เจดีย์ทรงปราสาทยอดในศิลปะล้านช้าง ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย : กรณีศึกษากลุ่มพระธาตุบังพวน - เกศินี ศรีวงค์ษา

130 การสรางอยูในชวงระยะเวลาไลเลี่ยกันกับพระธาตุศรีสองรัก และถือเปนงานชางที่มีการประดับ เขาพรหมในระยะแรกๆ ของเมืองเชียงแสน อันไดแก เจดียวัดปราสาทคุม ( ลายเสนที่ 30) และ เจดียวัดรอยขอ ( ลายเสนที่ 25) ทําใหแลเห็นไดอยางชัดเจนวาฐานของพระธาตุศรีสองรักเปน รูปแบบที่มีพัฒนาการลงมาระยะหนึ่งแลว ลายเสนที่ 29 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย ลายเสนที่ 30 ฐานบัวเขาพรหม เจดียวัดปราสาทคุม เมืองเชียงแสน ที่มา : จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงแสน (เชียงใหม : สุริวงศบุคเซนเตอร, 2539), 17. ดวยเหตุผลที่เขาพรหมของเจดียทั้งสองในเมืองเชียงแสนปรากฏเฉพาะ ลูกแกว ยังไมมีบัวคว ่ํ ามารองรับดังเชนท ี่ พระธาตุศรีสองรัก และระเบียบฐานบัวประดับลูกแกว อกไก 2 เสนที่มีทองไมยืดสูงก็เปนแบบแผนของศิลปะลานนา แตที่พระธาตุศรีสองรักกลับ ประดับลูกแกวอกไก 1 เสน เกือบเต็มทองไม และดัดแปลงใหลวดบัวคว ่ํ าซอนบัวหงายซอนโดย ไมมีทองไมคั่น อันแสดงถึงรูปแบบที่คลี่คลายไปจากตนแบบ (ศิลปะลานนา) มากแลว ฉะนั้น ฐานบัวเขาพรหมของพระธาตุศรีสองรักคงสรางหลังจากเจดียทรงระฆังทั้งสององคในเมืองเชียง แสนนี้ ทั้งนี้ลวดบัวคว ่ํ าซอนบัวหงายซอนโดยไมมีทองไมคั่นของฐานพระธาตุ ศรีสองรัก ไมนาจะเกี่ยวของกับฐานบัวแบบบัวคว ่ํ าซอนบัวหงายซอนมีอกไกคั่นตรงกลางทองไม ในศิลปะลานนา ดังที่ไดกลาวมาแลววาพบตัวอยางเจดียเพียง 2 แหงเทาน ั้น ไดแก เจดียวัด ปงสนุก เมืองเชียงแสน จังหวัดเชียงราย ( ภาพที่ 59) และเจดียวัดเกตุ จังหวัดเชียงใหม ซึ่งมี

131 การกําหนดอายุอยูในราวตนพุทธศตวรรษท ี่ 21 286 จึงไมนาจะเปนรูปแบบที่นิยมสืบตอมาในชวง ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ได นอกจากน ี้ ฐานบัวเขาพรหมของพระธาตุศรีสองรักอาจสัมพันธกับฐาน ของเจดียทรงปราสาทยอดที่เมืองเชียงแสนในระลอกของงานสรางพระธาตุจอมกิตติ ( ลายเสนที่ 31) ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ตามที่ ฐานพระธาตุจอมกิตติเปนฐาน บัวประดับลูกแกวอกไก 1 เสน อีกทั้งยังมีการเพิ่มสวนของลวดบัวคว ่ํ ามาค ั่ นกลางระหวาง ลูกแกวกับฐานบัว และบริเวณบัวรัดเกลาปรากฏบัวหงายซอนกันโดยไมมีทองไมคั่น ซึ่งนาจะถือ เปนแบบอยางที่มีพัฒนาการข ึ้ นกอนฐานพระธาตุศรีสองรัก ฉะน ั้ น ฐานบัวเขาพรหมของพระธาตุ ศรีสองรักจึงเปนพัฒนาการที่ผานการกล ั่ นกรองและคล ี่คลายลงไปจากพระธาตุจอมกิตติแลว ทั้งนี้ทั้งนั้นคงตั้งอยูบนฐานแนวคิดของขาสิงหในศิลปะอยุธยาตอนกลางรวมดวย ภาพที่ 59 สวนฐาน เจดียวัดปงสนุก เมืองเชียงแสน (ภาพจาก อัญชลี สินธุสอน) ลายเสนที่ 31 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุจอมกิตติ เมืองเชียงแสน (ภาพจาก ศักดิ์ชัย สายสิงห ซึ่งไมเห็น ดวยท ี่ จะเรียกวา “ฐานบัวเขาพรหม”) สวนกรณีฐานบัวเขาพรหมของพระธาตุบังพวนองคเดิม ( ลายเสนที่ 32) แสดงใหเห็นถึงรูปแบบศิลปะที่สัมพันธกับศิลปะลานนาเปนอยางมาก ดังที่ไดกลาวมาแลววา ฐานของพระธาตุบังพวนองคเดิมเปนงานสถาปตยกรรมในชวงหลังจากพระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง (ภาพที่ 60) ที่ พบจารึกระบุปการสรางใน พ.ศ. 2091 ปรากฏฐานบัวซอนกัน 2 ช ั้ นอยางศิลปะลานนา แตฐานพระธาตุบังพวนองคเดิมมีพัฒนาการคล ี่คลายลงมาโดยลดทอน รายละเอียดลง และรูปแบบสวนฐานของพระธาตุบังพวนองคเดิมคงสรางข ึ้ นกอนพระธาตุศรีสอง รัก (ลายเสนที่ 29) ที่มีจารึกระบุปการสรางในชวง พ.ศ. 2103-2106 ดังที่พระธาตุศรีสองรักมี 286 สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา, 74-76. เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของ ฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22 ”, 8-9 และเชิงอรรถที่ 28-29.

132 ระเบียบลวดบัวที่ซับซอนข ึ้น (ดังจะกลาวถึงในประเด็นถัดไป) จึงกําหนดอายุสวนฐานของ พระธาตุบังพวนองคเดิมอยูในราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ลายเสนที่ 32 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ภาพที่ 60 สวนฐาน พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง เมื่อพิจารณาเปรียบเทียบทางดานรูปแบบศิลปะของฐานบัวเขาพรหม ระหวางท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิมกับเจดียกลุมหนึ่งในศิลปะลานนา ซึ่งไดกลาวมาแลววามีอายุ ตั้งแตราวกลางพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ไดแก กูพระเจาลานทอง วัด พระธาตุลําปางหลวง จังหวัดลําปาง โดยที่นาเช ื่ อวาปรากฏฐานบัวเขาพรหมขึ้นเปนครั้งแรก แลวสงอิทธิพลไปใหกับเจดียในเมืองเชียงแสน เปนตนวา เจดียวัดปราสาทคุม เจดียวัดรอยขอ และพระธาตุจอมกิตติ อันมีอายุอยูในชวงเวลาท ี่ คาบเก ี่ ยวกันกับพระธาตุบังพวนองคเดิมแลว ได ขอสังเกตวาเจดียกลุมนี้ในศิลปะลานนามีลักษณะโดยรวมเปนฐานบัวเพียง 1 ฐานเทาน ั้ น ซึ่ง ตางกับพระธาตุบังพวนองคเดิมที่มีฐานบัวซอนกัน 2 ช ั้ น ถึงกระน ั้ นก็มีการประดับลูกแกวเปน เขาพรหมเชนเดียวกัน แตในอีกมุมหนึ่งเมื่อตรวจสอบเคาโครงโดยรวมของฐานบัวเขาพรหมใน กลุมเจดียทรงปราสาทยอด ทําใหคิดเห็นวาฐานกูพระเจาลานทอง ( ลายเสนที่ 33) อันประกอบ ดวยลูกแกวเปนเขาพรหมรองรับฐานบัวแบบ 2 ฐานซอนไมมีอกไกคั่นตามระเบียบของศิลปะ ลานนา นาจะมีอายุเกาไปกวาฐานของพระธาตุบังพวนองคเดิม ( ลายเสนที่ 32) ที่มีลักษณะ คลี่คลายไปจากศิลปะลานนาแลว เพราะเปนฐานบัวซอนกัน 2 ช ั้นโดยไมมีหนากระดานค ั่ น และ หากพิจารณาการประดับเสนลวดของกูพระเจาลานทองที่คลายกับฐานบัวซอนกัน 2 ช ั้ นแลว อาจเปนไปไดวา ฐานบัวเขาพรหมของพระธาตุบังพวนองคเดิมไดรับแรงบันดาลใจมาจากกู พระเจาลานทอง

133 ลายเสนที่ 33 ฐานบัวเขาพรหม กูพระเจาลานทอง จังหวัดลําปาง ที่มา : วรลัญจก บุญยสุรัตน, วิหารลานนา (กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2544), 310. ลายเสนที่ 34 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุจอมกิตติ เมืองเชียงแสน (ภาพจาก ศักดิ์ชัย สายสิงห (ซึ่งไมเห็น ดวยท ี่ จะเรียกวา “ฐานบัวเขาพรหม”) อีกทั้งยังคิดเห็นเพิ่มเติมวาฐานของพระธาตุจอมกิตติ (ลายเสนที่ 34) ที่มี ลูกแกวรองรับทั้งบัวคว ่ํ าและฐานบัวลูกแกวอกไก โดยเฉพาะในตําแหนงลวดบัวคว ่ํ ามีทองไม คั่นกลางระหวางฐานบัว เปนลักษณะที่ตางออกไปจากระเบียบของศิลปะลานนา นาจะสัมพันธ กับฐานของพระธาตุบังพวนองคเดิมไมมากก็นอย คงเปนรูปแบบที่ชางคิดสรางสรรคขึ้นมาใน ชวงเวลาเดียวกัน สอดคลองกับจารึกที่พบในวัดเชียงสา อําเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย มี เนื้อความวา เม ื่อ พ.ศ. 2096 พระเจาไชยเชษฐาธิราชเปนพระเจาสองแผนดิน ครองทั้ง อาณาจักรลานชางและอาณาจักรลานนา 287 จึงไมถือเปนเรื่องแปลกหากศิลปกรรมของทั้งสอง อาณาจักรจะมีการปรับเปลี่ยนรูปแบบไปในทิศทางเดียวกัน นอกจากน ย ี้ ังพบตัวอยางฐานบัวเขาพรหมของเจดียทรงปราสาทยอดใน เมืองเชียงแสนอีกองคหนึ่ง แตเห็นเปนงานชางในชวงหลังแลว ไดแก กูหนาวิหาร วัดจอมสวรรค เขตอรัญญิกเมืองเชียงแสน ( ลายเสนที่ 35) ราวพุทธศตวรรษท ี่ 22-23 288 สืบเนื่องมาจากการ ประดับลูกแกวเปนเขาพรหมรองรับบัวคว ่ํ าที่มีทองไมคั่นซอนกัน 2 ช ั้ น ตอเนื่องขึ้นไปยังพบแนว ลูกแกวรองรับฐานบัวประดับลูกแกวอกไก 2 เสน การประดับลูกแกว 2 แนวนี้มีหลักฐานบงบอกไดวาเปนงานในชวงหลัง ตามท ี่ปรากฏปราสาทจําลองสําริดที่พระวิหารวัดวิชุน เมืองหลวงพระบาง (ภาพที่ 61) ซึ่งมีจารึก ถึงการสรางอยางแนชัด หลอข ึ้นโดยพญาหลวงเจามังสะแพรกพรอมทั้งพระนางบุษบาสิริวัฒน- 287 ฮันส เพนธ และคณะ, ประชุมจารึกลานนา เลม 4 : จารึกในพิพิธภัณฑฯ เชียงใหม , 215- 235. 288 ศักดิ์ชัย สายสิงห, ศิลปะเมืองเชียงแสน วิเคราะหงานศิลปกรรมรวมกับหลักฐานทาง โบราณคดี และเอกสารทางประวัติศาสตร, 282-285.

134 เทพาราชกัญญา พระมเหสี และพระยอดงําเมือง พระราชโอรส เมื่อป พ.ศ. 2270 289 และมีการ หลอข ึ้นเปนจํานวนมาก พบตัวอยางในเมืองเชียงแสน แตละองคมีรายละเอียดองคประกอบ แตกตางกัน อาจใชสําหรับเปนโคมปลองประดับตามมุมของเจดียหลายองค 290 ลายเสนที่ 35 ฐานบัวเขาพรหม กูหนาวิหาร วัดจอมสวรรค เขตอรัญญิกเมืองเชียงแสน (ภาพจาก ศักดิ์ชัย สายสิงห (ซึ่งไมเห็น ดวยท ี่ จะเรียกวา “ฐานบัวเขาพรหม”) ภาพที่ 61 ฐานบัวเขาพรหม ปราสาทจําลองสําริด พระวิหารวัดวิชุน เมืองหลวงพระบาง ภาพที่ 62 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุวัดหนองศรีคูณ เมืองหลวงพระบาง ภาพท ี่ 63 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุวัดสบสิกขาราม เมืองหลวงพระบาง 289 คณะกรรมการจัดพิมพเอกสารประวัติศาสตร วัฒนธรรม และโบราณคด, ประช ีุมศิลาจารึก ภาคที่ 3 (กรุงเทพฯ : สํานักทําเนียบนายกรัฐมนตรี, 2508), 221-225. 290 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษา ศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง, 41.

135 สวนตัวอยางฐานบัวเขาพรหมที่มีลักษณะคลายคลึงกันนี้ พบในเจดีย ทรงปราสาทยอดที่เมืองหลวงพระบางดวยเชนกัน ไดแก พระธาตุวัดหนองศรีคูน (ภาพที่ 62) มี ประวัติการสรางวัดเมื่อ พ.ศ. 2272 และคงบูรณะหลังจากเกิดเหตุไฟไหมในป พ.ศ. 2317 และ พระธาตุวัดสบสิกขาราม (ภาพท 63) ี่ ตามประวัติวัดสรางข ึ้นในป พ.ศ. 2028 และมีการบูรณะในป พ.ศ. 2452 ก็ลวนเปนงานในชวงหลังแลว นาจะรวมสมัยกับศิลปะอยุธยาตอนปลายหรือศิลปะ รัตนโกสินทร ดังที่อางมาแลว 1.2.2 เขาพรหมแบบขาสิงห ในป พ.ศ. 2541 เชษฐ ติงสัญชลี เปนผูนําศัพทคําวา “เขาพม” จากศัพท ชางทางสถาปตยกรรมลานชาง มาปรับใชเรียกเปนคําวา “ฐานบัวเขาพรหม” ซ ึ่ งหมายถึงฐานบัวที่ มีลักษณะเดนเฉพาะอยูในตําแหนงของเสนลวดบัวเขาพรหมใตบัวคว ่ํ า อีกทั้งยังสันนิษฐานวาเขา พรหมท ี่ พระธาตุศรีสองรัก (ลายเสนที่ 36) อาจไดรับอิทธิพลมาจากฐานขาสิงห อันเปนรูปแบบที่ เริ่มนิยมทํากันมากในศิลปะอยุธยาตอนกลาง เชน ขาสิงหที่วิหารหลวง วัดพระศรีสรรเพชญ (ภาพที่ 64) และฐานขาสิงหที่รองรับเรือนธาตุเจดียศรีสุริโยทัย จังหวัดพระนครศรีอยุธยา291 ลายเสนที่ 36 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย ภาพที่ 64 ขาสิงหที่วิหารหลวง วัดพระศรีสรรเพชญ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา 291 เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลาน ชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 51-54. แตในปจจุบัน เชษฐ ติงสัญชลี ใหความเห็นเพิ่มเติมวา ฐานบัวเขาพรหม คือ ฐานที่มีลูกแกวหรือขาสิงหเปนเขาพรหมประดับอยูในตําแหนงใตบัวคว่ําหรือฐานบัว ดังกลาวเอาไวแลวใน เชิงอรรถที่ 179

136 ทั้งนี้นาเช ื่ อวาเขาพรหมของพระธาตุศรีสองรักที่ประกอบดวยบัวคว่ํา รองรับลูกแกว ทําใหมีเสนรอบนอกคลายกับขาสิงห อาจเก ี่ ยวของกับแนวคิดของฐานสิงหใน ศิลปะอยุธยาตอนกลางโดยตรง ตามจุดประสงคของการสรางองคพระธาตุเพื่อผูกสัมพันธไมตรี ระหวางอาณาจักรลานชางกับอาณาจักรอยุธยา แตดานรูปแบบศิลปะกลับเปนขาสิงหในแบบฉบับของชางลานชางเอง ดังที่มีการดัดแปลงรูปแบบเขาพรหมเปนลูกแกวที่มีบัวคว ่ํ ามารองรับ อันมีลักษณะแตกตาง ออกไปจากฐานขาสิงหในศิลปะอยุธยา ซึ่งสวนใหญมีองคประกอบครบชุดหลักๆ คือ หลังสิงห ขาสิงห ทองสิงห และนมสิงห เชน ขาสิงหที่วิหารหลวง วัดพระศรีสรรเพชญ จึงนับวาเขาพรหม ที่ฐานพระธาตุศรีสองรักเปนเอกลักษณเฉพาะของศิลปะลานชางอยางแทจริง ทําใหเกิดขอ สันนิษฐานเพ ิ่ มเติมวากลุมชนที่สรางพระธาตุศรีสองรักสวนใหญนาจะเปนชาวลานชาง นอกจากนี้ ยังพบตัวอยางงาน สรางที่ใชฐานสิงหรองรับองคระฆังในผังสี่เหลี่ยม ไดแก เจดียประจํามุม พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง (ภาพที่ 65) ซึ่งคงเปนงานบูรณะในชวงสมัยหลัง เพราะ เจดียประธานยังคงมีองคระฆังในผังกลมตามแบบอยาง ลานนา แตเจดียประจํามุมกลับมีองคระฆังในผังสี่เหล ี่ ยม ตอมาเขาพรหมแบบพระธาตุศรี สองรักนี้เปนที่นิยมมากขึ้นในศิลปะลานชาง พรอมกับมี การปรับเปลี่ยนรูปแบบใหมีความหลากหลายมากยิ่งขึ้น ปรากฏทั้งในเจดียทรงบัวเหล ี่ ยมและเจดียทรงปราสาท ยอด แพรกระจายไปในอาณาบริเวณกวาง ซึ่งพบทั้งที่ฝง ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทยและสาธารณ รัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว กลาวคือ ตัวอยางในเจดียทรงบัวเหล ี่ ยม เชน พระธาตุวัดสาวสุวรรณ จังหวัดหนองคาย พระธาตุ วัดธาตุนอยโพนบก จังหวัดอุดรธานี พระธาตุวัดบึงเขา หลวง จังหวัดอุบลราชธานี พระธาตุวัดโพนชัย จังหวัด เพชรบูรณ พระธาตุวัดปาดอนธาตุ ( ภาพที่ 66) และพระธาตุองคเล็กวัดมหาธาตุ จังหวัดยโสธร (ภาพที่ 67) ประเทศไทย 292 สวนตัวอยางเจดียที่พบใน สปป. ลาว เปนตนวา เจดียบางองคใน 292 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียง เหนือของประเทศไทย”, 71-74 และ 97-102. ภาพที่ 65 เจดียประจํามุม พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง

137 วัดอินทแปง นครเวียงจันทน เจดียบางองคที่วัดเชียงทอง ( ภาพที่ 68) และเจดียวัดแสนสุขาราม (ภาพที่ 69) เมืองหลวงพระบาง สวนตัวอยางที่สําคัญยังปรากฏในเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุ บังพวนที่ไดทําการศึกษาในครั้งนี้ ไดแก พระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศเหนือและองคทิศใต (ภาพที่ 70) พระธาตุหนองสามหม ื่ น พระธาตุกองขาวนอย และพระธาตุอานนท ประเทศไทย ตลอดจนพระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน สปป. ลาว ( ภาพที่ 71) ซึ่งบงบอกไดอยางแนชัดวา เจดียเหลานี้ลวนมีอายุการสรางหลังจากพระธาตุศรีสองรักลงมาแลวทั้งสิ้น ภาพที่ 66 พระธาตุวัดปาดอนธาตุ จังหวัดยโสธร ภาพที่ 67 พระธาตุองคเล็ก วัดมหาธาตุ จังหวัดยโสธร ภาพที่ 68 พระธาตุบางองค วัดเชียงทอง เมืองหลวงพระบาง ภาพที่ 69 พระธาตุวัดแสนสุขาราม เมืองหลวงพระบาง ภาพที่ 70 พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ภาพที่ 71 พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน (ภาพจาก เชษฐ ติงสัญชลี)

138 ดังที่ไดกลาวมาแลววาฐานบัวเขาพรหมท ี่ พระธาตุวัดเทพพลฯ มีรูปแบบ สัมพันธกับพระธาตุวัดนาก โดยมีเขาพรหมเปนบัวคว ่ํ าตั้งฉากคลายขาสิงห ซึ่งคงรับเอา แบบอยางมาจากเจดียทรงบัวเหล ี่ ยมกลุมพระธาตุศรีสองรักในระยะแรกๆ แตฐานพระธาตุวัด นากนาจะเปนรูปแบบที่คลี่คลายไปจากพระธาตุวัดเทพพลฯ แลว เพราะไมปรากฏเขาพรหม รองรับฐานบัว ตอมาฐานบัวเขาพรหมมีการปรับเปลี่ยนรูปแบบแลดูผสมผสานไปกับเจดียทรง บัวเหล ี่ ยมกลุมพระธาตุศรีสองรักมากยิ่งขึ้น ไดแก พระธาตุหนองสามหม ื่ น แลวสืบทอดมาใน งานชางระยะหลังที่พระธาตุกองขาวนอยและพระธาตุอานนทตามลําดับ 1.2.3 เขาพรหมแบบลูกแกวปรากฏกอนขาสิงห ความแตกตางทางดานรูปแบบศิลปะของฐานบัวเขาพรหมระหวางที่ พระธาตุบังพวนองคเดิม (ลายเสนที่ 37) กับพระธาตุศรีสองรัก (ลายเสนที่ 38) ในขางตน แสดง ถึงกระแสวัฒนธรรมภายนอกที่เขามาสูอาณาจักรลานชางเปนระลอกๆ ถึงแมวาพระธาตุทั้งสอง องคเปนเจดียตางประเภทกัน ดังที่พระธาตุบังพวนองคเดิมเปนเจดียทรงปราสาทยอด สวน พระธาตุศรีสองรักเปนเจดียทรงบัวเหล ี่ ยมก็ตาม แตการปรากฏเขาพรหมก็นับวาพระธาตุทั้งสอง มีความเก ี่ ยวของกันอยูไมนอย ซึ่งนาจะบงบอกถึงอายุสมัยในการสราง กลาวคือ ลายเสนที่ 37 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ลายเสนที่ 38 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย ฐานบัวเขาพรหมท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิมมีลักษณะแตกตางกับสวน ฐานท ี่ พระธาตุศรีสองรักเปนอยางมาก ไดแก ฐานบัวเขาพรหมของพระธาตุบังพวนองคเดิมเปน ฐานบัวแบบซอนกัน 2 ช ั้น ไมประดับลูกแกวอกไก สวนท ี่ พระธาตุศรีสองรักมีฐานบัวเพียง 1

139 ฐานประดับลูกแกวอกไก 1 เสน และลักษณะของฐานบัวทั้งสองแหงยังมีลวดบัวไมเหมือนกัน ดวย ดังที่สวนฐานของพระธาตุศรีสองรักเพิ่มการซอนชั้นของลวดบัวคว ่ํ าและบัวหงาย พรอมกับ มีบัวคว ่ํ าขนาดเล็กรองรับลูกแกว ลักษณะท ี่ แตกตางกันนี้ทําใหคิดเห็นวาฐานบัวเขาพรหมท ี่ พระธาตุบัง พวนองคเดิม นาจะสรางข ึ้ นกอนท ี่ พระธาตุศรีสองรัก เพราะพระธาตุบังพวนองคเดิมยังมีเคา โครงของศิลปะลานนาอยูอยางมาก ไดแก การประดับฐานบัวซอนกัน 2 ช ั้ น ซึ่งนาจะเปนงาน หลังจากสรางพระธาตุวัดทาดนอยในป พ.ศ. 2091 293 รวมท ั้ งพระธาตุองคนี้ยังไมนิยมประดับ ลวดบัวคว ่ํ าซอนบัวหงายซอนอยางศิลปะลานชาง อีกทั้งมีเขาพรหมเปนลูกแกว อันเห็นสัมพันธ อยูกับเจดียกลุมหนึ่งในศิลปะลานนาที่มีการกําหนดอายุอยูในราวกลางพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตน พุทธศตวรรษท ี่ 22 (ซึ่งไดกลาวถึงในขางตนแลว) ขณะที่สวนฐานของพระธาตุศรีสองรักมีบัว คว่ําขนาดเล็กมารองรับลูกแกว ทําใหมีเสนรอบนอกของเขาพรหมคลายกับขาสิงห อันเกี่ยวของ กับศิลปะอยุธยาตอนกลาง ประกอบกับเหตุผลท ี่ ฐานพระธาตุศรีสองรักไดเปลี่ยนแปลงรูปแบบไป จากงานชางในศิลปะลานนาเปนอยางมาก ไดแก ลวดบัวคว ่ํ าซอนบัวหงายซอนกันโดยไมมีทอง ไมหรือหนากระดานมาค ั่น ใชเพียงเสนลวดเล็กๆ เทานั้น และประดับลูกแกวอกไกเพียง 1 เสน เกือบเต็มทองไม แสดงใหเห็นวาไมนิยมฐานสูงอยางศิลปะลานนาแลว ชวนใหคิดเห็นวาลักษณะ สวนฐานของพระธาตุศรีสองรักคงเปนงานที่ชางลานชางปรับแตงขึ้นเองอยางอิสระ ซึ่งถือเปน ศิลปะลานชางอยางแทจริง ฉะนั้น ฐานบัวเขาพรหมระยะแรกๆ ของศิลปะลานชางคงมีเขาพรหม เปนลูกแกว และจากหลักฐานที่สืบคนไดในขณะนี้แสดงใหเห็นวาฐานบัวเขาพรหมนาจะปรากฏ ขึ้นครั้งแรกที่พระธาตุบังพวนองคเดิม ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 - ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 สวนเขาพรหมอยางขาสิงหนาจะเปนพัฒนาการในชวงหลัง ปรากฏขึ้ นครั้งแรกที่พระธาตุศรีสอง รัก ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ดังนั้น จึงสรุปไดวาฐานบัวเขาพรหมแบบที่มีเขาพรหมเปนลูกแกวไมนาจะ เกี่ยวของประการใดกับมาลัยเถาของศิลปะอยุธยา เพราะนับตั้งแตชวงกลางพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 พบตัวอยางเจดียในศิลปะลานนาที่มีการประดับเขาพรหมแบบลูกแกว รองรับฐานบัว ทั้งในเมืองลําปาง ณ กูพระเจาลานทอง วัดพระธาตุลําปางหลวง และในเมือง เชียงแสน เปนตนวา เจดียวัดปราสาทคุม เจดียวัดรอยขอ และพระธาตุจอมกิตติ โดยที่เขา พรหมของเจดียเหลานี้มีบทบาทหนาท ี่ แตกตางออกไปจากมาลัยเถาโดยสิ้นเชิง จึงไมนาจะมี ที่มาจากแหลงแรงบันดาลใจเดียวกันได 293 กรรณิการ วิมลเกษม, “จารึกวัดธาตุเมืองหลวงพระบาง”, 63-66.

140 สอดคลองกับผลการศึกษาของ ชาญคณิต อาวรณ ที่อางมาแลววากูพระเจา ลานทอง วัดพระธาตุลําปางหลวง จังหวัดลําปาง มีอายุราวกลางพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธ ศตวรรษท ี่ 22 อันมีอายุเกาไปกวาเจดียองคอื่นๆ ในเมืองเชียงแสน ทําใหนาเชื่อวาฐานบัวเขา พรหมปรากฏขึ้ นครั้งแรกที่กูพระเจาลานทอง กอนจะข ึ้นไปนิยมในเมืองเชียงแสนสืบมา ทั้งนี้ทั้งนั้น การศึกษาครั้งนี้ไดสืบคนไปยังศิลปะพมาแบบพุกาม พบวาไมนาจะ มีตนแบบมาจากศิลปะพุกามโดยตรง ดวยเหตุผลท ี่ในขณะนี้ไมพบหลักฐานเจดียองคใดของ ศิลปะพุกามใชฐานบัวเขาพรหม ฉะนั้น ฐานบัวเขาพรหมจึงเปนรูปแบบที่ชางลานนาคิดสรางสรรคขึ้นเอง และคง เปนงานแบบพื้นเมือง เพราะระยะแรกปรากฏเฉพาะแถบเมืองรอบนอก ไมพบตัวอยางเจดียใน นครเชียงใหมแตประการใด ซึ่ งจากหลักฐานที่สืบคนไดในขณะนี้นาเช ื่ อวาปรากฏขึ้นในศิลปะ ลานนาคร ั้ งแรก ณ กูพระเจาลานทอง วัดพระธาตุลําปางหลวง จังหวัดลําปาง อันอาจเปนแหลง แรงบันดาลใจสงผานมายังฐานบัวเขาพรหมในศิลปะลานชางท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัด หนองคาย ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 น ั่ นหมายความวาฐานบัวเขา พรหมระยะแรกๆ ของศิลปะลานชางมีเขาพรหมเปนแบบลูกแกว และปรากฏขึ้ นครั้งแรกที่ พระธาตุบังพวนองคเดิม ตอมาเมื่อกระแสวัฒนธรรมอยุธยาเขามาสูอาณาจักรลานชาง จึงเกิดเขาพรหม รูปแบบใหมขึ้น มีลักษณะโดยรวมคลายกับขาสิงหในศิลปะอยุธยา แตในรายละเอียดกลับเปนขา สิงหในแบบฉบับของลานชางเอง ปรากฏขึ้ นคร ั้ งแรก ณ พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย ตนพุทธ ศตวรรษท ี่ 22 มีจารึกระบุชัดเจนถึงการสรางพระธาตุองคนี้เพื่อเจริญสัมพันธไมตรีระหวาง อาณาจักรลานชางกับอาณาจักรอยุธยา ซึ่งคงรวมกันตอตานขาศึกจากพมา เพราะในชวงเวลาน ี้ พมาไดครองอาณาจักรลานนาแลว และยกทัพมารุกรานอาณาเขตของอาณาจักรทั้งสองดวย หลังจากน ั้ นฐานบัวเขาพรหมท ั้ งสองแบบ (เขาพรหมแบบลูกแกวและแบบขา สิงห) ก็ใชควบคูกันในงานชางศิลปะลานชางสืบมา นอกจากนี้ ยังปรากฏฐานบัวเขาพรหมใน งานศิลปกรรมอื่ นๆ ของศิลปะลานชางดวย เปนตนวา ฐานชุกชี ธรรมาสน สวนฐานของ พระอุโบสถและพระวิหาร ซึ่งคงเกี่ยวของกับเจดียทรงปราสาทยอดกลุมนี้ไมมากก็นอย อันเห็น เปนประเด็นศึกษาในโอกาสตอไป 2. สวนเรือนธาตุของตัวอยางเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวน สวนเรือนธาตุของเจดียในกลุมนี้ มีรูปแบบหลากหลายแตกตางกันออกไป ไมมี ระบบระเบียบที่ตายตัว สามารถแบงการศึกษาออกเปนสวนของบัวเชิง – บัวรัดเกลา จระนําซุม และพระพุทธรูป ดังนี้

141 2.1 บัวเชิง – บัวรัดเกลา “บัวเชิง” คือลวดบัวที่ใชรองรับตัวเรือนหรือผนังเรือนธาตุ เหนือตัวเรือนขึ้นไปมี การประดับชั้นลวดบัว เรียกสวนนี้วา “บัวรัดเกลา” 294 งานประดับบัวเชิง – บัวรัดเกลาในศิลปะ ลานชางมีความหลากหลายเปนอยางมาก พระธาตุแตละองคลวนมีเอกลักษณเฉพาะแหง แต ยังคงปรากฏลักษณะบางประการที่นิยมทําสืบตอกันมา ซึ่งนาจะเกี่ยวของกับพัฒนาการของ เจดีย กลาวคือ พระธาตุบังพวนองคเดิม พระธาตุบังพวนองคเดิมมี เรือนธาตุในผังสี่เหลี่ยม ออกจระนําซุมจตุร ทิศ นับตั้งแตบัวเชิงประกอบดวยบัวคว ่ํ า ทองไม และปากแล ตัวเรือนเรียบไมมีลวด ลายประดับ ออกจระนําซุมแบบซุมลด เหนือสุดคือบัวรัดเกลาในผังสี่เหลี่ยม ประกอบดวยปากแล ทองไมประดับลูกแกว อกไก 1 เสน และบัวหงายซอนกัน 2 ช ั้ น ตามลําดับ (ลายเสนที่ 39) ลวดบัวเชิงของพระธาตุบัง พวนองคเดิมที่ประกอบดวยทองไมไม ประดับลูกแกวอกไกนี้ คงเก ี่ ยวของกับสวน ฐานขององคพระธาตุ แตแลดูไมสัมพันธไป กับบัวรัดเกลาที่มีการประดับลูกแกวอกไก 1 เสน และบัวหงายซอนกัน 2 ช ั้ น ลักษณะของบัวหงายซอนกัน 2 ช ั้ นเชนนี้ ปรากฏในเจดียทรงปราสาทยอดของ ศิลปะลานนาอยางชาราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 เชน เจดียวัดโลกโมฬี (ภาพที่ 72) ที่มีประวัติ การสรางในสมัยพระเกศเกลา พ.ศ. 2071 295 เจดียวัดเชียงมั่น296(ภาพที่ 73) เจดียวัดหนองจริน (ราง)297 (ลายเสนที่ 40) จังหวัดเชียงใหม แลวข ึ้นไปปรากฏในเมืองเชียงแสนที่พระธาตุจอม 294 สันติ เล็กสุขุม, เจดีย ความเปนมาและคําศัพทเรียกองคประกอบเจดียในประเทศไทย, 95. 295 พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดารโยนก, 374. 296 สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา, 102-103. และใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม (เชียงใหม : วรรณรักษ, 2541), 118-122. 297 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม, 114-115. ลายเสนที่ 39 สวนเรือนธาตุ พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย

142 กิตติ (ภาพที่ 74) ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 298 จากน ั้ นก็ยังนิยมสืบ ตอมาในงานชวงปลายพุทธศตวรรษท ี่ 22 อาทิ เจดียวัดพระบาทแกวขาว (ราง) จังหวัด เชียงใหม299 ภาพที่ 72 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดโลกโมฬี จังหวัดเชียงใหม 298 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงแสน , 69-72. ระบุอยูในราวพุทธศตวรรษท ี่ 22 แต ใน เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธ ศตวรรษท ี่ 21-22”, 12. เชื่อวาราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 และใน ศักดิ์ชัย สายสิงห, ศิลปะเมืองเชียงแสน วิเคราะหงานศิลปกรรมรวมกับหลักฐานทางโบราณคดี และเอกสารทางประวัติศาสตร , 72-76. เห็นวาอยูใน ราวตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 299 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม, 122-125. ภาพที่ 73 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดเชียงมั่น จังหวัดเชียงใหม

143 เมื่อพิจารณาเปรียบเทียบลวดบัวเชิง – บัวรัดเกลาระหวางพระธาตุบังพวนองค เดิมกับเจดียวัดโลกโมฬี จังหวัดเชียงใหม ( ภาพที่ 72) แสดงใหเห็นถึงความเหมือนตางที่เกิด จากระเบียบแบบแผนของศิลปะลานนากับงานชางในศิลปะลานชาง กลาวคือ สวนเรือนธาตุของเจดียวัดโลกโมฬีประกอบดวยบัวเชิงและบัวรัดเกลาที่มี ลักษณะสัมพันธกัน อันเปนระเบียบแบบแผนของศิลปะลานนา โดยเฉพาะบริเวณทองไมคาด ลูกแกวอกไก 1 เสนเชนเดียวกัน ขณะที่บัวเชิง – บัวรัดเกลาของพระธาตุบังพวนองคเดิมมี รูปแบบแตกตางกัน ดังที่ลวดบัวเชิงไมมีลูกแกวอกไก แตบัวรัดเกลากลับปรากฏลูกแกวอกไก 1 เสน ซึ่งเห็นเปนลักษณะที่คลี่คลายมาจากศิลปะลานนาแลว สอดคลองกับประเด็นของการประดับบัวหงายซอนกัน 2 ช ั้นในตําแหนงบัวรัด เกลา ตามท ี่ในเจดียวัดโลกโมฬีปรากฏหนากระดานเล็กๆ ค ั่ นกลางระหวางบัวหงาย สงผลใหบัว ลายเสนที่ 40 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดหนองจริน จังหวัดเชียงใหม ที่มา : จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม (เช  ียงใหม : วรรณรักษ, 2541), 115. ภาพที่ 74 สวนเรือนธาตุ พระธาตุจอมกิตติ เมืองเชียงแสน

144 หงายที่ซอนกัน 2 ช ั้ นแลดูตางระดับกันอยางชัดเจน แตที่พระธาตุบังพวนองคเดิมปรากฏเสน ลวดเล็กๆ ค ั่ นระหวางบัวหงาย ทําใหบัวหงายท ั้ งสองช ั้ นมีเสนรอบนอกเช ื่ อมตอกัน นาจะบงบอก ถึงงานชางที่ผานการดัดแปลงรูปแบบมาแลว ฉะนั้น ดวยเหตุผลท ั้งสองประการขางตน จึงไดขอสรุปวาลวดบัวหงายซอนกัน 2 ช ั้นปรากฏขึ้นในศิลปะลานนากอนจะแพรไปยังงานชางลานชาง อีกทั้งจากการสืบคนหลักฐาน ในขณะนี้พบเกาสุดที่เจดียวัดโลกโมฬี อันอาจเปนไปไดวาปรากฏขึ้ นครั้งแรกที่เจดียองคนี้ และ คงมีตนเคามาจากการซอนชั้นของหนากระดานในตําแหนงบัวรัดเกลา ณ เจดียบรรจุอัฐิพระเจา ติโลกราช วัดเจ็ดยอด จังหวัดเชียงใหม ( ภาพที่ 75) ซึ่งมีเอกสารระบุวาพระเจายอดเชียงราย ราชนัดดาของพระเจาติโลกราช โปรดใหสรางข ึ้ นเมื่อป พ.ศ. 2054 300 ภาพที่ 75 สวนเรือนธาตุ เจดียบรรจุอัฐิพระเจาติโลกราช วัดเจ็ดยอด จังหวัดเชียงใหม นอกจากนี้ ยังมีขอสังเกตเพิ่มเติมวาบัวเชิง – บัวรัดเกลาท ี่ พระธาตุบังพวนองค เดิมอาจจะเกี่ยงของกับที่เจดียวัดเชียงมั่น จังหวัดเชียงใหม ( ภาพที่ 73) เพราะในตําแหนงบัวรัด เกลาของเจดียวัดเชียงม ั่นปรากฏการประดับทองไมดวยลูกแกวอกไก 1 เสน และที่สําคัญคือมี บัวหงายซอนกัน 2 ช ั้น โดยคาดคั่ นดวยเสนลวด 1 เสน ทําใหมีเสนรอบนอกเชื่อมตอกัน เชนเดียวกับที่พระธาตุบังพวนองคเดิม สวนการไมประดับปากแลของเจดียวัดเชียงมั่นเห็นเปน รูปแบบที่ปรากฏขึ้ นรวมกันในศิลปะลานนา ทวาเจดียวัดเชียงมั่นไดรับการบูรณะปฏิสังขรณมาแลว เปนตนวา การเพิ่ม จระนําเล็กที่ขนาบขางจระนํากลาง และขนาดของเรือนธาตุยกเก็จแบบต ื้ นๆ ก็แสดงถึงการครอบ ทับ301 สอดคลองกับหลักฐานทางประวัติศาสตรที่ระบุวาพระยาแสนหลวงทําการบูรณะโดย 300 สงวน โชติสุขรัตน, ประชุมตํานานลานนาไทย, เลม 2 (พระนคร : โอเดียนสโตร, 2515), 114. 301 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม, 118-122.

145 ครอบทับทั้งองคเมื่อป พ.ศ. 2114 302 ทําใหคิดเห็นวาลวดบัวเชิง - บัวรัดเกลาของเจดียองคนี้ก็ คงเปนงานคราวบูรณะไดเชนกัน ซึ่งมีความเปนไปไดที่จะซอมในชวงเวลาของการสรางพระธาตุ บังพวนองคเดิมหรือหลังลงมาอีก อน ึ่ งกรณีเปรียบเทียบลวดบัวเชิง – บัวรัดเกลาระหวางพระธาตุบังพวนองคเดิม กับเจดียวัดหนองจริน จังหวัดเชียงใหม ( ลายเสนที่ 40) ไดมุมมองเพ ิ่ มเติมวาลวดบัวรัดเกลาท ี่ เจดียวัดหนองจรินปรากฏบัวหงายซอนกัน 2 ช ั้น โดยที่มีเสนรอบนอกแลดูเชื่อมตอกัน เชนเดียวกับพระธาตุบังพวนองคเดิม แตบริเวณทองไมประดับลูกแกวอกไกของเจดียวัดหนอง จริน นาจะจัดอยูในสวนของบัวหัวเสา อันเปนลักษณะตางออกไปจากที่ พระธาตุบังพวนองคเดิม ทั้งนี้ทั้งนั้น ลักษณะเชนน ี้ พบมาแลวท ี่ เจดียบรรจุอัฐิพระเจาติโลกราช วัดเจ็ดยอด จังหวัด เชียงใหม (ภาพที่ 75) ราวกลางพุทธศตวรรษท ี่ 21 ฉะน ั้ น จึงนาเช ื่ อวาลวดบัวเชิง – บัวรัดเกลา ของเจดียวัดหนองจรินนาจะเปนอีกรูปแบบหนึ่งที่ปรากฏรวมสมัยกับพระธาตุบังพวนองคเดิม นอกเหนือไปจากนี้ยังนาเช ื่ อวารูปแบบของบัวเชิง - บัวรัดเกลาของพระธาตุบัง พวนองคเดิมคงสรางข ึ้ นกอนที่เจดียวัดพระบาทแกวขาว จังหวัดเชียงใหม (ลายเสนที่ 41) ซึ่งมีผู กําหนดอายุไวในชวงปลายพุทธศตวรรษท ี่ 22 (ดังไดอางถึงในขางตน) สืบเนื่องมาจากสวนบัว เชิงของเจดียวัดพระบาทแกวขาวมีบัวคว ่ํ าซอนกัน 2 ช ั้น และไดรวมลวดบัวเชิงเขาไวกับสวน ฐานอยางแทจริง ถึงแมวามีการประดับบัวหงายซอนกัน 2 ช ั้นในตําแหนงบัวรัดเกลาก็ตาม จึง ถือเปนงานชางที่มีพัฒนาการหลังลงมาระยะหนึ่งแลว 302 คณะกรรมการจัดพิมพเอกสารประวัติศาสตร วัฒนธรรม และโบราณคด, ประช ีุมศิลาจารึก ภาคที่ 3, 211. ลายเสนที่ 41 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดพระบาทแกวขาว จังหวัดเชียงใหม ที่มา : จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม (เช  ียงใหม : วรรณรักษ, 2541),125.

146 ฉะนั้น อาจเปนไปไดวาบัวเชิง - บัวรัดเกลาของพระธาตุบังพวนองคเดิม คือ งานชางในชวงปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 เชนเดียวกับพระธาตุจอมกิตติ เมืองเชียงแสน ( ภาพที่ 74) สืบเนื่องมาจากตําแหนงของบัวรัดเกลามีการประดับทองไมดวย ลูกแกวอกไก 1 เสน และมีลวดบัวหงายซอนกัน 2 ช ั้น โดยคั่นกลางดวยเสนลวดเหมือนกัน อยางไรก็ตาม บัวเชิง – บัวรัดเกลาของพระธาตุบังพวนองคเดิมกับพระธาตุ จอมกิตติ มีรายละเอียดแตกตางกัน ไดแก ลวดบัวเชิงและบัวรัดเกลาของพระธาตุบังพวนองค เดิมมีลักษณะไมเหมือนกัน ดังที่ลวดบัวเชิงไมมีลูกแกวอกไก แตบัวรัดเกลาปรากฏลูกแกวอกไก 1 เสน รวมทั้งผนังเรือนธาตุไมไดตกแตงดวยลวดลายใดๆ สวนท ี่ พระธาตุจอมกิตติกลับมี ระเบียบของบัวเชิง – บัวรัดเกลาเหมือนกัน คือ การประดับลูกแกวอกไก 1 เสน อีกทั้งผนังเรือน ธาตุยังมีการประดับลายกาบบน – กาบลางตามอยางระเบียบงานชางลานนา และตัวเรือนธาตุ ของพระธาตุบังพวนองคเดิมอยูในผังสี่เหล ี่ ยม แตที่พระธาตุจอมกิตติอยูในผังเพิ่มมุม 12 ลักษณะท ี่ แตกตางกันของสวนเรือนธาตุขางตนนี้ ไมสามารถระบุไดอยางแนชัด วาพระธาตุองคใดสรางข ึ้ นกอนหรือหลัง เพราะเม ื่ อพิจารณาประกอบกับเหตุผลที่วาสวนฐานของ พระธาตุจอมกิตติมีลวดบัวคว ่ํ ามารองรับฐานบัวลูกแกวอกไก ซ ึ่ งลวดบัวคว ่ํ านี้คงยนยอมาจาก ฐานบัวอีกครั้งหนึ่ง เพราะยังคงปรากฏสวนของทองไมและหนากระดานค ั่ นระหวางบัวคว ่ํ ากับ ฐานบัวอยางชัดเจน ขณะท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิมมีฐานบัวซอนกัน 2 ช ั้น โดยที่ไมมีหนา กระดานค ั่ นระหวางบัวคว ่ํ ากับบัวหงาย อันเปนลักษณะที่ลวนคล ี่คลายไปจากระเบียบแบบ แผนงานชางลานนาแลว จึงชวนใหคิดเห็นวาพระธาตุทั้งสององคนี้ถือเปนงานในชวงเวลาที่มี การปรับเปลี่ยนรูปแบบไปตามรสนิยมของชางเชนเดียวกัน สวนประเด็นเกี่ยวกับ “ปากแล” ท ี่ ตกแตงอยูในตําแหนงดานลางสุดและเหนือสุด ของผนังเรือนธาตุ อันเกิดจากการโคงเวาของจุดเชื่อมโยงระหวางตัวผนังเรือนธาตุกับลวดบัว เชิง – บัวรัดเกลา แลวบริเวณจุดตัดมีปลายตวัดงอน ลวดบัวในลักษณะน ี้ปรากฏมาแลวในศิลปะ ลานนาอยางชานับตั้งแตปลายพุทธศตวรรษท ี่ 19 ลงมา ณ เจดียวัดมุมเมือง เมืองเชียงแสน 303 (ภาพที่ 76) คงปรับเปลี่ ยนมาจากฐานบัวแบบซอนกัน 2 ช ั้ นคาดลูกแกวอกไก (ลายเสนที่ 42) ดังที่สวนเรือนธาตุของเจดียวัดมุมเมืองประกอบดวยบัวเชิง ซึ่งเริ่มตั้งแตบัวคว ่ํ า ทองไมประดับ ลูกแกวอกไก 1 เสน และปากแล ถัดขึ้นมาเปนตัวเรือนตอเน ื่ องอยูกับปากแลของบัวรัดเกลา จากน ั้ นคือทองไมประดับลูกแกวอกไก 1 เสน บัวหงาย และหนากระดานบน ตามลําดับ ทั้งนี้นา เชื่อวาไดดัดแปลงลวดบัวหงายและบัวคว่ําท ี่คาดประดับกลางทองไมใหกลายเปนปากแล 303 สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา, 95-96. และใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงแสน , 64-67. แตใน ศักดิ์ชัย สายสิงห, ศิลปะเมืองเชียงแสน วิเคราะหงานศิลปกรรม รวมกับหลักฐานทางโบราณคดี และเอกสารทางประวัติศาสตร, 58-61. กําหนดอายุไวราวปลายพุทธศตวรรษ ที่ 20

147 ภาพที่ 76 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดมุมเมือง เมืองเชียงแสน ลายเสนที่ 42 ฐานบัวแบบ 2 ฐานซอน มีอกไกคั่น ศิลปะลานนา การประดับปากแลนี้เปนที่นิยมในศิลปะลานนาชวงพุทธศตวรรษท ี่ 21 304 ตามท ี่ ไดพบตัวอยางในนครเชียงใหมอยางชาราวตนพุทธศตวรรษท ี่ 21 ไดแก เจดียวัดปาตาล (ราง)305 (ลายเสนที่ 43) สืบเนื่องลงมาในงานสรางชวงปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 เชน เจดียวัด โลกโมฬี (ภาพที่ 72) และเจดียวัดปูเปย (ราง) เวียงกุมกาม 306 (ภาพที่ 77) จากน ั้ นยังสืบทอดมา ที่พระธาตุจอมกิตติ เมืองเชียงแสน 307 (ภาพที่74) และเจดียในราวกลางพุทธศตวรรษท ี่ 22 เปน ตนวา เจดียวัดผาขาวปาน เมืองเชียงแสน 308 (ภาพที่ 78) และเจดียวัดพระบาทแกวขาว (ราง) จังหวัดเชียงใหม 309 (ลายเสนที่ 41) จากหลักฐานท ี่พบแสดงใหเห็นวาการตกแตงดวยปากแล นิยมในชวงพุทธศตวรรษท ี่ 21 – พุทธศตวรรษท ี่ 22 304 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, “จระนําเจดียลานนากอนพุทธศตวรรษท ี่ 22,” เมืองโบราณ 22, 2 (เมษายน – มิถุนายน 2539) : 167. และใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง, 45. 305 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม, 107-109. 306 สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา , 101-102 และ 103-106. และดูใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม, 107, 110-111 และ 116-117. 307 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงแสน , 69-72. คาดวาราวพุทธศตวรรษท ี่ 22 แตใน เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษที่ 21-22”, 12. เชื่อวาราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 สวน ศักดิ์ชัย สายสิงห, ศิลปะเมืองเชียงแสน วิเคราะหงาน ศิลปกรรมรวมกับหลักฐานทางโบราณคดี และเอกสารทางประวัติศาสตร, 72-76. เห็นวาราวตนพุทธศตวรรษ ที่ 22 308 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงแสน, 73-74. แตใน สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา, 103-106. ระบุอยูในปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 309 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม, 122-125.

148 ลายเสนที่ 43 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดปาตาล (ราง) เมืองเชียงใหม ที่มา : จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม (เช  ียงใหม : วรรณรักษ, 2541), 109. ภาพที่ 77 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดปูเปย (ราง) เวียงกุมกาม จังหวัดเชียงใหม ภาพที่ 78 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดผาขาวปาน เมืองเชียงแสน

149 ดังนั้น จากผลการวิเคราะหลวดบัวเชิง - บัวรัดเกลาของพระธาตุบังพวนองค เดิมในขางตน แสดงใหเห็นถึงรูปแบบที่นาจะรวมสมัยกับเจดียวัดหนองจรินและพระธาตุจอม กิตติ อีกทั้งยังบงชี้วาเจดียวัดพระบาทแกวขาวเปนงานในระยะหลังลงมา จึงกําหนดอายุลวดบัว เชิง - บัวรัดเกลาของพระธาตุบังพวนองคเดิมเปนรูปแบบที่เกิดขึ้นในชวงปลายพุทธศตวรรษที่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 อันสอดคลองกับความเปนมาของสวนฐานบัวเขาพรหม ดังที่ได กลาวเอาไวในขางตนแลว พระรัตนฆรเจดีย พระรัตนฆรเจดียมีเรือนธาตุอยูในผังเพิ่มมุม 12 เร ิ่ มจากบัวเชิงที่ประกอบดวย บัวคว ่ํา (เหนือสวนฐานบัวคว ่ําขนาดใหญในผังสี่เหลี่ยม) ทองไมแคบและคาดลูกแกวอกไก 1 เสน ปลายตวัดงอนขึ้นลออยูกับปากแลของบัวรัดเกลา ตัวเรือนเรียบไมมีลวดลายประดับ ออก จระนําซุมจตุรทิศ แตมีเพียงจระนําซุมแบบลึกทางดานทิศตะวันออกเทานั้นที่ประดิษฐาน พระพุทธรูปประทับนั่ง สวนดานอ ื่นๆ เปนจระนําซุมหลอกที่ใชประดับตัวเรือนเทานั้น และเหนือ ตัวเรือนขึ้นไปคือ บัวรัดเกลา ประกอบดวยปากแล ทองไมแคบ เชื่อมตอกับบัวหงาย และหนา กระดานบนตามลําดับ (ลายเสนที่ 44) ทั้งนี้นาเช ื่ อวาพระรัตนฆรเจดียยังคงปรากฏสวนฐาน เพราะบัวคว่ําช ั้ นลางอยูใน ผังสี่เหลี่ยม แตกตางออกไปจากบัวคว ่ํ าช ั้ นบนที่อยูในผังเพิ่มมุม อันสัมพันธกับบัวเชิงในสวน เรือนธาตุ ที่สําคัญคือจระนําซุมดานทิศตะวันออกมีขอบลางของชองจระนําเจาะทะลุลงมาในสวน ของบัวคว ่ํ าช ั้ นบนเทานั้น จึงทําใหแลเห็นวาบัวคว ่ํ าช ั้ นลางยังคงมีบทบาทเปนสวนฐาน ขณะท ี่ บัวคว ่ํ าช ั้ นบนทําหนาที่เปนสวนหน ึ่ งของบัวเชิง ลายเสนที่ 44 สวนฐานและสวนเรือนธาตุ พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย

150 เมื่อพิจารณาเปรียบเทียบการประดับลวดบัวเชิง – บัวรัดเกลา ระหวางพระรัตน ฆรเจดียกับพระธาตุบังพวนองคเดิม (ลายเสนที่ 45) สังเกตเห็นวาอาจจะมีการเจาะชองจระนําท ี่ ทําขอบลางอยูเหนือบัวคว ่ํ าของบัวเชิงเชนเดียวกันหรือไมนั้น เห็นเปนประเด็นที่ไมสามารถระบุ ไดอยางชัดเจน เพราะตําแหนงลวดบัวสวนน ี้ ของพระธาตุบังพวนองคเดิม คงมีชิ้นสวนท ี่ พังทลายลงมาจากเรือนธาตุและสวนยอดทับถมกันอยางหนาแนน อยางไรก็ตาม ประเด็นปญหา นี้แสดงใหเห็นถึงขอจํากัดที่เกิดจากการศึกษาภาพถายเกา ถึงกระน ั้ นการทําขอบลางของจระนําซุมอยูเหนือบัวคว ่ํ าของลวดบัวเชิงนี้ อยาง นอยก็ปรากฏขึ้ นท ี่ พระรัตนฆรเจดียแลว เปนระเบียบท ี่ แตกตางออกไปจากงานชางในศิลปะ ลานนา ซ ึ่งปรกติมักเจาะชองจระนําทะลุลวดบัวคว ่ํ าลงมา จึงจะถือวาสวนนั้นคือ บัวเชิง แตกรณี ของพระรัตนฆรเจดียใชการเพิ่มมุมของบัวคว ่ําในสวนบัวเชิง แยกออกจากบัวคว ่ํ าของสวนฐานท ี่ อยูในผังสี่เหลี่ยม นาจะเปนรูปแบบที่พยายามปรับเปลี่ยนใหมีลักษณะเฉพาะของศิลปะลานชาง เอง เพราะลักษณะทํานองเดียวกันนี้สืบตอมายังพระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใตและองคทิศ เหนือ ตลอดจนพระธาตุหนองสามหม ื่ น ซึ่งจะกลาวถึงในลําดับตอไป สวนรายละเอียดขององคประกอบอื่นๆ ระหวางพระรัตนฆรเจดียกับพระธาตุบัง พวนองคเดิม กลับมีความแตกตางกันอยางมาก กลาวคือ ลวดบัวเชิง - บัวรัดเกลาของพระธาตุ บังพวนองคเดิมยังคงประดับปากแล ขณะที่ พระรัตนฆรเจดียกลับมีบัวเชิงคาดลูกแกวอกไก 1 เสน ปลายตวัดงอนขึ้นลอปากแลของบัวรัดเกลา อีกทั้งบัวรัดเกลาท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิมได เพิ่มเติมรายละเอียดมากขึ้น เชน การประดับลูกแกวอกไก 1 เสน และบัวหงายซอนกัน 2 ช ั้ น ตลอดจนเรือนธาตุของพระรัตนฆรเจดียมีการเพิ่มมุม 12 สวนท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิมอยูในผัง สี่เหล ี่ ยม ลายเสนที่ 45 สวนเรือนธาตุ พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ภาพที่ 79 สวนเรือนธาตุ พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง

151 ลักษณะดังกลาวไมสามารถระบุไดวาเปนรูปแบบที่ตางกันในชวงของเวลา เพราะการไมปรากฏปากแลนี้พบในงานชางศิลปะลานชางมาแลวเชนกัน ณ พระธาตุวัดทาด นอย เมืองหลวงพระบาง ( ภาพที่ 79) สรางข ึ้นในป พ.ศ. 2091 310 ประกอบกับหลักฐานทาง โบราณคดีที่ระบุไววาพระรัตนฆรเจดียเปนงานสรางอยูบนผิวช ั้ นดินธรรมชาติที่ 3 เชนเดียวกัน กับพระธาตุบังพวนองคเดิม อันแสดงใหเห็นวานาจะสรางรวมสมัยกัน311 จึงสามารถอธิบายไดวา ลักษณะท ั้ งสองแบบนี้เกิดขึ้นควบคูกันในศิลปะลานชาง และยังสื่อถึงแนวความคิดของชางลาน ชางท ี่พยายามปรับเปลี่ยนรูปแบบใหกลายเปนลักษณะเฉพาะของศิลปะลานชางเอง อีกทั้งยังมีประเด็นที่นาสนใจเกี่ยวกับลวดบัวเชิง – บัวรัดเกลาของพระรัตนฆร เจดีย อันเห็นสัมพันธอยูกับพระธาตุบังพวนองคเดิม ในมุมมองท ี่ ลวดบัวทั้งสองสวนมีรูปแบบ ตางกัน ซึ่งแสดงใหเห็นวาไมใชระเบียบแบบแผนของศิลปะลานนาแลว เพราะเจดียทรงปราสาท ยอดสวนใหญในศิลปะลานนานิยมประดับลวดบัวสองสวนนี้ไปในทิศทางเดียวกัน นอกเหนือไปจากนี้ยังพบตัวอยางเจดียในเมืองเชียงใหมที่เชื่อวานาจะเกี่ยวของ กับพระรัตนฆรเจดีย อันไดแก เจดียวัดพระบาทแกวขาว (ราง) จังหวัดเชียงใหม ราวปลายพุทธ ศตวรรษท ี่ 22 312 (ลายเสนที่ 46) ดวยเหตุผลที่สวนบัวเชิงของเจดียวัดพระบาทแกวขาวมีบัวคว่ํา ซอนกัน 2 ช ั้ น เชนเดียวกับโครงสรางโดยรวมระหวางสวนฐานกับบัวเชิงของพระรัตนฆรเจดีย 310 กรรณิการ วิมลเกษม, “จารึกวัดธาตุเมืองหลวงพระบาง”, 63-66. 311 ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน ”, 73-74. และ ใน อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, โบราณคดีเมืองหนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุสถาน และแหลงศิลปกรรม จังหวัดหนองคาย), 231-232. 312 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม, 122-125. ลายเสนที่ 46 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดพระบาทแกวขาว จังหวัดเชียงใหม ที่มา : จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม  (เชียงใหม : วรรณรักษ, 2541), 125. ลายเสนที่ 47 สวนฐานและบัวเชิง พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย

152 ทวาระเบียบลวดบัวเชิงของเจดียวัดพระบาทแกวขาวแลดูคลี่คลายไปจากที่ พระรัตนฆรเจดียแลว เพราะเจดียวัดพระบาทแกวขาวมีเรือนธาตุตั้งอยูบนฐานเขียง ไมทําฐาน บัวรองรับเรือนธาตุโดยสิ้นเชิง ซึ่งเห็นตางไปจากพระรัตนฆรเจดียที่ยังคงปรากฏสวนฐานบัว คว่ําขนาดใหญอันยนยอมาจากฐานบัว รองรับบัวคว ่ํ าของบัวเชิงในสวนเรือนธาตุ (ลายเสนที่ 47) ฉะนั้น พระรัตนฆรเจดียคงสรางข ึ้ นกอนปลายพุทธศตวรรษท ี่ 22 พรอมทั้งไดขอสันนิษฐานวา ศิลปะลานชางนาจะสงอิทธิพลใหกับเจดียในศิลปะลานนาระยะหลัง ซึ่งเห็นเปนประเด็น ตรวจสอบในโอกาสตอไป ดังนั้น จากขอมูลทางโบราณคดีทําใหนาเชื่อวา พระรัตนฆรเจดียนาจะสราง ขึ้นมาพรอมๆ กันกับพระธาตุบังพวนองคเดิม จึงอธิบายไดวารูปแบบศิลปะที่ แตกตางกัน ระหวางพระธาตุทั้งสององคนี้ ไมสามารถระบุชี้ชัดถึงองคใดสรางข ึ้ นกอนหรือหลัง ซึ่งแสดงให เห็นวาในชวงเวลานี้มีการสรางเจดียทั้ง 2 แบบขึ้ น และลักษณะที่ไมเหมือนกันนี้อาจเก ี่ ยวของ กับการใหความสําคัญกับพระธาตุองคนั้นๆ ก็เปนได ดังที่พระรัตนฆรเจดียเปนเพียงสัญลักษณ แทนสถานที่เมื่อพระพุทธเจาทรงเสวยวิมุติสุขในสัปดาหที่ 4 สวนพระธาตุบังพวนมีตํานานเชื่อ กันมาวาเปนที่บรรจุพระบรมสารีริกธาตุสวนพระอุระของพระพุทธเจา ฉะน ั้ น ยอมใหความสําคัญ กับพระธาตุบังพวนองคเดิมมากกวาพระรัตนฆรเจดีย พระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม ลายเสนที่ 48 สวนเรือนธาตุ พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ภาพที่ 80 สวนเรือนธาตุ พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศเหนือ จังหวัดหนองคาย

153 พระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใต ( ลายเสนที่ 48) และองคทิศเหนือ ( ภาพที่ 80) มีเรือนธาตุซอนกัน 2 ช ั้ น อยูในผังเพิ่มมุม 12 ออกจระนําซุมจตุรทิศเชนเดียวกัน และ นาสนใจวาลวดบัวเชิง – บัวรัดเกลาของพระธาตุวัดนี้แตกตางออกไปจากพระธาตุบังพวนองค เดิมและพระรัตนฆรเจดียโดยสิ้นเชิง ซึ่งนาจะเกี่ยวของกับยุคสมัยในการสรางตางกัน กลาวคือ พระธาตุองคทิศใต มีเรือนธาตุชั้นแรกเร ิ่ มจากบัวเชิงประกอบดวยบัวคว่ํา ถึงแมวาขอบลางของจระนําซุมต ั้ งอยูบนบัวคว ่ํ านี้ก็ตาม แตหนากระดานขนาดใหญก็นาจะเปน สวนที่คั่นแยกใหเห็นระหวางบัวคว ่ํ าของสวนฐานกับสวนเรือนธาตุ ถัดขึ้นมาเปนทองไมประดับ ลูกแกวอกไก 1 เสน โดยที่ทําทองไมไลระดับลดหลั่นกันข ึ้นไป และปากแลเชื่ อมตอกับตัวเรือนที่ เรียบไมมีลวดลายประดับ ออกจระนําซุมจตุรทิศ โดยมีลักษณะเสาลออยูกับตัวเรือนธาตุ รองรับ กรอบซุมรูปสามเหลี่ยม ภายในจระนําซุมประดิษฐานพระพุทธรูปประทับยืน เหนือตัวเรือนขึ้น ไปคือ บัวรัดเกลา ประกอบดวยปากแล ทองไมประดับลูกแกวอกไก 1 เสน และบัวหงายประกบ อยูกับบัวคว่ําของบัวเชิงในสวนเรือนธาตุชั้นที่ 2 โดยแบงจากบันแถลงที่ประดับบนลวดบัวคว ่ํ านี้ ทําใหแลดูคลายกับการคาดลูกแกวอกไกอีกเสนหนึ่ง เรือนธาตุชั้นท ี่ 2 เริ่ มตั้งแตบัวเชิงประกอบดวยบัวคว ่ํ า ทองไมแคบ และปากแล จากน ั้นเปนตัวเรือนที่เรียบไมมีลวดลายประดับ ออกจระนําซุมจตุรทิศ โดยที่มีเรือนธาตุประหนึ่ง เปนเสาของจระนําซุม จึงทําใหจํานวนของการเพิ่มมุมเหมือนกับสวนบัวรัดเกลาของเรือนธาตุ ชั้นแรก เม ื่ อพิจารณาขนาดที่คับแคบของจระนําซุม ประกอบกับมีกรอบซุมรูปสามเหลี่ ยมของ เรือนธาตุชั้นแรกบดบังจระนําซุมเอาไว ทําใหเชื่อวาเรือนธาตุชั้นท ี่ 2 นี้ไมนาจะประดิษฐาน พระพุทธรูปได สวนบัวหัวเสาแลดูถูกกลืนไปกับบัวรัดเกลา ทําใหกรอบซุมที่มีขนาดเล็กประดับ ติดแปะไวเหนือบัวรัดเกลาดวย บัวรัดเกลาประกอบดวยปากแล ทองไมแคบ และบัวหงายท ี่ ประกบอยูกับบัวคว ่ํ าซึ่งทําหนาที่เปนทั้งสวนหน ึ่ งของบัวรัดเกลาและฐานบัวรองรับองคระฆัง (หลังคาลาด?) พระธาตุองคทิศเหนือ มีเรือนธาตุชั้นแรกนับตั้งแตบัวเชิงประกอบดวยบัวคว ่ํ า ทองไมประดับลูกแกวอกไก 1 เสน โดยที่ทําทองไมไลระดับลดหลั่นกันข ึ้นไป จากน ั้นเปนปากแล เชื่อมตอกับตัวเรือนที่เรียบไมมีลวดลายประดับ ออกจระนําซุมจตุรทิศ โดยมีลักษณะเสาลออยู กับตัวเรือน รองรับกรอบซุมรูปสามเหลี่ ยมท ี่ เจาะชองจระนํา แตดวยเจดียองคนี้มีขนาดเล็ก จึง ทําใหจระนําซุมมีขนาดเล็กและแคบจนไมนาจะประดิษฐานพระพุทธรูปปูนปนได ถัดจากตัว เรือนขึ้นไปเปนบัวรัดเกลาประกอบดวยปากแล ทองไมประดับลูกแกวอกไก 1 เสน โดยทําทอง ไมไลระดับลดหลั่นกันข ึ้นไป บัวหงาย และหนากระดานตามลําดับ เหนือบัวรัดเกลามีบันแถลง ประดับบดบังชองจระนําซุมของเรือนธาตุชั้นที่ 2 เรือนธาตุชั้นท ี่ 2 ไมมีบัวเชิงรองรับเรือนธาตุอยางชัดเจน คงสืบเนื่องมาจาก การใชบัวเชิงและฐานเสารวมกันกับบัวรัดเกลาของเรือนธาตุชั้นแรก โดยใชปากแลเปนตัวเช ื่ อม ตัวเรือนเรียบไมมีลวดลายประดับ ทั้งนี้สังเกตเห็นวาการออกจระนําซุมของเรือนธาตุชั้นที่ 2 นี้

154 มีเสาเสมือนเปนผนังของเรือนธาตุ จึงทําใหมีการเพิ่มมุมสืบตอมาจากสวนเรือนธาตุชั้นแรก และ จากบันแถลงปดบังจระนําซุมของเรือนธาตุชั้นที่ 2 เอาไว ประกอบกับความคับแคบของจระนํา ซุม ทําใหเชื่อวาเรือนธาตุชั้นท ี่ 2 ก็ไมนาจะประดิษฐานพระพุทธรูปปูนปนไดเชนกัน สวนบัวหัว เสาแลดูถูกกลืนไปกับบัวรัดเกลา ทําใหกรอบซุมที่มีขนาดเล็กประดับติดแปะไวเหนือบัวรัดเกลา ดวย บัวรัดเกลาประกอบดวยปากแล ทองไมประดับลูกแกวอกไก 1 เสน และบัวหงายท ี่ประกบ กับองคระฆัง (หลังคาลาด?) ฉะน ั้ นบัวรัดเกลาจึงทําหนาที่เปนฐานรองรับองคระฆังไปในตัว จากรูปแบบศิลปะที่กลาวมาในขางตน สังเกตเห็นโครงสรางทางสถาปตยกรรม โดยรวมของพระธาตุทั้งสององคนี้มีลักษณะเหมือนกัน แตกตางกันเฉพาะจํานวนของลวดบัวที่ ซอนชั้นกันและการประดิษฐานพระพุทธรูปหรือไมเทาน ั้ น ซึ่งคงเกี่ยวของกับขนาดขององค พระธาตุ ดังที่องคทิศใตมีขนาดใหญมากกวาองคทิศเหนือ แตเมื่อพิจารณาในรายละเอียดของ การประดับลวดบัว โดยเฉพาะกรณีที่พระธาตุองคทิศใตยังคงปรากฏสวนของบัวเชิงรองรับตัว เรือนธาตุชั้นท ี่ 2 ขณะที่ พระธาตุองคทิศเหนือกลับไมมีบัวเชิงในสวนน ี้ เพราะลวดบัวเชิงได กลมกลืนไปกับบัวรัดเกลาและบัวหัวเสาของเรือนธาตุชั้นแรกอยางสมบูรณแบบแลว ฉะนั้น จึงเห็นวาพระธาตุองคทิศใตมีระเบียบลวดบัวที่ซับซอนมากกวาพระธาตุ องคทิศเหนือ ซึ่งเปนระเบียบแบบแผนที่ยังคงใกลชิดกับศิลปะลานนาอยู ทําใหนาเช ื่ อวา พระธาตุองคทิศใตนาจะสรางข ึ้ นกอนองคทิศเหนือ ทั้งนี้ ลักษณะของลวดบัวรัดเกลาในเรือนธาตุชั้นแรกที่เชื่อมตออยูกับบัวเชิงของ เรือนธาตุชั้นท ี่ 2 ณ พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใตนี้ แลดูกลมกลืนกันอยางมาก แตดวยการ ปรากฏของบันแถลง ทําใหสามารถแยกสวนของบัวรัดเกลาออกจากบัวเชิงได และนาสังเกตวา จุดที่เชื่อมกันคงเปนสวนของบัวหงายประกบกับบัวคว ่ํ า อันมีลักษณะเหมือนกับลูกแกวอกไก จึง อธิบายไดวาการประดับลูกแกวอกไกในศิลปะลานชาง โดยเฉพาะกรณีของพระธาตุวัดเทพพลฯ นาจะสัมพันธกับลวดบัวหงายประกบกับบัวคว ่ํ า ดวยเหตุผลที่วาการประดับลูกแกวอกไกในศิลปะลานนาและศิลปะอ ื่ นๆ น ั้ น มักจะคาดอยูบนทองไมที่มีระดับเดียวกัน แตที่พระธาตุวัดเทพพลฯ กลับมีทองไมไลระดับ ลดหลั่นกันข ึ้นไป คงสืบเนื่องมาจาก ตําแหนงของทองไมที่ประกอบอยูในฐานบัว ที่ซอนชั้นกัน โดยไมมีหนากระดานคั่น จึงทําใหมีการใชลวดบัว หงายประกบกับบัวคว ่ํา ปะปนอยูกับลูกแกว อกไก ฉะนั้น อาจถือไดวา รูปแบบของลวดบัวหงายประกบกับบัวคว ่ํ า คือ “ลูกแกว อกไกแบบลานชาง ” ซ ึ่งปรากฏมาแลวบนสวนยอดปลองไฉนของพระธาตุบังพวนองคเดิม และ ชั้นหลังคาในผังแปดเหลี่ยมของพระรัตนฆรเจดีย สําหรับการออกแบบใหเรือนธาตุซอนกัน 2 ช ั้น เปนรูปแบบพิเศษท ี่ แตกตาง ออกไปจากเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานชางกลุมเดียวกันเอง แตลักษณะเชนนี้นิยมใน งานสรางประเภทซุมประตูโขงหรือกูพระเจาในศิลปะลานนา ตามคติการสรางของปราสาทเฉก

155 เชนเดียวกัน จึงสันนิษฐานวาเรือนธาตุซอนกัน 2 ช ั้ นท ี่ พระธาตุวัดเทพพลฯ นาจะเกี่ยวของกับ งานสรางซุมประตูโขงหรือกูพระเจาในศิลปะลานนา กลาวคือ เมื่อสืบคนไปยังศิลปะลานนา ปรากฏวาซุมประตูโขงในศิลปะลานนาพบ หลักฐานงานสรางอยางชาในชวงตนพุทธศตวรรษท ี่ 21 ณ วัดมหาโพธาราม หรือวัดเจ็ดยอด จังหวัดเชียงใหม ซึ่งมีประวัติการสรางวัดในรัชสมัยพระเจาติโลกราช 313 แตนาเสียดายที่สวน ยอดพังทลายลงไปหมดแลว จึงไมทราบรูปแบบที่แนชัด แตอยางไรก็ตามยังคงพบตัวอยางซุม ประตูโขงที่มีเรือนซอนชั้นในเมืองเชียงใหม อาทิ ซุมประตูโขงวัดชมพู ( ภาพที่ 81) ราวปลาย พุทธศตวรรษท ี่ 21 314 อีกทั้งยังปรากฏในเมืองรอบนอกอันไดแก ซุมประตูโขงวัดพระธาตุลําปาง หลวง จังหวัดลําปาง (ภาพที่ 82) ราวกลางพุทธศตวรรษท ี่ 21 ลงมา 315 ภาพที่ 81 ซุมประตูโขง วัดชมพู จังหวัดเชียงใหม ที่มา : จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธ ระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมือง เชียงใหมและหลวงพระบาง (เชียงใหม : โรงพิมพนพบุรี, 2544), 184. ภาพที่ 82 ซุมประตูโขง วัดพระธาตุลําปางหลวง จังหวัดลําปาง 313 พระรัตนปญญาเถระ, ชินกาลมาลีปกรณ, 113-114. 314 กําหนดอายุตามเจดียประธานของวัดใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม, 65. 315 จากลวดลายแบบฉลุโปรงนาจะเปนงานสรางคราวเดียวกันหรือหลังจากเจดียประธานวัด พระธาตุลําปางหลวง จึงกําหนดอายุซุมประตูโขงประมาณชวงกลางพุทธศตวรรษท ี่ 21 เชนเดียวกัน ดูใน ชาญคณิต อาวรณ, “เจดียวัดพระธาตุลําปางหลวง “ชุดฐานรองรับองคระฆังแบบบัวถลาและบัลลังกผังกลม ” : ความสัมพันธระหวางศิลปะสุโขทัยกับลานนาในเมืองลําปางชวงพุทธศตวรรษท ี่ 21,” เมืองโบราณ 33, 3 (กรกฎาคม – กันยายน, 2550) : 101-110.

156 สวนกูพระเจาที่มีปราสาทชั้ นลดพบหลักฐานสําคัญในเมืองเชียงใหม ซึ่งมีผู ศึกษาไวจัดอยูในสมัยพระเมืองแกวชวงกลางพุทธศตวรรษท ี่ 21 ไดแก กูพระแกนจันทน วัดเจ็ด ยอด 316 (ภาพที่ 83) แลวระยะเวลานี้ยังปรากฏรูปปราสาทไพชยนตของพระอินทรในภาพ จิตรกรรมเขียนบนผา (พระบฏ) จากกรุเจดียวัดดอกเงิน 317 (ลายเสนที่ 49) รวมทั้งนิยมสรางสืบ ตอมาในชวงปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 เปนตนวา กูลาน วัดพระสิงห วรมหาวิหาร (ภาพที่ 84) และเจดียวัดปนสาท 318 (ภาพที่ 85) อีกทั้งยังปรากฏในเมืองรอบนอก ดวย เชน กูพระเจาลานทอง วัดพระธาตุลําปางหลวง จังหวัดลําปาง319 (ภาพที่ 86) ตลอดจนพบ งานสรางประเภทโคมไฟทรงปราสาทในวัดพระธาตุชางค้ํา จังหวัดนาน 320 จากตัวอยางดังกลาว แสดงใหเห็นถึงรูปแบบที่นิยมสรางในศิลปะลานนาตั้งแตพุทธศตวรรษท ี่ 21 สืบเนื่องลงมา ภาพที่ 83 กูพระแกนจันทน วัดเจ็ดยอด จังหวัดเชียงใหม ลายเสนที่ 49 รูปปราสาทไพชยนตบนผา (พระบฏ) กรเจดุียวัดดอกเงิน จังหวัดเชียงใหม ที่มา : กรมศิลปากร, สมบัติศิลปะจากบริเวณเขื่อน ภูมิพล (ม.ป.ท., 2503), 69. 316 มีการศึกษาลาสุดใน ชาญคณิต อาวรณ, “ปราสาทพระเจาในศิลปะลานนา : ความสัมพันธ ทางประวัติศาสตรวัฒนธรรมระหวางเมืองเชียงใหมและนครลําปาง”, 18-35. 317 สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา, 159-160. เชื่อวาราวพุทธศตวรรษท21 ี่ 318 เรื่องเดียวกัน, 114-116. และใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม, 147-151. 319 สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา , 116-117. เชื่อวาราวปลายพุทธ ศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 และใน ชาญคณิต อาวรณ, “ปราสาทพระเจาในศิลปะลานนา : ความสัมพันธทางประวัติศาสตรวัฒนธรรมระหวางเมืองเชียงใหมและนครลําปาง”, 35-53. กําหนดอายุในชวง กลางพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 320 สุรศักดิ์ ศรีสําอางค, “ประวัติศาสตรและศิลปะ ,” ใน เมืองนาน โบราณคดีประวัติศาสตรและ ศิลปะ (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2530), 192-193.

157 ภาพที่ 84 กูลาน วัดพระสิงหวรมหาวิหาร จังหวัดเชียงใหม ภาพที่ 85 เจดียวัดปนสาท (ราง) จังหวัดเชียงใหม ภาพที่ 86 กูพระเจาลานทอง วัดพระธาตุลําปางหลวง จังหวัดลําปาง ภาพที่ 87 ซุมประตูโขง วัดวิชุน เมืองหลวงพระบาง

158 ทั้งนี้ สันติ เล็กสุขุม เห็นวากูพระเจาคือการผสมผสานองคประกอบระหวางทรง ปราสาทที่มีหลังคาเอนลาดกับทรงปราสาทที่เปนช ั้ นลด 321 อาจเก ี่ ยวของกับพระธาตุเจดียทาง ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทยและในประเทศลาว322 แตไมไดระบุอยางแนชัดวาเปน พระธาตุองคใด การศึกษาในครั้งนี้พบหลักฐานในศิลปะลานชางที่เมืองหลวงพระบาง ไดแก ซุม ประตูโขงวัดวิชุน ( ภาพที่ 87) อันมีประวัติการสรางวัดในป พ.ศ. 2046-2047 323 และซุมประตู ทางเขาสิม วัดเชียงแมน ( ภาพที่ 88) ที่ พบจารึกระบุป พ.ศ. 2133 กลาวถึงการบําเพ็ญพระราช กุศลของพระเจาวรรัตนธรรมประโชติ (พ.ศ. 2127-2141) เดิมชื่อวัดเชียงยืนไซยะเสดถาราม สรางมาตั้งแตสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช (พ.ศ. 2091-2114)324 จึงกําหนดอายุอยูในชวงปลาย พุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 จากหลักฐานขางตนแสดงใหเห็นถึงการนิยมรูปแบบของปราสาทที่มีเรือนชั้นลด ทั้งในศิลปะลานนาและศิลปะลานชาง ทวานาจะปรากฏในศิลปะลานนากอนจะแพรมายังศิลปะ ลานชาง เพราะในศิลปะลานนาพบท ั้ งงานสรางประเภทกูหรือเจดียและซุมประตูโขง และหาก เปรียบเทียบรูปแบบศิลปะระหวางกูพระแกนจันทนกับซุมประตูโขงวัดวิชุน สังเกตเห็นวาซุม ประตูโขงที่วัดวิชุนมีการลดจํานวนช ั้ นหลังคาลาดที่ใชรองรับเรือนชั้นลดเหลือเพียง 1 ช ั้ นเทานั้น ซึ่งเห็นสัมพันธอยูกับงานชางในชวงปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 อันไดแก ซุมประตูโขงวัดชมพู และกูลานวัดพระสิงห ฉะน ั้ น ซุมประตูโขงที่วัดวิชุนนาจะเปนงานในคราว บูรณะปฏิสังขรณชวงปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ก็เปนได เมื่อพิจารณาเปรียบเทียบทางดานรูปแบบศิลปะระหวางพระธาตุวัดเทพพลฯ กับซุมประตูโขงและกูพระเจา นาจะเปนไปไดวาพระธาตุวัดเทพพลฯ รับแรงบันดาลใจของเรือน ชั้นลดมาจากซุมประตูโขงหรือกูพระเจาในศิลปะลานนาโดยทางออม ซึ่งคงผานมาในงานชาง ศิลปะลานชางเอง แลวปรับเปลี่ยนรูปแบบใหเปนเอกลักษณเฉพาะของพระธาตุวัดเทพพลฯ ดังที่สังเกตเห็นวาซุมประตูโขงและกูพระเจามีหลังคาเอนลาดอยูเหนือบัวรัดเกลา พรอมกับคั่น ระหวางเรือนชั้นลด แตในตําแหนงเดียวกันนี้ที่พระธาตุวัดเทพพลฯ กลับไมมีสวนของหลังคา ลาด ปรากฏเพียงบัวรัดเกลาที่แลดูกลมกลืนไปกับบัวเชิงของเรือนธาตุชั้นท ี่ 2 จึงทําใหเรือนธาตุ ชั้นท ี่ 2 ของพระธาตุวัดเทพพลฯ เปนการซอนช ั้ นของสวนเรือนธาตุมากกวาจะเปนหลังคาลาด ชั้นลดของสวนยอดอยางซุมประตูโขงและกูพระเจา 321 สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา, 111. 322 เรื่องเดียวกัน, 113. อางจาก สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปลาว, ภาพประกอบไมระบุเลขหนา. 323 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 78. และใน มหาสิลา วีระวงส, ประวัติศาสตรลาว, 48. 324 สุรศักดิ์ ศรีสําอาง, ลําดับกษัตริยลาว, 135-136.

159 ภาพที่ 88 ซุมประตูทางเขาสิม วัดเชียงแมน เมืองหลวงพระบาง ที่มา : วรลัญจก บุญยสุรัตน, ช ี่นชมสถาปตย :  วัดในหลวงพระบาง (กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2547), 82. ภาพที่ 89 เจดียหมายเลข 26 วัดพระราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา (ภาพจาก กวิฎ ตั้งจรัสวงศ) ทวาประเด็นการปรากฏชั้ นซอนของเจดียในศิลปะอยุธยา ไมนาจะเกี่ยวของกับ เรือนธาตุซอนกัน 2 ช ั้ นของพระธาตุวัดเทพพลฯ โดยเฉพาะองคทิศใต เพราะจากตัวอยางเจดีย หมายเลข 26 วัดพระราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ( ภาพที่ 89) ซึ่งมีนักวิชาการกําหนดอายุไว ในชวงคร ึ่ งแรกของพุทธศตวรรษท ี่ 21 หรือหลังลงมาเล็กนอย 325 ปรากฏการทําช ั้ นซอน 1 ชั้น เหนือสวนเรือนธาตุ อันแลดูคลายกับเรือนธาตุชั้นที่ 2 ของพระธาตุวัดเทพพลฯ อยางไรก็ตาม จากการศึกษาพบวาเรือนธาตุชั้นท ี่ 2 ของพระธาตุวัดเทพพลฯ กลับแตกตางออกไปจากชั้นซอนของเจดียหมายเลข 26 วัดพระราม เน ื่ องจากเรือนธาตุชั้นที่ 2 ของพระธาตุมีการขยายสัดสวนใหเห็นตัวเรือนอยางชัดเจน ที่สําคัญคือกรณีพระธาตุองคทิศใตมี สวนของบัวเชิงมารองรับเรือนธาตุชั้นที่ 2 และตกแตงดวยปากแล ซึ่งเห็นสัมพันธอยูกับงานชาง ประเภทซุมประตูโขงและกูพระเจาอยางศิลปะลานนา จึงกลายเปนการซอนชั้นสวนเรือนธาตุ มากกวาจะเปนช ั้ นซอนของสวนยอดอยางเจดียทรงปราสาทยอดกลุมนี้ในศิลปะอยุธยา 325 สันติ เล็กสุขุม, เจดียราย “ทรงปราสาทยอด ” วัดราชบูรณะ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา (กรุงเทพฯ : อมรินทรวิชาการ, 2541), 43-46.

160 สวนการประดับบันแถลงท ี่ พระธาตุวัดเทพพลฯ นี้ เปนองคประกอบที่ใช แบงแยกใหเห็นระหวางบัวรัดเกลาของเรือนธาตุชั้นแรกกับบัวเชิงของเรือนธาตุชั้นท ี่ 2 โดย ประดับอยูบนตําแหนงเหนือบัวรัดเกลาของเรือนธาตุชั้นแรก จากตําแหนงของการประดับเห็น สัมพันธกับบันแถลงของซุมประตูโขงและกูพระเจาในชวงพุทธศตวรรษท ี่ 21-22 มิใชนอย อีกทั้ง นาจะเกี่ยวของกับบันแถลงประดับเจดียทรงปราสาทยอดกลุมหนึ่งในศิลปะอยุธยาดวย อาทิ เจดียหมายเลข 26 วัดพระราม (ภาพที่ 89) ราวครึ่งแรกของพุทธศตวรรษท ี่ 21 หรือหลังลงมา เล็กนอย ถือเปนงานชางที่รับแรงบันดาลใจมาจากเจดียทรงปราสาทแบบสุโขทัย โดยปรับปรุง สวนของช ั้ นซอนจากปราสาทแบบขอม แตยอดองคระฆังและกรวยแหลมสืบตอมาจากศิลปะ ลานนา 326 ทําใหนาเชื่อวาบันแถลงเปนงานประดับที่นิยมในเจดียทรงปราสาทยอดศิลปะลานนา รวมสมัยกับศิลปะอยุธยา แลวสืบตอมาในศิลปะลานชาง ณ พระธาตุวัดเทพพลฯ แหงนี้ ฉะนั้น รูปแบบของเรือนธาตุซอนกัน 2 ช ั้ นท ี่ พระธาตุวัดเทพพลฯ นาจะไดรับ แรงบันดาลใจมาจากชั้ นลดอยางซุมประตูโขงและกูพระเจาในศิลปะลานนา โดยที่รับผานมาใน งานชางของศิลปะลานชาง รวมเขากับแนวคิดของการประดับบันแถลง อันเปนลักษณะรวม ระหวางศิลปะลานนากับศิลปะอยุธยา จากน ั้ นก็นํามาปรับเปลี่ยนจนกลายเปนเจดียที่มีรูปแบบ แปลกใหมขึ้นในศิลปะลานชางเอง อีกทั้งยังสังเกตเห็นวาพระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใตมีสวนของบัวเชิงมา รองรับเรือนธาตุชั้นที่ 2 และตกแตงดวยปากแล แตที่พระธาตุองคทิศเหนือกลับไมปรากฏสวน ของบัวเชิงในตําแหนงนี้แลว มีเพียงปากแลเชื่อมกับบัวรัดเกลาเทานั้น ชวนใหสันนิษฐานวา พระธาตุองคทิศเหนือสรางข ึ้ นเมื่อกระแสวัฒนธรรมของศิลปะอยุธยาเขามามากกวาพระธาตุองค ทิศใต จึงทําใหสวนของเรือนธาตุชั้นท ี่ 2 ของพระธาตุองคทิศเหนือแลดูคลายกับชั้นซอนของ เจดียทรงปราสาทยอดแบบสุโขทัยกลุมนี้ในศิลปะอยุธยาเปนอยางมาก เพียงแตดวยเหตุผลท ี่ ยังคงตกแตงดวยปากแล เรือนธาตุชั้นท ี่ 2 ของพระธาตุองคทิศเหนือจึงเปนการซอนช ั้ นของสวน เรือนธาตุมากกวาจะเปนช ั้ นซอนในสวนยอดอยางเจดียในศิลปะอยุธยา หากเปนไปตามขอ สันนิษฐานนี้ก็แสดงวาพระธาตุองคทิศใตนาจะสรางข ึ้ นกอนพระธาตุองคทิศเหนือ นอกจากน ี้ ในกลุมเจดียทรงปราสาทยอดของศิลปะลานชางดวยกันเอง ยังแล เห็นความสัมพันธทางดานรูปแบบศิลปะ สืบเนื่องลงมาท ี่ พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ( ภาพ ที่ 90) ซึ่งมีผูกําหนดอายุไวในสมัยพระเจาสุริยวงศาธรรมิกราช 327 (พ.ศ. 2181-2238) ดังที่เหนือ บัวรัดเกลามีการประดับลูกแกวอกไกแบบลานชาง อันเกิดจากลวดบัวหงายของบัวรัดเกลา ประกบกับบัวคว ่ํ าของฐานบัวรองรับหลังคาลาดในสวนยอด ทํานองเดียวกันกับลวดบัวหงายของ 326 สันติ เล็กสุขุม, เจดียราย “ทรงปราสาทยอด” วัดราชบูรณะ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา, 23-29. 327 สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปลาว, 143.

161 บัวรัดเกลาในเรือนธาตุชั้นแรก เชื่อมตอกับลวดบัว คว่ําของบัวเชิงในเรือนธาตุชั้นท ี่ 2 ณ พระธาตุวัด เทพพลฯ องคทิศใต อีกทั้งยังปรากฏการประดับจระนํา ซุมจตุรทิศไวเหนือบัลลังกของสวนยอด อันเปน รูปแบบที่ไมเคยปรากฏในศิลปะใดมากอน นาจะ คลี่คลายไปจากเรือนธาตุซอนกัน 2 ช ั้ นของพระธาตุ วัดเทพพลฯ ระยะหนึ่งแลว เพราะจระนําซุมเหนือ บัลลังกของพระธาตุวัดนากนี้ คงทําเลียนสวนเรือน ธาตุขึ้นมาจนถึงยอดองคระฆัง เพียงแตปรับเปลี่ยน ใหเปนยอดบัวเหล ี่ ยมแทนองคระฆัง จึงไมใชการ หวนกลับไปรับเอาแบบอยางการทําเรือนธาตุชั้น เดียวตามที่เขาใจกันมาเพียงเทานั้น 328 แตเปนการ คิดสรางสรรครูปแบบใหแปลกใหมมากยิ่งขึ้น จน กลายเปนเอกลักษณเฉพาะของพระธาตุวัดนากแหง นี้เอง ดังนั้น เรือนธาตุซอนกัน 2 ช ั้ นของพระธาตุวัดเทพพลฯ จึงเปนรูปแบบที่มี พัฒนาการหลังจากงานสรางซุมประตูโขงหรือกูพระเจาในชวงยุคทองของศิลปะลานนา โดย ผสมผสานเอาปราสาทชั้ นลดของศิลปะลานนาเขากับแบบอยางของศิลปะลานชางที่มีอยูกอน เมื่อนํามาปรับใชดวยกันจึงเกิดรูปทรงแปลกใหมขึ้น อีกทั้งนาจะสรางข ึ้ นกอนพระธาตุวัดนาก ซึ่ง มีผูกําหนดอายุไวในชวงปลายพุทธศตวรรษท ี่ 22 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 23 ฉะน ั้ น อาจกลาวได วาเรือนธาตุของพระธาตุวัดเทพพลฯ เปนรูปแบบที่ปรากฏขึ้ นราวพุทธศตวรรษท ี่ 22 อัน สอดคลองกับชวงเวลาของการเกิดฐานบัวเขาพรหมอยางพระธาตุวัดเทพพลฯ ดวย พระธาตุหนองสามหมื่น พระธาตุหนองสามหม ื่ นมีเรือนธาตุอยูในผังเพิ่มมุม 12 สืบเนื่องมาจากสวนฐาน เริ่มตั้งแตบัวคว ่ํ าท ี่ประกบกับบัวหงายของสวนฐาน มีปลายงอนขึ้ น ทําหนาที่เปนบัวเชิงไปในตัว ถัดขึ้นไปเปนตัวเรือนประดับดวยเสาติดผนังประจํามุมและดาน แลเห็นดานละ 4 ตน ทําใหเกิด ชองวางระหวางเสาเปนจระนําต ื้ นๆ แตมีเพียงจระนําซุมตรงกลางดานท ี่ประดิษฐานพระพุทธรูป เสามีการประดับลายกาบบน – กาบลางรูปสามเหลี่ ยมอยางคราวๆ ตอเนื่องขึ้นไปเปนบัวหัวเสา ประกอบดวยเสนลวดและบัวหงาย จากน ั้ นคือหนากระดานที่ทําหนาที่เปนบัวรัดเกลา รองรับ 328 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย”, 82. ภาพที่ 90 สวนเรือนธาตุ – สวนยอด พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน (ภาพจาก เชษฐ ติงสัญชล) ี

162 กรอบซุมทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยม ซึ่งเชื่อมติดและลออยูกับสวนยอด จึงแลดูเหมือนกับ ปราสาทซอนปราสาท (ลายเสนที่ 50) ลายเสนที่ 50 สวนเรือนธาตุ พระธาตุหนองสามหมื่น จังหวัดยโสธร ภาพที่ 91 สวนเรือนธาตุ เจดียบรรจุอัฐิพระเจา ติโลกราช วัดเจ็ดยอด จังหวัดเชียงใหม จากรูปแบบศิลปะในขางตนนาสนใจวา ระเบียบของบัวเชิงที่มีเฉพาะบัวคว ่ํา ไม เคยปรากฏในศิลปะใดมากอนเลย แมกระทั่งในกลุมเจดียทรงปราสาทยอดของศิลปะลานชาง ดวยกันเอง คงเปนลักษณะเฉพาะของเรือนธาตุพระธาตุหนองสามหม ื่ น สวนบัวรัดเกลาทําเปน หนากระดานเทาน ั้ น ลักษณะเชนน ี้ปรากฏในศิลปะลานนามาแลวอยางชาท ี่ เจดียบรรจุอัฐิพระเจา ติโลกราช วัดเจ็ดยอด จังหวัดเชียงใหม ( ภาพที่ 91) ซึ่งมีเอกสารระบุวาพระเจายอดเชียงราย ราชนัดดาของพระเจาติโลกราช โปรดใหสรางข ึ้ นเมื่อป พ.ศ. 2054 329 สวนประเด็นเกี่ยวกับเรือนธาตุที่มีการรองรับกรอบซุมทรงปราสาทยอดบัว เหลี่ยมนี้ มีนักวิชาการเสนอแนวคิดไววานาจะมาจากการประดับเจดียยอดเหนือมุขของซุม จระนําในแตละดานของศิลปะอยุธยา เชน เจดียประธานวัดพระศรีสรรเพชญ และเจดียศรีสุริโย ทัย จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ( ภาพที่ 92) ดวยเหตุที่เจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานนามัก ประดับเจดียจําลองขนาดเล็กที่มุมของเรือนธาตุ ไมใชที่ดานทั้งสี่ พรอมทั้งพิจารณาประกอบกับ ลักษณะของการเพ ิ่ มมุม 330 329 สงวน โชติสุขรัตน, ประชุมตํานานลานนาไทย, เลม 2, 114. 330 ประภัสสร ชูวิเชียร, “พระธาตุหนองสามหมื่น งานสถาปตยกรรมรวมลานชาง ลานนา และ อยุธยา”, 96-97.

163 ภาพที่ 92 เจดียศรีสุริโยทัย จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ลายเสนที่ 51 สวนเรือนธาตุ พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ทั้งนี้จากการศึกษาทําใหมีความคิดเห็นในอีกมุมมองหนึ่งวา สวนเรือนธาตุของ พระธาตุหนองสามหม ื่นไมมีการออกมุขทิศ และประดับเจดียยอดเหนือซุมมุขดังเชนกลุมเจดีย ในศิลปะอยุธยา หากเปนเพียงการใชตัวเรือนธาตุที่ประดับเสาของจระนําซุมประจําดานทั้งหมด รองรับกรอบซุมทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยม ลักษณะเชนนี้อาจเปรียบเทียบไดกับการใชผนัง เรือนธาตุประหนึ่งเปนเสาของจระนําซุมในสวนเรือนธาตุชั้นที่ 2 ของพระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้ง องคทิศใต ( ลายเสนที่ 51) และองคทิศเหนือ ( ภาพที่ 80) จึงเห็นเกี่ยวของกับเจดียในศิลปะ ลานนามากกวา กลาวคือ นาสนใจในกรณีของเจดียเมืองเชียงใหมกลุมหน ึ่ ง อาทิ เจดียวัดปนสาท ราว กลางพุทธศตวรรษท ี่ 21 331 (ภาพที่ 85) ดังที่ปรากฏตัวเรือนธาตุประจําดานประดับเสารับ หลังคาลาดซอนลดหลั่นกันข ึ้นไป 2-3 ชั้ นรองรับยอดดอกบัวตูม ทําใหเกิดระบบ “ปราสาทซอน ปราสาท ” ข ึ้ น ซึ่งเปนลักษณะทํานองเดียวกันกับที่พระธาตุหนองสามหม ื่ น และเชื่อวานาจะ สัมพันธกับสวนยอดของซุมประตูโขงและกูพระเจาในศิลปะลานนาดวย จากการศึกษาพบวาระบบของปราสาทซอนปราสาทนี้ ไมนาจะเกี่ยวของกับ ระบบงานชางในศิลปะอยุธยา เพราะเปนปราสาทแบบเรือนชั้นซอน ตัวอยางท ี่พบภายใน พระนครศรีอยุธยา เชน เมรุทิศ – เมรุราย วัดไชยวัฒนาราม ( ภาพที่ 93) สรางข ึ้นในสมัย 331 สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา , 116. และใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงใหม, 147-150.

164 พระเจาปราสาททอง (พ.ศ. 2172-2199)332 ซุมกลาง ดานหนาพระอุโบสถ วัดบรมพุทธาราม (ภาพที่ 94) ซึ่งมีประวัติการสรางวัดในสมัยพระเพทราชา (พ.ศ. 2231-2245)333 และซุมประตู พระอุโบสถ วัดกุฎีดาว ปฏิสังขรณขึ้นในสมัยพระเจาทายสระ (พ.ศ. 2251-2275)334 ดังนั้น จึงเห็นวาระบบปราสาทซอนปราสาทของพระธาตุหนองสามหม ื่ น นาจะ สัมพันธกับงานชางอยางศิลปะลานนามากกวาศิลปะอยุธยา ภาพที่ 93 เมรุทิศ – เมรุราย วัดไชยวัฒนาราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ภาพท ี่ 94 ซุมกลาง ดานหนาพระอุโบสถ วัดบรมพุทธาราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา เมื่อสืบคนไปยังศิลปะลานชาง พบหลักฐานการสรางซุมประตูโขงและซุมประตู – หนาตางกลุมหนึ่ง นาจะสัมพันธกับพระธาตุหนองสามหม ื่น เปนตนวา ซุมประตูโขงที่พระธาตุ พนม จังหวัดนครพนม ( ภาพที่ 95) ซุมประตูโขง ( ภาพที่ 96) และซุมประตูทางเขาสิม ( ภาพที่ 97) วัดเชียงทอง เมืองหลวงพระบาง ซึ่งเชื่อกันมาวาวัดนี้สรางข ึ้ นกอนท ี่ พระเจาไชยเชษฐาธิราช 332 “พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ [เจิม],” ใน ประชุมพงศาวดาร, เลม 39 (พระนคร : องคการคาคุรุสภา, 2512), 110-111. 333 เรื่องเดียวกัน, 221. 334 เรื่องเดียวกัน, 241.

165 จะยายลงมาท ี่ นครเวียงจันทน 335 ซุมประตูโขงที่พระธาตุหลวง นครเวียงจันทน ( ภาพที่ 98) คง สรางข ึ้ นคราวบูรณะปฏิสังขรณวัดครั้งใหญในป พ.ศ. 2109 336 อีกทั้งยังปรากฏจระนําซุมแบบนี้ที่พระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร ( ภาพที่ 99) ซึ่งกําหนดอายุไวในราวพุทธศตวรรษท ี่ 22-23 337 และซุมประตู ( ภาพที่ 100) หนาตาง ( ภาพที่ 101) หอไตร วัดอินแปง นครเวียงจันทน 338 ภาพที่ 95 ซุมประตูโขง พระธาตุพนม จังหวัดนครพนม ที่มา : Henri Parmentier, L’art du Laos (Paris : E’cole Francaise D’extrememe – Orient, 1988), fig. 115C, p. 97. ภาพที่ 96 ซุมประตูโขง วัดเชียงทอง เมืองหลวงพระบาง 335 หุมพัน รัดตะนะวง และคณะ, มรดกอันล้ําคาของหลวงพระบาง (สิงคโปร : ม.ป.ท., 2543), 29. อางถึงใน วรลัญจก บุญยสุรัตน, ช ื่นชมสถาปตย : วัดในหลวงพระบาง, 106. 336 สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปลาว, 85. 337 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ”, 97. เห็นวามีรูปแบบเกาสุดเพียงสมัยอยุธยาตอนปลาย และใน เกศินี ศรีวงคษา, “การศึกษาวิเคราะหรูปแบบทาง สถาปตยกรรมของพระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร”, 66. ไดศึกษาเพิ่มเติมและกําหนดอายุอยูในชวงเวลานี้ 338 สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปลาว, 136-139. ระบุวาเปนหอไตรในชวง พ.ศ. 2093-2370 และใน สุรศักดิ์ ศรีสําอาง, ลําดับกษัตริยลาว, 231. ไดกําหนดอายุราวพุทธศตวรรษท ี่ 24

166 ภาพที่ 97 ซุมประตูทางเขาสิม วัดเชียงทอง เมืองหลวงพระบาง ภาพที่ 98 ซุมประตูโขง พระธาตุหลวง นครเวียงจันทน ภาพที่ 99 จระนําซุม พระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร ภาพที่ 100 ซุมประตู หอไตร วัดอินแปง นครเวียงจันทน ภาพที่ 101 ซุมหนาตาง หอไตร วัดอินแปง นครเวียงจันทน

167 จากตัวอยางในขางตนสังเกตเห็นวา งานชางเหลานี้มีลักษณะของกรอบซุม คลายกับที่พระธาตุหนองสามหม ื่ น ดังที่มีองคประกอบสําคัญคือหลังคาลาดชั้นลด บางแหงทํา หลังคาลาดซอนอยูกับกรอบวงโคงของซุม ทั้งนี้เห็นเปนกลุมที่มีรูปแบบแตกตางออกไปจากงาน ชาง ณ พระธาตุวัดเทพพลฯ เพราะชั้นลดที่ 2 ไมปรากฏลักษณะของจระนําซุมอยางชัดเจน จึง นาจะเปนกระแสวัฒนธรรมของศิลปะลานนาเขามาในดินแดนลานชางอีกระลอกหน ึ่ ง อีกทั้งยังแสดงใหเห็นวา การประดับกรอบซุมทรงปราสาทยอดเปนที่นิยมใน ศิลปะลานชางอยางชาตั้งแตสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราชสืบลงมา แมวาตัวอยางที่พบมิใช รูปแบบที่มีระบบของปราสาทซอนปราสาทเชนเดียวกับพระธาตุหนองสามหม ื่ น แตซุมประตู – หนาตางทรงปราสาทยอดก็ถือเปนสัญลักษณของปราสาทเชนกัน 339 เม ื่อประดับไวที่สิมหรือ พระอุโบสถและพระวิหารอันตั้งอยูบนคติการสรางปราสาทแลว 340 ชวนใหคิดเห็นวาการประดับ ซุมประตู – หนาตางในพระอุโบสถหรือพระวิหารก็คือ คติปราสาทซอนปราสาทนั่ นเอง ฉะนั้น คงไมใชเรื่องแปลกหากชางจะนําเอาคตินี้ไปปรับเปลี่ยนรูปแบบใหเขา กับเจดีย โดยเห็นความพยายามของชางที่นําเอาซุมประตูแบบนี้มาประดับบนเรือนธาตุที่มีการ ซอนชั้น ไดแก พระธาตุเชิงชุม แลวปรับเปลี่ยนใหอยูในระบบปราสาทซอนปราสาทไดอยาง เดนชัดที่พระธาตุหนองสามหม ื่ นแหงนี้ จึงเห็นควรกําหนดอายุหลังพระธาตุเชิงชุมลงมา อยางไรก็ดี การปรับเปลี่ยนรูปแบบใหเขากับคติปราสาทซอนปราสาทนี้ สงผล ใหเกิดรูปแบบแปลกใหมขึ้น ดังที่มีการใชเรือนธาตุประหนึ่งเปนเสาของจระนําซุม (ดังจะ กลาวถึงตอไป) รองรับกรอบซุมทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยมท ี่ประดับติดแปะอยูกับสวนยอด ทํา ใหแลเห็นสวนยอดโดยรวมทั้งหมดเปน 9 ยอด ซึ่ งแตกตางออกไปจากศิลปะลานนาที่มักจะทํา เจดียทรงปราสาทหายอด จึงชวนใหคิดเห็นวาพระธาตุหนองสามหม ื่ นนาจะปรับเปลี่ ยนมาจาก งานชางในศิลปะลานชางดวยกันเองก็เปนได นอกเหนือไปจากนี้ ยังมีประเด็นที่นาสนใจเกี่ยวกับงานประดับตกแตงองค พระธาตุหนองสามหม ื่ น ดังที่สวนเรือนธาตุปรากฏการประดับเสาดวยลายกาบบน – กาบลาง ซึ่งแตกตางออกไปจากพระธาตุในกลุมเดียวกันเปนอยางมาก เพราะพระธาตุที่กลาวถึงกอนหนา นี้ไมพบวาองคใดมีงานประดับเชนน ี้ เลย คงออกแบบข ึ้ นเฉพาะองคพระธาตุหนองสามหม ื่ น การประดับแนวเสาและลายกาบบน – กาบลางบนเรือนธาตุนาจะมีตนเคามา จากศิลปะลานนา ดังที่พบหลักฐานมาแลวตั้งแตปลายพุทธศตวรรษท ี่ 18 ไดแก พระธาตุสองพ ี่ นอง (องคทิศใต) เวียงเชียงแสนนอย หรือเวียงปรึกษา (ลายเสนที่ 52) แลวปรากฏตอมาในชวง 339 สันติ เล็กสุขุม, “จิตนาการปราสาทจําลองของชางไทย ,” ศิลปวัฒนธรรม 17, 9 (กรกฎาคม, 2539) : 153-154. 340 สันติ เล็กสุขุม, “หลังคาซอนช ั้นของโบสถ วิหาร,” ศิลปวัฒนธรรม 16, 8 (มิถุนายน, 2538) : 186-188.

168 ปลายพุทธศตวรรษท ี่ 19 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 20 เชน เจดียวัดปาสัก เมืองเชียงแสน 341 (ภาพที่ 102) ลายเสนที่ 52 สวนเรือนธาตุ พระธาตุสองพี่นอง (องคทิศใต) เวียงเชียงแสนนอย (ภาพจาก ศักดิ์ชัย สายสิงห) ภาพที่ 102 สวนเรือนธาตุ เจดียวัดปาสัก เมืองเชียงแสน 341 มีการศึกษากําหนดอายุลาสุดใน ศักดิ์ชัย สายสิงห, ศิลปะเมืองเชียงแสน วิเคราะหงาน ศิลปกรรมรวมกับหลักฐานทางโบราณคดี และเอกสารทางประวัติศาสตร, 39-57.

169 สืบมาในเจดียเมืองเชียงใหมชวงตนพุทธศตวรรษท ี่ 21 เปนตนวา เจดียวัดปา ตาล (ราง) ( ลายเสนที่ 43) และเจดียบรรจุอัฐิพระเจาติโลกราช วัดเจ็ดยอด สรางในป พ.ศ. 2054 342 (ภาพที่ 91) ตอเน ื่องมาในงานชวงกลางพุทธศตวรรษท ี่ 21 เชน เจดียวัดปนสาท ( ภาพ ที่ 85) อีกทั้งยังสืบมาในปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 อาทิ เจดียวัดหนองจริน (ลายเสนที่ 40) และ เจดียวัดโลกโมฬี (ภาพที่ 72) ซึ่ งเจดียทั้งหมดนี้ไดอางอิงอายุสมัยการสรางมาแลว ทั้งนี้ทั้งนั้น การประดับแนวเสาและลายกาบบน – กาบลางของพระธาตุหนอง สามหม ื่ นคงคล ี่คลายไปจากงานชางในศิลปะลานนามากแลว ดวยเหตุผลที่เรือนธาตุของ พระธาตุหนองสามหม ื่นไมมีระเบียบลวดบัวเชิง – บัวรัดเกลาอยางชัดเจน และงานประดับกาบ บน – กาบลางท ี่ พระธาตุหนองสามหม ื่ นทําอยางคราวๆ โดยไมตกแตงลวดลายใดๆ จึงทําใหนา เชื่อวาเรือนธาตุของพระธาตุหนองสามหม ื่นเปนรูปแบบที่ชางลานชางปรับแตงขึ้นเองใน ภายหลัง โดยรับแรงบันดาลใจมาจากศิลปะลานชางดวยกันเอง ดังที่ปรากฏการประดับลายกาบบน - กาบลางในงานศิลปกรรมของศิลปะลาน ชางมาแลว เปนตนวา ซุมเรือนแกว ภายในคูหาถ้ําท ี่ 1 ถ้ําสุวรรณคูหา อําเภอสุวรรณคูหา จังหวัดหนองบัวลําภู (ภาพที่ 103) พบจารึกระบุป พ.ศ. 2106 กลาวถึงการบําเพ็ญพระราชกุศล ของพระเจาไชยเชษฐาธิราชท ี่ พระธาตุบังพวน 343 ซึ่งคงรวมถึงการสรางหรือบูรณะปฏิสังขรณ งานศิลปกรรมที่ถ้ําแหงนี้ดวย ตามที่มีผูศึกษาทางดานรูปแบบศิลปะและกําหนดอายุตรงกับ ชวงเวลาของจารึก 344 แลวในสมัยนี้ยังพบตัวอยางงานสรางประเภทซุมประตู อาทิ ซุมประตู ทางเขาสิม วัดเชียงทอง (ภาพที่ 97) สืบเนื่องมาในสมัยพระเจาวรรัตนธรรมประโชติ ณ ซุมประตู ทางเขาสิมของวัดเชียงแมน หลวงพระบาง (ภาพที่ 104) และงานชางระยะหลังชวงพุทธศตวรรษ ที่ 24 ไดแก ซุมประตู (ภาพที่ 100) หนาตาง (ภาพที่ 101) หอไตร วัดอินแปง นครเวียงจันทน ดังที่ไดอางมาแลว ทั้งนี้สังเกตเห็นวางานประดับในชวงสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราชยังคง ระเบียบของศิลปะลานนาเอาไวคอนขางมาก กาบบน – กาบลางจึงมีการประดับลวดลายอยาง ลานนา โดยมีกรอบเปนหยักโคงลายหัวลูอี้ ภายในตกแตงลายพรรณพฤกษา อันนิยมในศิลปะ ลานนาชวงพุทธศตวรรษท ี่ 21 ดังตัวอยางที่ซุมเรือนแกว ภายในคูหาถ้ําท ี่ 1 ถ้ําสุวรรณคูหา จากน ั้ นลายพรรณพฤกษายังสืบตอมายังซุมประตูทางเขาสิมของวัดเชียงแมน 342 สงวน โชติสุขรัตน, ประชุมตํานานลานนาไทย, เลม 2, 114. 343 ธวัช ปุณโณทก, ศิลาจารึกอีสานสมัยไทย-ลาว : ศึกษาทางดานอักขรวิทยาและประวัติ- ศาสตรอีสาน, 69 และ 257-260. 344 ศักดิ์ชัย สายสิงห, “ศิลปะสมัยลานชางที่พบในประเทศไทย (ระหวางพุทธศตวรรษท ี่ 19- 23),” ใน รายงานการวิจัยพระพุทธรูปในประเทศไทย : รูปแบบ พัฒนาการและความเช ื่อของคนไทย (เอกสาร อัดสําเนา, 2552), 44-45.

170 ภาพที่ 103 ซุมเรือนแกว ภายในคูหาถ้ําที่ 1 ถ ้ํ าสุวรรณคูหา จังหวัดหนองบัวลําภู (ภาพจาก ศักดิ์ชัย สายสิงห) ภาพที่ 104 ซุมประตูทางเขาสิม วัดเชียงแมน เมืองหลวงพระบาง ที่มา : วรลัญจก บุญยสุรัตน, ช ี่นชมสถาปตย : วัดในหลวงพระบาง (กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2547), 82. สวนลายกาบบน – กาบลางของซุมประตูทางเขาสิมวัดเชียงทอง เมืองหลวง พระบาง มีรูปแบบที่คลี่คลายไปจากศิลปะลานนาอยางมาก โดยปรับใหระเบียบลายท ี่ เคยหัน ออกเปนหันเขา ภายในตกแตงลวดลายตามอยางลานชาง ตลอดจนซุมประตูและหนาตางของ หอไตร วัดอินแปง มีการประดับลายกาบบน – กาบลางอยางคราวๆ ซ ึ่ งอาจสัมพันธกับพระธาตุ หนองสามหม ื่ น ดังนั้น พระธาตุหนองสามหม ื่นคงเปนงานสรางหลังจากพระธาตุบังพวนองค เดิม พระรัตนฆรเจดีย พระธาตุวัดเทพพลฯ และพระธาตุวัดนาก เพราะพระธาตุทั้ง 4 องคนี้ ยังคงปรากฏระเบียบของเรือนธาตุอยางศิลปะลานนาคอนขางชัดเจนกวาพระธาตุหนองสาม หมื่น จึงกําหนดอายุรูปแบบของเรือนธาตุพระธาตุหนองสามหม ื่นในราวพุทธศตวรรษท ี่ 23 ลง มา แตคงสรางข ึ้ นกอนพระธาตุกองขาวนอยและพระธาตุอานนท พระธาตุกองขาวนอย พระธาตุกองขาวนอยมีเรือนธาตุอยูในผังเพิ่มมุม 12 ตอเน ื่ องมาจากสวนฐาน เริ่มตั้งแตลวดบัวเชิงประกอบดวยฐานบัวท ี่ประดับลูกแกวอกไกเต็มทองไม ปลายของบัวหงาย งอนข ึ้ น เหนือบัวหงายคาดดวยลูกแกวอกไกอีก 2 เสน ตัวเรือนออกจระนําซุมจตุรทิศ พรอมกับ

171 ตกแตงดวยปากแล นอกจากนี้ยังมีการประดับลวดลายรูปวงกลมที่ฝงกระจกสีเปนจังหวะๆ คลายดอกบัว และเหนือสุดคือบัวรัดเกลาประกอบดวยปากแล ลูกแกวอกไกเต็มทองไม บัวหงาย ซอนกัน 2 ช ั้ น คั่นกลางดวยลูกแกวอกไก และหนากระดาน 3 ช ั้ นซอนเรียงกันขึ้นไป (ลายเสนที่ 53) ลายเสนที่ 53 สวนเรือนธาตุ พระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร ลายเสนที่ 54 สวนเรือนธาตุ พระธาตุหนองสามหมื่น จังหวัดชัยภูมิ จากรูปแบบสวนเรือนธาตุของพระธาตุกองขาวนอย สังเกตเห็นวาลวดบัวเชิง – บัวรัดเกลามีการออกแบบอยางอิสระมากขึ้น เนนการประดับบริเวณตัวเรือนธาตุจนเกือบไม เหลือพื้นที่วาง ดังที่ตําแหนงของบัวเชิงไดเพิ่มเสนลวดลูกแกวอกไกอีก 2 เสน โดยวางเหนือฐาน บัวลูกแกวอกไก พรอมกับมีการตกแตงลวดลายรูปวงกลมคลายดอกบัวบนตัวเรือน ลักษณะ ดังกลาวนี้นาจะบงบอกถึงพัฒนาการหลังจากเจดียในกลุมเดียวกันที่ไดกลาวมาแลว เพราะ ระเบียบของลวดบัวตลอดจนงานประดับตกแตงเห็นตางออกไปจากศิลปะลานนาโดยสิ้นเชิง นอกจากนี้ ยังคิดเห็นเพิ่มเติมวาลวดลายรูปวงกลมอาจเกี่ ยวของกับระเบียบ การประดับลายกาบบน กาบลาง และประจํายามอก แตดวยเหตุวาเปนงานชางในชวงหลังจาก อิทธิพลศิลปะลานนามากแลว จึงทําใหที่พระธาตุกองขาวนอยมีการตกแตงเฉพาะตําแหนงของ ลายประจํายามอก ซึ่งเห็นคลี่คลายไปจากพระธาตุหนองสามหม ื่น ( ลายเสนที่ 54) ลงมาอีก ชวงเวลาหน ึ่ ง แมวาพระธาตุหนองสามหม ื่นไมมีการประดับลายประจํายามอก แตการปรากฏ ลายกาบบน – กาบลางอยางคราวๆ ก็แสดงใหเห็นถึงรูปแบบที่มีตนเคามาจากศิลปะลานนา โดยสืบสานมาจากงานชางในศิลปะลานชางเอง (ดังไดกลาวถึงในขางตนแลว) สวนลักษณะของ ลายรูปวงกลมที่คลายกับดอกบัวบานน ี้ เห็นวาเปนลายที่พบโดยทั่วไปในศิลปะอ ื่ นๆ รวมทั้งใน

172 ศิลปะลานชางดวยกันเอง แตไมนิยมนํามาประดับกับเจดียในตําแหนงนี้ ฉะน ั้น งานประดับลาย รูปวงกลมที่ พระธาตุกองขาวนอยจึงเปนงานชางแบบพื้นเมือง โดยสืบตอมาท ี่ พระธาตุอานนท อยางไรก็ดี ยังคงปรากฏความสัมพันธทางดานรูปแบบศิลปะในเจดียทรง ปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนน ี้ ไดแก ลวดบัวรัดเกลาท ี่ประกอบดวยบัวหงายซอนกัน 2 ช ั้ น ซึ่งพบมาแลวท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิม ( ลายเสนที่ 45) นาจะเปนลักษณะที่นิยมในศิลปะลาน ชาง สืบเนื่องมาจากพบทั้งในสวนฐานและสวนเรือนธาตุของเจดียทรงปราสาทยอด รวมไปถึง สวนฐานของเจดียทรงบัวเหล ี่ ยมดวย ดังนั้น เรือนธาตุของพระธาตุกองขาวนอยนาจะเปน รูปแบบที่คลี่คลายลงมาในราวพุทธศตวรรษท ี่ 24 หรือหลังจากน ี้ แตคงกอนงานสรางท ี่ พระธาตุ อานนท พระธาตุอานนท พระธาตุอานนทมีเรือนธาตุอยู ในผังเพิ่มมุม 12 ตอเน ื่ องมาจากสวนฐาน นับตั้งแตบัวเชิงที่ประกอบดวยแถวกลีบบัว แบบประดิษฐ 1 แถว ถัดขึ้นไปเปนฐานบัว ประดับลูกแกวอกไกแบบลานชาง 3 เสน ปลายตวัดงอนลอกับปากแล สวนของบัวเชิงนี้ ไมมีการเวนวางใหกับชองจระนําซุม จึงทําให ขนาดของตัวเรือนแลดูเล็กลง ตัวเรือนตกแตงลวดลายรูป วงกลมคลายดอกบัว และจระนําซุมจตุรทิศ ประดับเฉพาะกรอบซุมติดแปะกับผนังเรือน ธาตุเทานั้น ไมมีเสารองรับกรอบซุม เหนือขึ้น ไปเปนบัวรัดเกลาประกอบดวยบัวคว่ํา ทองไม ประดับลูกแกวอกไก บัวหงายซอนกัน 3 ช ั้ น โดยที่ชั้นบนสุดมีการประดับลวดลายเขียนสีรูป กลีบ - เกสรดอกบัว และหนากระดานท ี่ประดับลวดลายปูนปนนูนต่ํา (ภาพที่ 105) ประเด็นเกี่ยวกับลูกแกวอกไกแบบลานชางนี้คงมีความเก ี่ ยวของกับพระธาตุวัด เทพพลฯ ทั้งองคทิศใต ( ลายเสนที่ 51) และองคทิศเหนือ (ภาพที่ 80) อยูมิใชนอย แตดวย ลักษณะของการประดับบัวเชิงที่เปนฐานบัวอยางสมบูรณแบบนี้ นาจะเปนงานชางหลังลงมาจาก พระธาตุวัดเทพพลฯ ระยะหนึ่งแลว อีกทั้งการประดับลวดบัวเชิง – บัวรัดเกลาของพระธาตุอานนทคงมีพัฒนาการ หลังจากท ี่ พระธาตุกองขาวนอย ดวยเหตุผลที่บัวเชิงของพระธาตุอานนทไมมีการเวนชองวาง ภาพที่ 105 สวนเรือนธาตุ พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร

173 ใหกับจระนําซุม ถึงแมวาในกรณีนี้อาจมีความเก ี่ ยวของกับบัวเชิงของพระธาตุหนองสามหม ื่ น (ลายเสนที่ 54) ก็ตาม แตการปรากฏบัวหงายซอนกันถึง 3 ช ั้นในตําแหนงของบัวรัดเกลา และ ตกแตงลวดลายรูปวงกลมคลายดอกบัวทั้งประจําดานและประจํามุม ก็นาจะบงบอกไดถึงรูปแบบ ที่ไดรับการปรับเปลี่ยนไปจากพระธาตุหนองสามหม ื่ นและพระธาตุกองขาวนอยแลว ( ลายเสนที่ 53) ฉะน ั้ น พระธาตุอานนทคงเปนงานที่สรางข ึ้นในราวพุทธศตวรรษท ี่ 24-25 ดังนั้น จากการศึกษาลักษณะของลวดบัวเชิง – บัวรัดเกลาในตัวอยางเจดียทรง ปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนน ี้ แสดงใหเห็นถึงพัฒนาการทางดานรูปแบบศิลปะลานชางท ี่ สืบเนื่องมาจากศิลปะลานนา โดยที่ในระยะแรกอันไดแก พระธาตุบังพวนองคเดิม และพระรัตน ฆรเจดีย มีความเก ี่ ยวของกับศิลปะลานนาอยางใกลชิด แตเริ่มมีการออกแบบใหแตกตางออกไป จากศิลปะลานนา คือ การทําลวดบัวเชิง – บัวรัดเกลาไมเหมือนกัน ตอมาชางลานชางปรับเปลี่ยนรูปแบบมากขึ้น จนกลายเปนเอกลักษณะเฉพาะ ของศิลปะลานชางและพระธาตุองคนั้นๆ โดยดัดแปลงจากงานชางอยางศิลปะลานนาท ี่ปรากฏ ในศิลปะลานชางมากอน อันไดแก พระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใตและองคทิศเหนือ ดังที่ทํา เรือนธาตุซอนกัน 2 ช ั้ น ซึ่งไดรับแรงบันดาลใจมาจากสถาปตยกรรมที่มีหลังคาชั้นลด อีกทั้งยังมี การประดับลูกแกวอกไกที่เห็นเกี่ยวของกับลวดบัวหงายประกบกับบัวคว ่ํ า ดวยเหตุผลที่สวน ของทองไมมีการไลระดับลดหลั่นกันข ึ้นไป อันเกิดจากฐานบัวซอนกันโดยไมมีหนากระดานคั่น จึงเรียกสวนนี้วา “ลูกแกวอกไกแบบลานชาง ” ซึ่งเปนลักษณะนิยมในศิลปะลานชาง โดยที่ ปรากฏมาแลวบนสวนยอดของพระธาตุบังพวนองคเดิมและพระรัตนฆรเจดีย นอกจากนี้ ยังไดมุมมองเพ ิ่ มเติมวาพระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใตนาจะสราง ขึ้นกอนองคทิศเหนือ เพราะในสวนเรือนธาตุชั้นท ี่ 2 ของพระธาตุองคทิศเหนือไมปรากฏบัวเชิง อยางชัดเจน ซ ึ่ งแลดูหางไกลไปจากระเบียบของศิลปะลานนามากกวาพระธาตุองคทิศใต อาจ เกี่ยวของกับวัฒนธรรมของศิลปะอยุธยาเขามาปะปนมากแลว อันเห็นสัมพันธอยูกับชั้นซอนของ กลุมเจดียทรงปราสาทแบบสุโขทัยในศิลปะอยุธยา อยางไรก็ตาม พระธาตุทั้งสององคคงสราง ขึ้นในชวงระยะเวลาไลเลี่ยกันราวพุทธศตวรรษท ี่ 22 กอนการสรางพระธาตุวัดนาก สวนกรณีของพระธาตุหนองสามหม ื่ นมีการใชตัวเรือนธาตุรองรับกรอบซุมทรง ปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยม ทําใหแลดูเปนระบบแบบ “ปราสาทซอนปราสาท ” แมวาปรากฏลักษณะ เชนนี้ในศิลปะลานนา แตดวยรายละเอียดขององคประกอบของสวนตางๆ แลดูหางไกลไปจาก ศิลปะลานนามากแลว จึงเห็นเปนงานที่ปรับแตงขึ้นเฉพาะองคพระธาตุหนองสามหม ื่ นเทานั้น คงอยูในชวงพุทธศตวรรษท ี่ 23 ลงมา และปรากฏงานสืบเนื่องมายังพระธาตุกองขาวนอย ตลอดจนพระธาตุอานนท เพียงแตที่พระธาตุทั้งสององคประดับกรอบซุมติดแปะไปกับสวนเรือน ธาตุ นอกเหนือไปจากนี้ยังไดขอสันนิษฐานวานาจะเกี่ยวของกับกรอบซุมที่ติดแปะอยูกับบัว เหลี่ยม ซึ่งจะกลาวถึงในบทวิเคราะหของสวนยอด

174 จากน ั้นเปนงานชางระยะสุดทายของเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบัง พวน ไดแก พระธาตุกองขาวนอย และพระธาตุอานนท ตามลําดับ ดังที่มีลักษณะพื้นเมืองเขามา ปะปนอยูอยางมาก โดยเฉพาะงานประดับรูปกลมคลายดอกบัว ตกแตงในตําแหนงของประจํา ยามอก ราวพุทธศตวรรษท ี่ 24-25 2.2 จระนําซุม “จระนํา ” คือ ชองเวาประกอบดวยเสาและซุม เพ ื่อใชประดิษฐานพระพุทธรูป หรือสิ่งท ี่ ควรคาแกการเคารพบูชา 345 จระนําซุมของเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานชาง โดยเฉพาะเจดียกลุมพระธาตุบังพวนน ี้ มีความหลากหลายเปนอยางมาก จึงแบงการศึกษา ออกเปน 2 ประเด็นหลักๆ คือ ระบบจระนําซุม และงานประดับตกแตง ดังนี้ 2.2.1 ระบบจระนําซุม จระนําซุมของเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานชางกลุมพระธาตุบัง พวน แตละองคลวนมีลักษณะแตกตางกันออกไป ปรากฏทั้ งจระนําซุมแบบซุมลด ซุมซอน ซุม เดี่ยว และใชเรือนธาตุประหนึ่งเปนเสาของซุม กลาวคือ จระนําซุมลด – ซุมซอน รูปแบบจระนําซุมที่ใชในบริบทของศิลปะลานชาง คือ “จระนําซุมลด ” หมายถึง จระนําของเรือนธาตุที่ทําจระนําซุม 2 ซุมซอนลดหลั่นกัน ซุมหนึ่งซอนครอบอยูบนอีก ซุมหนึ่ง 346 ดังเชนจระนําซุมลดท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิม สวน “จระนําซุมซอน” คือ จระนําของ เรือนธาตุที่ทําจระนําซุม 2 ซุม วางซอนกันโดยมีสวนของเสาอยูในระดับเดียวกัน 347 อันไดแก จระนําซุมซอนที่พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง (ภาพที่ 106) การทําจระนําซุมซอนอยางพระธาตุวัดทาดนอยที่สรางข ึ้นในป พ.ศ. 2091 348 หากไมใชเกิดจากงานบูรณะก็นาจะเปนรูปแบบที่ปรับแตงขึ้นเองในศิลปะลานชาง 345 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน สันติ เล็กสุขุม, เจดีย ความเปนมาและคําศัพทเรียกองคประกอบ เจดียในประเทศไทย, 85-89. 346 เรื่องเดียวกัน, 95. 347 จระนําซุมซอนในศิลปะลานชางแตกตางกับบริบทท ี่ใชในศิลปะพุกาม เพราะซุมซอนของ พุกามปรากฏชองวางระหวางชวงเสาของจระนําซุม 2 ซุม แตในศิลปะลานชางกลับไมมีในสวนนี้ 348 กรรณิการ วิมลเกษม, “จารึกวัดธาตุเมืองหลวงพระบาง”, 63-66.

175 เพราะเทาที่สืบคนหลักฐานในชวงเวลานี้ไมพบทั้งในศิลปะลานนา 349 และศิลปะอยุธยา ทั้งนี้ นาสนใจวาชวงเวลากอนหนางานสรางท ี่ พระธาตุวัดทาดนอย ในศิลปะลานนานิยมทําจระนําซุม แบบซุมลด เปนตนวา เจดียวัดโลกโมฬี จังหวัดเชียงใหม ( ภาพที่ 107) สรางข ึ้ นเม ื่ อ พ.ศ. 2071 350 จึงชวนใหคิดเห็นวาซุมซอนของพระธาตุวัดทาดนอยนาจะปรับเปลี่ ยนมาจากซุมลด ในชวงปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 ของศิลปะลานนา สวนระเบียบลวดบัวของพระธาตุวัดทาดนอย นั้น ไมสามารถนํามาศึกษาในรายละเอียดได เพราะเห็นเปนงานที่ผานการบูรณะมาแลว ภาพที่ 106 จระนําซุมซอน พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง ภาพที่ 107 จระนําซุมลด เจดียวัดโลกโมฬี จังหวัดเชียงใหม จระนําซุมของพระธาตุบังพวนองคเดิมเปนแบบซุมลด ( ลายเสนที่ 55) สังเกตจากท ั้ งสองซุมนี้มีลักษณะเหมือนกัน ไดแก มีฐานเสาแนวเดียวกันกับบัวเชิงที่ ประกอบดวยบัวคว่ํา ทองไมแคบ และปากแล ตัวเสาเรียบเชนเดียวกับผนังเรือนธาตุ สวนบัวหัว เสานับตั้งแตปากแลขึ้นไป ทองไมคาดลูกแกวอกไก 1 เสน บัวหงาย และหนากระดาน รองรับ กรอบซุมซึ่งพังทลายหายไป เจาะชองจระนําแบบตื้นๆ เดิมนาจะเคยประดิษฐานพระพุทธรูป ประทับยืน เพราะพบรองรอยการกะเทาะของปูนภายในบริเวณชองจระนํา 349 ซุมซอนลักษณะเชนนี้ปรากฏที่ เจดียวัดอุโมงคอารยมณฑล จังหวัดเชียงใหม แตเปนงาน บูรณะข ึ้นใหมคราวบูรณะจากกรมศิลปากร ซึ่งเดิมเคยเปนซุมลด ดูเพ ิ่ มเติมใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดีย เมืองเชียงใหม, 91. 350 พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดารโยนก, 374.

176 ทั้งนี้เห็นวาพระธาตุบังพวนองคเดิมมีจระนําซุมลดและประดับปากแล เชนเดียวกับที่เจดียวัดโลกโมฬี เพียงแตจระนําซุมของพระธาตุบังพวนองคเดิมยืดสูงและแคบ กวาท ี่ เจดียวัดโลกโมฬี คงสืบเนื่องมาจากขนาดของเรือนธาตุที่เพรียวและเล็กกวา จึงทําให สันนิษฐานวากรอบซุมของพระธาตุบังพวนที่พังทลายหายไปนั้น นาจะมีรูปแบบเกี่ ยวของกับ กรอบซุมของเจดียวัดโลกโมฬีอยูไมนอย ทวาลักษณะที่เหมือนกันระหวางพระธาตุบังพวนองคเดิมกับเจดียวัดโลก โมฬีนี้ ไมไดแสดงใหเห็นวาพระธาตุบังพวนองคเดิมมีอายุเกาไปกวาพระธาตุวัดทาดนอย เพราะ ในรายละเอียดของลวดบัวบนตําแหนงฐานเสาและบัวหัวเสาของพระธาตุบังพวนองคเดิมมี ลักษณะไมเหมือนกัน อันผิดแผกไปจากระเบียบแบบแผนของงานชางลานนา ลักษณะเชนน ี้ นาจะถือเปนรูปแบบเฉพาะของศิลปะลานชาง เพราะพบทั้งที่พระรัตนฆรเจดีย พระธาตุหนอง สามหม ื่ น พระธาตุกองขางนอย และพระธาตุอานนท นอกจากน ี้ จระนําซุมลดยังปรากฏที่ พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน (ภาพที่ 108) แมวามีระเบียบของฐานเสาและบัวหัวเสาที่ไมเหมือนกัน ดังเชนพระธาตุบังพวน องคเดิม แตก็มีลักษณะลวดบัวตางกันกับที่พระธาตุบังพวนองคเดิม โดยมีฐานเสาประดับ ลูกแกวอกไก 1 เสน สวนบัวหัวเสาไมตกแตง ซึ่งตรงขามกับลวดบัวของพระธาตุบังพวนองคเดิม พระธาตุวัดนากจึงแลดูคล ี่คลายไปจากพระธาตุบังพวนองคเดิมระยะ หนึ่งแลว เพราะบัวหัวเสาของพระธาตุวัดนากไมไดมีลักษณะเหมือนกับบัวรัดเกลาแตประการใด ลายเสนที่ 55 จระนําซุมลด พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ภาพที่ 108 จระนําซุมลด พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน (ภาพจาก เชษฐ ติงสัญชลี)

177 สืบเนื่องมาจากเหนือบัวรัดเกลามีการประดับลูกแกวอกไกแบบลานชาง อันเกิดจากลวดบัวหงาย ของบัวรัดเกลาประกบกับบัวคว ่ํ าของฐานบัวรองรับหลังคาลาดในสวนยอด ซึ่งเห็นเกี่ยวของกับ พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จระนําซุมเด ี่ ยว จระนําซุมเด ี่ ยวของตัวอยางเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวน ที่ทําการศึกษาในครั้งนี้ ปรากฏเดนชัดอยู 3 องค ไดแก พระรัตนฆรเจดีย และบนเรือนธาตุชั้น แรกของพระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใตและองคทิศเหนือ ดังนี้ จระนําซุมเด ี่ ยวท ี่ พระรัตนฆรเจดีย (ลายเสนที่ 56) มีฐานเสา แนวเดียวกันกับบัวเชิงที่ประกอบดวยบัว คว่ํา ทองไมแคบและคาดลูกแกวอกไก 1 เสน ปลายตวัดขึ้นงอนลอกับปากแลของบัว หัวเสา ตัวเสาเรียบไมตกแตงลวดลาย จาก นั้นเปนบัวหัวเสานับตั้งแตปากแล ทองไม แคบ บัวหงาย และหนากระดาน รองรับ กรอบซุมซึ่งพังทลายลง เหลือเพียงปลาย กรอบซุมดานทิศตะวันตกเทานั้นที่นํามา ศึกษาได และมีเพียงจระนําซุมดานทิศ ตะวันออกที่ใชประดิษฐานพระพุทธรูป สวน ดานอ ื่ นๆ นาจะประดับตัวเรือนธาตุเทานั้น เพราะมีการเจาะชองจระนําแบบตื้นๆ และท ี่ สําคัญขอบลางของจระนําอยูเหนือบัวคว ่ํ าของฐานเสาหรือบัวเชิง จึงเห็นเปนจระนําซุมหลอก ทั้งนี้นาสังเกตวาจระนําซุมหลอกของพระรัตนฆรเจดีย มีการเจาะชอง จระนําที่ทําขอบลางอยูเหนือบัวคว ่ําของฐานเสา เปนระเบียบที่ผิดแผกออกไปจากงานชางใน ศิลปะลานนาและศิลปะอยุธยา ซ ึ่งโดยปกติถือเอาชองจระนําซุมเปนตัวแบงบัวเชิงหรือฐานเสา แตกรณีของพระรัตนฆรเจดียแสดงใหเห็นวาแนวของบัวคว ่ํ าที่ไมมีชองจระนําเจาะทะลุลงมานี้ เปนสวนของบัวเชิงหรือฐานเสา ดวยเหตุผลที่บัวคว ่ํ าของฐานเสามีการเพิ่มมุม อันแตกตางออกไปจากบัว คว่ําของสวนฐานท ี่ อยูในผังสี่เหลี่ยม อีกทั้งจระนําซุมจริงทางทิศตะวันออกยังคงมีการเจาะชอง จระนําทะลุบัวคว ่ํ าที่เพิ่มมุมอยู ฉะนั้น จึงเห็นวานาจะเปนรูปแบบที่พยายามปรับเปลี่ยนใหมี ลักษณะเฉพาะของศิลปะลานชางเอง เพราะลักษณะทํานองเดียวกันนี้สืบตอมายังพระธาตุวัด เทพพลฯ ทั้งองคทิศใตและองคทิศเหนือ ตลอดจนพระธาตุหนองสามหม ื่ นอีกดวย ลายเสนที่ 56 จระนําซุมเดี่ยว พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย

178 จระนําซุมเด ี่ ยว ณ เรือนธาตุชั้นแรกของพระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศ ใต (ลายเสนที่ 57) และองคทิศเหนือ (ภาพที่ 109) บงบอกใหเห็นถึงกระแสวัฒนธรรมของศิลปะ ลานนาเขามาอีกระลอกหน ึ่ ง สืบเนื่องมาจากปรากฏระเบียบที่เครงครัดของศิลปะลานนาปนอยู กับรูปแบบของศิลปะลานชางเอง กลาวคือ ฐานเสาและบัวหัวเสามีลวดบัวในทํานองเดียวกัน โดยฐานเสานับตั้งแตบัวคว ่ํ า ทองไมประดับลูกแกวอกไก 1 เสน และปากแล จากนั้นเปนตัวเสา เรียบ ตอเนื่องขึ้นมาเปนบัวหัวเสาท ี่ประกอบดวยปากแล ทองไมประดับลูกแกวอกไก 1 เสน และบัวหงาย รองรับกรอบซุมรูปสามเหลี่ ยม ลักษณะเชนนี้คงเกี่ยวของกับระบบซุมของศิลปะ ลานนา ลายเสนที่ 57 จระนําซุมเดี่ยว เรือนธาตุชั้นแรก พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ภาพท ี่ 109 จระนําซุมเดี่ยว เรือนธาตุชั้นแรก พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศเหนือ จังหวัดหนองคาย อยางไรก็ดี แมวาปรากฏระเบียบลวดบัวเหมือนกับงานชางในศิลปะ ลานนา แตยังคงมีลักษณะที่บงบอกไดวาเปนงานสืบเนื่องในศิลปะลานชางดวยกันเอง ไดแก การประดับลูกแกวอกไกแบบลานชาง ที่มีตนกําเนิดมาจากฐานบัวซอนกันโดยไมมีหนากระดาน คั่น อีกทั้งยังพบขอบลางของชองจระนําซุมอยูเหนือบัวคว ่ํ า ซึ่งนาจะรับแรงบันดาลใจมาจาก พระรัตนฆรเจดีย แตกรณีของพระธาตุวัดเทพพลฯ ใชหนากระดานขนาดใหญมาคั่นแบงแยกให เห็นระหวาง บัวคว ่ํ าขนาดเล็กของฐานเสาหรือบัวเชิงในสวนเรือนธาตุ กับบัวคว ่ําขนาดใหญของ สวนฐาน

179 จระนําซุมที่ใชเรือนธาตุประหนึ่งเปนเสาของซุม จระนําซุมที่ใชเรือนธาตุประหนึ่งเปนเสาซุมในศิลปะลานชางน ี้ ปรากฏ บนเรือนธาตุชั้นท ี่ 2 ของพระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใตและองคทิศเหนือ พระธาตุหนองสาม หมื่น พระธาตุกองขาวนอย และพระธาตุอานนท ดังนี้ จระนําซุมบนเรือนธาตุชั้นท ี่ 2 ของพระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต (ลายเสนที่ 58) มีการใชเรือนธาตุประหนึ่งเปนเสาของจระนําซุม อันมีฐานเสาหรือบัวเชิงเชื่อม ติดอยูกับสวนของบัวรัดเกลาในสวนเรือนธาตุชั้นแรก ทําใหแลดูกลมกลืนเกือบจะเปนหนึ่ง เดียวกัน แตดวยการประดับบันแถลงจึงสามารถแยก 2 สวนน ี้ ออกจากกันได ฐานเสา ประกอบดวยบัวคว่ํา ทองไมแคบ และปากแล ถัดขึ้นไปเปนตัวเสาเรียบไมมีลวดลายประดับ เหนือสุดเปนบัวหัวเสาแนวเดียวกันกับบัวรัดเกลา มีลักษณะลออยูกับฐานเสา องคประกอบ โดยรวมนี้แลดูคลายกับที่พระธาตุองคทิศเหนือ ( ภาพที่ 110) เพียงแตองคทิศเหนือไมปรากฏ สวนของฐานเสาหรือบัวเชิงอีกตอไปแลว ลายเสนที่ 58 จระนําซุม เรือนธาตุชั้นที่ 2 พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ภาพที่ 110 จระนําซุม เรือนธาตุชั้นที่ 2 พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศเหนือ จังหวัดหนองคาย การใชเรือนธาตุชั้นที่ 2 ประหนึ่งเปนจระนําซุมเชนนี้ นาจะมีสาเหตุมา จากการเพิ่มมุม แมวารูปแบบนี้อาจเกิดจากการออกแบบเอาไวกอนการสราง แตนาเช ื่ อวาชาง ไมไดคํานึงถึงระบบของการเพิ่มมุมอยางศิลปะลานนาและศิลปะอยุธยาแลว เพราะเจดียทรง ปราสาทยอดทั้งในศิลปะลานนาและศิลปะอยุธยา มักมีเรือนธาตุเพิ่มมุมดวยเสาของจระนําซุม 351 ขณะที่เรือนธาตุชั้นท ี่ 2 ของพระธาตุวัดเทพพลฯ กลับใชเรือนธาตุประหนึ่งเปนเสาของจระนําซุม 351 สันติ เล็กสุขุม, เจดียราย “ทรงปราสาทยอด” วัดราชบูรณะ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา, 45.