เจดีย์ทรงปราสาทยอดในศิลปะล้านช้าง ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย : กรณีศึกษากลุ่มพระธาตุบังพวน - เกศินี ศรีวงค์ษา

30 พระธาตุวัดทาดหลวง 100 (ภาพที่ 10) พระธาตุวัดอาราม101 (ภาพที่ 11) และธาตุบริวารบางองค ในวัดจูมคอง เปนตน อีกทั้งยังพบในนครเวียงจันทน สปป. ลาว เชน พระธาตุฝุน (ภาพที่ 12) นอกจากนี้ ยังปรากฏในภาคอีสานของประเทศไทย เปนตนวา พระธาตุวัดเขียวคอม จังหวัด หนองคาย 102 (ภาพที่ 13) ครั้นงานชางในชวงหลังมีการดัดแปลงปรับเปลี่ยนรูปแบบตางออกไปจาก เดิมมาก ซ ึ่ งอาจสืบเนื่องมาจากการออกแบบเจดียใหมีรูปแบบแปลกใหมของชาง หรือไมเขาใจ ในระบบของการเพิ่มมุม หรือเกิดจากการบูรณะปฏิสังขรณในภายหลัง ไดแก พระธาตุขามแกน จังหวัดขอนแกน (ภาพที่ 14) ราวพุทธศตวรรษท ี่ 25 103 โดยมีการเพิ่มมุมเฉพาะสวนของ บัว เหลี่ยมที่ซอนกัน 2 ช ั้ น อยางไรก็ตาม พัฒนาการของเจดียในกลุมนี้นาจะสัมพันธกับกลุมเจดีย ทรงบัวเหล ี่ ยมก็เปนได ภาพท 10 พระธาต ี่ ุวัดทาดหลวง เมืองหลวงพระบาง ภาพท ี่ 11 พระธาตุวัดอาราม เมืองหลวงพระบาง 100 ขอมูลทางประวัติศาสตรระบุวา พระเจามังทาตุราชสรางพระธาตุวัดทาดหลวงในป พ.ศ. 2361 ดูใน เจาคําหม ั้ น วงกตรัตนะ, ตํานานเมืองหลวงพระบาง , 15, อางถึงใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวง พระบาง, 44. 101 เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลาน ชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 44. 102 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ”, 100- 101. 103 เรื่องเดียวกัน, 102.

31 ภาพท ี่ 12 พระธาตุฝุน นครเวียงจันทน ภาพท 13 พระธาต ี่ ุวัดเขียวคอม จังหวัดหนองคาย ที่มา : วิโรฒ ศรีสุโร, ธาตุอีสาน (กรุงเทพฯ : บริษัท เมฆาเพรส จํากัด, 2539), 15. ภาพท 14 พระธาต ีุ่ขามแกน จังหวัดขอนแกน (ภาพจาก กิตติศักดิ์ ศรีวงคษา)

32 ดังนั้น อาจกลาวไดวาเจดียทรงระฆังในศิลปะลานชางเทาที่หลงเหลือหลักฐาน ใหศึกษาในปจจุบันนี้ นาจะมีพัฒนาการมาจากเจดียทรงระฆังในผังกลมกอน แลวปรับเปลี่ยน รูปแบบจนกลายเปนเอกลักษณเฉพาะของศิลปะลานชางเอง คือ เจดียทรงบัวเหล ี่ ยม อีกทั้งยังมี การปรับเปลี่ยนใหมีรูปแบบแปลกใหมอยูเสมอ จึงทําใหเจดียแตละองคในศิลปะลานชางมี รายละเอียดแตกตางกันออกไปตามทองถิ่น เชนเดียวกับเจดียเพิ่มมุมทรงบัวเหล ี่ยม แสดงให เห็นวาความสัมพันธของศิลปะลานชางกับลานนาผูกพันกันมาชานาน กอนท ี่ จะมีศิลปะภายนอก อื่นๆ โดยเฉพาะศิลปะอยุธยาเขามาผสมกลมกลืนดวย 2.2 กลุมเจดียทรงปราสาทยอด เจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานชางมีหลากหลายรูปแบบ แตละองคมี รายละเอียดแตกตางกันออกไป ทําใหยากตอการจัดแบงหมวดหมู ฉะน ั้ นจึงแบงกลุมออกตาม ลักษณะของการประดับสวนยอดไดอยางคราวๆ คือ เจดียทรงปราสาทยอดองคระฆังในผังกลม เจดียทรงปราสาทยอดองคระฆังในผังสี่เหลี่ยม เจดียทรงปราสาทยอดองคระฆังเพิ่มมุม เจดีย ทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยม และเจดียทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยมเพิ่มมุม ดังนี้ 2.2.1 เจดียทรงปราสาทยอดองคระฆังในผังกลม เจดียทรงปราสาทยอด องคระฆังในผังกลมนี้ มีการศึกษาวิเคราะห และเชื่อกันมาวารูปแบบโดยรวมเทาที่ หลงเหลืออยูไดรับอิทธิพลมาจากศิลปะ ลานนาเปนสําคัญ คือ สวนฐานนิยมทําเปน ฐานบัวสองฐานซอนกัน ขยายทองไมใหสูง รองรับสวนเรือนธาตุที่มีการประดับซุมจระนํา สวนยอดมีชั้นหลังคาลาดเอน 1 ฐาน เหนือขึ้น ไปสวนใหญประดับดวยบัวถลาหลายชั้น รองรับองคระฆังในผังกลม แลวยอดสวนใหญ ปรักหักพังลงมาและเปนงานในคราวบูรณะ ปฏิสังขรณ ดังพบตัวอยางเชน พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง สปป. ลาว (ภาพ ที่ 15) มีจารึกกลาวถึง พระราชอัยกามหาเทวเจาสรางข ึ้นในป พ.ศ. ภาพท 15 พระธาต ี่ ุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง

33 2091 104 อาจจะเปนพระมเหสีของพระเจาโพธิสารราชกษัตริยลานชาง หรือพระมเหสีของ พระเกศเกลากษัตริยแหงอาณาจักรลานนา 105 อยางไรก็ตาม ในกลุมนักวิชาการสวนใหญไดลงความเห็นวาเจดียองคนี้มี รูปแบบศิลปะคลายคลึงกับเจดียวัดโลกโมฬี นครเชียงใหมแหงอาณาจักรลานนา รวมไปถึงเจดีย ทรงปราสาทยอดอื่นๆ ในศิลปะลานนาที่สรางข ึ้นปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 แตมีองคประกอบ บางสวนของพระธาตุวัดทาดนอยไดรับการปรับเปลี่ยน ซึ่งอาจมีสาเหตุมาจากการออกแบบของ ชางในสมัยสรางเจดีย ไดแก การเพิ่มสวนของเอวเขามาค ั่ นระหวางฐานบัวดานลางกับฐานซอน บน หรืออาจเปนงานในคราวบูรณะ เปนตนวา การประดับลวดบัวในบางตําแหนง 106 จากรูปแบบของพระธาตุวัดทาดนอยมีประเด็นนาสนใจวา ความไม ตอเน ื่ องของรูปทรงที่ปรากฏในเจดียทรงปราสาทยอดของศิลปะลานชางเกิดขึ้นครั้งแรกในสมัย พระเจาไชยเชษฐาธิราช 107 และคงรวมไปถึงเจดียทรงระฆังที่เปนแบบลานชางอยางแทจริงดวย ในเมืองหลวงพระบางยังปรากฏเจดียทรงปราสาทยอดในกลุมนี้อีกองค หนึ่ง คือ พระธาตุวัดสีสะหวันเทวะโลก (ภาพที่ 16) พบจารึกการสรางวัดนี้ในสมัยพระเจาโพธิ สารราช เม ื่อ พ.ศ. 2060 108 แตมีการตรวจสอบทางดานรูปแบบศิลปะแลววา นาจะเปนเจดียที่ บูรณะปฏิสังขรณขึ้นใหม โดยที่ไมทราบแนชัดถึงยุคสมัยในการสราง และคงพยายามสราง เลียนแบบเจดียองคเดิม109 ทั้งนี้สอดคลองกับนักวิชาการชาวฝรั่ งเศสที่ไดระบุวาเจดียองคนี้อาจ บูรณะข ึ้นในป พ.ศ. 2448 110 104 กรรณิการ วิมลเกษม, “จารึกวัดธาตุเมืองหลวงพระบาง”, 63-66. 105 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษา ศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง, 40. 106 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดีย แบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22 ”, 33-39. และใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง, 39-40. 107 เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลาน ชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 36-37. 108 ปจจุบันจารึกนี้จัดแสดงในพิพิธภัณฑพระราชวังเมืองหลวงพระบาง ซึ่งอานโดย ดร. สุเนด โพทิสาน แหงกระทรวงแถลงขาวและวัฒนธรรม สปป. ลาว อางจาก จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง , 41. อาจ เกี่ยวของกับ มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 81. และ มหาสิลา วีระวงส, ประวัติศาสตรลาว, 49. กลาวถึง ชื่อ “วัดสวรรคโลก” สรางขึ้นในป พ.ศ. 2070 (จุลศักราช 889) 109 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษา ศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง, 41-42. 110 Henri Parmantier, L’Art du Laos, 82.

34 ภาพท 16 พระธาต ี่ ุวัดสีสะหวันเทวะโลก เมืองหลวงพระบาง (ภาพจาก สุพจน ลีศิริอานนท) ภาพท 17 พระร ี่ ัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย อยางไรก็ดี ในดินแดนอีสานของประเทศไทยก็ปรากฏเจดียกลุมนี้ดวย เชนกัน ไดแก พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย (ภาพที่ 17) ซ ึ่ งจากการ ขุดแตงทางโบราณคดีเชื่อวาพระรัตนฆรเจดียนี้นาจะสรางข ึ้ นพรอมๆ กันกับพระธาตุบังพวน 111 ที่มีเอกสารทางประวัติศาสตรระบุเอาไววาสรางโดยพระเจาไชยเชษฐาธิราช 112 ทั้งนี้พระรัตนฆร เจดียมีรูปแบบตางออกไปจากเจดียที่พบในฝง สปป. ลาว เปนอยางมาก โดยเฉพาะระเบียบสวน ฐานที่ไมมีฐานบัวมารองรับเรือนธาตุ จากกลุมตัวอยางของเจดียทรงปราสาทยอดที่ประดับองคระฆังในผังกลม ขางตน นาจะแสดงใหเห็นวาแรกเร ิ่ มของการสรางเจดียในกลุมนี้มีสวนเกี่ยวของกับเจดียทรง ปราสาทยอดในศิลปะลานนา แลวพัฒนาปรับเปลี่ยนรูปแบบจนกลายเปนลักษณะเฉพาะของ ศิลปะลานชางเอง อีกทั้งยังใชแนวคิดของการปรับเปลี่ยนรูปแบบไปในทิศทางเดียวกันกับกลุม เจดียทรงระฆัง 111 ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน, ” ใน พื้นถิ่น อีสาน พื้นบานโคราช, สุทัศนพงษ กุลบุตร, บรรณาธิการ (กรุงเทพฯ : ซันพริ้นติ้ง, 2537), 70-77. 112 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 99. และ มหาสิลา วีระวงส, ประวัติศาสตรลาว, 60.

35 2.2.2 เจดียทรงปราสาทยอดองคระฆังในผังสี่เหลี่ยม เจดียทรงปราสาทยอดที่ประดับองคระฆังในผังสี่เหลี่ยมหลงเหลือหลักฐาน ในปจจุบันนอยมาก และยังคงเปนประเด็นปญหาเกี่ยวกับที่มาของรูปแบบศิลปะตลอดจนการ กําหนดอายุ ไดแก พระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ประเทศไทย (ภาพที่ 18, 19) จากหลักฐาน ของเอกสารทางประวัติศาสตรบางฉบับระบุวา พระธาตุองคนี้ปฏิสังขรณขึ้นในสมัยพระเจาไชย เชษฐาธิราช113 ภาพท 18 พระธาต ี่ ุบังพวน (องคเดิม) จังหวัดหนองคาย ที่มา : ศรีศักร วัลลิโภดม, “ลาวในเมืองไทย,” เมืองโบราณ 6, 2 (ธันวาคม 2522 – มกราคม 2523) : 63. ภาพท 19 พระธาต ี่ ุบังพวน (องคปจจุบัน) จังหวัดหนองคาย เมื่อพระธาตุพังทลายลงในป พ.ศ. 2513 ไดมีการขุดแตงกอนการบูรณะ ปรากฏวา มีการกอสรางมาแลวสามสมัยและพบโบราณวัตถุชิ้นสําคัญ คือ พระพุทธรูปมีจารึกที่ ฐานป พ.ศ. 2167 กลาวถึงการบําเพ็ญพระราชกุศลของพระเจาโพธิสารราช 114 และยังปรากฏ จารึกที่วัดถ้ําสุวรรณคูหา 1 มีใจความถึงความสัมพันธของพระเจาไชยเชษฐาธิราชกับพระธาตุ 113 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 99. และ มหาสิลา วีระวงส, ประวัติศาสตรลาว, 60. 114 ประยูร ไพรบูลยสุวรรณ, โบราณวัตถุสถานในจังหวัดขอนแกนและจังหวัดใกลเคียง (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2515. จัดพิมพเนื่องในงานเสด็จพระราชดําเนินทรงเปดพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน), 60.

36 องคนี้ดวย 115 ซึ่งแสดงใหเห็นวาพระธาตุบังพวนมีความสําคัญตอชาวลานชางในชวงระยะเวลา ของกษัตริยทั้งสองพระองคนี้เปนอยางมาก จึงอาจเปนไปไดวามีการบูรณะปฏิสังขรณครั้งสําคัญ ในชวงนี้ จากการขุดคนทางโบราณคดีและจารึกทําใหนักวิชาการเสนอแนวคิดวา รูปแบบของพระธาตุบังพวนนาจะสรางข ึ้นในสมัยพระเจาโพธิสารราช และไดรับการบูรณะใน สมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราชตามแบบเดิม พรอมทั้งกําหนดอายุอยางคราวๆ ราวพุทธศตวรรษที่ 21-23 116 และในพระพุทธรูปองคที่มีจารึกป พ.ศ. 2167 มีความวา “...พระธาตุบังพวน พระเจดีย ศรีสัตตมหาทาน ” จึงมีการสันนิษฐานวาพระธาตุบังพวนอาจจะเปนการจําลองสัตตมหาสถาน เชนเดียวกับวัดเจ็ดยอดเมืองเชียงใหมก็เปนได และผลจากการขุดแตงโบราณสถานก็สนับสนุน ขอสันนิษฐานน ี้ 117 สอดคลองกับลักษณะโดยรวมของพระธาตุที่มีความคลายคลึงกับเจดีย ทรงปราสาทยอดในศิลปะลานนา แตในรายละเอียดเกี่ยวกับองคประกอบเจดียตางกัน โดยเฉพาะสวนฐานกลายเปนฐานบัวเขาพรหมที่นิยมในศิลปะลานชาง ทั้งนี้ฐานบัวเขาพรหม อาจเก ี่ ยวของกับศิลปะอยุธยา 118 รวมท ั้ งยอดองคระฆังอยูในผังสี่เหล ี่ ยมก็ไมเปนที่นิยมในศิลปะ ลานนา ตลอดจนบัลลังกที่เห็นเปน 3 ช ั้ น และสวนเหนือบัลลังกขึ้นไปมีลักษณะเหมือนกับบัว เหลี่ยมนี้ เปนรูปแบบที่ไมเคยปรากฏในศิลปะใดมากอน ฉะนั้น เจดียองคนี้นาจะแสดงใหเห็นถึง แหลงแรงบันดาลใจในการกอเกิดรูปแบบใหมที่เปนเอกลักษณของศิลปะลานชางก็เปนได ดังจะ กลาวถึงรายละเอียดในลําดับตอไป 2.2.3 เจดียทรงปราสาทยอดองคระฆังเพิ่มมุม เจดียทรงปราสาทยอดในกลุมนี้มีการเพิ่มมุมตั้งแตสวนฐานตอเนื่องขึ้นไป จนถึงสวนยอดโดยเฉพาะองคระฆัง ปรากฏในดินแดนภาคอีสานของประเทศไทยมากกวาใน สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว เชน พระธาตุวัดเทพพลฯ จังหวัดหนองคาย ประเทศ ไทย ทั้งองคทิศใต (ภาพท ี่ 20) และองคทิศเหนือ (ภาพที่ 21) ตลอดจนพระธาตุวัดนาก (ใหญ) นครเวียงจันทน สปป. ลาว (ภาพที่ 22) สวนในเรื่ องท ี่ มาของรูปแบบศิลปะและการกําหนดอายุ ของเจดียทรงปราสาทยอดองคระฆังเพิ่มมุมก็ยังไมมีขอสรุปที่แนชัดเชนกัน กลาวคือ 115 ธวัช ปุญโณทก, ศิลาจารึกอีสานสมัยไทย -ลาว : ศึกษาทางดานอักขรวิทยาและประวัติ- ศาสตรอีสาน (กรุงเทพฯ : คุณพินอักษรกิจ, 2529), 69. 116 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ”, 80 และ 103. 117 ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน”, 70-77. 118 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดีย แบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 50-54.

37 ภาพท ี่ 20 พระธาตุวัดเทพพลฯ (องคทิศใต)  จังหวัดหนองคาย ภาพท ี่ 21 พระธาตุวัดเทพพลฯ (องคทิศเหนือ) จังหวัดหนองคาย ภาพท 22 พระธาต ี่ ุวัดนาก (ใหญ) นครเวียงจันทน (ภาพจาก เชษฐ ติงสัญชลี)

38 สงวน รอดบุญ เชื่อวาเจดียทั้งสามองคนี้มีรูปแบบศิลปะผสมผสานกัน ระหวางอิทธิพลจากศิลปะลานนาและอยุธยาที่มีตอศิลปะลานชาง พรอมทั้ง กําหนดอายุรวมสมัย กันในรัชกาลพระเจาสุริยวงศาธรรมิกราช (พ.ศ. 2181-2238) โดยที่พิจารณาประกอบกับ ลักษณะของพระพุทธรูปที่พระธาตุวัดนาก119 หลังจากน ั้ น เชิดเกียรติ กุลบุตร ไดศึกษาเพิ่มเติมวาการเพิ่มมุมนาจะ ไดรับอิทธิพลมาจากศิลปะอยุธยา ทําใหกําหนดอายุของพระธาตุวัดเทพพลฯ ราวปลายพุทธ ศตวรรษท ี่ 22 ลงมา สวนพระธาตุวัดนากที่มีพัฒนาการเพิ่มขึ้น โดยเพิ่มซุมจตุรทิศเหนือบัลลังก จึงกําหนดอายุชาลงมาราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 22 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 23 120 สวน ศักดิ์ชัย สายสิงห มีแนวคิดลาสุดเชื่อวาพระธาตุในกลุมนี้ไดรับ อิทธิพลมาจากเจดียในศิลปะอยุธยา คือ สวนเรือนธาตุเปนฐานที่พัฒนามาจากขาสิงห และสวน ยอดองคระฆังเพิ่มมุมก็ปรับเปลี่ยนมาจากกลุมเจดียเพิ่มมุมในสมัยอยุธยาตอนกลาง นาจะชวง ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ซึ่งมีความสัมพันธกันอยางใกลชิดในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราชกับ พระมหาจักรพรรดิ 121 นอกจากนี้ ยังพบตัวอยางเจดียทรงปราสาทยอดองคระฆังเพิ่มมุม ในเมือง หลวงพระบาง นาจะเปนงานชางรวมสมัยกับศิลปะอยุธยาตอนปลายหรือศิลปะรัตนโกสินทร เชน พระธาตุวัดหนองศรีคูน (ภาพที่ 23) มีประวัติการสรางวัดเมื่อ พ.ศ. 2272 และคงบูรณะหลังจาก เกิดเหตุไฟไหมในป พ.ศ. 2317 122 และพระธาตุวัดสบสิกขาราม (ภาพที่ 24) ตามประวัติวัดสราง ขึ้นในป พ.ศ. 2028 และมีการบูรณะในป พ.ศ. 2452 123 ซึ่งไดรับการปรับเปลี่ยนรูปแบบไปตาม ยุคสมัย อยางไรก็ดี ตัวอยางของเจดียในกลุมนี้ยังแสดงใหเห็นถึงรูปแบบที่นิยมใน ศิลปะลานชาง โดยเฉพาะลักษณะการประดับลวดบัวคว ่ําขนาดใหญของสวนฐาน ซึ่งสื่อแสดงวา นอกจากการรับแรงบันดาลใจมาจากศิลปะภายนอกแลว ชางยังไมลืมผนวกเอาเอกลักษณของ ศิลปะลานชางเขาไปผสมผสานดวยเสมอ จึงทําใหเจดียแตละองคมีรูปแบบแปลกใหม ไมมีระบบ ระเบียบที่ชัดเจนเชนเดียวกับเจดียในศิลปะอื่นๆ 119 สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปลาว, 143-144. 120 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ”, 103- 104. 121 ศักดิ์ชัย สายสิงห, “ศิลปะลาวหรือลานชางโดยสังเขป”, 97. 122 วรลัญจก บุญยสุรัตน, ช ื่นชมสถาปตย : วัดในหลวงพระบาง (กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2547), 125-127. 123 เรื่องเดียวกัน, 119-121.

39 ภาพท 23 พระธาต ี่ ุวัดหนองศรีคูน เมืองหลวงพระบาง ภาพท 24 พระธาต ี่ ุวัดสบสิกขาราม เมืองหลวงพระบาง 2.2.4 เจดียทรงปราสาทยอดบัวเหลี่ยม เจดียทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยมของศิลปะลานชางน ี้ ปรากฏแพร กระจายในแถบดินแดนภาคอีสานของประเทศไทยมากกวาใน สปป. ลาว คงเปนรูปแบบที่นิยม ในแถบนี้ โดยเฉพาะพระธาตุพนม องคเกา จังหวัดนครพนม (ภาพที่ 25) ซึ่งเปนพระธาตุที่ผูคน ทั้งในอดีตและปจจุบันเคารพบูชา นาจะสืบเนื่องมาจากความเช ื่ อความศรัทธาในตํานานอุรังค - ธาตุ พระธาตุพนมองคเกามีรูปแบบในผังสี่เหล ี่ ยมจัตุรัส ที่สวนฐานไมได ประกอบดวยฐานบัวเหมือนกับเจดียในศิลปะอื่นๆ หากเปนช ั้ นฐานเขียงเต ี้ ยๆ รองรับเรือนธาตุ ซึ่งมีการประดับซุมประตูทั้งสี่ทิศ จากการขุดคนขุดแตงทางโบราณคดีหลังจากท ี่ พระธาตุพนม พังทลายลงมา พบวามีประตูทางเขา – ออกเฉพาะดานทิศตะวันออก สวนดานอื่นลวนเปนประตู หลอก 124 รวมท ั้งประดับตกแตงผนังดวยภาพเลาเร ื่ องสลักบนอิฐสีแดง ตอข ึ้นไปเปนบัวคว่ํา ขนาดใหญคลายหลังคาลาดรองรับเรือนธาตุชั้นที่สองและบัวคว่ํา ลออยูกับ ช ั้ นแรก สวนยอด นับตั้งแตฐานบัวที่เขาใจวานาจะเปนฐานบัวลูกแกวอกไก รองรับบัวเหล ี่ ยม และเหนือขึ้นไปเปน ยอดที่เชื่อวาคงทําลอกับบัวเหล ี่ ยมอีกชั้นหนึ่ง 124 กรมศิลปากร, จดหมายเหตุการณบูรณะปฏิสังขรณองคพระธาตุพนม ณ วัดพระธาตุพนม วรมหาวิหาร อําเภอธาตุพนม จังหวัดนครพนม พ.ศ. 2518-2522 (กรุงเทพฯ : คณะกรรมการดําเนินงานบรรจุ พระบรมสารีริกธาตุในองคพระธาตุพนม, 2522), 106.

40 ภาพท 25 พระธาต ีุ่พนม (องคเกา) จังหวัดนครพนม ที่มา : “พระธาตุพนม,” ภาพสวนบุคคล, ฉ / จ / 5037 (10708), หอจดหมายเหตุแหงชาติ. ภาพที่ 26 พระธาตุเรณู จังหวัดนครพนม (ภาพจาก สุพจน ลีศิริอานนท) การศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับ รูปแบบของ พระธาตุพนม องคเกา ยังคงมี ประเด็นถกเถียงกัน เปนตนวา สมเด็จกรมพระยาดํารงราชานุภาพมีพระราชวิจารณวา พระธาตุ พนมสรางกอนสมัยขอมราวสมัยฟูนัน125 สวน เรจินาล เลอ เมย (Reginal Le May) เห็นวานาจะ สรางในราวพุทธศตวรรษท ี่ 11 หรือ 12 126 ตอมา ประยูร อุลุชาฎะ แสดงแนวคิดวาสวนของบัว เหลี่ยมนาจะเปนงานคราวบูรณะสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช 127 สอดคลองกับแนวคิดของ สงวน รอดบุญ พรอมทั้งได เพิ่มเติมวาพระธาตุพนมอาจเปนตนเคาใหกับงานสถาปตยกรรมที่มีการ ประดับดวยบัวเหลี่ยม128 แตแนวคิดลาสุดของ วิโรฒ ศรีสุโร กลับเห็นวารูปแบบของพระธาตุพนม มาจากการบูรณะปฏิสังขรณครั้งสําคัญในชวงพระราชครูหลวงโพนเสมก (พ.ศ. 2233-2234) 125 สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ, นิทานโบราณคดี (กรุงเทพฯ : คลัง วิทยา, 2517), 352. 126 Reginal Le May, The Culture of South – East Asia (London : George Allen and Unwin, 1954), 37. 127 ประยูร อุลุชาฎะ [น. ณ ปากน้ํา], “สถูปเจดียทางภาคอีสานของไทย”, 40. 128 สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปลาว, 146-147 และ 162. และใน สันติ เล็กสุขุม, โครงการศิลปะ ลาวในประเทศไทย, 161-162

41 และอาจเปนฝมือชางจากนครเวียงจันทนที่เอาโครงสรางบัวเหล ี่ ยมมาจากพระธาตุหลวง 129 ซึ่ง สอดคลองกับแนวคิดที่วาเจดียทรงบัวเหล ี่ยมปรากฏครั้ งแรก ณ พระธาตุศรีสองรัก ดังที่ไดกลาว มาแลว หลักฐานเก ี่ ยวกับ เจดียอยางพระธาตุพนมปรากฏอยูในดินแดน ทางภาค ตะวันออกเฉียงเหนือ ของประเทศไทยเปนจํานวนมาก เชน พระธาตุเรณู (ภาพที่ 26) พระธาตุ ทาอุเทน จังหวัดนครพนม พระธาตุวัดโพนทอง จังหวัดสกลนคร พระพุทธบาทบัวบก จังหวัด อุดรธานี พระธาตุวัดธาตุสวนตาล จังหวัดอุบลราชธานี และพระธาตุวัดกลาง จังหวัดรอยเอ็ด เปนตน นอกเหนือไปจากนี้ยังปรากฏใน สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชน ลาว แตมีตัวอยาง นอยมาก ไดแก พระธาตุอิงฮัง แขวงสะหวันเขต (ภาพที่ 27) ทั้งนี้ทั้งนั้นในรายละเอียดเกี่ยวกับ งานประดับและโครงสรางบางประการก็แตกตางกันออกไปตามทองถิ่นนั้นๆ ดวย ภาพที่ 27 พระธาตุอิงฮัง แขวงสะหวันเขต (ภาพจาก ณัฐรัตน คูสกุลรัตน) ภาพที่ 28 พระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร นอกจากนี้ ยังพบตัวอยางเจดียสําคัญอีกองคหนึ่งที่ควรจัดไวในกลุม พระธาตุพนม เพราะสรางครอบปราสาทขอมและมีระเบียบคลายคลึงกัน โดยใชฐานเขียงรองรับ เรือนธาตุที่กอดวยรูปทรงสี่เหลี่ยมเปนชั้นๆ แมวาจะมีองคระฆังสี่เหลี่ยมเหมือนกับพระธาตุบัง พวนก็ตาม ไดแก พระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร ประเทศไทย (ภาพท ี่ 28) ตามตํานานอุรังค- 129 วิโรฒ ศรีสุโร, ธาตุอีสาน (กรุงเทพฯ : บริษัท เมฆาเพรส จํากัด, 2539), 32.

42 ธาตุระบุวาพระยาสุวรรณภิงคารสรางข ึ้ นดวยหิน 130 ซึ่งคงเปนพระธาตุองคในที่เปนปราสาทขอม สวนองคที่กอครอบดานนอกนาจะเกี่ยวของกับหลักฐานในเอกสารทางประวัติศาสตร อัน กลาวถึงเหตุการณตอนพระเจาไชยเชษฐาธิราช ( ราวป พ.ศ. 2106) ไปรอรับ พระนางเทพกษัตรี อยูที่เมืองหนองหาน แลวทําการฉลองพระธาตุเมืองหนองหาน 131 ซ ึ่ งเขาใจวาคงเปนเมืองหนอง หานหลวงในเขตจังหวัดสกลนครของประเทศไทย หมอมเจาสุภัทรดิศ ดิศกุล เช ื่ อวาพระธาตุเชิงชุมองคปจจุบันสรางตาม แบบพื้นเมืองคลายพระธาตุพนมและคงสรางข ึ้นในสมัยอยุธยา 132 สวน หวน พินธุพันธ ไดเสนอ เพิ่มเติมวาพระธาตุเชิงชุมสรางหลังจากพระธาตุพนมพรอมกับรับเอารูปแบบมาจากพระธาตุพนม ซึ่งคงสรางข ึ้นในสมัยเชียงแสน ดังเชื่อวาเปนสถูปแบบเชียงแสนที่ไดรับอิทธิพลมาจากโคตร บูรณ ทั้งนี้เดิมทีพระธาตุพนมคงสรางข ึ้นในสมัยทวารวดีอันขึ้นตรงตออาณาจักรโคตรบูรณ 133 ตอมา ประยูร อุลุชาฎะ สันนิษฐานวาพระธาตุเชิงชุมคงเกาแกกวาพระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย เนื่องจากมีรูปแบบเชนเดียวกับพระธาตุพนม 134 อีกทั้ง สงวน รอดบุญ เสนอแนวคิดที่วารูปแบบพระธาตุเชิงชุม มี พัฒนาการมาจากพระธาตุพนมจนกลายเปนศิลปะลาวอยางแทจริง ในคราวพระเจาไชยเชษฐา ธิราชบูรณะปฏิสังขรณ135 เชนเดียวกับ พิเศษ เจียจันทรพงษ ที่เห็นวาพระธาตุเชิงชุมเปนเจดีย ลานชางในสมัยหลังราวพุทธศตวรรษท ี่ 22 ลงมา หรือตรงกับสมัยอยุธยาตอนปลาย 136 ทั้งนี้ เชิดเกียรติ กุลบุตร สันนิษฐานวารูปแบบโดยรวม ของพระธาตุเชิงชุม ไมนาจะเกาไปถึงตนพุทธ ศตวรรษท ี่ 22 137 นอกจากน ี้ สันติ เล็กสุขุม ไดพิจารณาวาพระธาตุเชิงชุมคงสรางในชวง พุทธศตวรรษท ี่ 22-23 โดยนาจะคล ี่ คลายมาจากพระธาตุพนมมามากแลว 138 ถึงกระน ั้ น วิโรฒ ศรีสุโร เชื่ อวาพระธาตุเชิงชุมไดรับแบบอยางมาจากพระธาตุพนม และพระธาตุพนมก็ไดรับ 130 วิทยาลัยครูมหาสารคามและมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ มหาสารคาม, อุรังคธาตุ : ตํานานพระธาตุพนม (กรุงเทพฯ : เรือนแกวการพิมพ, 2521), 16. 131 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 97. 132 หมอมเจาสุภัทรดิศ ดิศกุล, สถานที่นาศึกษาในสี่ภาคของประเทศไทยและโรคที่ควรระวัง และการใชยา (กรุงเทพฯ : วิชาญการพิมพ, 2516), 113. 133 หวน พินธุพันธ, มรดกศิลปกรรมสยาม (กรุงเทพฯ : กรุงสยามการพิมพ, 2516), 248-249. 134 ประยูร อุลุชาฎะ [น. ณ ปากน้ํา], “สถูปเจดียทางภาคอีสานของไทย”, 39-40. 135 สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปลาว, 92 และ 146. 136 พิเศษ เจียจันทรพงษ, “เมืองหนองหานหลวงและพระธาตุเชิงชุม, ” ใน อีสานเหนือ, พิเศษ เจียจันทรพงษ, บรรณาธิการ (กรุงเทพฯ : จงเจริญการพิมพ, 2532), 97-98. 137 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย”, 97. 138 สันติ เล็กสุขุม, โครงการศิลปะลาวในประเทศไทย, 187.

43 อิทธิพลมาจากพระธาตุหลวงแหงนครเวียงจันทนอีกทอดหนึ่ง 139 สวน อรุณศักดิ์ กิ่งมณี140 เห็น พองตามแนวคิดของ เชิดเกียรติ กุลบุตร และ พิเศษ เจียจันทรพงษ อยางไรก็ดี เห็นวาโครงสรางทางสถาปตยกรรมของพระธาตุเชิงชุมคง สัมพันธกับพระธาตุพนมและพระธาตุบังพวนเปนสําคัญ โดยที่ พระธาตุเชิงชุมเปนแหลงรวมของ การพัฒนาหรือดัดแปลงทางดานรูปแบบศิลปะของเจดียลานชางใหมีลักษณะพิเศษมากยิ่งขึ้น นาจะสรางในราวพุทธศตวรรษท ี่ 22-23 และไดรับการบูรณะปฏิสังขรณสืบมา พรอมทั้ง กลายเปนแรงบันดาลใจใหกับงานสรางเจดียองคอื่นๆ ในยุคสมัยตอมาดวย 141 เชน พระธาตุ ดอนแกว จังหวัดอุดรธานี ประเทศไทย เปนตน จากที่กลาวมาท ั้ งหมดนี้ เจดียทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยมของศิลปะลาน ชาง แสดงใหเห็นถึงการเปลี่ยนแปลงทางดานรูปแบบศิลปะที่เขาไปสูความเปนศิลปะลานชาง อยางแทจริง ซึ่งยังคงหาขอสรุปไมไดอยางแนชัด ทั้งในเรื่ องของท ี่ มาและแหลงแรงบันดาลใจใน การสรางเจดียในกลุมน ี้ ตลอดจนยุคสมัยในการสราง และนาสนใจวาเพราะเหตุใดเจดียในกลุมนี้ จึงปรากฏในดินแดนภาคอีสานของประเทศไทยเปนสวนใหญ 2.2.5 เจดียทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยมเพิ่มมุม เจดียทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยมเพิ่มมุมในศิลปะลานชางปรากฏอยูเปน จํานวนนอยมาก และมีลักษณะของการเพ ิ่ มมุมประหนึ่ งการยกเก็จของซุมประตูที่มีการซอนชั้น ตัวอยางเชน พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ ประเทศไทย (ภาพที่ 29) ก็ยังคงมีประเด็น ปญหาเกี่ยวกับแรงบันดาลใจทางดานรูปแบบศิลปะและการกําหนดอายุเชนกัน กลาวคือ เชิดเกียรติ กุลบุตร เห็นวารูปแบบศิลปะของพระธาตุหนองสามหม ื่นได พัฒนาการสืบตอมาจากกลุมเจดียทรงปราสาทยอดองคระฆังเพิ่มมุม จึงนาจะอยูในราวปลาย พุทธศตวรรษท ี่ 23 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 24 กอนหนาท ี่ พระยาภักดีชุมพลจะมาตั้งหลักแหลงใน เขตจังหวัดชัยภูมิเล็กนอย142 สวนอีกความคิดเห็น ประภัสสร ชูวิเชียร กลับเชื่อวาพระธาตุหนอง สามหม ื่ นนาจะสรางข ึ้นราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 หลังจากท ี่ พระเจา ไชยเชษฐาธิราชไดยายเมืองหลวงมายังนครเวียงจันทน โดยพิจารณาจากรูปแบบศิลปะที่มีการ 139 วิโรฒ ศรีสุโร, ธาตุอีสาน, 32. 140 อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, “ปราสาทหินและศิลปะขอม เมืองสกลนคร ”, ใน รอยอดีตสกลนคร , อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, บรรณาธิการ (ขอนแกน : โรงพิมพคลังนานาวิทยา, 2540), 103. 141 สรุปความจาก เกศินี ศรีวงคษา, “การศึกษาวิเคราะหรูปแบบทางสถาปตยกรรมของพระธาตุ เชิงชุม จังหวัดสกลนคร ” (สารนิพนธปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ ภาควิชา ประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2549), 62-67. 142 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย”, 104.

44 ผสมผสานทั้งศิลปะลานนา ศิลปะอยุธยา และศิลปะลานชางเอง 143 ทั้งนี้ทั้งนั้นจะทําการศึกษา รายละเอียดในลําดับตอไป ภาพท 29 พระธาต ีุ่หนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ ภาพท 30 พระธาต ี่ ุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร ตัวอยางเจดียที่เชื่อวามีพัฒนาการลงมาในชวงหลัง ไดแก พระธาตุกอง ขาวนอย (ภาพที่ 30) และพระธาตุอานนท (ภาพที่ 31) จังหวัดยโสธร ประเทศไทย ซึ่ ง เชิดเกียรติ กุลบุตร กําหนดอายุอยูในราวพุทธศตวรรษท ี่ 24 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 25 144 นาจะสืบเนื่องมา จากงานประดับที่คลายกับลักษณะของจั่วซุมปนแปะอยูบนบัวเหล ี่ ยม พรอมกับทําลดหลั่นไป ตามมุมของเรือนธาตุ จึงแลดูประหนึ่งวาองคระฆังมีการเพิ่มมุม แตแทจริงแลวคงเปนเพียงการ ยกเก็จของงานประดับซุมที่ลออยูกับซุมจระนําของเรือนธาตุเทาน ั้ น นอกจากนี้ ยังพบเจดียทรงปราสาทยอดที่เมืองหลวงพระบาง สปป. ลาว แตมีลักษณะปรับเปลี่ยนไปมากจนไมเหลือเคาโครงของการประดับซุมบริเวณสวนยอดอีกตอไป ดังที่มีสวนยอดเปนฐานหนากระดานสลับกับทองไมลดหลั่นกันข ึ้นไปเพื่ อรองรับบัวเหล ี่ยม ไดแก พระธาตุสององคที่วัดปาไผ (ภาพที่ 32) นาจะมีอายุอยูในชวงหลังลงมามากแลว 143 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน ประภัสสร ชูวิเชียร, “พระธาตุหนองสามหมื่น งานสถาปตยกรรม รวมลานชาง ลานนา และอยุธยา,” เมืองโบราณ 33, 3 (กรกฎาคม – กันยายน 2550) : 94-100. 144 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ”, 104- 105.

45 ภาพท ี่ 31 พระธาตุอานนท จ ังหวัดยโสธร ภาพท 32 พระธาต ีุ่สององค วัดปาไผ เมืองหลวงพระบาง ฉะนั้นเจดียทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยมเพิ่มมุมจึงมีรูปแบบเกิดขึ้นอยาง หลากหลาย แมกระทั่งในกลุมเดียวกันยังมีการปรับเปลี่ยนรูปแบบไปตามความนิยมของชางใน ทองถิ่นนั้นๆ เชนเดียวกับกลุมเจดียทรงปราสาทยอดอื่นๆ ดังนั้น จากตัวอยางของเจดียลานชางโดยสังเขปในขางตน นาจะแสดงใหเห็นถึง พัฒนาการโดยรวมของเจดียทั้งในกลุมของเจดียทรงระฆังและเจดียทรงปราสาทยอด ซึ่ งแรกเริ่ม รับแรงบันดาลใจมาจากศิลปะลานนา ตอมามีเคาโครงของศิลปะอยุธยาเขามาผสมผสาน ตาม ความสัมพันธทางดานการเมืองการปกครองและเศรษฐกิจ ทั้งนี้ยังไมทราบแนชัดวาการปรับเปลี่ยนทางดานรูปแบบศิลปะที่เปนเอกลักษณของ เจดียในศิลปะลานชางอยางแทจริงเกิดขึ้นในชวงระยะเวลาใด เพราะเจดียในศิลปะลานชางไมมี ระเบียบที่ชัดเจนเหมือนกับเจดียในศิลปะอื่ นๆ แตจากหลักฐานที่กลาวมาท ั้งหมดในขางตนชี้ ชวนใหสันนิษฐานวานาจะเกิดขึ้นมาแลวในชวงสมัยพระเจาโพธิสารราชหรือพระเจาไชยเชษฐา ธิราช ดังที่มีกรณีพิพาทเกี่ยวกับพระธาตุบังพวน ซ ึ่ งจะกลาวถึงในบทตอๆ ไป นอกจากนี้ ยังมีประเด็นเกี่ยวกับที่มาทางดานรูปแบบศิลปะวา เอกลักษณของศิลปะ ลานชางปรากฏขึ้นในเจดียทรงระฆังกอนเจดียทรงปราสาทยอดจริงหรือไม ซ ึ่ งการศึกษาที่ผาน มาเช ื่ อกันมาวา พระธาตุศรีสองรัก คือ จุดเปลี่ยนทางดานรูปแบบศิลปะเปนแหงแรกของเจดียใน ศิลปะลานชาง ดังจะทําการตรวจสอบในบทถัดๆ ไป

46 อยางไรก็ดี ในการศึกษาครั้งนี้ไดเลือกตัวอยางเจดียทรงปราสาทยอด แถบภาค ตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ที่เห็นสัมพันธกับพระธาตุบังพวน ไดแก พระธาตุบังพวน (องคเดิม) พระธาตุวัดเทพพลฯ (ทั้งองคทิศใตและองคทิศเหนือ) จังหวัดหนองคาย พระธาตุ หนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ รวมไปถึงพระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย พระธาตุกองขาวนอย และพระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร ดวยเหตุผลท ี่ เจดียเหลานี้มี องคประกอบโดยรวมคลายคลึงกับศิลปะอื่นๆ ซ ึ่ งอาจทําใหประเด็นปญหาบางประการเกี่ยวกับ เจดียในศิลปะลานชางกระจางชัดมากยิ่งขึ้น และเพ ื่อใหเปนที่เขาใจโดยทั่วกัน จึงใชชื่อเรียก ตัวอยางของเจดียในขางตนโดยรวมวา “เจดียกลุมพระธาตุบังพวน ” ดังจะกลาวถึงรายละเอียด ในบทตอๆ ไป

47 บทที่ 3 ตัวอยางของเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนในศิลปะลานชาง ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย เจดียทรงปราสาท หมายถึง เจดียที่มีสวนกลางเปนเรือนธาตุ ประกอบดวยคูหาหรือ จระนําซุมประดิษฐานพระพุทธรูป เรือนธาตุมักเปนทรงเหล ี่ ยมต ั้ งอยูบนฐาน เหนือเรือนธาตุเปน ชั้นซอน หากชั้นซอนนั้นเปนหลังคาลาดก็นิยมมียอดทรงระฆังเปนสวนประกอบสําคัญ 145 บางครั้งจึงเรียกเจดียรูปทรงแบบนี้วา “เจดียทรงปราสาทยอด” เจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานชางมีหลากหลายรูปแบบ แตละองคลวนมี ลักษณะเฉพาะบางประการแตกตางกันออกไปตามทองถิ่นนั้นๆ และเจดียองคสําคัญสวนใหญก็ ไดรับการบูรณะปฏิสังขรณมาแลว ทําใหเกิดประเด็นปญหาถกเถียงกันอยางไมมีขอยุติที่ชัดเจน โดยเฉพาะเกี่ยวกับเรื่องที่มาทางดานรูปแบบศิลปะและการกําหนดอายุ ในการศึกษาครั้งนี้จึงเลือกตัวอยางเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวน ไดแก พระธาตุบังพวนองคเดิม พระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใตและองคทิศเหนือ จังหวัด หนองคาย พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ ตลอดจนพระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย พระธาตุกองขาวนอย และพระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร เพราะเปนกลุม เจดียที่มีโครงสรางทางสถาปตยกรรมโดยรวมใกลเคียงกับศิลปะอื่นๆ โดยเฉพาะงานชางใน ศิลปะลานนาและศิลปะอยุธยา ทั้งนี้ในการศึกษาทางดานรูปแบบศิลปะ เพื่ อตรวจสอบการกําหนดอายุสมัยงาน สรางเจดียในศิลปะลานชาง จําเปนจะตองวิเคราะหเจดียเปนองคๆ ไป ดังที่ไดกลาวมาแลววา เจดียในศิลปะลานชางแตละองคลวนมีรายละเอียดบางประการที่ แตกตางกัน แตอยางไรก็ตาม ยังคงปรากฏรูปแบบที่นิยมสืบทอดตอๆ กันมา ซึ่งนาจะแสดงใหเห็นถึงความสัมพันธทางดาน รูปแบบศิลปะทั้งในศิลปะลานชางเองและศิลปะภายนอก อีกทั้งเจดียบางองคโดยเฉพาะพระธาตุบังพวนองคเดิม จําเปนจะตองศึกษารูปแบบ ศิลปะจากภาพถายเกาเปนสําคัญ แมวาในภาพถายเกาบางภาพแลดูเลือนลาง ทําใหเห็น รายละเอียดบางประการไมแนชัด แตก็ยังคงโครงสรางทางสถาปตยกรรมโดยรวมเอาไว และเมื่อ พิจารณาจากภาพถายเกาหลายๆ ภาพรวมกัน โดยที่แตละภาพถายมาจากมุมกลองแตกตางกัน แลว ยอมสงผลใหเห็นถึงรายละเอียดขององคประกอบในสวนตางๆ ไดชัดเจนยิ่งขึ้น ดัง รายละเอียดตอไปนี้ คือ 145 สันติ เล็กสุขุม, เจดีย ความเปนมาและคําศัพทเรียกองคประกอบเจดียในประเทศไทย, พิมพ ครั้งที่ 5 (กรุงเทพฯ : มติชน, 2552), 22.

48 1. พระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย พระธาตุบังพวน วัดพระธาตุบังพวน บานพระธาตุบังพวน ตําบลพระธาตุบังพวน อําเภอเมือง จังหวัดหนองคาย ขึ้นทะเบียนโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษา เลมท ี่ 69 ตอนที่ 60 วันที่ 30 กันยายน พ.ศ. 2495 และกําหนดเขตที่ดินในเลมท ี่ 89 ตอนที่ 177 วันที่ 27 ตุลาคม พ.ศ. 2524 มีเนื้อที่ 18 ไร 3 งาน 146 มีอาณาเขตทางทิศตะวันออกติดกับหวยบังพวน ทิศ ตะวันตกมีหมูบานลอมรอบ สวนทิศเหนือจดกับถนนสาธารณะ และทิศใตชิดกับทุงนา แผนผังที่ 1 แสดงอาณาบริเวณวัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ที่มา : ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน,” ใน พื้นถิ่นอีสานพื้นบาน โคราช, สุทัศนพงษ กุลบุตร, บรรณาธิการ (กรุงเทพฯ : ซันพริ้นติ้ง, 2537), 78. แผนผังของวัดพระธาตุบังพวนไมมีแนวแกนที่ชัดเจน ( แผนผังที่ 1) แมวาพระธาตุ บังพวนเปนเจดียประธานของวัด แตไมไดตั้งอยูบนจุดศูนยกลางของโบราณสถาน และแลดู เกือบจะเปนอิสระจากกลุมสัตตมหาสถาน ทั้งนี้คงสืบเนื่องมาจากการใหความสําคัญกับสัตตมหา สถานเปนหลัก แตมีขอถกเถียงเกี่ยวกับศูนยกลางของโบราณสถานแหงนี้ กลาวคือ 146 กรมศิลปากร กองโบราณคดี ฝายควบคุมดูแลโบราณสถาน, ทะเบียนโบราณสถานทั่ว ราชอาณาจักร, เลม 2 (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2533), 74.

49 สันติ เล็กสุขุม เห็นวาพระวิหารประธาน คือ ศูนยกลางของสิ่งกอสรางท ั้ งหมด ภายในวัด147 ในขณะที่ ไกรฤกษ ดวงดี มีความเห็น 2 ประการ ไดแก ประการแรกมองแผนผัง อยางคราวๆ แลวพบวาสัตตมหาสถานมีการวางแผนผังแบบรัศมี โดยมีโพธิบัลลังกเปน ศูนยกลาง สวนประการที่สองไดพิจารณาในรายละเอียดปรากฏวามีอาคารบางหลัง เชน โพธิบัลลังก พระวิหาร พระรัตนฆรเจดีย และพระอชปาลนิโครธเจดีย อยูในแนวเดียวกัน และ เนื่องจากไมไดสรางในคราวเดียวกันทั้งหมด จึงไมไดวางแนวแกนไวอยางชัดเจน 148 อยางไรก็ดี เมื่อพิจารณาแผนผังโดยรวมของวัดพระธาตุบังพวน ประกอบกับ หลักฐานทางดานโบราณคดีที่สรุปเอาไววา กลุมสัตตมหาสถานเปนสถาปตยกรรมแรกเร ิ่ มของ พื้นที่แหงนี้149 ชวนใหคิดเห็นวาโพธิบัลลังกนาจะเปนศูนยกลางของสิ่งกอสรางท ั้งหมดภายในวัด และพระธาตุบังพวนก็ตั้งอยูทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของโพธิบัลลังก ซ ึ่ งอาจจะเกี่ยวของกับ ตํานานอุรังคธาตุที่กลาวถึงการประดิษฐานพระบรมธาตุหัวเหนา ที่รมไมปาแปง (ตนโพธิ์150) ณ ภูเขาหลวง 151 อันเปนที่ตั้งของเขตวัดพระธาตุบังพวน ทั้งนี้ทั้งนั้นเห็นเปนประเด็นที่นาสนใจและ ควรตรวจสอบกับคติการสรางสัตตมหาสถานในโอกาสตอไป คําวา “บังพวน ” อาจแผลงมาจาก “บังคน ” ซ ึ่ งชาวบานเรียกกันมาวา “ขี้โพน ” แปลวา “กระเพาะอาหาร ” ตามความเช ื่ อเก ี่ ยวกับพระธาตุอันเปนท ี่ บรรจุพระบังคนหนักของ พระพุทธเจา 152 พระธาตุบังพวนไมมีหลักฐานจารึกถึงการสรางที่แนชัด ปรากฏเฉพาะในเอกสาร ชั้นรองอันไดแก ตํานานอุรังคธาตุ พงศาวดาร และเอกสารประวัติศาสตรอื่นๆ ทําใหเกิดประเด็น ปญหาเกี่ยวกับอายุสมัยในการสรางพระธาตุบังพวน 147 สันติ เล็กสุขุม, โครงการศิลปะลาวในประเทศไทย, 208-209. 148 ไกรฤกษ ดวงด, “ร ีูปแบบลานชาง-ลานนา ในสถาปตยกรรมวัดพระธาตุบังพวน จังหวัด หนองคาย,” หนาจั่ว 3, 4 (กันยายน 2549) : 92. 149 หางหุนสวนจํากัด ปุราณรักษ, พระธาตุบังพวน ตําบลบังพวน อําเภอเมือง จังหวัดหนองคาย (เอกสารอัดสําเนาเสนอหนวยศิลปากรที่ 7 ขอนแกน, 2536), 72-74, อางถึงใน ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุ บังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน ”, 73, และใน อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, โบราณคดีเมืองหนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุสถาน และแหลงศิลปกรรมจังหวัดหนองคาย) (ขอนแกน : อุทยาน ประวัติศาสตรภูพระบาท สํานักงานโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแหงชาติที่ 7 ขอนแกน, 2544), 231. 150 วิโรฒ ศรีสุโร, ธาตุอีสาน, 54. 151 วิทยาลัยครูมหาสารคามและมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ มหาสารคาม, อุรังคธาตุ : ตํานานพระธาตุพนม, 93. 152 เติม วิพาคยพจนกิจ, ประวัติศาสตรอีสาน, เลม 1, พิมพครั้งที่ 2 (กรุงเทพฯ : สมาคมสังคมศาสตรแหงประเทศไทย, 2515), 281.

50 1.1 พระธาตุบังพวนกับหลักฐานทางประวัติศาสตรและโบราณคดี ในตํานานอุรังคธาตุไดกลาวถึงการสรางพระธาตุบังพวนวา มีพระอรหันต 3 องค นามวา พระพุทธรักขิต ธรรมรักขิต และสังฆรักขิต ส ั่งใหศิษยพระอรหันตทั้ง 5 องค ไดแก พระมหารัตนเถระ พระจุลรัตนเถระ พระมหาสุวรรณปาทเถระ พระจุลสุวรรณปาทะเถระ และ พระสังขวิชเถระ นําเอาพระบรมธาตุหัวเหนา 29 องค มาประดิษฐานที่ภูเขาหลวง ครั้นพระเจาจันทบุรีกษัตริยแหงนครเวียงจันทน (ซึ่งไมไดระบุวาองคใด) ทรง ทราบขาวจากหม ื่นกลางโรง (กางโฮง) เจาเมืองเวียงคุกวา พระอรหันตทั้ง 5 ไดอัญเชิญพระบรม ธาตุของพระพุทธเจามาประดิษฐานที่รมไมปาแปง ณ ภูเขาหลวงแลว (ซึ่งเปนที่ตั้งของพระธาตุ บังพวน) พระองคทรงรับสั่งใหอํามาตยไปรับพระอัครมเหสีนางอินทรสวางรัตนเกศีราชเทวีมา รวมงานประดิษฐานพระบรมธาตุ พระนางทรงปรารถนาจะบริจาคพระราชทรัพย จึงรับสั่งใหเอา ทองคําหลอเปนรูปสิงห 4 ตัว หนักตัวหละ 10,000 ตําลึง แลวนําเอาสิงหทั้ง 4 ตัวมาวางติดกัน หันหนาออกตัวละทิศ แลวเอาทองคํา 20,000 ตําลึง หลอเปนรูปเจดียประดับดวยแกว พระเจาจันทบุรีพรอมดวยพระมเหสีทั้ง 3 พระนาง เสด็จมานมัสการพระบรม ธาตุและโปรดฯ ใหสรางเจดียขึ้น ซึ่งเปนที่รูจักกันในนามของพระธาตุบังพวน โดยขุดหลุมรูป สี่เหล ี่ ยมจตุรัสลึก 8 วา กวางดานละ 10 วา ท ั้ ง 4 ดาน จากน ั้นใชหินกอเรียงกันขึ้นมาเปนรูป เจดีย มีขนาดกวาง 5 วา หนา 2 วา สูง 4 วา 3 ศอก หินที่กอเจดียไมเพียงพอ ปพพารนาคจึง เนรมิตหินมาให แลวสรางกอข ึ้ นวันละ 3 คืบจนแลวเสร็จ จากน ั้ นพระเจาจันทบุรีรับส ั่งใหชางแผแผนทองคํารูปสี่ เหล ี่ยม 3 แผน ขนาด กวาง 2 วา หนาเทากับขนาดของใบลาน พระชายาทั้ งสองของพระองคและหม ื่นกลางโรงใหชาง แผแผนเงินคนละแผนขนาดเทากับแผนทองคํา พระเจาจันทบุรีจึงตรัสใหเอาแผนเงินทั้ง 3 แผน รองพื้นไว แลวเอาแผนทองคําท ั้ ง 3 แผนปูทับลงไป จากนั้ นนําเอารูปสิงหทองคํามาวางตั้งบน แผนทองคํา และนําเจดียทองคําตั้งบนหลังสิงห รองหางสิงหดวยเส ื้ อท ี่ เอกจักขุนาคและกาย โลหนาคถวายพระองคมา พรอมดวยเทริดของพหัสนาค สวนนางอินทรสวางถวายบูชาผาสะใบ ขาวขลิบทองคํา ปนทองคํา และพระชายาอีก 2 องค ถวายผาสะใบเชิงขลิบทองคํา ตอมาพระอรหันตนําเอาพระบรมธาตุหัวเหนา 29 องค ถวายพระเจาจันทบุรี พระองคจึงประดิษฐานพระบรมธาตุในขวดไมจันทนของสุคนธนาค 10 องค ในขวดแกวผลึก ของปรสิทธิสักกเทวดา 10 องค และใหพระมเหสีทั้ง 3 พระนางไดประดิษฐานพระบรมธาตุลงใน ผอบทองคําอีกคนละ 3 องค แลวนําไปบรรจุไวในเจดียทองคําที่ตั้งบนหลังสิงห จากน ั้นใหชาง พระทํายนตงาวกวัดแกวงไวในที่นั้นทั้ง 4 ดาน และกลบดินใหเสมอดังเกา พระอรหันตจึงใหเอา หินที่พราหมณฝงไวแตกอน มาฝงไวเสมอยอดอุโมงค เปนอันเสร็จพิธีกรรม 153 153 สรุปความจาก วิทยาลัยครูมหาสารคามและมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ มหาสารคาม, อุรังคธาตุ : ตํานานพระธาตุพนม, 93-95.

51 นอกจากน ี้ ในตํานานอุรังคธาตุไดกลาวถึงพระธาตุบังพวนครั้นสมัยของพระเจา ไชยเชษฐาธิราช มีความวาหลังจากท ี่ พระเจาไชยเชษฐาธิราชทรงทอดพระเนตรตํานานแลว พระองคทรงเกิดความเล ื่อมใสศรัทธาในพุทธศาสนาเปนอยางมาก โดยสรางหรือบูรณะเจดียและ วัดหลายแหง หนึ่งในนั้นไดแก พระธาตุบังพวน ซ ึ่ งพระองคทรงสรางเจดียครอบพระบรมธาตุหัว เหนาที่ภูเขาหลวง และทรงตั้งพระพุทธศาสนาขึ้น 154 สวนหลักฐานในเอกสารทางดานประวัติศาสตรอื่นๆ กลาวถึงพระธาตุบังพวนใน รัชสมัยของพระเจาไชยเชษฐาธิราช คร ั้ นพระองคทรงยายราชธานีมาอยูที่นครเวียงจันทน (ในป พ.ศ. 2103) ดังเหตุการณตอนท ี่ พระเจาไชยเชษฐาธิราชทรงสรางพระธาตุหลวงข ึ้นในป พ.ศ. 2109 พรอมกับสรางวัดสําคัญๆ อีกหลายแหง หนึ่งในนั้นไดแก พระธาตุบังพวน โดยสรางครอบ ทับเจดียองคเกา155 หลังจากน ั้ นเช ื่ อกันมาวาพื้นที่แถบวัดพระธาตุบังพวนนี้ถูกทิ้งรางไปจนกระทั่ง ไดรับการบูรณะจากพระครูเจติยานุรักษเมื่อ พ.ศ. 2492 ครั้นในวันที่ 20 มิถุนายน พ.ศ. 2513 เกิดลมพายุฝนกระหน่ํ า จึงเปนเหตุใหพระธาตุบังพวนปรักหักพังลงมา เหลือเฉพาะสวนฐาน (ภาพที่ 33) จากน ั้ นมีการขุดแตงกอนการบูรณะพบวาพระธาตุบังพวนไดกอสรางมาแลวถึง 3 154 วิทยาลัยครูมหาสารคามและมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ มหาสารคาม, อุรังคธาตุ : ตํานาน พระธาตุพนม, 108. 155 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 99. และ มหาสิลา วีระวงส, ประวัติศาสตรลาว, 60. ภาพที่ 33 สวนฐานของพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย (ถายหลังวันที่ 20 มิถุนายน พ.ศ. 2513) ที่มา : ประยูร ไพรบูลยสุวรรณ, โบราณวัตถุสถานในจังหวัดขอนแกนและจังหวัดใกลเคียง (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2515. จัดพิมพเนื่องในงานเสด็จพระราชดําเนินทรงเปดพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน), 58-59.

52 สมัย กลาวคือ ช ั้ นฐานเดิมเปนศิลาแลง ช ั้ นท ี่ สองสรางโดยกออิฐครอบทับชั้นแรก ตอมามีการ ขยายใหใหญและสูงขึ้น อีกทั้งยังพบพระพุทธรูปบุเงินบุทองและโบราณวัตถุอื่นๆ ประมาณ 130 ชิ้น แตปรากฏจารึกที่ฐานพระพุทธรูปเพียง 6 องค และมีศักราชระบุเพียง 4 องค ไดแก พ.ศ. 2118, 2150, 2158 และ 2167 องคที่สําคัญคือ พระพุทธรูปที่ระบุ พ.ศ. 2167 ดังที่ไดกลาวถึง พระนามของพระเจาโพธิสารราชวา “เมื่อพระโพธิสารราช... มีราชอาชอาญาใสหัวพระยาอภัย เสนา นํามาไวในพระธาตุบังพวนพระเจดียศรีสัตตมหาทาน...” 156 จากการขุดคนทางโบราณคดี ยังพบวาพระธาตุบังพวนไมมีความเก ี่ ยวของกับ สัตตมหาสถานโดยตรง แตจากการขุดตรวจช ั้ นดินกลับปรากฏการกอสรางโดยใชศิลาแลงเสริม ฐานรากที่สวนมุมของฐานอิฐ อยูบนผิวช ั้ นดินธรรมชาติที่ 3 เชนเดียวกับโบราณสถานกลุม สัตตมหาสถาน แสดงวานาจะเปนสถาปตยกรรมที่สรางข ึ้ นมาพรอมๆ กัน อีกทั้งไมพบหลักฐาน การอยูอาศัยของกลุมวัฒนธรรมแบบขอมในพื้ นที่วัดพระธาตุบังพวน น ั่ นหมายความวาพระธาตุ บังพวนไมนาจะสรางครอบทับซากโบราณสถานอยางขอม คงสรางข ึ้นในวัฒนธรรมลานชางมา ตั้งแตแรกเริ่ม และไดรับการตอเติมในสมัยหลังดวยความเล ื่อมใสศรัทธาในพุทธศาสนาของเจาผู ครองนคร 157 นอกจากนี้ ยังพบศิลาจารึกเกี่ยวกับพระธาตุบังพวนในรัชสมัยพระเจาไชย เชษฐาธิราช เปนตนวา จารึกวัดถ้ําสุวรรณคูหา 1 อําเภอสุวรรณคูหา จังหวัดอุดรธานี จารึกเมื่อ ป พ.ศ. 2106 กลาวถึงการบําเพ็ญพระราชกุศลของพระเจาไชยเชษฐาธิราชท ี่ พระธาตุบังพวน แหงนี้ดวย 158 และจารึกวัดศรีเมือง ตําบลในเมือง อําเภอเมือง จังหวัดหนองคาย จารึกขึ้นเมื่อป พ.ศ. 2109 (เดิมนาจะอยูที่วัดศรีสุพรรณ อําเภอทาบอ จังหวัดหนองคาย) มีใจความวาพระเจา ไชยเชษฐาธิราชรับสั่งใหพระยาพลเศิกซายเปนอุปถัมภกสรางวัดศรีสุพรรณอาราม พระยาพล เศิกซายจึงถวายทองคําหนึ่งรอยและกระเบ ื้ องอีกหนึ่งหมื่นแดสมเด็จพระเปนเจา ซึ่งไดนําไป ถวายบูชาพระมหาธาตุเจาบางพวน 159 ทั้งนี้ทั้งนั้น เนื้อความในจารึกทั้งที่กลาวถึงพระเจาโพธิสารราช และพระเจาไชย เชษฐาธิราช ไมไดระบุชี้ชัดถึงการสรางพระธาตุบังพวนแตประการใด ฉะนั้ น จึงไมสามารถสรุป 156 ประยูร ไพบูลยสุวรรณ, โบราณวัตถุสถานในจังหวัดขอนแกนและจังหวัดใกลเคียง, 58-62. 157 หางหุนสวนจํากัด ปุราณรักษ, พระธาตุบังพวน ตําบลบังพวน อําเภอเมือง จังหวัด หนองคาย, 72-74, อางถึงใน ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน ”, 73-74, และใน อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, โบราณคดีเมืองหนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุสถาน และแหลง ศิลปกรรมจังหวัดหนองคาย), 232. 158 ธวัช ปุณโณทก, ศิลาจารึกอีสานสมัยไทย-ลาว : ศึกษาทางดานอักขรวิทยาและประวัติ- ศาสตรอีสาน, 69 และ 257-260. 159 เรื่องเดียวกัน, 261-264.

53 อายุการสรางของพระธาตุบังพวนจากหลักฐานทางประวัติศาสตรเพียงดานเดียว จําเปนจะตอง ศึกษารวมกับดานอ ื่นๆ เปนตนวา โบราณคดี และประวัติศาสตรศิลปะ อยางไรก็ดี พระธาตุบังพวนองคปจจุบัน ไดรับการบูรณะปฏิสังขรณขึ้นมาใหม โดยกรมศิลปากร เมื่อป พ.ศ. 2520 ภายใตการควบคุมงานของ ประเวศ ลิมปรังษี ซ ึ่ งขณะนั้น รับราชการท ี่ กรมศิลปากรและเปนผูรางแบบจากภาพถายเกา 160 ทําใหโครงสรางทาง สถาปตยกรรมโดยรวมคลายคลึงกับแบบเดิม แตยังมีรายละเอียดบางประการแตกตางออกไป จากเดิม ซึ่งคงเปนเรื่องปกติของงานบูรณะปฏิสังขรณ 1.2 การศึกษาที่ผานมาเกี่ยวกับพระธาตุบังพวน การศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับองคพระธาตุบังพวนท ั้ งทางดานรูปแบบศิลปะและ การกําหนดอายุสมัย ยังไมมีขอสรุปที่ชัดเจน ประการหนึ่งคงมีสาเหตุเกี่ยวของกับความ คลุมเครือทางดานประวัติศาสตรการสรางเจดีย และอีกประการอาจสืบเนื่องมาจากขอจํากัดใน การศึกษาที่จําเปนจะตองใชภาพถายเกา ซึ่งสวนใหญนํามาใชเพียงแสดงเคาโครงทาง สถาปตยกรรมโดยภาพรวมเทาน ั้ น กลาวคือ ในป พ.ศ. 2515 ประยูร ไพบูลยสุวรรณ มีความเห็นวาพระธาตุบังพวนเปน เจดียเกาแกสรางมากอนสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช คร ั้ นถึงสมัยของพระเจาไชยเชษฐา ธิราชไดปรับเปลี่ยนใหเปนเจดียคลายพระธาตุพนม 161 นอกจากนี้ ยังกลาวถึงขอมูลการขุดคน ทางโบราณคดีและจารึกที่ฐานพระพุทธรูป ดังไดกลาวสรุปเอาไวในขางตนแลว พ.ศ. 2518 มานิต วัลลิโภดม ไดศึกษาอายุสมัยการสรางขององคพระธาตุบัง พวนจากตํานานอุรังคธาตุและเอกสารประวัติศาสตรอื่นๆ ระบุชัดเจนวาพระเจาไชยเชษฐาธิราช ทรงสรางเจดียกออิฐครอบทับพระธาตุองคเดิม หลังจากที่ไดยายราชธานีจากนครหลวงพระบาง มาอยูที่นครเวียงจันทน ราว พ.ศ. 2103 และที่นาสนใจคือ มานิต วัลลิโภดม ไดกลาวถึงรูปแบบ ศิลปะของพระธาตุบังพวนองคเดิมครั้งที่ออกไปสํารวจวา “...เจดียที่กออิฐมีเรือนธาตุยอเหล ี่ ยม เหนือข ึ้นไปเปนองคระฆังสี่เหล ี่ ยม มีบัลลังก 3 ช ั้ น แลวถึงปลียอด องคเจดียเอียงนอยๆ ...” 162 ซึ่ง สอดคลองกับภาพถายเกาที่นํามาประกอบในเนื้ อหา พ.ศ. 2522-2523 ประยูร อุลุชาฎะ กลาวเอาไววาพระธาตุบังพวนมีลักษณะเชน เดียวกับพระธาตุกุดจอก จังหวัดชัยภูมิ โดยทําจระนําซุมแบบตื้นๆ ประดับไวทั้งสี่ทิศ มีทางเขา 160 ไกรฤกษ ดวงด, “ร ีูปแบบลานชาง-ลานนา ในสถาปตยกรรมวัดพระธาตุบังพวน จังหวัด หนองคาย”, 91. 161 ประยูร ไพรบูลยสุวรรณ, โบราณวัตถุสถานในจังหวัดขอนแกนและจังหวัดใกลเคียง, 58-62. 162 มานิต วัลลิโภดม, “โคตรบูร,” ใน พระธาตุพนม, ศรีศักร วัลลิโภดม, บรรณาธิการ (กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2518), 100-101.

54 เฉพาะดานหนาเทานั้น จึงจัดใหอยูในสมัยพระนารายณแหงกรุงศรีอยุธยา 163 อยางไรก็ดี รูปแบบของพระธาตุบังพวนองคเดิมและองคปจจุบันไมมีทางเขา เปนเพียงจระนําซุมทั้งสี่ดาน เทานั้น ทั้งนี้อาจเปนไปไดวา ประยูร อุลุชาฎะ นาจะกลาวเปรียบเทียบถึงพระธาตุบังพวน โดย เนนรูปแบบของพระธาตุกุดจอกเปนสําคัญ จึงทําใหเกิดการเขาใจผิดได หรือไมก็อาจจะมีสาเหตุ มาจากความคลุมเครือของการใชภาษาในการสื่ อสาร พ.ศ. 2526 สงวน รอดบุญ เห็นเชื่อตามขอมูลทางดานประวัติศาสตรเปนสําคัญ วาพระธาตุบังพวนสรางข ึ้นในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช 164 เปนพระธาตุทรงมณฑป ยอมุมไม สิบสอง ต ั้ งอยูบนฐานลวดบัวซอนลดหลั่นกันหลายชั้น ตัวมณฑปมีจระนําซุมจตุรทิศประดิษฐาน พระพุทธรูป สวนยอดเปนทรงดอกบัวเหล ี่ ยม ลักษณะเชนนี้เปนการผสมผสานกันระหวางศิลปะ ลานนา ศิลปะอยุธยา และศิลปะลานชาง 165 ทั้งนี้การพิจารณารูปแบบศิลปะของพระธาตุบังพวน นาจะเปนเพียงการแสดงภาพรวมของเจดียในกลุมนี้เทานั้น ไมไดระบุเฉพาะองคพระธาตุบัง พวนแตประการใด อีกทั้งใน พ.ศ. 2529 ธวัช ปุณโณทก ไดพิจารณาหลักฐานทางดานจารึก ไดแก จารึกบนฐานพระพุทธรูประบุป พ.ศ. 2167 ไดมาจากการขุดคนทางโบราณคดีหลังจากพระธาตุ บังพวนปรักหักพังลง มีเนื้อความกลาวถึงการบําเพ็ญพระราชกุศลของพระเจาโพธิสารราช กษัตริยลานชาง และจารึกวัดถ้ําสุวรรณคูหา 1 ที่กลาวถึงการบําเพ็ญพระราชกุศลของพระเจา ไชยเชษฐาธิราช กษัตริยแหงอาณาจักรลานชางเชนเดียวกัน จึงสรุปวาพระธาตุบังพวนนาจะ สรางข ึ้ นมากอนสมัยพระเจาโพธิสารราช ไมไดสรางในชวงสมัยพระนารายณกษัตริยแหง อาณาจักรอยุธยาอยางที่นักวิชาการบางทานเขาใจกัน 166 ตอมาในป พ.ศ. 2532 พิเศษ เจียจันทรพงษ เห็นดวยกับแนวคิดที่วา พระธาตุ บังพวนสรางข ึ้นในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช โดยสรางครอบทับเจดียองคเดิม 167 ทั้งนี้คง พิจารณาจากหลักฐานทางดานประวัติศาสตรเปนสําคัญ เพราะเน ื้ อความสวนใหญกลาวเนนใน ดานนี้ พ.ศ. 2533 เชิดเกียรติ กุลบุตร ไดพิจารณาหลักฐานจากการขุดคนทางดาน โบราณคดีและจารึก รวมกับเอกสารทางประวัติศาสตรอื่นๆ ตลอดจนทางดานประวัติศาสตร 163 ประยูร อุลุชาฎะ [น. ณ ปากน้ํา], “สถูปเจดียทางภาคอีสานของไทย”, 46 และ 48. 164 สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปลาว, 92. 165 เรื่องเดียวกัน, 147. 166 ธวัช ปุญโณทก, ศิลาจารึกอีสานสมัยไทย-ลาว : ศึกษาทางดานอักขรวิทยาและประวัติ - ศาสตรอีสาน, 67-69. 167 พิเศษ เจียจันทรพงษ, “พระธาตุบังพวน,” ใน อีสานเหนือ (นครนายก : โรงเรียนนายรอย พระจุลจอมเกลา, 2532. จัดพิมพในวโรกาสพลตรีหญิงสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี เสด็จ ทรงนําคณาจารยและนักเรียนนายรอยพระจุลจอมเกลา ทัศนศึกษาภาคตะวันออกเฉียงเหนือตอนบน), 105.

55 ศิลปะ โดยเฉพาะกรณีของการสรางพระธาตุบังพวนทับซอนกันถึง 3 สมัย และจารึกบนฐาน พระพุทธรูปที่ระบุป พ.ศ. 2167 จึงเสนอแนวคิดวาเดิมที่เปนฐานศิลาแลงนาจะเปนสิ่งกอสราง สมัยพระเจาชัยวรมันที่ 7 กษัตริยขอม สวนองคเจดียที่มากอครอบคงเปนรูปแบบที่สรางข ึ้ นครั้น ปกครองโดยอาณาจักรลานชางในสมัยพระเจาโพธิสารราช และมีการบูรณะในสมัยพระเจาไชย เชษฐาธิราชตามแบบเดิม เพราะในยุคนี้เจดียทรงปราสาทยอดไดรับความนิยมอยางมาก พรอม ทั้งกําหนดอายุอยางคราวๆ ราวพุทธศตวรรษท ี่ 21-23 168 สวนเอกสารประวัติวัดทั่วราชอาณาจักรของป พ.ศ. 2534 ระบุชัดเจนวา วัด พระธาตุบังพวนสรางข ึ้นในป พ.ศ. 2200 โดยพระยาจันทรบุรีประสิทธิ์ สักกเทวะ แหงนคร เวียงจันทนสรางเจดียบรรจุพระอัฐิธาตุหัวเหนาของพระพุทธเจา ตอมาไดรับการบูรณะครั้ง สําคัญในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช หลังจากน ั้ นก็มีการสรางและพัฒนาวัดสืบมาถึงปจจุบัน ไดรับพระราชทานวิสุงคามสีมาเม ื่อ พ.ศ. 2210 กวาง 4.20 เมตร ยาว 12.60 เมตร เจาอาวาส เทาที่ทราบนามคือ พระครูเจติยานุรักษ169 จากน ั้ นมีการสํารวจศิลปะลาวในประเทศไทยในป พ.ศ. 2535-2536 โดย สันติ เล็กสุขุม ไดขอสันนิษฐานวาวัดพระธาตุบังพวนนาจะสรางข ึ้ นราวพุทธศตวรรษท ี่ 22 อีกทั้งยัง พิจารณาเชิงเปรียบเทียบรูปแบบของพระธาตุบังพวนองคปจจุบันกับองคเดิมจากภาพถายเกา วาเปนแบบเดียวกัน พรอมทั้งใหแนวทางในการศึกษาวาทรงบัวเหล ี่ ยมแบบพระธาตุพนมคงมี สวนเกี่ยวของไมมากก็นอย และสวนสําคัญคือ รูปแบบที่เกี่ยวของกับเจดียทรงปราสาทที่นิยม สรางกันในศิลปะลานนาอยางนอยตั้งแตพุทธศตวรรษท ี่ 19 เชน เจดียวัดปาสัก อําเภอเชียงแสน จังหวัดเชียงราย แตรูปแบบของพระธาตุบังพวนมีพัฒนาการของทองถิ่นอีสานเขาผสมผสาน มากแลว เชน ทรงระฆังที่ทําใหนึกถึงยอดทรงบัวเหลี่ยมอันเปนลักษณะที่นิยมของสองฝงโขง นอกจากนี้ ยังชี้ถึงการสรางสัตตมหาสถาน ซึ่งมีการสรางมากอนแลวในศิลปะลานนา รัชสมัย ของพระเจาติโลกราช ราวตนพุทธศตวรรษท ี่ 21 ณ วัดเจ็ดยอด เมืองเชียงใหม 170 พ.ศ. 2537 ทนงศักดิ์ หาญวงษ นําเสนอขอมูลที่ไดจากการขุดคนขุดแตงทาง โบราณคดีและจารึก ตลอดจนมีการวิเคราะหขอมูลรวมกับเอกสารทางประวัติศาสตรอื่นๆ และ ทางดานรูปแบบศิลปะเพียงเล็กนอย มีความคิดเห็นเพิ่มเติมวาพระธาตุบังพวนควรสรางขึ้น ตั้งแตเมืองหลวงของอาณาจักรลานชางยังคงอยูที่นครหลวงพระบาง อาจสืบเนื่องลงไปถึงสมัย พระเจาวิชุลราชเปนอยางนอย และมีการบูรณะครั้งสําคัญในสมัยของพระเจาโพธิสารราชและ พระเจาไชยเชษฐาธิราช ดังที่รูปแบบสถาปตยกรรมของพระธาตุที่เปนทรงปราสาท มีหลังคา 168 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ”, 79- 80 และ 103. 169 กระทรวงศึกษาธิการ กรมการศาสนา, ประวัติวัดทั่วราชอาณาจักร, เลม 10 (กรุงเทพฯ : โรง พิมพการศาสนา, 2534), 761. 170 สันติ เล็กสุขุม, โครงการศิลปะลาวในประเทศไทย, 208-209.

56 เหนือเรือนธาตุลาดลดชั้นขึ้นไปรองรับองคระฆังที่มีรูปทรงเฉพาะของศิลปะลานชางเชนเดียวกับ พระธาตุพนม อันเปนรูปแบบที่นิยมหลังจากพระรัตนฆรเจดีย ซึ่งเปนงานชางของชนกลุมแรกท ี่ เขามาสรางวัดพระธาตุบังพวนแหงนี้171 พ.ศ. 2538 สิทธิพร ณ นครพนม แสดงความเห็นเกี่ยวกับการสรางพระธาตุบัง พวนวา หลังจากพระเจาไชยเชษฐาธิราชทรงยายราชธานีมาอยูที่นครเวียงจันทนในป พ.ศ. 2103 ไดยุบเวียงคํา (นคร) เปนเมืองคุกซายฟอง เมื่อ พ.ศ. 2109 พระองคทรงบูรณะพระธาตุ หลวงใหคูนครเวียงจันทนและพระธาตุบังพวนคูเวียงคํา สวนดานรูปแบบเจดียเปนศิลปะลานชาง อยางแทจริง มีเชิงบัวคว่ํารับปรางค (เรือนธาตุ) แบบพระธาตุพนม จากบัวคว ่ํ าลงมาจนถึงฐาน แบบพระธาตุหลวงเวียงจันทน นอกจากนี้ ยังเห็นวาพระเจาไชยเชษฐาธิราชสรางสัตตมหาสถาน เลียนแบบวัดเจ็ดยอดแหงนครเชียงใหม 172 พ.ศ. 2539 วิโรฒ ศรีสุโร ถือเช ื่ อตามตํานานการสรางพระธาตุบังพวน โดยเห็น วารูปแบบของพระธาตุบังพวนเปนงานชางในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช เพราะองคพระธาตุ บังพวนมีลักษณะสอดคลองกับเจดียที่กลาวถึงในตํานาน ดังความวา “พระเจดียสรางดวยอิฐเผา มีสัณฐาน 4 เหลี่ ยม ฐานทักษิณ 4 ช ั้ น 5 ช ั้น เปนรูปปรางค 4 เหลี่ ยม ตอกันเปนบัวปากระฆัง ชั้น 6 เปนระฆังคว่ํา เหนือระฆังมีบัว 3 ช ั้ น ช ั้น 7 เปนดวงปลี เหนือปลีขึ้นไปเปนที่ตั้งฉัตร ” ซึ่งเปน รูปแบบสถาปตยกรรมพื้นถิ่นอีสานเหนือที่มีอิทธิพลของชางทางเวียงจันทน 173 ครั้น พ.ศ. 2541 เชษฐ ติงสัญชลี มีแนวคิดวาลักษณะโดยรวมของพระธาตุ บังพวนมีความคลายคลึงกับเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานนา แตในรายละเอียดของ รูปแบบเจดียตางกัน โดยเฉพาะสวนฐานกลายเปนฐานบัวเขาพรหมที่นิยมในศิลปะลานชาง ซึ่ง ปรากฏครั้งแรกที่พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย ทั้งนี้ฐานบัวเขาพรหมอาจเก ี่ ยวของกับศิลปะ อยุธยา จึงไดขอสรุปวาพระธาตุบังพวนอาจสรางข ึ้นในชวงตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 174 พ.ศ. 2542 อรุณศักดิ์ กิ่งมณี ไดกลาวถึงอายุสมัยของพระธาตุบังพวนตาม ตํานานอุรังคธาตุ พรอมทั้งสันนิษฐานตามจารึกบนพระพุทธรูปบุเงิน - บุทองที่ไดจากการขุดคน ทางโบราณคดีวาพระธาตุบังพวนนาจะสรางกอนสมัยพระเจาโพธิสารราช และกลาวถึงสัตตมหา สถานภายในวัดพระธาตุบังพวนอยางคราวๆ นอกจากนี้ยังใหความคิดเห็นอีกวาหลักฐานการ สรางพระธาตุบังพวนปรากฏชัดเจนในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช (แตไมไดกลาวถึง รายละเอียดประการใด) จนกระทั่งในป พ.ศ. 2492 ไดรับการบูรณะจากพระครูเจติยานุรักษ และ 171 ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน”, 75. 172 สิทธิพร ณ นครพนม, “พระธาตุบังพวน ล้ําคาควรเมืองหนองคาย, ” ศิลปวัฒนธรรม 16, 10 (สิงหาคม 2538) : 166. 173 วิโรฒ ศรีสุโร, ธาตุอีสาน, 53-60. 174 เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลาน ชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 50-54.

57 ปรักหักพังลงในวันที่ 20 มิถุนายน พ.ศ. 2513 ซึ่งตอมาไดรับการปฏิสังขรณเลียนแบบพระธาตุ องคเดิม 175 พ.ศ. 2545 สุรศักดิ์ ศรีสําอาง พิจารณาจารึกบนพระพุทธรูปบุเงิน – บุทอง หมายเลข 4 ที่ ระบุศักราช 986 หรือ พ.ศ. 2167 ซึ่งตรงกับรัชสมัยพระเจาวรวงษามหาธรรมิก ราช จึงไดขอสันนิษฐานวาพระธาตุบังพวนที่สรางครอบดวยอิฐในครั้งที่ 2 นาจะปฏิสังขรณโดย พระเจาโพธิสารราช ตามคติการสรางสัตตมหาสถานที่ทรงรับมาจากลานนาสมัยพระเมืองแกว ตอมาในป พ.ศ. 2167 พระเจาวรวงษามหาธรรมิกราชทรงโปรดใหบูรณะพระธาตุองคนี้ พรอม ทั้งบรรจุพระพุทธรูป 6 องคไวในพระธาตุ ไมใชสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราชแตประการใด สวน จารึกวัดถ้ําสุวรรณคูหา พ.ศ. 2105 ที่กลาวถึงพระเจาไชยเชษฐาธิราชทรงสรางพระพุทธรูป ณ พระธาตุบังพวน คงเปนพระพุทธรูปปางสมาธินาคปรกในมุจลินทวิหาร หรือ พระพุทธรูปปาง มารวิชัยภายในวิหารหลวงองคใดองคหนึ่งหรือท ั้ งสององค 176 พ.ศ. 2549 ไกรฤกษ ดวงดี เห็นวาสัตตมหาสถาน วัดพระธาตุบังพวน นาจะ สรางข ึ้ นสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช กษัตริยลานชาง – ลานนา ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 เชนเดียวกับองคพระธาตุบังพวน ดังที่ไดใหเหตุผลวาลักษณะของการทําซุมจตุรทิศแบบซอนกัน 2 ช ั้ น คลายคลึงกับงานชางของเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานนา สวนยอดเปนทรงบัว เหลี่ยมของศิลปะลานชาง 177 ทั้งนี้ไดพิจารณารูปแบบของพระธาตุบังพวนตามรูปแบบ สถาปตยกรรมที่เห็นในปจจุบัน และในป พ.ศ. 2549-2550 สุวิทย จิระมณี มีความคิดเห็นวารูปแบบของเจดียใน กลุมพระธาตุบังพวนที่เปนเจดียทรงปราสาท มีรูปแบบของสวนเรือนธาตุคลายคลึงกับเจดียทรง ปราสาทในศิลปะลานนา นอกจากนี้ ยังมีประเด็นที่นาสนใจเกี่ยวกับจารึกวัดถ้ําสุวรรณคูหาวา สรางในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราชท ี่ 2 กลาวถึงการบําเพ็ญพระราชกุศลที่วัดพระธาตุบังพวน 178 ทั้งนี้ทั้งนั้น การศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับพระธาตุบังพวนสวนใหญเนนเอา หลักฐานทางดานประวัติศาสตรมาอธิบายรูปแบบศิลปะ สงผลใหในสวนที่เปนการวิเคราะห รูปแบบศิลปะยังไมกระจางชัด เพราะมีการจํากัดอายุสมัยจากหลักฐานทางดานประวัติศาสตร ซึ่งเปนเอกสารช ั้ นรองลงมาแลว สวนการศึกษาทางดานรูปแบบศิลปะของพระธาตุบังพวนก็เปน เพียงการพิจารณาเจดียโดยภาพรวมเทาน ั้ น ซึ่งคงสืบเนื่องมาจากขอจํากัดของภาพถายเกาและ เทคโนโลยีในขณะนั้ น 175 อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, “พระธาตุบังพวน,” สารกรมศิลปากร 12, 7 (กรกฎาคม 2542) : 8-9. 176 สุรศักดิ์ ศรีสําอาง, ลําดับกษัตริยลาว, 149-150. 177 ไกรฤกษ ดวงด, “ร ีูปแบบลานชาง-ลานนา ในสถาปตยกรรมวัดพระธาตุบังพวน จังหวัด หนองคาย”, 91 และ 93. 178 สุวิทย จิระมณี, “พระธาตุอีสาน,” วารสารศิลปกรรมบูรพา 9, 2 (ธันวาคม 2549 – พฤษภาคม 2550) : 21.

58 อยางไรก็ดี หากอาศัยการสังเกตพินิจพิจารณาและวิเคราะหเปรียบเทียบอยางถี่ ถวนแลว เห็นวาภาพถายเกาบางภาพกลับแสดงรายละเอียดขององคประกอบเจดียในสวนตางๆ ไดเปนอยางดี ภาพถายเกาจึงถือวามีความสําคัญอยางมากตอการศึกษาทางดานประวัติศาสตร ศิลปะ เพราะเปนหลักฐานท ี่แสดงใหเห็นถึงการบูรณะปฏิสังขรณในแตละยุคสมัย 1.3 รูปแบบศิลปะของพระธาตุบังพวน การศึกษารูปแบบศิลปะของพระธาตุบังพวนองคเดิมในครั้งนี้ ไดใชภาพถายเกา หลายภาพที่ถายไวกอนองคพระธาตุลมในวันที่ 20 มิถุนายน พ.ศ. 2513 (ภาพที่ 34-37, ลายเสนที่ 1) พระธาตุบังพวนองคเดิมเปนเจดียทรงปราสาทยอดองคระฆังในผังสี่เหลี่ยม กอ ดวยอิฐสอดินและฉาบปูน ประกอบดวย 3 สวนหลักๆ คือ สวนฐาน สวนเรือนธาตุ และสวนยอด กลาวคือ ภาพที่ 34 พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ที่มา : มานิต วัลลิโภดม, “โคตรบูร,” ใน พระธาตุพนม, ศรีศักร วัลลิโภดม, บรรณาธิการ (กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2518), 101.

59 ภาพที่ 35 พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ที่มา : ศรีศักร วัลลิโภดม, “ลาวในเมืองไทย,” เมืองโบราณ 6, 2 (ธันวาคม 2522 – มกราคม 2523) : 63. ภาพที่ 36 พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ที่มา : สิทธิพร ณ นครพนม, “พระธาตุบังพวนล ้ํ า คาควรเมืองหนองคาย,” ศิลปวัฒนธรรม 16, 10 (สิงหาคม 2538) : 165. ภาพที่ 37 พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ที่มา : ประยูร ไพรบูลยสุวรรณ, โบราณวัตถุสถานในจังหวัดขอนแกนและจังหวัดใกลเคียง (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2515. จัดพิมพเนื่องในงานเสด็จพระราชดําเนินทรงเปดพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน), 58-59.

60 ลายเสนที่ 1 พระธาตุบังพวน (องคเดิม) จังหวัดหนองคาย

61 สวนฐาน สวนฐานของพระธาตุบังพวนองคเดิมเปนฐานเพ ิ่ มมุม 20 นาจะเปนฐานบัวแบบ ซอนกัน 2 ช ั้ น ดังที่พบสวนของทองไมปรากฏอยางชัดเจนใน 2 ตําแหนง กลาวคือ ฐานลางเปน ฐานเขียงซอนกัน 1-2 ช ั้น ไมทราบแนชัดวาอยูในผังสี่เหลี่ยมจัตุรัสหรือในผังเพิ่มมุม แตถัดขึ้น ไปอยูในผังเพิ่มมุมท ั้งหมด โดยที่มีระยะหางของแตละมุมคอนขางท ี่ จะเทากัน ตอจากฐานเขียง เปนฐานบัวช ั้ นแรก คือ หนากระดานรองรับลูกแกวกลม (เขาพรหม) จากน ั้นเปนบัวคว ่ํ าขนาด ใหญ ทองไมแคบ และบัวหงาย ถัดขึ้นไปเปนฐานบัวช ั้ นท ี่ 2 นับตั้งแตบัวคว ่ํ า ทองไมแคบและบัว หงายท ี่ประกอบกับบัวคว ่ํ าของบัวเชิง ทั้งนี้คงไมมีหนากระดานค ั่ นระหวางฐานบัวช ั้ นแรกกับชั้น ที่ 2 ตามความนิยมของศิลปะลานชาง ฉะน ั้ น อาจเรียกฐานบัวแบบนี้วา “ฐานบัวเขาพรหม” 179 สวนเรือนธาตุ เรือนธาตุของพระธาตุบังพวนองคเดิมอยูในผังสี่เหล ี่ ยม ออกจระนําซุมจตุรทิศ นับตั้งแตบัวเชิงประกอบดวยบัวคว ่ํ าท ี่ อาจจะมีขอบลางของจระนําซุมต ั้ งอยูบนน ี้ (?) ทองไม และ ปากแล ตัวเรือนเรียบไมมีลวดลายประดับ ทั้งนี้จระนําซุมนาจะเปนแบบซุมลด (ซุมหนึ่งตั้งซอน อยูบนอีกซุมหน ึ่ง) โดยพิจารณาจากบัวหัวเสาของซุมดานหนาและซุมดานหลังมีลักษณะ เหมือนกัน ประกอบกับตําแหนงของบัวหัวเสาของซุมลดดานหลังตางระดับกับบัวรัดเกลา ตลอดจนพบรองรอยผุกรอนของอิฐปูนบริเวณบัวรัดเกลา จึงนาเช ื่ อวามีการติดแปะของกรอบซุม เหนือสุดคือบัวรัดเกลาในผังสี่เหลี่ยมประกอบดวยปากแล ทองไมประดับลูกแกวอกไก 1 เสน และบัวหงายซอนกัน 2 ช ั้ น ตามลําดับ อน ึ่ งจระนําซุมใชฐานเสาแนวเดียวกันกับบัวเชิง โดยนาจะมีขอบลางของจระนํา อยูในระดับเหนือบัวคว ่ํ าของบัวเชิง สวนบัวหัวเสาประกอบดวยปากแล ทองไมประดับลูกแกว อกไก 1 เสน บัวหงาย และหนากระดาน ตามลําดับ อีกทั้งยังมีการเจาะจระนําแบบตื้นๆ เดิม อาจมีการประดิษฐานพระพุทธรูปหรือไมนั้น ยังไมทราบแนชัด เนื่องดวยขนาดของจระนําซุมท ี่ คอนขางแคบและไมลึก แตก็พบรองรอยการกะเทาะของปูน ซึ่งอาจเก ี่ ยวของกับการประดิษฐาน พระพุทธรูปประทับยืนปูนปนในบริเวณนี้ แลวพังทลายหายไปตามกาลเวลา สวนซุมดานหลังมี การตกแตงเหมือนกับซุมดานหนา แตยืดชวงเสาใหสูงขึ้น นาจะใหพอดีกับการรองรับกรอบซุม ลดดานบน 179 สัมภาษณ เชษฐ ติงสัญชลี, อาจารยประจําภาควิชาประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 28 สิงหาคม 2552. ใหความเห็นเพิ่มเติมจากงานคนควาในป พ.ศ. 2541 เรื่ อง “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22 ” วา ฐาน บัวเขาพรหม คือ ฐานที่มีลูกแกวหรือขาสิงหเปนเขาพรหมประดับอยูในตําแหนงใตบัวคว่ําหรือฐานบัว ฉะนั้น ในวิทยานิพนธนี้จึงใชชื่อดังกลาวเรียกฐานที่มีลักษณะทํานองนี้ทั้งหมด

62 สวนยอด สวนยอดของพระธาตุบังพวนองคเดิมอยูในผังสี่เหล ี่ ยม นับตั้งแตหลังคาลาด รองรับเชิงบาตรที่เปนทองไมแคบขนาบดวยเสนลวด บัวหงาย และหนากระดานท ี่ประดับหูชาง ประจํามุมทั้งสี่ ตอเนื่องขึ้นไปเปนองคระฆัง ไมมีบัลลังก จากน ั้ นคือปลองไฉนที่ประกอบดวย ฐานบัวซอนลดหลั่นกันข ึ้นไป 3 ชั้น โดยไมมีหนากระดานคั่น จึงแลดูเหมือนกับการประดับ ลูกแกวอกไก 3 เสน (ซึ่งตอไปผูวิจัยเรียกวา “ลูกแกวอกไกแบบลานชาง ”) เรียงสอบข ึ้นไปสูยอด ที่มีหนากระดานประดับหูชางประจํามุม รองรับบัวเหล ี่ยมและยอดปลี จากรูปแบบทางสถาปตยกรรมของพระธาตุบังพวนองคเดิมในขางตน ทําใหได ขอสมมุติฐานวาพระธาตุบังพวนองคเดิมนี้นาจะมีความสัมพันธกับเจดียทรงปราสาทยอดใน ศิลปะลานนา ดังที่สวนฐานมีเคาโครงของการทําฐานบัวแบบซอนกัน 2 ช ั้ น ซึ่งเปนระเบียบที่ นิยมของงานชางลานนา สวนเรือนธาตุไดยกเก็จออกจระนําซุมท ั้ ง 4 ดาน งานประดับตกแตง ของปากแลและหูชาง ตลอดจนการประดับองคระฆังไวบนสวนยอด นอกจากน ี้ อาจมีการผสมผสานเอาลักษณะบางประการมาจากเจดียในศิลปะ อยุธยา โดยเฉพาะกรณีของการเพิ่มมุมและการประดับลูกแกวบริเวณสวนฐานดวยหรือไม อยางไรก็ดี ชางลานชางเองก็มีการนําเอารูปแบบจากศิลปะภายนอกนี้มาปรับเปลี่ยนและ ดัดแปลงใหเขากับรสนิยมของตน จนกลายเปนเอกลักษณเฉพาะของศิลปะลานชาง ซึ่งมีความ หลากหลายหรือไมนั้น จะทําการตรวจสอบในบทถัดไป 1.4 พระธาตุบังพวนกับงานบูรณะรูปแบบใหม (องคปจจุบัน) พระธาตุบังพวนที่เห็นในปจจุบันนี้ ไดรับการบูรณะปฏิสังขรณขึ้นใหมโดยกรม ศิลปากร กออิฐถือปูน มีความกวางและความยาวดานละ 17.25 เมตร สูงประมาณ 34.25 เมตร (ภาพที่ 38) โดยภาพรวมพยายามสรางเลียนแบบเจดียองคเดิม แตมีลักษณะบางประการ แตกตางออกไปจากแบบเดิม กลาวคือ นับตั้งแตสวนฐานของพระธาตุบังพวนองคปจจุบันไมปรากฏสวนของทองไม 2 แนวอยางเดนชัด ซึ่งเปนระเบียบของฐานบัวแบบซอนกัน 2 ช ั้ นของพระธาตุองคเดิม อีกทั้งไมมี การประดับลูกแกว และตกแตงแถวกลีบบัวแบบประดิษฐประดับบนตําแหนงของบัวหงาย เพิ่มเติมข ึ้ นมา ระเบียบที่ผิดแผกออกไปนี้ยังปรากฏในสวนเรือนธาตุอยางชัดเจน คือ การเพิ่ม มุมของพระธาตุบังพวนองคปจจุบันมีขนาดของมุมในสวนฐานกับสวนเรือนธาตุแตกตางกัน โดย การเพิ่มมุมที่เรือนธาตุมีมุมประธานขนาดใหญ แตสวนฐานกลับมีขนาดเทากันท ั้ งหมด ขณะท ี่ พระธาตุองคเดิมมีการเพิ่มมุมระหวางสวนฐานกับสวนเรือนธาตุสัมพันธกัน จึงเปนเหตุใหตัว เรือนธาตุของพระธาตุองคปจจุบันเปลี่ยนรูปแบบไปจากเดิมเปนอยางมาก

63 รวมไปถึงสวนบัวรัดเกลา ของพระธาตุองคปจจุบันมีรูปแบบเห็นตาง ออกไปจากองคเดิมอยางเดนชัด ดังที่องค เดิมมีสวนของทองไมขยายกวาง ทําใหการ ประดับลูกแกวอกไกไมแลเห็นเต็มทองไม อยางองคปจจุบัน นอกจากนี้ สวนยอดของ พระธาตุองคปจจุบันยังมีการปรับเปลี่ยนไป จากองคเดิมเปนอยางมาก โดยเฉพาะยอด บนสุดที่มีการออกแบบใหบัวเหล ี่ ยมซอนกัน 2 ช ั้ น และมีลักษณะปอมลาง คอคอด และ ปากผาย ในขณะที่องคเดิมมีบัวเหล ี่ ยมเพียง ชั้นเดียวพรอมกับทําสวนนี้คลายกับปลีที่ยืด ใหสูงขึ้นมากกวา ทั้งนี้คงสืบเนื่องมาจาก สัดสวนที่ผิดรูปผิดรางไปตั้งแตสวนเรือนธาตุ ที่ไดกลาวเอาไวในขางตน อยางไรก็ดี การที่บูรณะปฏิสังขรณพระธาตุบังพวนองคปจจุบันมีรูปแบบ แตกตางออกไปจากองคเดิมน ี้ อาจเก ี่ ยวของกับหลักการบูรณะ ในแงมุมท ี่แสดงใหเห็นถึงความ แตกตางระหวางงานเกากับงานใหม ซึ่งเปนประเด็นที่นาสนใจศึกษาในโอกาสตอไป และหวัง เปนอยางยิ่งวาโบราณสถานอันเปนมรดกของชาติจะยังคงไดรับการดูแลรักษา ทั้งจากหนวยงาน ราชการและประชาชนสืบตอไป 2. พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน บานพระธาตุบังพวน ตําบลพระธาตุบังพวน อําเภอเมือง จังหวัดหนองคาย ขึ้นทะเบียนโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษา เลมท ี่ 69 ตอนที่ 60 วันที่ 30 กันยายน พ.ศ. 2495 สวนกําหนดเขตที่ดินอยูในเลมท ี่ 89 ตอนที่ 177 วันที่ 27 ตุลาคม พ.ศ. 2524 มีเนื้อที่ 18 ไร 3 งาน  180 มีอาณาเขตทางทิศตะวันออกติดกับหวยบังพวน ทิศ ตะวันตกมีหมูบานลอมรอบ สวนทิศเหนือจดกับถนนสาธารณะ และทิศใตชิดกับทุงนา พระรัตนฆรเจดียเปนหนึ่งในสัตตมหาสถาน ตามพระพุทธประวัติกลาวไววา พระพุทธเจาทรงพิจารณาพระอภิธรรมตลอด 7 วัน โดยพระองคทรงประทับอยูภายในเรือนแกว 180 กรมศิลปากร กองโบราณคดี ฝายควบคุมดูแลโบราณสถาน, ทะเบียนโบราณสถานทั่ว ราชอาณาจักร, เลม 2, 74. ภาพท 38 พระธาต ี่ ุบังพวนองคปจจุบัน จังหวัดหนองคาย

64 ที่เหลาเทวดานิมิตถวาย ซึ่งอยูทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือของโพธิบัลลังก ทั้งนี้เชื่อกันมาวา พระรัตนฆรเจดียภายในวัดพระธาตุบังพวน คือ โบราณสถานหมายเลข 15181 อยูทางดานทิศ ตะวันตกของโพธิบัลลังก (แผนผังที่ 1) 2.1 พระรัตนฆรเจดียกับหลักฐานทางประวัติศาสตรและโบราณคดี ความเปนมาของพระรัตนฆรเจดีย ณ วัดพระธาตุบังพวน สอดคลองกับการ สรางสัตตมหาสถานภายในวัด และนาจะสัมพันธกับองคพระธาตุบังพวนที่มีประวัติการสรางไม ชัดเจน (ดังที่ไดกลาวเอาไวในขางตน) จากหลักฐานทางดานประวัติศาสตรทั้งชั้นตนและชั้นรอง ไมปรากฏเนื้ อความเก ี่ ยวกับการสรางพระรัตนฆรเจดียโดยตรง กลาวคือ ในตํานานอุรังคธาตุไดกลาวถึงเฉพาะการสรางพระธาตุบังพวนเทาน ั้น โดย ปรากฏพระนามของกษัตริย คือ พระเจาจันทบุรีแหงนครเวียงจันทน แตไมทราบแนชัดวาตรง กับกษัตริยพระองคใดของอาณาจักรลานชาง และในตํานานยังปรากฏพระนามกษัตริยอยาง ชัดเจนในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช ซ ึ่ งพระองคทรงบูรณะปฏิสังขรณองคพระธาตุบังพวนโดย การสรางครอบทับเจดียองคเกา 182 เชนเดียวกับขอมูลในเอกสารทางประวัติศาสตรอื่นๆ183 อยางไรก็ดี ยังพบจารึกเกี่ยวกับวัดพระธาตุบังพวนท ี่ปรากฏพระนามของ กษัตริย ไดแก จารึกบนพระพุทธรูปบุเงิน – บุทอง ป พ.ศ. 2167 ที่ไดจากการขุดแตง พระธาตุบังพวน ระบุถึงพระเจาโพธิสารราช 184 และจารึกที่ระบุพระนามของพระเจาไชยเชษฐา ธิราช เปนตนวา จารึกวัดถ้ําสุวรรณคูหา 1 กิ่งอําเภอสุวรรณคูหา จังหวัดอุดรธานี จารึกเมื่อป พ.ศ. 2106 185 และจารึกวัดศรีเมือง ตําบลในเมือง อําเภอเมือง จังหวัดหนองคาย จารึกขึ้นเมื่อป พ.ศ. 2109 (เดิมนาจะอยูที่วัดศรีสุพรรณ อําเภอทาบอ จังหวัดหนองคาย) 186 ทวาลวนมี เนื้อความกลาวถึงการบําเพ็ญพระราชกุศลของกษัตริยและเจาเมืองในวัดพระธาตุบังพวน ไมได ระบุเกี่ยวกับการสรางพระรัตนฆรเจดียแตประการใด 181 ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน ”, 73. และใน อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, โบราณคดีเมืองหนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุสถาน และแหลงศิลปกรรม จังหวัดหนองคาย), 232. 182 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน วิทยาลัยครูมหาสารคามและมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ มหาสารคาม, อุรังคธาตุ : ตํานานพระธาตุพนม, 93-95 และ 108. 183 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 99. และ มหาสิลา วีระวงส, ประวัติศาสตรลาว, 60. 184 ประยูร ไพบูลยสุวรรณ, โบราณวัตถุสถานในจังหวัดขอนแกนและจังหวัดใกลเคียง, 60. 185 ธวัช ปุณโณทก, ศิลาจารึกอีสานสมัยไทย-ลาว : ศึกษาทางดานอักขรวิทยาและประวัติ- ศาสตรอีสาน, 69 และ 257-260. 186 เรื่องเดียวกัน, 261-264.

65 หลังจากน ั้นไมพบหลักฐานกลาวถึงวัดพระธาตุบังพวน เช ื่ อกันมาวาพื้นที่แถบนี้ ถูกทิ้งรางไปจนกระทั่งไดรับการบูรณะจากพระครูเจติยานุรักษ เม ื่อ พ.ศ. 2492 187 สอดคลองกับ หลักฐานทางโบราณคดีที่มีการขุดตรวจช ั้ นดินของโบราณสถานกลุมสัตตมหาสถาน ปรากฏวา โบราณสถานกลุมนี้เปนสถาปตยกรรมแรกสรางของวัด โดยมีฐานรากชั้นลางสุดกอดวยอิฐอยู เหนือช ั้ นดินธรรมชาติที่ 3 เหมือนกันหมดทุกหลัง มีการหักพังทับถมเปนชั้นหนาในชั้ นดิน ธรรมชาติที่ 2 พรอมทั้งพบพวกเศษภายชนะดินเผา เศษกระเบ ื้ องมุงหลังคา และเศษปูนป น และจากชั้นดินธรรมชาติที่ 2 ของหลุมขุดตรวจที่ตอเนื่องกับชั้นดินธรรมชาติที่ 1 แสดงถึงการทิ้ง รางของโบราณสถานในชั่ วระยะเวลาหนึ่ง กอนท ี่ จะมีการปรับปรุงพื้นที่มาเปนวัดพระธาตุ บังพวนในปจจุบัน จึงสันนิษฐานวากลุมชนวัฒนธรรมลานนานาจะเปนกลุมแรกที่เขามาอาศัยใน พื้นที่แถบนี้และสรางสัตตมหาสถานขึ้น188 จากหลักฐานทางประวัติศาสตรและโบราณคดีขางตนที่เห็นสัมพันธกับพระรัตน ฆรเจดีย ยังไมเพียงพอตอการกําหนดอายุสมัยของพระรัตนฆรเจดีย เพราะไมทราบแนชัดวา การสรางหรือบูรณะพระธาตุบังพวนหรือวัดพระธาตุบังพวนในครั้งใด เกี่ ยวของกับการสราง พระรัตนฆรเจดียดวยหรือไม จึงเห็นจําเปนจะตองตรวจสอบทางดานประวัติศาสตรศิลปะ ประกอบกับดานอื่นๆ 2.2 การศึกษาที่ผานมาเกี่ยวกับพระรัตนฆรเจดีย การศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับพระรัตนฆรเจดียยังไมมีความกระจางชัดมากนัก โดยเฉพาะในเรื่ องของการกําหนดอายุและรูปแบบศิลปะ สวนใหญพิจารณาจากขอมูลทาง ประวัติศาสตรเปนสําคัญ รองลงมาไดแกทางดานโบราณคดีและประวัติศาสตรศิลปะ ซึ่งกลาวถึง โดยภาพรวมเทาน ั้ น กลาวคือ ในป พ.ศ. 2532 พิเศษ เจียจันทรพงษ ระบุวาเจดียที่มีเรือนธาตุสี่เหล ี่ ยม ซุม ประดิษฐานพระพุทธรูป และสวนบนเปนรูปเจดียทรงกลม (ซึ่งนาจะหมายถึงพระรัตนฆรเจดีย) ยังคงรักษารูปแบบไดใกลเคียงกับเจดียในศิลปะลานนา และถือเช ื่ อตามหลักฐานทาง ประวัติศาสตรเปนสําคัญวา โบราณสถานภายในวัดพระธาตุบังพวนนาจะสัมพันธกับพระเจาไชย เชษฐาธิราช อีกทั้งยังชี้ใหเห็นวาการศึกษารูปแบบทางศิลปกรรมโบราณสถานแหงนี้มี 187 ประยูร ไพบูลยสุวรรณ, โบราณวัตถุสถานในจังหวัดขอนแกนและจังหวัดใกลเคียง, 58. 188 ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน ”, 73. และใน อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, โบราณคดีเมืองหนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุสถาน และแหลงศิลปกรรม จังหวัดหนองคาย), 231-232.

66 ความสําคัญ เพราะเปนรูปแบบที่เพิ่งจะรับมาจากลานนาใหมๆ กอนท ี่ จะคล ี่คลายเปนแบบ พื้นเมืองในภูมิภาคตะวันออกเฉียงเหนือของไทย และในภาคกลางของ สปป. ลาว189 พ.ศ. 2537 ทนงศักดิ์ หาญวงศ ไดพิจารณาหลักฐานการขุดคนทางโบราณคดี แลว พบวาพระรัตนฆรเจดียหนึ่งในสัตตมหาสถานเปนกลุมงานกอสรางแรกเริ่มของวัดพระธาตุ บังพวน เพราะมีสวนฐานรากชั้นลางสุดอยูในชั้นดินธรรมชาติที่ 3 เชนเดียวกันหมดทุกหลัง จึง สันนิษฐานวาอาจเปนกลุมชนในวัฒนธรรมลานนาเขามาอาศัยในพื้นที่แถบนี้และสรางสัตตมหา สถานขึ้น อีกทั้งยังมีแนวคิดวาพระรัตนฆรเจดียนาจะเกี่ยวของกับเจดียทรงปราสาทในศิลปะ ลานนา โดยกลาวเปรียบเทียบทางดานรูปแบบศิลปะที่คลายคลึงกันอยางคราวๆ และกําหนด อายุโดยพิจารณาประกอบกับจารึกตางๆ แลว เห็นวาคงสรางข ึ้ นกอนองคพระธาตุบังพวน 190 นอกจากนี้ ทนงศักดิ์ หาญวงศ ใหความคิดเห็นเพิ่มเติมวาสัตตมหาสถานที่วัด พระธาตุบังพวนนาจะสืบเนื่องมาจากการรับคติตามคัมภีรทางพุทธศาสนาในชวงพุทธศตวรรษที่ 19-20 ที่ ระบุตําแหนงตางๆ ของสัตตมหาสถานเอาไว มากกวาท ี่ จะมีชางไปดูและจําลองแบบมา จากพุทธคยาอยางในพุกามหรือเชียงใหม แตที่วัดพระธาตุบังพวนก็มีสัตตมหาสถานครบทุก หลังและคงมีแผนผังเหมือนกันกับที่พุทธคยา ซึ่งนาจะใกลเคียงกับที่วัดเจ็ดยอด เมืองเชียงใหม อาจเปนไปไดวาสัตตมหาสถานที่วัดพระธาตุบังพวนรับคติมาจากคัมภีรทางศาสนาของลานนา อีกทอดหนึ่ง ทั้งนี้คงเปนกลุมชนวัฒนธรรมลานนาที่เลือกพื้นที่ในการกอสรางวัดพระธาตุบังพวน เพราะมีสถาปตยกรรมแบบลานนาปรากฏอยูดวย และมีการปรับเปลี่ยนเพิ่มเติมนอกเหนือไป จากคัมภีร เชน วิหารพระพุทธรูปนาคปรก191 พ.ศ. 2538 สิทธิพร ณ นครพนม คาดเดาวาพระเจาไชยเชษฐาธิราชเปนผูสราง สัตตมหาสถานเลียนแบบวัดเจ็ดยอดแหงนครเชียงใหม โดยเปลี่ ยนพระเจดียแบบพุทธคยาที่วัด เจ็ดยอดเปนองคพระธาตุบังพวน 192 ทั้งนี้หมายความวาพระรัตนฆรเจดียก็คงสรางข ึ้นโดย พระเจาไชยเชษฐาธิราชเชนกัน พ.ศ. 2539 วิโรฒ ศรีสุโร เห็นวาพระรัตนฆรเจดียมีรูปแบบแตกตางไปจากสกุล ชางลานชาง เพราะไดรับอิทธิพลสืบเนื่องมาจากศิลปะลานนาในชวงที่พระเจาไชยเชษฐาธิราช ไปครองนครเชียงใหม ดังที่มีสวนเรือนธาตุยอมุมไม 12 มีจระนําซุมจตุรทิศ บัลลังกเอวขันทรง 8 เหลี่ยมรองรับฐานยอดธาตุทรงระฆัง และปลองไฉน 193 ตอมา พ.ศ. 2541 เชษฐ ติงสัญชลี พิจารณาหลักฐานทางประวัติศาสตรและ โบราณคดีรวมกับประวัติศาสตรศิลปะแลว เช ื่ อวาพระรัตนฆรเจดียนาจะสรางข ึ้ นพรอมกันกับ 189 พิเศษ เจียจันทรพงษ, “พระธาตุบังพวน”, 106. 190 ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน”, 73-75. 191 เรื่องเดียวกัน, 75-77. 192 สิทธิพร ณ นครพนม, “พระธาตุบังพวน ล้ําคาควรเมืองหนองคาย”, 166. 193 วิโรฒ ศรีสุโร, ธาตุอีสาน, 74.

67 พระธาตุบังพวนในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช ราวตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 เพราะยังคงระเบียบ แบบลานนา ไดแก เรือนธาตุที่ปรากฏซุมจระนําท ั้ ง 4 ทิศ ประดิษฐานพระพุทธรูป หลังคาลาด 1 ชั้น เหนือเรือนธาตุ และชั้นหลังคาที่ทําเปนชุดฐานบัวซอนกัน 3-4 ช ั้ นรองรับองคระฆังกลม ตอ ขึ้นไปคือปลองไฉนและปลี นอกจากนี้ ยังปรากฏการใชซุมหนานาง และปากแลเปนบัวเชิง – บัว รัดเกลา อยางไรก็ดี ลักษณะบางประการก็เปนของศิลปะลานชางเอง เปนตนวา สวนฐานมีบัว คว่ําขนาดใหญ เรือนธาตุที่เพิ่มมุมขนาดเทากัน และผังสี่เหล ี่ ยมลบมุมของเชิงบาตรเหนือหลังคา ลาด 194 พ.ศ. 2542 อรุณศักดิ์ กิ่งมณี มีแนวคิดสอดคลองกับนักวิชาการทานอ ื่ นๆ ดังที่ ไดสันนิษฐานวาพระรัตนฆรเจดียที่อยูทางทิศตะวันตกของโพธิบัลลังกเปนเจดียทรงปราสาทที่ แสดงถึงอิทธิพลจากศิลปะลานนา 195 พ.ศ. 2549 ไกรฤกษ ดวงดี แสดงความคิดเห็นวา พระรัตนฆรเจดียมีรูปแบบ ศิลปะลานนาเดนชัดที่สุด ดังที่ปรากฏเรือนธาตุออกซุมจตุรทิศ ประดิษฐานพระพุทธรูป และสวน ยอดที่เปนฐานแปดเหลี่ ยมรองรับองคระฆังในผังกลม เมื่อพิจารณารวมกับหลักฐานทาง ประวัติศาสตร เชื่อวาพระรัตนฆรเจดียนาจะสรางข ึ้นในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช ซึ่งเปน กษัตริยสองนครทั้งลานนาและลานชาง และคงรับคติการสรางสัตตมหาสถานมาจากวัดเจ็ดยอด นครเชียงใหม196 อยางไรก็ดี การศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับพระรัตนฆรเจดียทางดานรูปแบบศิลปะ สวนใหญพิจารณาโดยภาพรวมเทาน ั้ น แลวสรุปวาไดรับอิทธิพลมาจากศิลปะลานนา โดยที่ยัง ไมไดอธิบายความเปนเหตุเปนผลของขอสันนิษฐานดังกลาว จึงทําใหการศึกษาในดานน ี้ ตลอดจนทางดานการกําหนดอายุสมัยยังไมกระจางชัด ซึ่งควรไดรับการตรวจสอบ ดังราย ละเอียดตอไปนี้ คือ 2.3 รูปแบบศิลปะของพระรัตนฆรเจดีย พระรัตนฆรเจดียเปนเจดียทรงปราสาทยอดองคระฆังในผังกลม กอดวยอิฐสอ ดินและฉาบปูนบนผิวดานนอก กวาง 10.12 เมตร ยาว 10.95 เมตร สูงประมาณ 11-12 เมตร (ภาพที่ 39, ลายเสนที่ 2) ประกอบดวยสวนฐาน สวนเรือนธาตุ และสวนยอด กลาวคือ 194 เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลาน ชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 48-50. 195 อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, “พระธาตุบังพวน”, 9. 196 ไกรฤกษ ดวงด, “ร ีูปแบบลานชาง-ลานนา ในสถาปตยกรรมวัดพระธาตุบังพวน จังหวัด หนองคาย”, 94, 97 และ 99.

68 ภาพที่ 39 พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย

69 ลายเสนที่ 2 พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย

70 สวนฐาน สวนฐานของพระรัตนฆรเจดียอยูในผังสี่เหล ี่ยม ประกอบดวยฐานเขียง 2 ช ั้ น โดยชั้นแรกมีระยะหางจากองคเจดีย 2 เมตร นาจะใชเปนลานประทักษิณ เหนือข ึ้นไปจากฐาน เขียงเปนหนากระดานรองรับบัวคว ่ําขนาดใหญ และหนากระดาน สวนเรือนธาตุ สวนเรือนธาตุของพระรัตนฆรเจดียอยูในผังเพิ่มมุม 12 ออกจระนําซุมจตุรทิศ ซึ่งแลดูติดแปะอยูบนตัวเรือนเทานั้น ทางทิศตะวันออกมีการเจาะจระนําแบบลึกเพียงดานเดียว เพื่อประดิษฐานพระพุทธรูปประทับนั่ง สวนอีก 3 ดานที่เหลือทําเปนซุมจระนําแบบตื้นๆ ตาม ระยะหางของชวงเสาที่ยื่นออกมาจากผนังเทานั้น ภายในจระนํามีรองรอยของปูนหลุดรวง ออกไป แตไมทราบแนชัดวาเดิมเคยประดับดวยอะไรหรือไม สวนเรือนธาตุนี้เริ่มจากบัวเชิงที่ประกอบดวยหนากระดานรองรับบัวคว่ํา 197 ถึงแมวาขอบลางของจระนําซุมต ั้ งอยูบนบัวคว ่ํ านี้ก็ตาม ตอเนื่องดวยทองไมแคบ และคาด ลูกแกวอกไก 1 เสน ตวัดปลายงอนขึ้นลออยูกับปากแลของบัวรัดเกลา ตอเนื่องขึ้นไปเปนตัว เรือนที่ฉาบปูนเรียบไมมีลวดลายประดับ ออกจระนําซุมจตุรทิศ แตมีเพียงจระนําซุมดานทิศ ตะวันออกเทานั้นที่ประดิษฐานพระพุทธรูปประทับนั่ง เหนือสุดเปนบัวรัดเกลาประกอบดวยปาก แล ทองไมแคบ บัวหงาย และหนากระดาน ตามลําดับ องคประกอบของจระนําซุม ไดแก เสาซึ่งทําเลียนแบบเรือนธาตุ โดยที่มีฐานเสา เลียนบัวเชิง และบัวหัวเสาเลียนบัวรัดเกลา เหนือบัวหัวเสาข ึ้นไปเปนกรอบซุมที่พังทลายลง เกือบหมด หลงเหลือเพียงสวนของปลายกรอบซุมที่มวนขดเปนกระหนกคลายเลขหนึ่งไทย (๑) ของซุมจระนําทางทิศตะวันตก สวนกรอบซุมทางดานทิศตะวันออกเปนงานบูรณะข ึ้นใหม โดย นาจะพยายามทําเลียนแบบของเกา สวนยอด สวนยอดของพระรัตนฆรเจดียนับตั้งแตแนวลูกแกวรองรับหลังคาลาดที่เปนบัว คว่ําขนาดใหญในผังเพิ่มมุม ตอข ึ้นไปคือเชิงบาตรในผังสี่เหลี่ยมลบมุมที่เปนทองไมแคบขนาบ ดวยเสนลวด บัวหงาย และหนากระดานตามลําดับ จากน ั้นเปนชุดฐานรองรับองคระฆังกลม ประกอบดวยฐานบัวที่ไมมีหนากระดานคั่น ซอนลดหลั่นกันขึ้นไป 4 ฐาน โดยที่ฐานลางสุดเปน 197 หากมองโดยผิวเผินอาจเห็นวาสวนฐานมีบัวคว่ําขนาดใหญซอนกัน 2 ชั้น แตถาพิจารณา ระบบของเสนลวดพบวา บัวคว่ําที่เห็นเปนชั้นที่ 2 นี้เปนองคประกอบของบัวเชิงในสวนเรือนธาตุ เพราะมีการ เพิ่มมุมเชนเดียวกับเรือนธาตุ ซึ่งตางกับบัวคว ่ําในชั้ นแรกที่อยูในผังสี่เหลี่ยม ดังนั้นจึงเชื่อวาบัวคว ่ําในผัง สี่เหลี่ยม คือ สวนฐาน แลวบัวคว ่ําในผังเพิ่มมุม คือ องคประกอบของบัวเชิงในสวนเรือนธาตุ

71 บัวคว ่ําขนาดใหญ อีกทั้งสวนที่เปนบัวหงายประกบกับบัวคว ่ํ าแลดูเหมือนกับลูกแกวอกไก หรือ ผูวิจัยเรียกวา “ลูกแกวอกไกแบบลานชาง” รองรับองคระฆังขนาดเล็ก เหนือข ึ้นไปพังทลายลงไป หมดแลว สวนที่เห็นในปจจุบันเปนยอดดอกบัวตูม คือ งานบูรณะปฏิสังขรณขึ้นใหม จากรูปแบบของพระรัตนฆรเจดียในขางตนสันนิษฐานไดวา พระรัตนฆรเจดีย นาจะสัมพันธกับเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานนา ดังที่สวนเรือนธาตุประดับดวยจระนําซุม ทั้ง 4 ทิศ รวมไปถึงลักษณะของจระนําซุมนาจะมีสวนเกี่ยวของกับงานชางในศิลปะลานนาไม มากก็นอย อีกทั้งยังมีการประดับปากแล ตลอดจนสวนยอดปรากฏหลังคาลาด ชุดฐานรองรับ องคระฆัง และองคระฆังมีขนาดเล็ก นอกจากน ี้ ในสวนของการเพิ่มมุมอาจเก ี่ ยวของกับศิลปะ อยุธยาหรือไม อยางไรก็ดี พระรัตนฆรเจดียยังปรากฏลักษณะท ี่ แตกตางออกไปจากงานชางใน ศิลปะอื่นๆ อยางชัดเจน โดยเฉพาะสวนฐานท ี่ออกแบบใหมีเพียงบัวคว ่ําขนาดใหญรองรับเรือน ธาตุเทานั้น รวมทั้งมีสวนของบัวเชิงและบัวรัดเกลาแตกตางกัน อันผิดแผกไปจากระเบียบแบบ แผนของศิลปะลานนา ทั้งนี้นาสนใจเกี่ยวกับตําแหนงของการประดับจระนําซุมที่ตั้งวางอยูบน ฐานบัวคว ่ําขนาดใหญ ดังที่ไมเคยปรากฏในศิลปะอื่นใดมากอน (ทั้งศิลปะลานนาและศิลปะ อยุธยา) และสวนยอดท ี่ปรากฏลูกแกวรองรับหลังคาลาด ตลอดจนเชิงบาตรกับชุดฐานรองรับ องคระฆังอยูในผังสี่เหล ี่ ยมลบมุม ลักษณะพิเศษเหลานี้อาจเกิดขึ้นในศิลปะลานชางเองหรือ ไดรับการปรับเปลี่ยนดัดแปลงมาจากศิลปะอื่น ซึ่งจะกลาวถึงรายละเอียดในบทถัดไป 3. พระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม จังหวัดหนองคาย พระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม บานเวียงคุก ตําบลเวียงคุก อําเภอเมือง จังหวัด หนองคาย ขึ้นทะเบียนโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษา เลม 114 ตอนพิเศษ 81 ง วันที่ 15 กันยายน พ.ศ. 2540 มีเนื้อที่ 1 ไร 1 งาน 3 ตารางวา 198 บริเวณรอบนอกอาณาเขตวัดมีบาน เรือนตั้งกระจัดกระจายอยูโดยรอบ ภายในบริเวณวัดเทพพลประดิษฐาราม ( แผนผังที่ 2) ปรากฏพระธาตุทรงปราสาท ยอดเจดียกอดวยอิฐถือปูนจํานวน 2 องค องคหนึ่งอยูหลังพระอุโบสถ (องคทิศใต) สวนอีกองค อยูนอกเขตพระอุโบสถ (องคทิศเหนือ) เดิมอยูในสภาพปรักหักพัง ปจจุบันไดรับการบูรณะจาก กรมศิลปากรแลว 198 อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, โบราณคดีเมืองหนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุสถาน และ แหลงศิลปกรรมจังหวัดหนองคาย), 297.

72 แผนผังที่ 2 แสดงอาณาบริเวณวัดเทพพลประดิษฐาราม จังหวัดหนองคาย 3.1 พระธาตุวัดเทพพลประดิษฐารามกับหลักฐานทางประวัติศาสตรและ โบราณคดี จากหลักฐานทางประวัติศาสตรไมพบขอมูลเกี่ยวกับการสรางพระธาตุทั้งสอง องคของวัดเทพพลประดิษฐารามแตประการใด ปรากฏเฉพาะชื่ อเมืองเวียงคุกอันเปนที่ตั้งของ พระธาตุในวัดแหงนี้เทาน ั้ น ซึ่งยังคงมีความคลุมเครือเรื่องการตั้งเมืองเชนกัน กลาวคือ สมเด็จฯ เจาฟากรมพระยานริศรานุวัตติวงศ และสมเด็จฯ กรมพระยาดํารง ราชานุภาพ กลาวถึงชื่อเมืองเวียงคุกวาไมใชหมายถึงที่สําหรับกักขังคน คําวา “เวียง ” หมายความวาท ี่ประชุมชนอันมีปราการหรือเขื่อนลอมรอบ เชนเดียวกับคําวา “วัง” แตอาจจะ เปนขนาดยอมลงมาในทองน้ําที่น้ําลึกเปนวง บางแหงก็เรียกวา “วัง” สวนคําวา “คุก” นาจะมี ความหมายวาสถานที่ที่มีพนักงานประจํารักษาทางเขาออก จึงใชทั้งเรียกเมืองและที่ขัง นักโทษ199 สงวน รอดบุญ ใหความเห็นเพิ่มเติมวา คําวา “คุก” มีแตในภาษาเขมร ในภาษา ลาวพบคําวา “คุ” ซึ่งเปนภาชนะใสน้ํา ชาวบานท ั่วไปเชื่อวา “คุก” แผลงมาจาก “คุ” ตามนิทาน พื้นบานวา “ในสมัยโบราณ มีคุคําหนวยหน ึ่ ง ลอยมาตามลําหวย ซึ่งมีตนน้ํามาจากทิวเขาภูพาน และปากหวยน ี้ไหลลงสูแมน้ําของใกลกับบริเวณวัดยอดแวปจจุบัน ชาวบานจึงเรียกหวยนี้วา “หวยคุคํา” หรือ “น้ํ าคุคํา” ตอมาชื่อนี้ไดกลายเปน “หวยคุก” หรือ “น้ํ าคุก” และเรียกช ื่ อเมืองวา “เวียงคุก” ตามไปดวย”200 และยังมีนิทานพ ื้ นบานอีกหลายเร ื่ องกลาวถึงเมืองเวียงคุกนี้ 199 สมเด็จฯ เจาฟากรมพระยานริศรานุวัตติวงศ และ สมเด็จฯ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ, สาสนสมเด็จ, เลม 25 (กรุงเทพฯ : องคการคาของคุรุสภา, 2505), 169. 200 สงวน รอดบุญ, “เวียงคุก,” เมืองโบราณ 2, 3 (กรกฎาคม – กันยายน 2519) : 18.

73 นอกจากน ี้ สงวน รอดบุญ ไดสันนิษฐานวาเมืองเวียงคุกเปนเมืองเกาแก แตไม ทราบอายุสมัยในการสรางที่แนชัด อาจจะรวมสมัยกับเมืองซายฟองที่ตั้งอยูฝงนครเวียงจันทน สรางข ึ้นในรัชกาลของพระเจาชัยวรมันที่ 7 คร ั้ นขอมเส ื่ อมอํานาจลง เมืองเวียงคุกก็ถูกทิ้งรางไป ระยะหนึ่ง ตอมาคงเจริญรุงเรืองขึ้นอีกครั้งในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราชไดยายราชธานีมาอยูที่ นครเวียงจันทนในป พ.ศ. 2103 201 อยางไรก็ตาม มีหลักฐานทางประวัติศาสตรกลาวถึงเมืองเวียงคุกในชวงสมัย พระเจาสุริยวงศาธรรมิกราช (พ.ศ. 2183-2237) จากบันทึกการเดินทางสูนครเวียงจันทนของ วาน วูสทอฟ (Van Wusthoff) ทูตการคาชาวฮอลันดาในป พ.ศ. 2184 ดังที่ไดกลาวถึงเมืองคุก ซึ่งคงหมายถึงเมืองเวียงคุกวา “ที่เมืองคุก เสนาอามาดของเจาชีวิตเวียงจันทนลงมาพบพวกเฮา อยูที่นั้น เซิ่งบหางจากเวียงจันปานใด พวกเพิ่นพิจาระนาและตวดดูเนื้อความของสาน เซิ่ง ทานผูวาราชกานโฮลังดาที่อินดูเนซีถือมาน ั้ น กานตวดนี้เฮ็ดไปตามขนบประเพณีทางราชกาน อานาจักลาว... ” (เขียนตามตนฉบับภาษาลาว) 202 ซึ่งแสดงใหเห็นวาในชวงระยะเวลาหนึ่งเมือง เวียงคุกเปนเมืองทาทางการคา อีกทั้งประวัติศาสตรลาวไดกลาวถึงเมืองเวียงคุกในรัชสมัยพระเจาไชยเชษฐา ธิราชท ี่ 2 (พระเจาไชยองคเว พ.ศ. 2241-2272) ในป พ.ศ. 2252 พระบรมราชาเจาเมืองนคร ได ทําการกบฏโดยยกทัพขึ้นมาตีเขตนครเวียงจันทนจนถึงเมืองเวียงคุกและเมืองซายฟอง แตพาย แพกลับไป203 สวนในหนังสือประวัติทั่วราชอาณาจักรกลาวถึงโบราณสถานแหงนี้ในชื่อ “วัดสิริ เทพพล” สรางเม ื่อ พ.ศ. 2460 ตามประวัติวัดไมปรากฏปการสรางที่ชัดเจน จึงสืบคนจากประวัติ การสรางเมืองเวียงคุก พบวาสรางในสมัยพระเจาอนุรุทธราชกษัตริยองคสุดทายท ี่ ครองนคร เวียงจันทน ตอมาหม ื่นกางโฮง (กลางโรง) เจาเมืองเวียงคุกไดบูรณะปฏิสังขรณใหเปนที่พัก อาศัยของพระภิกษุสามเณร และหลังจากเมืองเวียงคุกถูกยุบเปนหมูบาน ก็ไมไดรับการบูรณะ อีกเลย จนกระท ั่ งชาวบานรวมแรงรวมใจกันบูรณะข ึ้นใหม เดิมชื่อวา “วัดเทพพลประดิษฐาราม ” ชาวบานเรียกวา “วัดทุง” และมีภิกษุสามเณรจําพรรษามาโดยตลอด204 อยางไรก็ดี การสรางเมืองกับการสรางวัดยอมมีความสัมพันธกัน แตในกรณี ของวัดเทพพลประดิษฐารามนี้ ไมมีความชัดเจนทั้งในเรื่องของการสรางเมืองและวัด สวน ทางดานโบราณคดีไดขุดแตงและบูรณะพระธาตุทั้งสององคของวัดเทพพลประดิษฐารามในป 201 สงวน รอดบุญ, “เวียงคุก”, 17. 202 เรื่องเดียวกัน, 18. 203 มหาสิลา วีระวงส, ประวัติศาสตรลาว, 89. 204 กระทรวงศึกษาธิการ กรมการศาสนา, ประวัติวัดทั่วราชอาณาจักร, เลม 10, 927.

74 พ.ศ. 2535–2536 205 ซึ่งคงบูรณะปฏิสังขรณใหมีรูปแบบเดิมมากที่สุด จึงเห็นจําเปนจะตอง ตรวจสอบทางดานประวัติศาสตรศิลปะเปนสําคัญ 3.2 การศึกษาที่ผานมาเกี่ยวกับพระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม การศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับพระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม ยังไมมีความ กระจางชัดมากนัก ทั้งในเรื่องของรูปแบบศิลปะและการกําหนดอายุสมัย ยังคงมีหลายประเด็น ใหตรวจสอบ สืบเนื่องมาจากไมพบหลักฐานการสรางทางประวัติศาสตรที่แนนอน อีกทั้งมีการ บูรณะปฏิสังขรณองคพระธาตุและวัดอยูเนื่องๆ ตลอดจนวัดนี้เปนวัดเล็กๆ จึงมีผูใหความสนใจ นอย และมีผูศึกษาทางดานศิลปะลานชางในจํานวนนอยมาก ดังนี้ คือ ในป พ.ศ. 2526 สงวน รอดบุญ กลาวถึงรูปแบบของพระธาตุทั้งสององคในวัด เทพพลประดิษฐารามกอนการบูรณะวา พระธาตุทั้งสององคมีลักษณะคลายคลึงกัน องคที่อยู หลังพระอุโบสถ (องคทิศใต) มีฐานสูงซอนกันหลายชั้น แตไมทราบลักษณะ เพราะตนไมใบหญา ปกคลุม เรือนธาตุมีแผนผังเปนรูปสี่ เหล ี่ ยมจัตุรัส ยอมุมไมสิบสอง มีคูหาจัตุรมุขหรือซุมจระนํา ประดิษฐานพระพุทธรูป แตมีพระพุทธรูปที่สมบูรณเหลือเพียงดานทิศใตเทานั้น ประทับยืนเปน แบบเดียวกับที่นิยมสรางในลานนาและเวียงจันทน เรือนธาตุชั้นที่ 2 มีขนาดเล็กลดหล ั่นลง ไมมี การประดิษฐานพระพุทธรูป ถัดขึ้นไปเปนองคระฆังและบัลลังกอยูในผังยอมุมไมสิบสอง และ เหนือบัลลังกขึ้นไปเปนทรงบัวเหล ี่ยม 8 เหลี่ ยม สวนยอดหักหายไป ซึ่งนาสังเกตวาพระเจดีย ลาวไมมีฉัตรวลี 206 พระธาตุอีกองคหน ึ่ง (องคทิศเหนือ) มีฐานสูงและถูกตนไมปกคลุมเชนเดียวกับ องคแรก เรือนธาตุออกซุมจตุรทิศมีลักษณะใกลเคียงกับองคแรก แตขนาดเล็กลงและไม ประดิษฐานพระพุทธรูป แสดงวาชางลาวนําเอาแบบอยางตางๆ จากศิลปะลาว ลานนา และ อยุธยา มาผสมผสานกันไดอยางกลมกลืน จนกลายเปนลักษณะเฉพาะของลาว อันผิดแผกไป จากแบบ “บัวเหล ี่ยม” ที่มีรากฐานมาจากพระธาตุพนม 207 นอกจากน ี้ สงวน รอดบุญ ยังกลาวถึงพระธาตุทั้งสององคนี้วามีลักษณะ คลายคลึงกับพระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน สปป. ลาว แตพระธาตุวัดนากเพิ่มการประดับซุม เล็กๆ เหนือบัลลังก และบัลลังกก็มีลักษณะแตกตางกันดวย ทั้งนี้ไดกําหนดพระธาตุวัดนากตาม 205 หางหุนสวนจํากัด ยอดนภศูล, รายงานการบูรณะวัดเทพพลประดิษฐาราม ต. เวียงคุก อ. เมือง จ. หนองคาย (เอกสารอัดสําเนา, 2536), ไมปรากฏเลขหนา, อางถึงใน อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, โบราณคดี เมืองหนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุสถาน และแหลงศิลปกรรมจังหวัดหนองคาย) , 298. 206 สงวน รอดบุญ, “เวียงคุก”, 22. 207 เรื่องเดียวกัน, 22.

75 ลักษณะของพระพุทธรูปวา นาจะสรางในรัชสมัยพระเจาสุริยวงศาธรรมิกราช และเม ื่อเปรียบ เทียบรูปแบบแลว เห็นวาพระธาตุวัดเทพพลประดิษฐารามนาจะสรางข ึ้ นกอนพระธาตุวัดนาก208 อยางไรก็ดี สงวน รอดบุญ คาดวาพระธาตุวัดเทพพลประดิษฐารามเปนงาน สรางในชวงสมัยพระเจาสุริยวงศาธรรมิกราช โดยสันนิษฐานจากรูปแบบศิลปะที่มีการยอมุมไม สิบสองและทําซุมจตุรทิศ นาจะไดรับอิทธิพลมาจากศิลปะอยุธยา 209 แตไมไดระบุชัดเจนวา พระธาตุวัดเทพพลสรางโดยพระเจาสุริยวงศาธรรมิกราชหรือไม พ.ศ. 2522-2533 ประยูร อุลุชาฎะ เห็นวาพระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม สรางในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราชราวพุทธศตวรรษท ี่ 22 มีรูปแบบเปนเจดียเหลี่ยมยอมุมไม สิบสอง เชนเดียวกับเจดียที่มีหองส ี่ เหล ี่ ยมที่เชียงใหม เจดียวัดหัวขวง จังหวัดนาน และพระธาตุ วัดนาก นครเวียงจันทน แตพระธาตุวัดเทพพลประดิษฐารามดัดแปลงเรือนธาตุเปน 2 ช ั้ น เหนือ ขึ้นไปเปนองคระฆัง 4 เหลี่ ยม ยอมุมไมสิบสอง ไมมีบัลลังก แตมียอดรวบเปนทรงแจกันทอง อวนปากเล็ก ซึ่งรับมาจากเจดียรุนเกาในแถบนี้ อยางไรก็ตาม การทําองคระฆังยอมุมไมสิบสอง ไมปรากฏในนครเชียงใหม คงจะรับอิทธิพลมาจากเจดีย 4 เหลี่ ยมยอมุมไมสิบสองในสมัย พระมหาจักรพรรดิแหงกรุงศรีอยุธยา ดังนั้น อาจเปนไปไดวาพระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม รับอิทธิพลศิลปะรวมสมัยมา 2 ทาง ท ั้ งจากนครเชียงใหมและกรุงศรีอยุธยา210 พ.ศ. 2529 ธวัช ปุณโณทก มีความคิดเห็นสอดคลองกับ ประยูร อุลุชาฎะ กลาวคือ พระธาตุวัดเทพพลประดิษฐารามมีรูปทรงทั่วไปเปนทรงส ี่ เหล ี่ ยมยอมุมไมสิบสอง ทรง เพรียวเปนแบบแผนของเจดียแบบเชียงใหม บัลลังกยอมุมไมสิบสอง เรือนธาตุออกจระนําซุม จตุรทิศ ยอดเปนทรงพุมเรียวแหลม ไมมีปลองไฉน คลายพระธาตุวัดเจดียเหลี่ยม อําเภอเมือง จังหวัดเชียงใหม211 ตอมา พ.ศ. 2533 เชิดเกียรติ กุลบุตร ไดศึกษาวิเคราะหรูปแบบและกําหนด อายุพระธาตุ (องคทิศใต) วัดเทพพลประดิษฐารามเพิ่มเติมวา อาจเปนงานสรางราวปลายพุทธ ศตวรรษท ี่ 22 ลงมา โดยพิจารณาจากการยอมุมอันเปนอิทธิพลศิลปะอยุธยาพุทธศตวรรษท ี่ 22 แลวผสมผสานเขากับศิลปะลานชาง ซึ่งเห็นสอดคลองกับลักษณะของพระพุทธรูปที่อยูในซุม จระนํา 212 ทั้งนี้ผูวิจัยมิไดวิเคราะหเชิงเปรียบเทียบถึงความสัมพันธทางดานรูปแบบ ระหวาง 208 สงวน รอดบุญ, “เวียงคุก”, 22-23. 209 สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปลาว, 104. 210 ประยูร อุลุชาฎะ [น. ณ ปากน้ํา], “สถูปเจดียทางภาคอีสานของไทย”, 41-42. 211 ธวัช ปุญโณทก, ศิลาจารึกอีสานสมัยไทย-ลาว : ศึกษาทางดานอักขรวิทยาและประวัติ - ศาสตรอีสาน, 70. 212 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ”, 103.

76 เจดียเพิ่มมุม - ยอมุมในศิลปะอยุธยากับพระธาตุวัดเทพพลประดิษฐารามของศิลปะลานชาง ทํา ใหประเด็นปญหาในสวนนี้ยังคงคลุมเครืออยูมาก พ.ศ. 2535-2536 สันติ เล็กสุขุม กลาวในประเด็นที่เห็นสัมพันธกับ สงวน รอดบุญ และใหขอเสนอแนะเพิ่มเติมวาการตรวจสอบรูปแบบของพระธาตุทั้งที่วัดเทพพล ประดิษฐารามและวัดนาก กับพระธาตุหรือเจดียทรงปราสาทบางแบบในศิลปะลานนา ยอมจะให ความรูใหมๆ ทางดานความสัมพันธระหวางศิลปะลานนากับศิลปะลาวเพิ่มขึ้น213 ครั้น พ.ศ. 2545 สุรศักดิ์ ศรีสําอาง เห็นวาพระธาตุวัดเทพพลประดิษฐารามทั้ง 2 องคนาจะมีพัฒนาการทางดานรูปแบบศิลปะมาจากพระธาตุวัดนาก (พระธาตุนางดํา) ซึ่ง ไดรับอิทธิพลมาจากเจดียทรงปราสาทของศิลปะลานนา และเจดียยอมุมไมสิบสองของศิลปะ อยุธยา แตมีการปรับเปลี่ยนรูปทรงใหเพรียวสูงชะลูดขึ้นจนกลายเปนลักษณะเฉพาะของศิลปะ ลาวสมัยพุทธศตวรรษท ี่ 22 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 23 กอนท ี่ ความนิยมบัวเหล ี่ ยมจะแพรหลาย อยางมากในปลายพุทธศตวรรษท ี่ 23-25 214 พ.ศ. 2549-2550 สุวิทย จิระมณี กลาววาพระธาตุวัดเทพพลประดิษฐารามเปน เจดียทรงปราสาทยอดรูปทรงเจดีย มีลักษณะคลายเจดียทรงปราสาทในศิลปะลานนา อาจสราง ขึ้นในราวพุทธศตวรรษท ี่ 23 215 การศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับพระธาตุวัดเทพพลประดิษฐารามสวนใหญกลาวถึง โดยภาพรวม จึงทําใหมีอีกหลายประเด็นยังไมไดรับการตรวจสอบ รวมทั้งเกิดประเด็นปญหาท ี่ ตองทบทวนใหม เปนตนวา พระธาตุทั้งสองสรางข ึ้ นพรอมกันหรือไม และผลสรุปเปนรูปแบบ ของเจดียทรงปราสาทยอดในรัชสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราชหรือสมัยพระเจาสุริยวงศาธรรมิก ราช ฉะน ั้น ในการศึกษาครั้งนี้จึงเนนตรวจสอบประเด็นปญหาเก ี่ ยวกับรูปแบบเจดียทรงปราสาท ยอดเจดียที่มีการเพิ่มมุมในศิลปะลานชาง โดยใชกรณีของพระธาตุวัดเทพพลประดิษฐารามเปน หลัก ซึ่งนาจะมีพัฒนาการสอดคลองกับเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานนา และเจดียเพิ่มมุม - ยอมุมในศิลปะอยุธยา ดังจะกลาวถึงรายละเอียดในบทตอไป 3.3 รูปแบบศิลปะของพระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม พระธาตุทั้งสององคของวัดเทพพลประดิษฐารามไมพบประวัติการสรางที่แนชัด จึงจําเปนจะตองตรวจสอบอายุสมัยจากรูปแบบศิลปะเปนสําคัญ และเพ ื่อใหเกิดความเขาใจโดย ทั่วกัน ตอไปจะเรียกพระธาตุที่ตั้งอยูหลังพระอุโบสถในปจจุบันวา “พระธาตุองคทิศใต ” สวน พระธาตุอีกองคหนึ่งที่อยูนอกเขตพระอุโบสถจะเรียกวา “พระธาตุองคทิศเหนือ ” ตามที่รูจักกัน 213 สันติ เล็กสุขุม, โครงการศิลปะลาวในประเทศไทย, 212. 214 สุรศักดิ์ ศรีสําอาง, ลําดับกษัตริยลาว, 188. 215 สุวิทย จิระมณี, “พระธาตุอีสาน”, 21.

77 โดยทั่วไปแลว ทั้งนี้พระธาตุทั้งสององคมีลักษณะโดยรวมคลายคลึงกัน แตมีรายละเอียดบาง ประการแตกตางกัน และแลดูทรวดทรงองคทางทิศเหนือเพรียวกวาองคทางทิศใต ดังนี้ 3.3.1 พระธาตุองคทิศใต พระธาตุประธานของวัดเทพพลประดิษฐารามเปนเจดียทรงปราสาทยอด องคระฆังเพิ่มมุม กอดวยอิฐถือปูน รูปแบบที่เห็นในปจจุบันผานการบูรณะมาจากกรมศิลปากร แลว มีขนาดความกวางและความยาวดานละ 10.50 เมตร สูงประมาณ 20-21 เมตร (ภาพที่ 40, ลายเสนที่ 3) ประกอบดวยสวนฐาน สวนเรือนธาตุ และสวนยอด ดังนี้ คือ ภาพที่ 40 พระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม องคทิศใต จังหวัดหนองคาย

78 ลายเสนที่ 3 พระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม องคทิศใต จังหวัดหนองคาย

79 สวนฐาน เดิมสวนฐานถูกปกคลุมดวยตนไมใบหญา ทําใหพังทลายเสียหายไปมาก เมื่อกรมศิลปากรทําการบูรณะ จึงเห็นรูปแบบประกอบดวยฐานเขียงในผังสี่เหลี่ยมจัตุรัสซอน ลดหลั่นกันข ึ้นไป 3 ชั้ น ถัดขึ้นไปทั้งหมดอยูในผังเพิ่มมุม 20 ที่มีมุมประธานขนาดใหญ ไดแก หนากระดานที่มีรูปดานเชื่อมติดกับฐานเขียง จากน ั้นเปนบัวคว ่ําแบบเอนลาดขนาดใหญ ตอเนื่องขึ้นไปมีการวางอิฐคลายทองไมแคบและบัวหงาย แตลักษณะของปูนที่ฉาบอยูทางดาน ทิศตะวันออก ไมสามารถระบุไดชัดเจนวาปูนท ี่ ฉาบอยูเปนสวนของทองไมและบัวหงาย เมื่อ พิจารณาประกอบกับสวนฐานของพระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ทําใหไดรูปทรงสันนิษฐานวา ในตําแหนงนี้นาจะเปนบัวคว ่ํ าแบบต ั้ งฉากหรือเขาพรหม ซ ึ่ งอาจเก ี่ ยวของกับขาสิงหไดหรือไม เหนือข ึ้นไปเปนฐานบัวท ี่ประกอบดวยบัวคว ่ํ า ทองไม บัวหงายท ี่ประกบกับบัวคว ่ํ า และหนา กระดาน ตามลําดับ สวนเรือนธาตุ เดิมเรือนธาตุบางสวนถูกปกคลุมดวยตนไมใบหญา จึงทําใหชํารุด เสียหาย โดยเฉพาะสวนที่รองรับเรือนธาตุหรือบัวเชิงทั้งชั้นแรกและชั้นที่ 2 ปจจุบันเปนรูปแบบ ที่ไดรับการบูรณะจากกรมศิลปากรแลว กลาวคือ เรือนธาตุอยูในผังเพิ่มมุม 12 ที่มีมุมประธาน ขนาดใหญตอเนื่องขึ้นมาจากสวนฐาน ซอนลดหลั่นกัน 2 ช ั้ น และออกจระนําซุมจตุรทิศ เรือนธาตุชั้นแรก นับตั้งแตบัวเชิงประกอบดวยบัวคว ่ํา (ถึงแมวาขอบลาง ของจระนําซุมต ั้ งอยูบนบัวคว ่ํ านี้ก็ตาม แตหนากระดานขนาดใหญก็นาจะเปนสวนที่คั่นแยก ระหวางบัวคว ่ํ าของสวนฐานกับสวนเรือนธาตุ) ทองไมประดับลูกแกวอกไก 1 เสน โดยที่ทําทอง ไมไลระดับลดหลั่นกันข ึ้นไป จากนั้นเปนปากแลเชื่ อมตอกับตัวเรือนที่เรียบไมมีลวดลายประดับ ออกจระนําซุมจตุรทิศ โดยมีลักษณะเสาลออยูกับตัวเรือนธาตุ ดังที่ฐานเสาประดับดวยเสนลวด แนวเดียวกันกับบัวเชิง สวนบัวหัวเสาลออยูกับบัวรัดเกลา รองรับกรอบซุมรูปสามเหลี่ ยม ภายในจระนําซุมประดิษฐานพระพุทธรูปประทับยืน เหนือตัวเรือนขึ้นไปคือบัวรัดเกลา ประกอบดวยปากแล ทองไมประดับลูกแกวอกไก 1 เสน และบัวหงายประกบอยูกับบัวคว ่ํ าของ บัวเชิงในสวนเรือนธาตุชั้นที่ 2 216 จึงทําใหบัวรัดเกลาของเรือนธาตุชั้นแรกแลดูกลมกลืนไปกับ บัวเชิงของเรือนธาตุชั้นที่ 2 216 การประดับลูกแกวอกไกในศิลปะลานชาง โดยเฉพาะกรณีของพระธาตุวัดเทพพลฯ นี้ นาจะ เกี่ยวของกับลวดบัวหงายประกบกับบัวคว่ํา ดวยเหตุผลที่วาการประดับลูกแกวอกไกในศิลปะลานนาและ ศิลปะอื่นๆ นั้น มักจะคาดอยูบนทองไมที่มีระดับเดียวกัน แตที่พระธาตุวัดเทพพลฯ กลับมีทองไมไลระดับ ลดหลั่นกันขึ้นไป อันแลดูเหมือนกับตําแหนงของทองไมที่ประกอบอยูในฐานบัวซอนกัน 2 ช ั้น โดยไมมีหนา กระดานคั่น ตามลักษณะนิยมของศิลปะลานชาง จึงทําใหมีการใชลวดบัวปะปนอยูกับลูกแกวอกไก ฉะนั้น ขอ เรียกลักษณะดังกลาวนี้วา “ลูกแกวอกไกแบบลานชาง”