ยม ชวนใหนาเช ื่ อวา สวนยอดของพระธาตุหนองสามหม ื่นเปนรูปแบบ หลังจากท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิมลงมาระยะหน ึ่ ง ดวยลักษณะของการ ประดับบัวเหล ี่ ยมของพระธาตุหนองสามหมื่น ดังกลาว ทําใหเกิดระบบสวนยอดแบบบัวเหลี่ยม รับยอดบัวเหล ี่ ยมข ึ้ น ดังจะกลาวถึงรายละเอียด ตอไปนี้ 3.3.2 บัวเหล ี่ยมในผังแปดเหลี่ยม บัวเหล ี่ยมในผังแปดเหลี่ ยมของเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบัง พวนน ี้ พบประดับบนสวนยอดของพระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใต ( ลายเสนที่ 82) และองค ทิศเหนือ ( ภาพที่ 163) เบื้ องตนมีลักษณะก่ํากึ่งวาอยูในตําแหนงของยอดหรือบัวเหล ี่ ยม สืบ เนื่องมาจากความคลุมเครือของรูปแบบกึ่งหลังคาลาดกึ่งองคระฆังในผังเพิ่มมุม อันแสดงใหเห็น วานาจะสรางข ึ้นในชวงรอยตอระหวางวัฒนธรรมลานนาที่มีมากอนกับกระแสวัฒนธรรมอยุธยาท ี่ เขามาในระยะเวลานี้ สงผลใหระบบสวนยอดของพระธาตุทั้งสององค เปนแบบก ึ่ งองคระฆังในผัง เพิ่มมุมรับยอดบัวเหล ี่ยมในผังแปดเหลี่ยมตามไปดวย ลายเสนที่ 81 สวนยอด พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ
224 ลายเสนที่ 82 สวนยอด พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ภาพที่ 163 สวนยอด พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศเหนือ จังหวัดหนองคาย อยางไรก็ดี บัวเหล ี่ยมในผังแปดเหลี่ยมนาจะปรับเปลี่ ยนมาจากบัว เหลี่ยมในผังสี่เหลี่ยม เพราะกอนหนาท ี่ พระเจาไชยเชษฐาธิราชจะยายเมืองหลวงมาอยูที่เมือง จันทบุรี (เมืองเวียงจันทน) ในนครเชียงดงเชียงทอง (เมืองหลวงพระบาง) ยังไมปรากฏบัว เหลี่ยมข ึ้ นเลย 429 แตกลับมาพบหลักฐานบัวเหล ี่ยมในผังสี่เหลี่ยมครั้งแรกที่พระธาตุบังพวนองค เดิม (ลายเสนที่ 83) ดังที่ไดกลาวมาแลววาคงเกี่ยวของกับการสรางบานแปงเมือง กอนท ี่ จะยาย เมืองหลวงมาตั้งมั่น ณ นครจันทบุรีศรีสัตนาคนหุตอุตมราชธานี ในป พ.ศ. 2103 430 แลวกลาย เปนรูปแบบที่นิยมในศิลปะลานชางสืบมา โดยมีการแลกเปลี่ ยนระหวางเจดียทรงปราสาทยอด กับเจดียทรงบัวเหล ี่ ยม ฉะนั้น บัวเหล ี่ยมในผังแปดเหลี่ยมคงปรากฏขึ้ นหลังจากการนิยมบัว เหลี่ยมในผังสี่เหลี่ยมแลว ซึ่งคงหลังจากชวงเวลาของการสรางพระธาตุศรีสองรัก ( ภาพที่ 164) ในปพ.ศ. 2103-2106 ดังที่อางมาแลว อันถือเปนระยะแรกๆ ของการปรากฏบัวเหล ี่ยมในศิลปะ ลานชาง และหลังจากน ี้ ลงมาอีกระยะหนึ่ง นาเช ื่ อวาชางอาจจะปรับเปลี่ยนรูปแบบของบัวเหลี่ยม ใหมีความหลากหลายมากยิ่งขึ้น ดวยเหตุผลที่สังเกตเห็นวาเจดียแตละองคในศิลปะลานชางลวน มีรูปแบบเฉพาะแตกตางกันออกไป จึงไมถือเปนเรื่องแปลก หากจะปรากฏบัวเหล ี่ยมในผังแปด เหลี่ยมข ึ้ นมาอีกรูปแบบหนึ่ง 429 เห็นสอดคลองกับแนวคิดของ เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของ เจดียแบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 48. 430 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 94-95.
225 ลายเสนที่ 83 สวนยอด พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ภาพท 164 พระธาต ี่ ุศรีสองรัก จังหวัดเลย หลักฐานสําคัญที่มีการประดับบัวเหล ี่ยมในผังแปดเหลี่ยม ไดแก พระธาตุดํา นครเวียงจันทน (ภาพที่ 165) อันตั้งมั่นอยูแถบใจกลางเมืองนครเวียงจันทน เดิมคง เคยเปนเจดียประธานของวัดที่มีความสําคัญในเมืองหลวงแหงนี้ แตปจจุบันกลายเปนวัดราง ภาพที่ 165 พระธาตุดํา นครเวียงจันทน ภาพท 166 ธาต ี่ ุบริวารบางองค วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย
226 กลางนคร มีนักวิชาการกําหนดอายุในราวตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 431 และนาสนใจวาบัวเหลี่ยมใน ผังแปดเหลี่ยมก็ไดรับความนิยมในศิลปะลานชางสืบมาเชนกัน เพียงแตนอยกวาบัวเหล ี่ยมในผัง สี่เหล ี่ ยม ซึ่งคงสัมพันธกับเจดียองคสําคัญๆ ลวนใชบัวเหลี่ยมในผังสี่เหลี่ยมเปนองคประกอบ สําคัญของเจดีย อีกทั้งในการศึกษาคนควาขณะนี้หลังจากงานสรางท ี่ พระธาตุดําแลว พบ หลักฐานเฉพาะงานสรางขนาดเล็กเทานั้น ซึ่งอาจเปนธาตุบรรจุอัฐิของบุคคลสําคัญก็เปนได เปน ตนวา ธาตุบริวารบางองคในวัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย (ภาพที่ 166) ราวตนพุทธ ศตวรรษท ี่ 24 ทั้งนี้นาสนใจวาบัวเหลี่ยมในผังแปดเหลี่ ยม ณ พระธาตุวัดเทพพลฯ อาจจะเกี่ยวของกับพระธาตุดํา เพราะพระธาตุวัดเทพพลฯ มีความเปนไปไดที่จะทําบัวเหลี่ยม เพิ่มมุม แตกลับใชบัวเหล ี่ยมในผังแปดเหลี่ยม จึงอธิบายไดวาประการแรกคงใหมีลักษณะแยก ออกจากหลังคาลาดหรือองคระฆังในผังเพิ่มมุม โดยทําใหรูปทรงแลดูกลมกลืนจากเพ ิ่ มมุม 12 ลบมุมอยูในผังแปดเหลี่ยม และอีกประการนาเช ื่ อวาเปนรูปแบบที่เกิดขึ้นใหมในชวงเวลาของ การสรางพระธาตุวัดเทพพลฯ ซึ่งเปนไปไดที่จะไดรับแรงบันดาลใจมาจากพระธาตุดํา สืบ เนื่องมาจากพระธาตุดํานาจะเปนพระธาตุสําคัญของนครเวียงจันทน ดังที่ตั้งอยูแถบใจกลางนคร เหมือนกับเปนเสาหลักของเมือง ฉะน ั้ น จึงกําหนดอายุบัวเหลี่ยมในผังแปดเหลี่ ยมของพระธาตุ วัดเทพพลฯ ในชวงพุทธศตวรรษท ี่ 22 3.3.3 บัวเหล ี่ยมในผังเพิ่มมุม บัวเหล ี่ยมในผังเพิ่มมุมของเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนนี้ ปรากฏอยางเดนชัดบนสวนยอดของพระธาตุหนองสามหม ื่น ( ลายเสนที่ 84) ในตําแหนงแทน องคระฆัง และยังใชรับยอดบัวเหล ี่ยมในผังสี่เหลี่ยม อันทําใหเกิดระบบบัวเหลี่ยมรับยอดบัว เหลี่ยมข ึ้ น ลักษณะของบัวเหล ี่ยมในผังเพิ่มมุมนี้นาจะดัดแปลงมาจากองคระฆังใน ผังเพิ่มมุม เพราะพบเคาโครงของการริเริ่มทํายอดบัวเหล ี่ ยมเพิ่มมุม รวมกับองคระฆังในผังเพิ่ม มุม ณ ยอดของพระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ( ภาพที่ 167) ทําใหนาเชื่อวาสวนยอดของพระ ธาตุหนองสามหม ื่ นนาจะเปนรูปแบบที่มีพัฒนาการหลังจากพระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใต (ลายเสนที่ 85) และองคทิศเหนือ ( ภาพที่ 163) รวมไปถึงพระธาตุวัดนาก ซ ึ่ งสอดคลองกับการ ใชระบบสวนยอด ดังที่พระธาตุวัดเทพพลฯ ยังคงใชระบบก ึ่ งองคระฆังรับยอดบัวเหล ี่ ยม แตที่ พระธาตุหนองสามหม ื่นเปนระบบบัวเหล ี่ ยมรับยอดบัวเหล ี่ ยมแลว 431 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดีย แบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 47-48.
227 ลายเสนที่ 84 สวนยอด พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ ภาพที่ 167 สวนยอด พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน (ภาพจาก เชษฐ ติงสัญชลี) ลายเสนที่ 85 สวนยอด พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ภาพที่ 168 สวนยอด พระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร
228 สวนระบบบัวเหล ี่ ยมรับยอดบัวเหล ี่ยม คงปรากฏขึ้ นคร ั้งแรกในเจดียทรง บัวเหล ี่ ยมกลุมพระธาตุศรีสองรัก อันมีตนเคามาจากพระธาตุศรีสองรัก ( ภาพที่ 164) ตนพุทธ ศตวรรษท ี่ 22 สวนยอดของพระธาตุหนองสามหม ื่ นจึงนาจะสัมพันธกับเจดียทรงบัวเหล ี่ ยมกลุม พระธาตุศรีสองรักไมมากก็นอย ทั้งนี้สอดคลองกับสวนฐานบัวเขาพรหมที่เห็นเกี่ยวของกับเจดีย นี้เชนกัน แสดงใหเห็นถึงการผสมผสานระหวางเจดียทรงบัวเหล ี่ ยมกับเจดียทรงปราสาทยอดใน ศิลปะลานชางอยางตอเน ื่ อง อนึ่งนาสนใจวาระบบบัวเหล ี่ ยมรับยอดบัวเหล ี่ ยมของพระธาตุหนองสาม หมื่นเห็นเกี่ยวของกับระบบยอดบัวเหล ี่ ยมรับยอดบัวเหล ี่ ยมของพระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร (ภาพที่ 168) อยูมิใชนอย ราวพุทธศตวรรษท ี่ 22-23 แตดวยเหตุที่พระธาตุเชิงชุมยังคงปรากฏ รวมกับระบบองคระฆังรับยอดบัวเหล ี่ ยม พระธาตุหนองสามหม ื่ นจึงนาจะมีอายุหลังลงมาจาก พระธาตุเชิงชุมระยะหนึ่ง ราวพุทธศตวรรษท ี่ 23 ลงมา นอกจากนี้ บัวเหล ี่ยมในผังเพิ่มมุมและระบบบัวเหล ี่ ยมรับยอดบัวเหล ี่ ยม ยังเห็นคลี่คลายลงมาในเจดียทรงปราสาทยอดของกลุมเดียวกันนี้ ไดแก สวนยอดของพระธาตุ กองขาวนอย (ลายเสนที่ 86) และพระธาตุอานนท ( ลายเสนที่ 87) แตสวนยอดของพระธาตุทั้ง สององคนี้มีการเพิ่มมุมโดยยกเก็จของกรอบซุมหลอกทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยม อันปรับ เปลี่ยนมาจากพระธาตุหนองสามหม ื่ น จึงควรจัดใหพระธาตุทั้งสององคมีอายุหลังจากพระธาตุ หนองสามหม ื่ นอีกระยะหน ึ่ ง ราวพุทธศตวรรษท ี่ 24 ลงมา ลายเสนที่ 86 สวนยอด พระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร ลายเสนที่ 87 สวนยอด พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร
229 ภาพที่ 169 พระธาตุวัดทาดหลวง เมืองหลวงพระบาง ภาพท ี่ 170 พระธาตุฝุน นครเวียงจันทน ทั้งนี้ทั้งนั้น นาสนใจวาในชวงระยะหลังไมพบเจดียทรงปราสาทยอดบัว เหลี่ยมที่ดินแดน สปป. ลาว ปรากฏเฉพาะเจดียเพิ่มมุมทรงบัวเหล ี่ ยม และเทาที่สืบคนหลักฐาน ในขณะนี้ก็มีอายุประมาณพุทธศตวรรษท ี่ 24 ลงมาแลว พบโดยทั่วไปในแถบเมืองหลวงพระบาง เปนตนวา พระธาตุวัดทาดหลวง 432 (ภาพที่ 169) และพระธาตุวัดอาราม433 (ภาพที่ 11) อีกทั้งยัง พบในนครเวียงจันทน เชน พระธาตุฝุน (ภาพที่ 170) นอกเหนือไปจากนี้ยังพบในภาคตะวันออก เฉียง เหนือของประเทศไทยดวย เปนตนวา พระธาตุวัดเขียวคอม จังหวัดหนองคาย 434 (ภาพที่ 13) อยางไรก็ตาม ท ั้ งการเพ ิ่ มมุมและระบบบัวเหล ี่ ยมรับยอดบัวเหล ี่ ยมของ เจดียทรงบัวเหล ี่ ยมเพิ่มมุมในขางตน แสดงใหเห็นถึงความสัมพันธกับพระธาตุกอนขาวนอยและ 432 ตามขอมูลทางประวัติศาสตรกลาวเอาไววา พระเจามังทาตุราชสรางพระธาตุวัดทาดหลวงใน ป พ.ศ. 2361 ใน เจาคําหม ั้ น วงกตรัตนะ, ตํานานเมืองหลวงพระบาง , 15. อางจาก จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวง พระบาง, 44. 433 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดีย แบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 44. 434 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียง เหนือของประเทศไทย”, 100-101.