230 พระธาตุอานนทอยูไมนอย อีกทั้งยังมีการกําหนดอายุสมัยในการสรางสอดคลองกัน ทําใหแนชัด วาเจดียทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ยมในระยะสุดทายของศิลปะลานชางก็คือพระธาตุทั้งสององคนี้ จากการศึกษาบัวเหล ี่ยมประดับบนสวนยอดของเจดียกลุมพระธาตุบังพวนใน ขางตนนี้ แสดงใหเห็นวาบัวเหล ี่ยมปรากฏขึ้ นระยะแรกอยูในผังสี่เหล ี่ ยม ณ พระธาตุบังพวนองค เดิม พรอมๆ กับระบบองคระฆังรับยอดบัวเหล ี่ยม ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธ ศตวรรษท ี่ 22 อีกทั้งยังสงอิทธิพลใหกับเจดียทรงบัวเหล ี่ ยม อันมีตนเคาอยูที่พระธาตุศรีสองรัก ซึ่งมีการดัดแปลงใหบัวเหล ี่ยมในผังสี่เหลี่ยมแทนตําแหนงขององคระฆัง ตอมามีการปรับเปลี่ยนรูปแบบบัวเหล ี่ยมใหอยูในผังแปดเหลี่ยมและหกเหล ี่ ยม ซึ่งเกิดขึ้นอยางนอยในชวงตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ลงมา และนาเช ื่ อวาปรากฏในเจดียทรงบัว เหลี่ยมกอนท ี่ จะสงมาใหกับเจดียทรงปราสาทยอด ไดแก พระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใตและ องคทิศเหนือ แตมีระบบแบบกึ่งองคระฆังรับยอดบัวเหล ี่ ยมสืบตอมาจากพระธาตุบังพวนองค เดิม หลังจากน ั้นประมาณชวงพุทธศตวรรษท ี่ 23 ก็มีพัฒนาการกลายเปนบัวเหลี่ยม ในผังเพิ่มมุม ณ พระธาตุหนองสามหม ื่น โดยใชระบบบัวเหล ี่ ยมรับยอดบัวเหล ี่ ยมที่นาจะ สืบเนื่องอยูกับเจดียกลุมพระธาตุศรีสองรักและกลุมพระธาตุพนม จากน ั้ นก็สงแรงบันดาลใจ ใหกับงานในระยะหลังราวพุทธศตวรรษท ี่ 24 ลงมา โดยไดดัดแปลงรูปแบบใหดูเรียบงายข ึ้ น ไดแก พระธาตุกองขาวนอย และพระธาตุอานนท ซึ่งเห็นเกี่ยวของอยูกับเจดียเพิ่มมุมทรงบัว เหลี่ยม สรุปผลการวิเคราะหองคประกอบของเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวน พัฒนาการของลวดบัวในเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนน ี้ มีประเด็นที่ นาสนใจและสําคัญ คือ ฐานบัวเขาพรหม สวนเรือนธาตุ และบัวเหลี่ยม อันมีผลตอการกําหนด อายุสมัยในการสรางเจดียกลุมน ี้ กระจางชัดขึ้น ตลอดจนใหภาพรวมของศิลปะลานชาง กลาวคือ พัฒนาการของฐานบัวเขาพรหม จากการศึกษาเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนในครั้งนี้ ผลปรากฏวา ฐานบัวเขาพรหมซึ่งถือเปนเอกลักษณของศิลปะลานชางมีอยู 2 แบบหลักๆ คือ ฐานบัวเขา พรหมแบบลูกแกว และฐานบัวเขาพรหมแบบขาสิงห ฐานบัวเขาพรหมแบบลูกแกว ปรากฏขึ้ นครั้งแรกหรืออยางชา ณ กูพระเจาลานทอง วัดพระธาตุลําปางหลวง จังหวัดลําปาง ราวกลางพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 แลวสงอิทธิพลข ึ้นไปใหกับเจดียกลุมหนึ่งในเมืองเชียงแสน ไดแก เจดียวัดปราสาทคุม เจดียวัด รอยขอ และพระธาตุจอมกิตติ จนกลายเปนลักษณะที่นิยมในเมืองเชียงแสนสืบมา และในชวง
231 เวลาเดียวกันนี้ฐานบัวเขาพรหมของกูพระเจาลานทอง ก็นาจะเปนแรงบันดาลใจใหกับฐานของ พระธาตุบังพวนองคเดิม ซึ่งกําหนดอายุไวในราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษที่ 22 จึงถือไดวาฐานบัวเขาพรหมปรากฏขึ้ นครั้งแรกในศิลปะลานชาง ณ พระธาตุบังพวนองคเดิม และเปนเขาพรหมแบบลูกแกว ฐานบัวเขาพรหมแบบขาสิงห ปรากฏขึ้ นเมื่อกระแสวัฒนธรรมอยุธยาตอนกลางเขา มาปะปนในดินแดนลานชาง ทําใหเกิดการปรับเปลี่ยนรูปแบบจากเขาพรหมแบบลูกแกวไปสูเขา พรหมแบบขาสิงห ดังที่พบหลักฐานสําคัญและนาจะเปนตนแบบใหกับฐานบัวเขาพรหมแบบขา สิงหที่พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 เพราะยังคงปรากฏลูกแกวเปนเขา พรหม เพียงแตเพิ่มรายละเอียดบัวคว่ําขนาดเล็กมารองรับลูกแกว ทําใหเสนรอบนอกของเขา พรหมแลดูคลายกับขาสิงห หรือเปนขาสิงหในแบบลานชางเอง ตอมาเขาพรหมแบบขาสิงหปรากฏอยางเดนชัดขึ้น โดยอยูในรูปของบัวคว ่ํ าแบบตั้ง ฉากที่มีปลายงอนขึ้น ทําใหเปนขาสิงหแบบลานชางอีกลักษณะหนึ่ง ซึ่งเห็นคลี่คลายลงมาจาก ฐานบัวเขาพรหมของพระธาตุศรีสองรัก พบตัวอยางในเจดียทรงปราสาทยอด ณ พระธาตุวัด เทพพลฯ ท ั้ งสององค จึงกําหนดอายุอยูในราวพุทธศตวรรษท ี่ 22 และลักษณะเขาพรหมแบบนี้ก็ สืบเนื่องมาท ี่ พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน แตดวยเหตุผลที่สวนฐานของพระธาตุวัดนากไม ทําฐานบัว จึงนาเช ื่ อวามีอายุหลังจากพระธาตุวัดเทพพลฯ ลงมา ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 22 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 23 จากน ั้ นฐานบัวเขาพรหมของเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนน ี้ ก็หันไป นิยมฐานบัวเขาพรหมอยางเจดียกลุมพระธาตุศรีสองรัก แตยังคงมีเคาของเขาพรหมแบบ พระธาตุวัดเทพพลฯ จึงไดรูปทรงสันนิษฐานของสวนฐานพระธาตุหนองสามหม ื่นเปนฐานบัวเขา พรหมแบบขาสิงห อันเปนงานชวงหลังพระธาตุวัดเทพพลฯ ราวพุทธศตวรรษท ี่ 23 และในที่สุดเจดียระยะหลังของกลุมนี้ ก็ใชฐานเขาพรหมแบบขาสิงหอยางเจดียกลุม พระธาตุศรีสองรักโดยแท ไดแก พระธาตุกองขาวนอย และพระธาตุอานนท แตมีการ ปรับเปลี่ยนรายละเอียดเพิ่มเติมขึ้น อันทําใหกําหนดอายุหลังจากพระธาตุหนองสามหม ื่ นลงมา และดวยเหตุที่พระธาตุอานนทมีรูปแบบคลี่คลายไปจากพระธาตุกองขาวนอย จึงกําหนดอายุ พระธาตุกองขาวนอยไวราวพุทธศตวรรษท ี่ 24 สวนพระธาตุอานนทนาจะราวพุทธศตวรรษที่ 24-25
232 ตารางที่ 1 แสดงพัฒนาการของฐานบัวเขาพรหม ฐานบัวเขาพรหม อายุสมัยการสราง รูปแบบศิลปะ กูพระเจาลานทอง วัดพระธาตุลําปางหลวง จังหวัดลําปาง กลางพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษที่ 22 เจดียวัดปราสาทคุม เมืองเชียงแสน ปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษที่ 22 เจดียวัดรอยขอ เมืองเชียงแสน ปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษที่ 22 พระธาตุจอมกิตติ เมืองเชียงแสน ปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษที่ 22
233 ตารางที่ 1 (ตอ) ฐานบัวเขาพรหม อายุสมัยการสราง รูปแบบศิลปะ พระธาตุบังพวน องคเดิม จังหวัดหนองคาย ปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษที่ 22 พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 พระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งสององค จังหวัดหนองคาย พุทธศตวรรษท ี่ 22 พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ปลายพุทธศตวรรษท ี่ 22 – ตนพุทธศตวรรษที่ 23
234 ตารางที่ 1 (ตอ) ฐานบัวเขาพรหม อายุสมัยการสราง รูปแบบศิลปะ พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ พุทธศตวรรษท ี่ 23 พระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร พุทธศตวรรษท ี่ 24 พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร พุทธศตวรรษท ี่ 24-25
235 พัฒนาการของสวนเรือนธาตุ จากการศึกษาเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนในครั้งนี้ ผลปรากฏวา สวนเรือนธาตุในระยะแรก ไดแก พระธาตุบังพวนองคเดิม และพระรัตนฆรเจดีย ราวปลายพุทธ ศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 มีพัฒนาการทางดานรูปแบบศิลปะสืบเนื่องอยูกับศิลปะ ลานนา ท ั้งระบบของการประดับบัวเชิง – บัวรัดเกลา ออกจระนําซุมจตุรทิศ แตปรากฏลักษณะ บางประการที่เห็นตางออกไปจากศิลปะลานนา น ั่ นคือ การทําลวดบัวเชิง – บัวรัดเกลาไม เหมือนกัน ลักษณะดังกลาวอาจสืบเนื่องมาจากความไมเขาใจในระเบียบลวดบัวของศิลปะ ลานนาแลว นอกเหนือไปจากนี้นาจะเกี่ยวของกับการพยายามปรับเปลี่ยนรูปแบบใหเปน เอกลักษณของศิลปะลานชางเอง ดังที่ในงานชางระยะตอมามีการนําเอาลูกแกวอกไกอยางศิลปะ ลานนา มาใชปะปนอยูกับลูกแกวอกไกแบบลานชาง ซึ่งเกิดจากบัวหงายประกบกับบัวคว ่ํ าของ ฐานบัวที่ซอนกันโดยไมมีหนากระดานค ั่ น ณ พระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใตและองคทิศ เหนือ ราวพุทธศตวรรษท ี่ 22 อน ึ่ งจากการท ี่ พระธาตุวัดเทพพลฯ มีเรือนธาตุซอนกัน 2 ช ั้ น ทําใหแนชัดวาชาง ลานชางไดละทิ้งกฎเกณฑของระเบียบบัวเชิง – บัวรัดเกลาอยางศิลปะลานนา เพราะมีการ ออกแบบใหบัวรัดเกลาของเรือนธาตุชั้นแรก ผสมกลมกลืนไปกับบัวเชิงของเรือนธาตุชั้นท ี่ 2 โดยที่ใชการประดับบันแถลงเปนตัวแยกองคประกอบ 2 สวนน ี้ ออกจากกันเทาน ั้ น อีกทั้งยังพบวาระบบการเพิ่มมุมของพระธาตุวัดเทพพลฯ ไมไดออกแบบใหรับกับ การออกจระนําซุมของเรือนธาตุชั้นที่ 2 สงผลใหจําเปนตองใชเรือนธาตุประหนึ่งเปนเสาของ จระนําซุม ทั้งนี้นาจะเกี่ยวของกับกระแสวัฒนธรรมของอยุธยาเขามาในดินแดนลานชางในอีก ระลอกหน ึ่ ง ซ ึ่ งสอดคลองกับลักษณะของกึ่งหลังคาลาดกึ่งองคระฆังในผังเพิ่มมุม 12 สวนเรือนธาตุของพระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ปลายพุทธศตวรรษท ี่ 22 – ตน พุทธศตวรรษท ี่ 23 แมวามีการหวนกลับไปรับเอาแบบอยางมาจากพระธาตุบังพวน แตก็มี รายละเอียดแตกตางกัน และเห็นความสืบเนื่องมาจากพระธาตุวัดเทพพลฯ ดังที่ปรากฏการ ประดับลูกแกวอกไกแบบลานชาง อยางไรก็ตาม การใชเรือนธาตุประหนึ่งเปนเสาของจระนําซุมของพระธาตุวัดเทพ พลฯ มีพัฒนาการตอเน ื่ องลงมายังพระธาตุหนองสามหม ื่ น ราวพุทธศตวรรษท ี่ 23 ดังที่มีการใช เรือนธาตุประจําดานท ั้ งหมดรองรับกรอบซุมทรงปราสาทยอดที่ประดับติดปะอยูกับสวนยอด ทํา ใหเกิดระบบปราสาทซอนปราสาทขึ้น รวมไปถึงการเจาะชองจระนํารูปสามเหลี่ ยมบนกรอบซุม และนาสนใจวาระเบียบบัวเชิง – บัวรัดเกลาของพระธาตุองคนี้ตางออกไปจากศิลปะลานนาโดย สิ้นเชิง ดังที่ใชบัวคว ่ํ าท ี่ประกบกับบัวหงายของสวนฐานเสมือนเปนบัวเชิง และใชบัวหัวเสา ประหนึ่งเปนบัวรัดเกลา
236 หลังจากนั้นในราวพุทธศตวรรษท ี่ 24 ณ พระธาตุกองขาวนอย ไดรับเอาลักษณะ ของการใชเรือนธาตุประหนึ่งเปนจระนําซุมมาจากพระธาตุหนองสามหม ื่น เพราะปรากฏกรอบ ซุมทรงปราสาทยอดประดับติดแปะอยูกับตัวเรือนและบัวรัดเกลาอยางคราวๆ และที่สําคัญคือ มี การประดับกรอบซุมหลอกทรงปราสาทยอดติดแปะอยูบนสวนยอดดวย แมวาสวนเรือนธาตุของ พระธาตุกองขาวนอยมีการหวนกลับไปทําบัวเชิง – บัวรัดเกลาอีกครั้ง แตมีการตกแตงลวดบัว ตางออกไปจากงานชางอยางศิลปะลานนาโดยสิ้นเชิงเชนกัน ดังที่เพิ่มเติมรายละเอียดของลวด บัวขึ้น จนบีบใหเห็นตัวเรือนแคบลงอยางมาก และในทายที่สุดก็กลายเปนฐานบัวทําหนาที่เปน บัวเชิงรองรับตัวเรือนธาตุ ณ พระธาตุอานนท ราวพุทธศตวรรษท ี่ 24-25
237 ตารางที่ 2 แสดงพัฒนาการของสวนเรือนธาตุ สวนเรือนธาตุ อายุสมัยการสราง รูปแบบศิลปะ พระธาตุบังพวน องคเดิม จังหวัดหนองคาย ปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษที่ 22 พระรัตนฆรเจดีย ปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษที่ 22 พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย พุทธศตวรรษท ี่ 22 พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศเหนือ จังหวัดหนองคาย พุทธศตวรรษท ี่ 22
238 ตารางที่ 2 (ตอ) สวนเรือนธาตุ อายุสมัยการสราง รูปแบบศิลปะ พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ปลายพุทธศตวรรษท ี่ 22 – ตนพุทธศตวรรษที่ 23 พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ พุทธศตวรรษท ี่ 23 พระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร พุทธศตวรรษท ี่ 24 พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร พุทธศตวรรษท ี่ 24-25
239 พัฒนาการของบัวเหลี่ยม จากการศึกษาเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนในครั้งนี้ ไดมุมมองใหม เกี่ยวกับที่มาของบัวเหล ี่ ยม ซึ่งถือเปนเอกลักษณของศิลปะลานชาง กลาวคือ บัวเหล ี่ยมใน ระยะแรกๆ ของศิลปะลานชางอยูในผังสี่เหล ี่ยม อาจเปนไปไดวาปรากฏขึ้ นครั้งแรกที่พระธาตุบัง พวนองคเดิม วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย พรอมๆ กับระบบองคระฆังรับยอดบัว เหลี่ยมในผังสี่เหลี่ยม ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ซึ่งตรงกับรัชสมัย พระเจาไชยเชษฐาธิราช โดยปรับเปลี่ยนมาจากรากฐานงานชางอยางศิลปะลานนา ตอมาบัวเหล ี่ยมในผังสี่เหลี่ยมไดสงอิทธิพลใหกับเจดียทรงบัวเหล ี่ ยม ตนแบบนาจะ ปรากฏขึ้นในชวงตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 โดยเริ่ มจากพระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย โดยมีการ ดัดแปลงเอายอดบัวเหล ี่ยมมาใชแทนตําแหนงขององคระฆัง ลักษณะเชนนี้เปนที่นิยมอยางมาก ในศิลปะลานชางสืบมา และนาสนใจวาบัวเหลี่ยมประดับบนสวนยอดของพระธาตุพนม จังหวัด นครพนม ก็คงเปนงานคราวบูรณะในชวงระยะเวลาไลเลี่ยกันนี้ดวย แลวเร ิ่มปรับเปลี่ยนรูปแบบบัวเหล ี่ยมใหมีความแปลกใหมมากยิ่งขึ้น โดยทําใหอยู ในผังแปดเหลี่ ยมและหกเหล ี่ ยม ซึ่งเกิดขึ้นอยางชาในชวงตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ลงมา ตนแบบ นาจะไดแก พระธาตุดํา นครเวียงจันทน ซึ่งเปนเจดียทรงบัวเหล ี่ ยม แลวสงแรงบันดาลใจกลับมา ใหกับเจดียทรงปราสาทยอด ไดแก พระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใตและองคทิศเหนือ จังหวัด หนองคาย อันมีระบบแบบกึ่งหลังคาลาดก ึ่ งองคระฆังรับยอดบัวเหล ี่ ยม สืบเนื่องอยูกับระบบของ พระธาตุบังพวนองคเดิม รวมไปถึงเจดียเพิ่มมุมอยางศิลปะอยุธยา ดังที่ตอมาปรากฏองคระฆัง เพิ่มมุมอยางเดนชัด ณ พระธาตุวักนาก (ใหญ) นครเวียงจันทน ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 22 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 23 ลวงมาประมาณชวงพุทธศตวรรษท ี่ 23 บัวเหล ี่ ยมมีพัฒนาการอยูในผังเพิ่มมุม ซึ่ง เห็นสัมพันธอยูกับระบบการเพิ่มมุมอยางศิลปะอยุธยาไมมากก็นอย ณ พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ และมีการใชระบบบัวเหลี่ยมรับยอดบัวเหล ี่ ยมสืบเนื่องมาจากเจดียทรงบัวเหลี่ยม กลุมพระธาตุศรีสองรักและเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุพนม หลังจากน ั้ นก็สงแรงบันดาล ใจใหกับงานในระยะหลังราวพุทธศตวรรษท ี่ 24 ลงมา โดยไดดัดแปลงรูปแบบใหดูเรียบงายข ึ้ น ไดแก พระธาตุกองขาวนอย และพระธาตุอานนท
240 ตารางที่ 3 แสดงพัฒนาการของบัวเหลี่ยม บัวเหลี่ยม อายุสมัยการสราง รูปแบบศิลปะ พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษที่ 22 พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 พระธาตุดํา นครเวียงจันทน ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22
241 ตารางที่ 3 (ตอ) บัวเหลี่ยม อายุสมัยการสราง รูปแบบศิลปะ พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย พุทธศตวรรษท ี่ 22 พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศเหนือ จังหวัดหนองคาย พุทธศตวรรษท ี่ 22 พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ปลายพุทธศตวรรษท ี่ 22 – ตนพุทธศตวรรษที่ 23 พระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร พุทธศตวรรษท ี่ 22 – พุทธ ศตวรรษที่ 23
242 ตารางที่ 3 (ตอ) บัวเหลี่ยม อายุสมัยการสราง รูปแบบศิลปะ พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ พุทธศตวรรษท ี่ 23 พระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร พุทธศตวรรษท ี่ 24 พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร พุทธศตวรรษท ี่ 24-25
243 บทที่ 5 วิเคราะหสรุปและขอเสนอแนะ การศึกษาทางดานประวัติศาสตรศิลปะ เกี่ ยวกับเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลาน ชาง กลุมพระธาตุบังพวนครั้งนี้ ผลปรากฏวาสามารถใชรูปแบบศิลปะบงบอกถึงอายุสมัยการ สรางของเจดียองคนั้นๆ ได พรอมทั้งใหภาพรวมทางประวัติศาสตรตีแผความสัมพันธระหวาง ลานชางกับลานนาและอยุธยา จึงวิเคราะหสรุปแบงออกเปน 2 ประเด็นหลักๆ ไดแก รูปแบบ ศิลปะกับการกําหนดอายุ และความสัมพันธโยงใยถึงประวัติศาสตร รวมทั้งขอเสนอแนะ ดังตอไปนี้ 1. รูปแบบศิลปะกับการกําหนดอายุเจดียกลุมพระธาตุบังพวน จากการศึกษารูปแบบสวนฐาน สวนเรือนธาตุ และสวนยอด ของเจดียทรงปราสาท ยอดกลุมพระธาตุบังพวนในบทที่ 4 ผลปรากฏวาแตละสวนของเจดียมีรูปแบบศิลปะสอดคลอง กับชวงเวลาของการเกิดลักษณะดังกลาว จึงกําหนดอายุพระธาตุแตละองคไว ดังนี้ พระธาตุบังพวนองคเดิม พระธาตุบังพวนองคเดิมนาจะมีอายุอยูในชวง ปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 กอน พระเจาไชยเชษฐาจะยายราชธานีลงมาอยูที่เมืองจันทบุรี (นครเวียงจันทน) ในป พ.ศ. 2103 ดังที่ปรากฏฐานบัวเขา พรหมแบบลูกแกว และสวนเรือนธาตุออกจระนําซุมลดจตุร ทิศ ไดรับแรงบันดาลใจมาจากศิลปะลานนา ขณะเดียวกันก็ มีการปรับเปลี่ยนรูปแบบใหเปนเอกลักษณของศิลปะลาน ชาง โดยเฉพาะสวนยอดที่มีระบบองคระฆังรับยอดบัว เหลี่ยมในผังสี่เหลี่ยม จากผลของการศึกษาขางตนนี้ สวนใหญขัด แยงกับแนวคิดเดิม 435 แตยังคงเห็นสอดคลองกับแนวคิด ของ เชษฐ ติงสัญชลี ในกรณีที่วาลักษณะโดยรวมของ พระธาตุบังพวนมีความคลายคลึงกับเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานนา แตในรายละเอียด เกี่ยวกับองคประกอบเจดียตางกัน โดยเฉพาะสวนฐานกลายเปนฐานบัวเขาพรหมที่นิยมใน 435 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมในบทที่ 3 หนา 53-57.
244 ศิลปะลานชาง แตไดกําหนดอายุไวในชวงตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 436 และแนวคิดของ ไกรฤกษ ดวงดี ดังที่เห็นวาพระธาตุบังพวน นาจะสรางข ึ้นในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช เชนเดียวกับ กลุมสัตมหาสถาน เพราะลักษณะของเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานนา ปนอยูกับสวนยอด ทรงบัวเหล ี่ ยมของศิลปะลานชาง แตกําหนดอายุไวในชวงปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 437 พระรัตนฆรเจดีย พระรัตนฆรเจดียนาจะสรางข ึ้ นพรอมๆ กันกับ พระธาตุบังพวนองคเดิม ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 กอนพระเจาไชยเชษฐาจะยายราช ธานีลงมาอยูที่เมืองจันทบุรี (นครเวียงจันทน) ในป พ.ศ. 2103 เพราะยังคงปรากฏลักษณะบางประการสืบเนื่องอยู กับศิลปะลานนา โดยเฉพาะลักษณะโดยรวมของสวนยอดท ี่ มีหลังคาลาดในผังเพิ่มมุม รับช ั้ นหลังคาผังแปดเหลี่ยมท ี่ รองรับองคระฆังกลมขนาดเล็ก แตในรายละเอียดได ปรับเปลี่ยนไปสูความเปนเอกลักษณของศิลปะลานชาง เปนตนวา การไมปรากฏฐานบัวรองรับเรือนธาตุ มีเพียง ลวดบัวคว ่ําขนาดใหญที่ทําหนาท ี่ แทนฐานบัว และที่สําคัญคือใชลูกแกวรองรับชั้นหลังคาลาด จากผลของการศึกษาขางตนนี้ สัมพันธกับหลักฐานการขุดแตงทางโบราณคดี 438 และสอดคลองกับแนวคิดเดิมที่วาสรางข ึ้นในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช 439 หากไมไดระบุ ชวงเวลาของการสรางอยางแนชัด นอกจากนี้ ยังเชื่อมโยงไดกับแนวคิดของ เชษฐ ติงสัญชลี ใน ประเด็นที่วาพระรัตนฆรเจดียนาจะสรางข ึ้ นพรอมกันกับพระธาตุบังพวน ในรัชสมัยพระเจาไชย เชษฐาธิราช เพราะยังคงระเบียบแบบลานนาอยู ขณะเดียวกันก็ปรากฏลักษณะของศิลปะลาน ชาง แตไดกําหนดอายุไวในชวงตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 440 436 เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลาน ชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 50-54. 437 ไกรฤกษ ดวงด, “ร ีูปแบบลานชาง-ลานนา ในสถาปตยกรรมวัดพระธาตุบังพวน จังหวัด หนองคาย”, 91 และ 93. 438 ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน ”, 73-74. และ ใน อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, โบราณคดีเมืองหนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุสถาน และแหลงศิลปกรรม จังหวัดหนองคาย), 231-232. 439 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมในบทที่ 3 หนา 65-67. 440 เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลาน ชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 48-50.
245 พระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม พระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใตและองค ทิศเหนือ นาจะสรางข ึ้นในชวงระยะ เวลาไลเลี่ยกันราว พุทธศตวรรษท ี่ 22 ในชวงรัชสมัยพระเจาวรรัตนธรรม ประโชติ (พ.ศ. 2127-2141) ถึงรัชสมัยพระเจาวรวงษา มหาธรรมมิกราช (พ.ศ. 2141-2167) โดยที่ พระธาตุองค ทิศใตสรางข ึ้ นกอนพระธาตุองคทิศเหนือ ถึงแมวาพระธาตุทั้ง 2 องคปรากฏฐานบัวเขา พรหมแบบขาสิงห ตามกระแสวัฒนธรรมอยุธยา ซึ่งเห็น คลี่คลายไปจากพระธาตุศรีสองรัก รวมทั้งมีสวนเรือนธาตุ ซอนกัน 2 ช ั้ น อันแสดงถึงรากฐานงานชางที่สืบเนื่องอยู กับซุมประตูโขงและกูพระเจาอยางศิลปะลานนาท ี่ปรากฏ ในดินแดนลานชาง อีกทั้งยังมีการผสมผสานระหวางศิลปะลานนากับศิลปะอยุธยา ดังที่ปรากฏ ลักษณะกึ่งหลังคาลาดกึ่งองคระฆังและกึ่งบัลลังก ตลอดจนประดับยอดบัวเหล ี่ยมในผังแปด เหลี่ยม ที่เห็นสัมพันธอยูกับพระธาตุดํา นครเวียงจันทน เชนเดียวกัน แตพระธาตุองคทิศเหนือกลับมีระเบียบลวดบัวอยางเรียบงาย อันคลี่คลายไปจาก พระธาตุองคทิศใต จึงเห็นควรเปนงานสรางหลังจากพระธาตุองคทิศใตลงมาเล็กนอย อยางไรก็ ตาม พระธาตุทั้งสององคของวัดเทพพลฯ ก็คงสรางข ึ้ นกอนพระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน ซึ่ง กําหนดอายุไวประมาณปลายพุทธศตวรรษท ี่ 22 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 23 จากผลของการศึกษาขางตนนี้ สอดคลองกับแนวคิดของ สงวน รอดบุญ ท ี่ ระบุวา รูปแบบของพระธาตุวัดเทพพลฯ เปนการผสมผสานระหวางศิลปะลานชางกับศิลปะลานนาและ ศิลปะอยุธยา 441 จึงไดกําหนดอายุเอาไววานาจะสรางข ึ้ นกอนพระธาตุวัดนาก 442 แตขัดแยงกับ ประเด็นที่ถือเปนงานชางในรัชสมัยพระเจาสุริยวงศาธรรมิกราชเชนเดียวกัน 443 (พ.ศ. 2181- 2238) เพราะในการศึกษาครั้งนี้เห็นวาพระธาตุวัดเทพพลฯ นาจะสรางข ึ้นในชวงรัชสมัย พระเจาวรรัตนธรรมประโชติ (พ.ศ. 2127-2141) ถึงรัชสมัยพระเจาวรวงษามหาธรรมมิกราช (พ.ศ. 2141-2167) ทั้งนี้ทั้งนั้น ผลของการศึกษาในครั้งนี้ยังคงมีความเห็นไมตรงกันกับแนวคิดที่วา พระธาตุวัดเทพพลประดิษฐารามท ั้ ง 2 องคนาจะมีพัฒนาการทางดานรูปแบบศิลปะมาจาก พระธาตุวัดนาก และกําหนดอายุไวในชวงพุทธศตวรรษท ี่ 22 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 23 กอนท ี่ 441 สัมพันธกับแนวคิดของนักวิชาการทานอื่นๆ ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมในบทที่ 3 หนา 74-76. 442 สงวน รอดบุญ, “เวียงคุก”, 22-23. 443 สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปลาว, 104.
246 ความนิยมบัวเหล ี่ ยมจะแพรหลายอยางมากในปลายพุทธศตวรรษท ี่ 23 - 25 444 ดวยเหตุผลที่บัว เหลี่ยมเปนที่นิยมในศิลปะลานชางตั้งแตชวงตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 สืบมาแลว พระธาตุหนองสามหมื่น พระธาตุหนองสามหม ื่ นนาจะสราง ขึ้นในชวงพุทธศตวรรษท ี่ 23 เพราะมีรูปแบบที่ ปรับแตงมาจากงานชางในศิลปะลานชางดวย กันเอง เปนตนวา สวนฐานคงเปนฐานบัวเขา พรหมแบบเจดียกลุมพระธาตุศรีสองรัก รวมทั้ง มีการใชเรือนธาตุประหนึ่งเปนเสาของจระนําซุม อันมีตนเคามาจากลักษณะจระนําซุมของเรือน ธาตุชั้นท ี่ 2 ของพระธาตุวัดเทพพลฯ อีกทั้งยังมีระบบสวนยอดเปนแบบ บัวเหล ี่ ยมรับยอดบัวเหล ี่ ยม ซึ่งเห็นคลี่คลายลง ไปจากระบบองคระฆังรับยอดบัวเหล ี่ ยมของ เจดียในกลุมเดียวกัน ทั้งในพระธาตุบังพวนองค เดิมและพระธาตุวัดเทพพลฯ รวมไปถึงพระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร ทั้งนี้เห็นเกี่ยวของอยู กับเจดียกลุมพระธาตุศรีสองรัก ตลอดจนพระธาตุหนองสามหม ื่นปรากฏบัวเหล ี่ ยมอยูในผังเพิ่ม มุม อันเปนรูปแบบที่พัฒนาการไปจากองคระฆังในผังเพิ่มมุมของพระธาตุวัดเทพพลฯ และพระ ธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน จึงเห็นควรจัดใหมีอายุหลังลงมาจากพระธาตุวัดเทพพลฯ และพระ ธาตุวัดนาก นอกเหนือไปจากนี้ พระธาตุหนองสามหม ื่ นยังมีเอกลักษณเปนของตนเอง โดย เฉพาะการใชระบบปราสาทซอนปราสาท แมวาปรากฏระบบทํานองนี้ในศิลปะลานนามากอน แตที่พระธาตุหนองสามหม ื่ นมีรูปแบบตางออกไปจากศิลปะลานนาโดยสิ้นเชิง ดังที่ปรากฏกรอบ ซุมทรงปราสาทยอดติดแปะอยูกับสวนยอด ทําใหมองภาพรวมของสวนยอดท ั้ งหมดเห็นเปน 9 ยอด จึงถือเปนงานชางท ี่ ออกแบบข ึ้นในศิลปะลานชางโดยแท จากผลของการศึกษาในขางตน เห็นสัมพันธกับการกําหนดอายุของ เชิดเกียรติ กุลบุตร ดังที่ไดเสนอวารูปแบบศิลปะของพระธาตุหนองสามหม ื่ นมีพัฒนาการสืบตอมาจาก พระธาตุบังพวนองคเดิมและพระธาตุวัดเทพพลฯ จึงนาจะอยูในราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 23 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 24 กอนหนาท ี่ พระยาภักดีชุมพลจะมาตั้งหลักแหลงในเขตจังหวัดชัยภูมิ 444 สุรศักดิ์ ศรีสําอาง, ลําดับกษัตริยลาว, 188. รวมไปถึงแนวคิดของ สุวิทย จิระมณี, “พระธาตุ อีสาน”, 21. ที่กําหนดอายุพระธาตุวัดเทพพลฯ ราวพุทธศตวรรษท ี่ 23
247 เล็กนอย445 รวมไปถึงแนวคิดของ สุวิทย จิระมณี ที่ไดกําหนดอายุพระธาตุหนองสามหม ื่นในราว พุทธศตวรรษท ี่ 22-23 ตามลักษณะของการเพ ิ่ มมุม 446 อยางไรก็ตาม ผลการศึกษาในครั้งนี้ยัง เห็นไมตรงกันกับนักวิชาการอีกหลายทาน ซึ่งเปนกลุมที่เชื่อวาพระธาตุหนองสามหม ื่ นสรางขึ้น ในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช 447 พระธาตุกองขาวนอย พระธาตุกองขาวนอยนาจะมีอายุอยูในราว พุทธศตวรรษท ี่ 24 หลังจากงานสรางพระธาตุหนองสาม หมื่น และกอนการสรางพระธาตุอานนท เพราะยังคง ปรากฏองคประกอบบางประการคลายคลึงอยูกับพระธาตุ หนองสามหม ื่ น เชน ฐานบัวเขาพรหมที่ไดรับแรงบันดาล ใจมาจากเจดียกลุมพระธาตุศรีสองรักเชนกัน ซึ่งแตกตาง ออกไปจากพระธาตุอานนทที่มีรายละเอียดเพิ่มเติมมาก ขึ้น ขณะเดียวกันก็มีลักษณะบางประการของ พระธาตุกองขาวนอยเห็นคลี่คลายไปจากพระธาตุหนอง สามหม ื่ น ที่สําคัญไดแก กรอบซุมหลอกทรงปราสาทยอด ที่ประดับติดแปะอยูกับบัวเหลี่ยม ตลอดจนการประดับ ลายประจํายามอกรูปกลมคลายดอกบัว ลักษณะดังกลาวนี้นาเช ื่ อวาไดสงอิทธิพลลงมายัง พระธาตุอานนท นอกเหนือไปจากนี้ยังแลเห็นความพยายามท ี่ จะหวนกลับไปทําบัวเชิง – บัวรัดเกลา อีกคร ั้ ง เพียงแตชางไมเขาใจในระเบียบลวดบัวอยางศิลปะลานนาแลว จึงเห็นควรจัดใหพระธาตุ กองขาวนอยเปนเจดียระยะหลังของกลุมน ี้ จากผลของการศึกษาขางตน มีความเห็นไมตรงกันกับนักวิชาการบางทาน โดยเฉพาะแนวคิดที่วาพระธาตุกองขาวนอยไดรับอิทธิพลมาจากพระธาตุอานนท 448 อยางไรก็ดี ยังเห็นสอดคลองกับอีกกลุมแนวคิดที่จัดใหพระธาตุกองขาวนอยเปนเจดียในระยะหลัง 449 445 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย”, 104. 446 สุวิทย จิระมณี, “พระธาตุอีสาน”, 21. 447 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมในบทที่ 3 หนา 86-87. 448 วิโรฒ ศรีสุโร, ธาตุอีสาน, 45-46. 449 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมในบทที่ 3 หนา 93-94.
248 รวมไปถึงการกําหนดอายุของ เชิดเกียรติ กุลบุตร ดังที่สันนิษฐานวารูปแบบของ พระธาตุกองขาวนอยสืบตอลงมาจากกลุมเจดียทรงปราสาทยอดเจดียระยะสุดทาย นาจะมีอายุ อยูในราวพุทธศตวรรษท ี่ 24 ลงมา แตกลับมีหลักการคิดที่แตกตางกัน โดยที่ เชิดเกียรติ กุลบุตร นําเอารูปแบบของระบบบัวเหล ี่ ยมรับยอดบัวเหล ี่ยมไปเปรียบเทียบกับพระธาตุพนมท ี่ ถือเช ื่ อวาเปนงานคราวบูรณะของพระครูโพนเสม็ก450 และดวยระบบนี้ทําใหนักวิชาการบางทาน เชื่อวาพระธาตุกองขาวนอยนาจะสรางข ึ้ นราวพุทธศตวรรษท ี่ 23 451 ทั้งนี้เห็นวาระบบบัวเหลี่ยมรับยอดบัวเหล ี่ยมปรากฏตนเคามาแลว ณ พระธาตุศรี สองรัก ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 และไดรับความนิยมสืบมาทั้งในเจดียทรงบัวเหล ี่ ยมและเจดียทรง ปราสาทยอด แตดวยเหตุผลท ี่ พระธาตุกองขาวนอยมีฐานบัวเขาพรหมอยางเจดียกลุมพระ-ธาตุ ศรีสองรัก จึงไมแปลกที่จะนําเอาระบบบัวเหลี่ยมรับยอดบัวเหล ี่ ยมมาจากเจดียกลุมนี้ดวย พระธาตุอานนท พระธาตุอานนทนาจะมีอายุอยูในราวปลาย พุทธศตวรรษท ี่ 24 – พุทธศตวรรษท ี่ 25 เพราะมีการ เพิ่มจํานวนของลวดบัวมากข ึ้น และไมมีระบบบัวเชิง อยางลานนาโดยสิ้นเชิง คลายกับตัวเรือนตั้งอยูบนฐาน บัว สวนรายละเอียดอื่นๆ เห็นสัมพันธสืบเนื่องมาจาก พระธาตุกองขาวนอย จึงเห็นควรกําหนดอายุหลังจาก พระธาตุกองขาวนอยลงมาระยะหน ึ่ ง จากผลของการศึกษาขางตนนี้ สอดคลอง กับแนวคิดของนักวิชาการหลายทาน ดังที่สวนใหญได กําหนดอายุพระธาตุองคนี้อยูในชวงพุทธศตวรรษท ี่ 24- 25 452 อยางไรก็ตาม ไมเห็นดวยกับแนวคิดที่วาพระธาตุ อานนทสรางข ึ้ นกอนพระธาตุกองขาวนอย 453 ดวย เหตุผลท ี่ ลวดบัวของพระธาตุอานนทมีระบบระเบียบ คลี่คลายไปจากพระธาตุกองขาวนอยระยะหนึ่งแลว 450 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย”, 104. 451 สุวิทย จิระมณี, “พระธาตุอีสาน”, 21. 452 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมในบทที่ 3 หนา 99-100. 453 วิโรฒ ศรีสุโร, ธาตุอีสาน, 43-44.
249 2. เจดียกลุมพระธาตุบังพวนสัมพันธโยงใยถึงประวัติศาสตร อาณาจักรลานชางมีราชธานีอยูที่นครเชียงดงเชียงทอง (เมืองหลวงพระบาง) กอตั้ง ขึ้นเมื่อป พ.ศ. 1896 รัชสมัยพระเจาฟางุม 454 (พ.ศ. 1846-1915) แมวาในเอกสารทาง ประวัติศาสตรไดกลาวถึงพระเจาฟางุมทรงนําเอาพุทธศาสนาเขามาเผยแพรในอาณาจักรลาน ชาง พรอมทั้งไดขยายอาณาเขตออกไปอยางกวางขวาง 455 ซ ึ่ งคงครอบคลุมดินแดนแถบภาค ตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทยในปจจุบัน แตไมพบหลักฐานการสรางเจดียในชวงเวลาน ี้ อยางแนชัด ทําใหการประติดประตอเร ื่องราวทางประวัติศาสตรกับงานสถาปตยกรรมเปนไป อยางอยากลําบาก อยางไรก็ตาม การนับถือพุทธศาสนาของชาวลานชางปรากฏชัดเจนในสมัยพระเจา โพธิสารราช (พ.ศ. 2063-2090) ดังที่มีความปรากฏวาชาวลานชางยังคงนับถือผีฟาผีแถนอยู จนกระทั่งเหตุการณที่พระเจาโพธิสารราชทรงเล ื่อมใสศรัทธาในพุทธศาสนาเปนอยางมาก จึง โปรดฯ แตงตั้งคณะทูตไปอัญเชิญพุทธศาสนามาจากดินแดนลานนาในสมัยพระเกษเกลา ตอมา พระองครับสั่งใหประชาชนเลิกหลงงมงายในความเชื่อเหลาน ั้ น แลวหันไปยึดถือหลักธรรมทาง พุทธศาสนาแทน โดยแรกเริ่มไดรื้อถอนสถานที่ขึ้นฟาขึ้นแถน 456 พรอมทั้งปรับเปลี่ยนให กลายเปนวัดเนื่องในพุทธศาสนาไปทั่ วราชอาณาจักร และในครั้งนี้เองที่นาจะมีการสรางศาสน สถานเนื่องในพุทธศาสนาตามอยางลานนา ถึงกระน ั้นประชาชนก็ยังคงนับถือผีฟาผีแถนรวมกับ พุทธศาสนาสืบมาจนถึงปจจุบัน ครั้นสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช (พ.ศ. 2091-2114) กอนท ี่ จะมีการยายราชธานี จากนครเชียงดงเชียงทอง ลงมาที่เมืองจันทบุรี (นครเวียงจันทน) โดยขนานนามใหม วา “นคร จันทบุรีศรีสัตนาคนหุตอุตมราชธานี” ในป พ.ศ. 2103 457 อยางเปนทางการน ั้ น พระเจาไชย เชษฐาธิราชคงรับสั่งใหมีการสรางบานแปงเมือง เพ ื่ อท ี่ จะรองรับกับนครแหงใหม อันสม พระเกียรติของพระองค ในคราวนี้เองไดมีการบูรณะปฏิสังขรณศาสนสถานสําคัญๆ ครั้งใหญในบริเวณสอง ฝงแมน้ําโขง ซึ่งในระยะแรกคงทําการบูรณะในแถบเมืองท ี่ จะต ั้งพระนครเปนหลัก ทั้งนี้ศาสน สถานสําคัญที่ผูคนเคารพนับถือสืบตอกันมาหลายช ั่ วอายุคนก็คือ พระธาตุบังพวน อันถือเช ื่ อกัน 454 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 45. 455 เรื่องเดียวกัน, 57-60. 456 เร ื่ องเดียวกัน, 80. และ มหาสิลา วีระวงส, ประวัติศาสตรลาว, 49-50. สอดคลองกับ พระยา ประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดารโยนก, 371. และ พระรัตนปญญาเถระ, ชินกาลมาลีปกรณ, 150. ซึ่งขัดแยงกับแนวคิดของ จิรศักดิ์ เดชวงคญา , บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง , 4-5. ที่ระบุวาเหตุการณนี้ปรากฏเฉพาะใน ประวัติศาสตรฝายลานนาเทานั้น จึงไดตีความวาพระเจาโพธิสารราชไมไดสงราชทูตไปยังนครเชียงใหม 457 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 94-95.
250 มาวาเปนเจดียที่ประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุสวนพระอุระของพระพุทธเจา ประกอบกับที่ พระเจาไชยเชษฐาธิราชไดทอดพระเนตรเห็นตํานานอุรังคธาตุ จึงทําใหพระองคเกิดความ เลื่อมใสศรัทธาเปนอยางมาก และอาจทําการบูรณะพระธาตุองคนี้เปนองคแรกๆ ก็เปนได จากการศึกษาเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวน ตามหลักการทางดาน ประวัติศาสตรศิลปะนี้ ผลปรากฏวาสวนใหญมีความสอดคลองกับหลักฐานทางประวัติศาสตร จารึก และโบราณคดี ดังที่พระธาตุบังพวนองคเดิมเปนรูปแบบที่เกิดขึ้นในชวงปลายพุทธ ศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 กอนท ี่ พระเจาไชยเชษฐาธิราชจะยายราชธานีลงมายัง นครเวียงจันทน พรอมกันนี้จากหลักฐานทางโบราณคดี 458 เห็นสัมพันธอยูกับรูปแบบศิลปะ ชวนให คิดเห็นวาพระธาตุบังพวนองคเดิมนาจะเปนรูปแบบที่ปรากฏขึ้ นพรอมๆ กับงานสรางสัตตมหา สถาน ซึ่งหมายรวมถึงพระรัตนฆรเจดีย เพราะท ั้ งพระธาตุบังพวนองคเดิมและพระรัตนฆรเจดีย ตางก็มีระเบียบคลายคลึงกับงานชางอยางศิลปะลานนา ขณะเดียวกันก็เริ่มปรับเปลี่ยนรูปแบบ ใหมีความเปนเอกลักษณของศิลปะลานชาง โดยเฉพาะการปรากฏฐานบัวเขาพรหมและบัว เหลี่ยมเปนครั้งแรก สวนในประเด็นที่เจดียทั้ง 2 องคนี้มีลักษณะแตกตางกัน สามารถอธิบายไดวานาจะ เกี่ยวของกับเหตุผลทางประติมานวิทยา ดังที่พระรัตนฆรเจดียเปนเพียงสัญลักษณแทนสถานที่ เมื่อพระพุทธเจาทรงเสวยวิมุตติสุขในสัปดาหที่ 4 สวนพระธาตุบังพวนมีตํานานเชื่อกันมาวาเปน ที่บรรจุพระบรมสารีริกธาตุสวนพระอุระของพระพุทธเจา ฉะน ั้ น จึงใหความสําคัญกับพระธาตุบัง พวนมากกวาเจดียกลุมสัตตมหาสถาน สงผลใหมีการออกแบบพระธาตุบังพวนองคเดิมตาง ออกไปจากกลุมสัตตมหาสถาน ตอมาฐานบัวเขาพรหมและบัวเหล ี่ ยมจึงกลายเปนเอกลักษณของศิลปะลานชางสืบ มา (ในปจจุบันท ั้งชาวไทยแถบภาคตะวันออกเฉียงเหนือและชาวลาว ก็ยังคงใชรูปแบบดังกลาว นี้สืบมาเชนกัน เพียงแตอยูในบริบทที่แตกตางกันออกไป) นอกเหนือไปจากนี้รูปแบบอันแปลก ใหมที่ตางออกไปจากศิลปะลานนาน ี้ ในอีกมมุมมองหนึ่งยังแสดงใหเห็นถึงความสัมพันธระหวาง ลานนากับลานชางของชวงเวลานี้อยูในลักษณะของคูอริ อันเริ่มตนจากความบาดหมางคราวท ี่ ลานนามีการแตงตั้งพระเมกุฎิขึ้นเปนกษัตริยแทนพระเจาไชยเชษฐาธิราช 459 ทั้งที่พระองคยัง 458 ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน ”, 73-74, และ ใน อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, โบราณคดีเมืองหนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุสถาน และแหลงศิลปกรรม จังหวัดหนองคาย), 232. 459 มหาสีลา วีระวงส, พงศาวดารลาว, 91. พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดาร โยนก, 392-393. และใน ประชุมพงศาวดารภาคท ี่ 11 พงศาวดารเมืองหลวงพระบาง, 565.
251 ทรงถือวาตนเปนพระเจาสองแผนดิน ครองทั้งอาณาจักรลานชางและลานนา 460 และอีกประการ อาณาจักรลานนาตกอยูภายใตการปกครองของพมา จึงทําใหลานนากลายเปนศัตรูของลานชาง ไปโดยปริยาย ลวงมาในชวงตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 หลังจากปรากฏฐานบัวเขาพรหมแบบลูกแกวท ี่ รับแรงบันดาลใจมาจากศิลปะลานนา พรอมกับปรับแตงใหองคระฆังอยูในผังสี่เหล ี่ ยม อัน เกี่ยวพันไปถึงยอดบัวเหล ี่ยมในผังสี่เหลี่ยม ซึ่งถือเปนเอกลักษณของศิลปะลานชางที่เกิดขึ้นครั้ง แรก ณ พระธาตุบังพวนองคเดิมแลว ศิลปะลานชางก็มีการปรับเปลี่ยนรูปแบบใหเกิดความ หลากหลายมากยิ่งขึ้น ซึ่งสัมพันธอยูกับกระแสวัฒนธรรมอยุธยาตอนกลางไดเขามายังดินแดน ลานชาง ทําใหเร ิ่ มปรากฏฐานบัวเขาพรหมแบบขาสิงห โดยที่ ระยะแรกมีรากฐานมาจากเขา พรหมแบบลูกแกวของพระธาตุบังพวนองคเดิม และแทนองคระฆังดวยบัวเหล ี่ยมในผังสี่เหลี่ยม ลักษณะดังกลาวปรากฏขึ้ นคร ั้งแรกในเจดียทรงบัวเหล ี่ ยม ณ พระธาตุศรีสองรัก สรางข ึ้นในป พ.ศ. 2103 – 2106 เพื่ อเจริญสัมพันธไมตรีระหวางพระเจาไชยเชษฐาธิราชแหง กรุงศรีสัตนาคนหุตกับพระมหาจักรพรรดิแหงกรุงศรีอยุธยา 461 จึงเปนการบงชี้ถึงความสัมพันธ ระหวางศิลปะลานชางกับศิลปะอยุธยา รวมไปถึงการผสมผสานระหวางเจดียทรงปราสาทยอด กับเจดียทรงบัวเหล ี่ยมในศิลปะลานชางเปนครั้งแรก หลังจากน ั้ นฐานบัวเขาพรหมแบบลูกแกว และขาสิงหรวมทั้งบัวเหล ี่ ยมก็เปนที่นิยมรวมกันในศิลปะลานชางสืบมา ทั้งนี้กรณีของพระธาตุศรีสองรักที่สรางข ึ้ นเหมือนกับเปนสัญลักษณแทนมิตรไมตรี ระหวางพระเจาไชยเชษฐาธิราชแหงอาณาจักรลานชางกับพระมหาจักรพรรดิ (พ.ศ. 2091- 2111) แหงอาณาจักรอยุธยา ไดสื่อแสดงใหเห็นถึงการนําเอาพระศาสนามารวมกับผลประโยชน ทางการเมืองอยางเดนชัด ฉะน ั้น การเปลี่ยนแปลงทางดานรูปแบบศิลปะจึงสัมพันธอยูกับ การเมืองการปกครองเชนกัน ทั้งนี้ในชวงพุทธศตวรรษท ี่ 22 ยังปรากฏวัฒนธรรมอยุธยาเขามาสูดินแดนลานชาง อีกระลอกหน ึ่ ง ซึ่งนาเช ื่ อวาเปนชวงรัชสมัยของพระนเรศวร (พ.ศ. 2133-2148) ดังที่ปกครอง ครอบ คลุมทั้งดินแดนลานชางและลานนา 462 สงผลใหศิลปะลานชางเกิดการเปลี่ยนแปลงขึ้นอีก ครั้ง โดยเฉพาะในเจดียทรงปราสาทยอด ณ พระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใตและองคทิศเหนือ ดังที่ปรากฏฐานบัวเขาพรหมแบบขาสิงหอยางแทจริง รวมทั้งลักษณะกึ่งหลังคาลาดกึ่งองคระฆัง และกึ่งบัลลังก อันแสดงใหเห็นถึงรากฐานวัฒนธรรมลานนาในศิลปะลานชางผสมผสานหลอ 460 ฮันส เพนธ และคณะ, ประชุมจารึกลานนา เลม 4 : จารึกในพิพิธภัณฑฯ เชียงใหม , 215- 235. 461 กรมศิลปากร หอสมุดแหงชาติ, จารึกในประเทศไทย เลม 5 : อักษรขอม อักษรธรรม และ อักษรไทย พุทธศตวรรษท ี่ 19-24, 291-298. 462 กรมศิลปากร, คําใหการกรุงเกา คําใหการขุนหลวงหาวัด และพระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์, 312.
252 รวมเขากับกระแสวัฒนธรรมอยุธยา โดยที่ตั่งมั่นในความเปนเอกลักษณของศิลปะลานชางเอง จึงปรากฏสวนเรือนธาตุซอนกัน 2 ช ั้น การประดับลูกแกวอกไกแบบลานชาง และยอดบัวเหลี่ยม ในผังแปดเหลี่ยม ชวนใหคิดเห็นวาพระธาตุทั้งสององคนี้อาจสรางข ึ้ นระหวางรัชกาลของ พระเจาวรรัตนธรรมประโชติ (พ.ศ. 2127-2141) กับพระเจาวรวงษามหาธรรมมิกราช (พ.ศ. 2141-2167) ครั้นรัชสมัยพระเจาสุริยวงศาธรรมิกราช (พ.ศ. 2181-2238) นาเช ื่ อวามีการสราง พระธาตุวัดนากแหงนครเวียงจันทนขึ้น ดวยรูปแบบศิลปะไดบงชี้ถึงกระแสวัฒนธรรมอยุธยาเขา มาในดินแดนลานชางอยางทวมทน เพราะปรากฏสวนขององคระฆังในผังเพิ่มมุมที่ชัดเจนมาก ยิ่งขึ้น ขณะเดียวกันก็สืบตอฐานบัวเขาพรหมแบบขาสิงหมาจากพระธาตุวัดเทพพลฯ ตลอดจน หวนกลับไปรับเอาแบบอยางโครงสรางสถาปตยกรรมโดยรวมจากพระธาตุบังพวนองคเดิมดวย แลวชวงพุทธศตวรรษท ี่ 23 งานสรางท ี่ปรากฏในศิลปะลานชาง เกิดจากการ ดัดแปลงรูปแบบเจดียที่มีมากอนในดินแดนลานชางเอง ไดแก พระธาตุหนองสามหม ื่ น ตามท ี่ ลักษณะสวนฐานบัวเขาพรหมสัมพันธอยูกับเจดียกลุมพระธาตุศรีสองรัก การใชเรือนธาตุ ประหนึ่งเปนเสาของจระนําซุมท ี่ สามารถเทียบไดกับเรือนธาตุชั้นที่ 2 ของพระธาตุวัดเทพพลฯ แตดวยกรอบซุมทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยมสงผลใหเกิดระบบของปราสาทซอนปราสาทขึ้ น แล เห็นสวนยอดทั้งหมดเปน 9 ยอด ตลอดจนสวนยอดที่มีระบบบัวเหลี่ยมรับยอดบัวเหล ี่ ยม อันเชื่อ วาสืบเนื่องมาจากระบบองคระฆังรับยอดบัวเหล ี่ ยมของพระธาตุบังพวนองคเดิมและพระธาตุวัด เทพพลฯ จากการเปลี่ยนแปลงทางดานรูปแบบศิลปะของพระธาตุหนองสามหม ื่นในขางตนนี้ ชวนใหคิดเห็นวาพระธาตุหนองสามหม ื่ นนาจะสรางข ึ้ นหลังจากรัชกาลของพระเจาสุริยวงศา ธรรมิกราชลงมาระยะหนึ่ง ซึ่งอาจอยูในคราวที่ อาณาจักรลานชางแบงแยกออกเปน 3 อาณาจักร แลว ตรงกับป พ.ศ. 2241 463 กอนจะตกอยูในการปกครองของสยามประเทศ เพราะในชวงเวลา นี้มีการโอนถายอํานาจ โดยใหหัวเมืองตางๆ ปกครองกันเอง 464 และอาจเปนไปไดวาพระธาตุ หนองสามหม ื่ นสรางข ึ้นโดยเจาเมืองในแถบนี้ หลังจากน ั้ นเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนก็เขาสูระยะหลัง ราวพุทธ ศตวรรษท ี่ 24 - 25 ไดแก พระธาตุกองขาวนอย และพระธาตุอานนท โดยที่พระธาตุกองขาว นอยเปนตนแบบใหกับพระธาตุอานนท อยางไรก็ดี พระธาตุทั้งสองมีพัฒนาการคล ี่คลายลงไป จากพระธาตุหนองสามหม ื่น เปนตนวา ระบบฐานบัวเขาพรหมตามอยางงานชางกลุมพระธาตุศรี สองรัก การใชเรือนธาตุประหนึ่งเปนเสาของจระนําซุม ประดับกรอบซุมทรงปราสาทยอดอยาง 463 มหาสิลา วีระวงส, ประวัติศาสตรลาว, 88. 464 มีหลักฐานอยางชัดเจนในใบจุมพระราชองคการพระมหาธรรมิกราชฯ (เจาองคลอง) ดูราย ละเอียดใน สุรศักดิ์ ศรีสําอาง, ลําดับกษัตริยลาว, 226-229.
253 คราวๆ และสวนยอดบัวเหล ี่ ยมยกเก็จเปนกรอบซุมทรงปราสาทยอด แตไมปรากฏชั้ นหลังคา ลาดรองรับระบบบัวเหล ี่ ยมรับยอดบัวเหล ี่ ยม และที่สําคัญองคประกอบที่กลาวถึงทั้งหมดทําขึ้น อยางคราวๆ อันแสดงใหเห็นถึงความเปนพื้นเมืองอยางมากแลว ทั้งนี้ทั้งนั้น นาเช ื่ อวาพระธาตุกองขาวนอยอาจเก ี่ ยวของกับเหตุการณทางประวัติ- ศาสตร คราวที่เจาพระวอหรือเจาพระวรปตา อพยพครอบครัวและไพรพลยายมาตั้งมั่นแถบดิน ดอนริมฝ งแมน้ํามูลชื่อวา “ดอนมดแดง” เขตแขวงนครจําปาศักดิ์ ในป พ.ศ. 2321 465 สอดคลอง กับการกําหนดอายุพระธาตุกองขาวนอยตามรูปแบบศิลปะในชวงพุทธศตวรรษท ี่ 24 สวนพระธาตุอานนทคงสัมพันธอยูกับศิลาจารึกที่พบภายในวัดมหาธาตุนี้ จารึกในป พ.ศ. 2330 กลาวถึงการทําบุญกุศลเน ื่องในวันมาฆบูชา ณ ที่แหงนี้466 แตไมไดระบุถึงการสราง เจดียแตประการใด และดวยรูปแบบศิลปะของพระธาตุอานนทคลี่คลายไปจากพระธาตุกองขาว นอย จึงนาเช ื่ อวารูปแบบที่ปรากฏในปจจุบันคงเปนงานชางในราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 24-25 ขอเสนอแนะ 1. ฐานบัวเขาพรหมท ี่ปรากฏในเจดียทรงปราสาทยอดและเจดียทรงบัวเหล ี่ยมใน ศิลปะลานชาง นาจะเกี่ยวของกับลักษณะของฐานชุกชีประดิษฐานพระพุทธรูปในศิลปะลานชาง ดวยเชนกัน ดังที่ฐานชุกชีกลุมหนึ่งปรากฏการใชเขาพรหมแบบลูกแกวรวมกับแบบขาสิงห ทํานองเดียวกันกับเจดีย ทําใหเกิดขอกังขาวาฐานบัวเขาพรหมปรากฏในงานชางประเภทใด กอน – หลัง อันแสดงใหเห็นถึงความสัมพันธระหวางงานสถาปตยกรรมกับประติมากรรม และท ี่ สําคัญนาจะทําใหภาพลักษณทางประวัติศาสตรลานชางกระจางชัดมากยิ่งขึ้น ซึ่งเห็นควร ตรวจสอบประเด็นปญหานี้ในโอกาสตอไป 2. จากการศึกษาเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนในครั้งนี้ พบวาท ั้ งฐาน บัวเขาพรหมและบัวเหลี่ยม มีความสัมพันธระหวางเจดียทรงปราสาทยอดกับเจดียทรงบัว เหลี่ยม แตในการศึกษาครั้งนี้สวนใหญทําการเปรียบเทียบกับเจดียทรงบัวเหล ี่ ยมเฉพาะองค สําคัญๆ เทานั้น จึงเห็นวานาจะนําไปศึกษาตอยอดเช ื่อมโยงเจดียทั้งสองประเภทนี้ใหชัดเจน มากยิ่งขึ้นได 3. จากการศึกษาครั้งนี้พบวา พระรัตนฆรเจดียสรางข ึ้นในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิ ราช ภายใตกระแสวัฒนธรรมลานนา จึงเห็นสอดคลองกับแนวคิดที่วาสัตตมหาสถานวัดพระธาตุ บังพวนนาจะเกี่ยวของกับสัตตมหาสถาน ณ วัดเจ็ดยอด จังหวัดเชียงใหม จึงเห็นเปนประเด็นที่ นาสนใจควรคาแกการศึกษาในโอกาสตอไป 465 สุรศักดิ์ ศรีสําอาง, ลําดับกษัตริยลาว, 241. 466 ธวัช ปุญโณฑก, ศิลาจารึกอีสาน สมัยไทย-ลาว : ศึกษาทางดานอักขรวิทยาและประวัติ- ศาสตรอีสาน, 361-362.
254 4. จากการศึกษาครั้งนี้พบวา ฐานบัวเขาพรหมและบัวเหลี่ยม รวมไปถึงการประดับ ลูกแกวอกไกแบบลานชาง ซึ่งถือเปนเอกลักษณของศิลปะลานชาง ปรากฏขึ้ นครั้งแรกใน ดินแดนลานชางแถบภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย กอนท ี่ จะนิยมแพรหลายใน สปป. ลาว อีกทั้งนาสนใจวาในฝงประเทศไทยปรากฏเจดียทรงปราสาทยอดมากกวาในฝง สปป. ลาว ทําใหสันนิษฐานวานาจะเกี่ยวของกับความเช ื่อบางประการหรือนิกายของพุทธศาสนาท ี่ ตางกันไดหรือไม ทั้งนี้ควรศึกษาในรายละเอียดตอไป 5. จากการศึกษาครั้งนี้พบวา งานบูรณะปฏิสังขรณพระธาตุบังพวนในปจจุบัน มี รูปแบบแตกตางออกไปจากเดิม เชนเดียวกับที่พระธาตุพนม รวมทั้งยังมีงานสถาปตยกรรมใน สมัยรัตนโกสินทรอีกหลายแหงยังคงใชรูปแบบของบัวเหล ี่ ยม อันเปนเอกลักษณของศิลปะลาน ชาง ทําใหเกิดขอกังขาวารูปแบบที่สืบทอดมานี้เกี่ยวพันธกับความเช ื่ อดวยหรือไม จึงนาสนใจ ศึกษาประเด็นของเจดียอยางศิลปะลานชางสมัยรัตนโกสินทรในโอกาสตอไป
255 บรรณานุกรม เอกสารภาษาไทย กรมศิลปากร. กองโบราณคดี. โครงการสํารวจและข ึ้ นทะเบียนโบราณสถาน. ทะเบียนโบราณสถาน ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ : เลม 1 จังหวัดนครราชสีมา จังหวัดอุบลราชธานี และ จังหวัดยโสธร. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร กองโบราณคดี, 2529. กรมศิลปากร. กองโบราณคดี. ฝายควบคุมดูแลโบราณสถาน. ทะเบียนโบราณสถานทั่ วราช อาณาจักร. เลม 2. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2533. กรมศิลปากร. คําใหการกรุงเกา คําใหการขุนหลวงหาวัด และพระราชพงศาวดารกรุงเกาฉบับ หลวงประเสริฐอักษรนิติ์. พิมพครั้งที่ 2. พระนคร : คลังวิทยา, 2515. _________. จดหมายเหตุการณบูรณะปฏิสังขรณองคพระธาตุพนม ณ วัดพระธาตุพนม วรมหาวิหาร อําเภอธาตุพนม จังหวัดนครพนม พ.ศ. 2518-2522. กรุงเทพฯ : คณะกรรมการดําเนินงานบรรจุพระบรมสารีริกธาตุในองคพระธาตุพนม, 2522. _________. ประชุมจารึกภาค 8 จารึกสมัยสุโขทัย. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2548. _________. ประชุมศิลาจารึกภาคท1 จาร ี่ ึกกรุงสุโขทัย. พระนคร : โรงพิมพคุรุสภา, 2515. กรมศิลปากร . หอสมุดแหงชาติ. จารึกในประเทศไทย เลม 5 : อักษรขอม อักษรธรรม แล ะ อักษรไทย พุทธศตวรรษท ี่ 19-24. กรุงเทพฯ : หอสมุดแหงชาติ กรมศิลปากร, 2529. กรรณิการ วิมลเกษม. “จารึกวัดธาตุเมืองหลวงพระบาง.” ใน 80 ป ศาสตราจารย ดร. ประเสริฐ ณ นคร รวมบทวามทางวิชาการดานจารึกและเอกสารโบราณ , 63-66. กรุงเทพฯ : คณะกรรมการจัดงาน 80 ป ศาสตราจารย ดร. ประเสริฐ ณ นคร, 2542. กระทรวงศึกษาธิการ. กรมการศาสนา. ประวัติวัดทั่วราชอาณาจักร . เลม 10. กรุงเทพฯ : โรงพิมพการศาสนา, 2534. เกศินี ศรีวงคษา. “การศึกษาวิเคราะหรูปแบบทางสถาปตยกรรมของพระธาตุเชิงชุม จังหวัด สกลนคร ”. สารนิพนธปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ ภาควิชาประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2549. ไกรฤกษ ดวงดี. “รูปแบบลานชาง-ลานนา ในสถาปตยกรรมวัดพระธาตุบังพวน จังหวัด หนองคาย.” หนาจั่ว 3, 4 (กันยายน 2549) : 91-99. คณะกรรมการจัดพิมพเอกสารประวัติศาสตร วัฒนธรรม และโบราณคดี. ประชุมศิลาจารึกภาค ที่ 3. กรุงเทพฯ : สํานักทําเนียบนายกรัฐมนตรี, 2508. คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตุ. วัฒนธรรม พัฒนาการทางประวัติศาสตร เอกลักษณและภูมิปญญา จังหวัดยโสธร . กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร คณะกรรมการ อํานวยการ, 2542. (จัดงานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวจัดพิมพ เนื่องในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา 6 รอบ 5 ธันวาคม 2542).
256 คณะอนุกรรมการตรวจสอบและชําระตํานานพ ื้ นเมืองเชียงใหม. ตํานานพ ื้ นเมืองเชียงใหมฉบับ เชียงใหม 700 ป. เช ียงใหม : โรงพิมพมิ่งเมือง, 2538. จารุวรรณ ธรรมวัตร. แลลอดพงศาวดารลาว . มหาสารคาม : สถาบันวิจัยศิลปะและวัฒนธรรม อีสาน มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ มหาสารคาม, ม.ป.ป. จิรศักดิ์ เดชวงศญา. “จระนําเจดียลานนากอนพุทธศตวรรษท ี่ 22.” เมืองโบราณ 22, 2 (เมษายน – มิถุนายน 2539) : 163-169. _________. พระเจดียเมืองเชียงแสน. เชียงใหม : สุริวงศบุคเซนเตอร, 2539. _________. พระเจดียเมืองเชียงใหม. เชียงใหม : วรรณรักษ, 2541. จิรศักดิ์ เดชวงศญา , บรรณาธิการ. ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษา ศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง. เชียงใหม : โรงพิมพนพบุรี, 2544. เจาคณะวัดมหาธาตุ จังหวัดยโสธร . ประวัติพระธาตุพระอานนท วัดมหาธาตุ (พระอารามหลวง) ตําบลในเมือง อําเภอเมือง จังหวัดยโสธร. พิมพครั้งที่ 4. ยโสธร : พิมพดีการพิมพ, 2550. ชาญคณิต อาวรณ. “เจดียวัดพระธาตุลําปางหลวง “ชุดฐานรองรับองคระฆังแบบบัวถลาและ บัลลังกผังกลม ” : ความสัมพันธระหวางศิลปะสุโขทัยกับลานนาในเมืองลําปางชวง พุทธศตวรรษท ี่ 21.” เมืองโบราณ 33, 3 (กรกฎาคม – กันยายน, 2550) : 101-110. _________. “ปราสาทพระเจาในศิลปะลานนา : ความสัมพันธทางประวัติศาสตรวัฒนธรรม ระหวางเมืองเชียงใหมและนครลําปาง ”. วิทยานิพนธปริญญาศิลปศาสตรมหา บัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2550. เชษฐ ติงสัญชลี. “บทบาทของฐานบัวสี่เหลี่ยม เพิ่มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”. สารนิพนธปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต สาขาวิชา ประวัติศาสตรศิลปะ ภาควิชาประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัย ศิลปากร, 2541. เชิดเกียรติ กุลบุตร. “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ”. วิทยานิพนธปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ ภาควิชาประวัติศาสตรศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2533. ดํารงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา. ไทยรบพมา. พิมพครั้งที่ 4. พระนคร : คลังวิทยา, 2505. _________. นิทานโบราณคดี. กรุงเทพฯ : คลังวิทยา, 2517. เติม วิพาคยพจนกิจ. ประวัติศาสตรอีสาน . เลม 1. พิมพครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ : สมาคมสังคม ศาสตรแหงประเทศไทย, 2515. _________. ประวัติศาสตรอีสาน. พิมพครั้งที่ 3. กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร, 2542.
257 ทนงศักดิ์ หาญวงษ. “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน. ” ใน พื้นถิ่นอีสาน พื้นบานโคราช, 70-80. สุทัศนพงษ กุลบุตร, บรรณาธิการ. กรุงเทพฯ : ซันพร ิ้ นต ิ้ ง, 2537. ธวัช ปุญโณฑก. ศิลาจารึกอีสานสมัยไทย -ลาว : ศึกษาทางดานอักขรวิทยาและประวัติศาสตร อีสาน. กรุงเทพฯ : คุณพินอักษรกิจ, 2529. นราธิปประพันธพงศ, เจาบรมวงศเธอ กรมพระยา. พระราชพงศาวดารพมา. เลม 1. พระนคร : โรงพิมพคุรุสภา, 2505. นริศรานุวัตติวงศ, สมเด็จฯ เจาฟากรมพระยา และ สมเด็จฯ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ. สาสน สมเด็จ. เลม 25. กรุงเทพฯ : องคการคาของคุรุสภา, 2505. นันทา สุตกุล, ผูแปล. “จดหมายจากคอรเนลิส ฟอน นิวโรด ( Cornelis van Nÿenrode) และแมร เทน เฮาทแมน (Maerten Houtman) ถึงนายเฮนริค แจนเซน ( Heynrick Janss) ที่ ปตตานี วันที่ 3 พฤษภาคม พ.ศ.2155 (ค.ศ. 1612).” ใน เอกสารของฮอลันดาสมัย กรุงศรีอยุธยา พ.ศ. 2151-2163 และ พ.ศ. 2167-2185, 37-38 กรุงเทพฯ : กรม ศิลปากร, 2513. บันลือ ขอรวมเดช. “รูปแบบศิลปะบนแผนจารึกลายเสนเรื่องชาดกของวัดศรีชุม จ. สุโขทัย ”. วิทยานิพนธปริญญามหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2533. ประชากิจกรจักร, พระยา (แชม บุนนาค). พงศาวดารโยนก . พิมพครั้งที่ 7. กรุงเทพฯ : แพร พิทยา, 2516. ประชุมพงศาวดารภาคท1 เล ี่ ม 2 พงศาวดารลานชางตามถอยคําในฉบับเดิม. พระนคร : องคการคา คุรุสภา, 2506. ประชุมพงศาวดารภาคท ี่ 10 เลม 1 พงศาวดารเมืองนาน. พระนคร : องคการคาคุรุสภา, 2507. ประชุมพงศาวดารภาคท ี่ 11 พงศาวดารเมืองหลวงพระบาง. พระนคร : กาวหนา, 2507. ประภัสสร ชูวิเชียร . “พระธาตุหนองสามหม ื่น งานสถาปตยกรรมรวมลานชาง ลานนา และ อยุธยา.” เมืองโบราณ 33, 3 (กรกฎาคม – กันยายน 2550) : 94-100. ประยูร ไพรบูลยสุวรรณ. โบราณวัตถุสถานในจังหวัดขอนแกนและจังหวัดใกลเคียง . กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2515. (จัดพิมพเนื่องในงานเสด็จพระราชดําเนินทรงเปดพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ขอนแกน) ประยูร อุลุชาฏะ [น. ณ ปากน้ํา ]. “ศิลปะ ณ นครพิงค .” เมืองโบราณ 11, 3 (กรกฎาคม – กันยายน 2528) : 17-27. _________. “สถูปเจดียทางภาคอีสานของไทย.” เมืองโบราณ 6, 2 (ธันวาคม 2522 – มกราคม 2523) : 36-53.
258 ประเสริฐ ณ นคร. “การกําหนดอายุจารึกจารึกชาดกวัดศรีชุม.” ใน อักษร ภาษา จารึก วรรณกรรม รวมบทนิพนธ “เสาหลักทางวิชาการ” ของ ศาสตราจารย ดร. ประเสริฐ ณ นคร, 168- 171. กรุงเทพฯ : มติชน, 2549. _________. ประวัติศาสตรสุโขทัยจากจารึก. นครปฐม : ม.ป.ท., 2534. พระจักรพรรดิพงศ [จาด]. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา . เลม 2. พระนคร : องคการคา คุรุสภา, 2504. พระเจาสุริยพงษผริตเดช. ประชุมพงศาวดารภาคท ี่ 10 เลม 9 ราชวงศปกรณ พงศาวดารเมือง นาน. พระนคร : องคการคาคุรุสภา, 2507. พระโพธิรังสี. คําแปลจามเทวีวงศพงศาวดารเมืองหริภุญไชย . แปลโดย พระยาปริยัติธรรม ธาดา (แพ ตาละลักษณ) กับพระญาณวิจิตร (สิทธิ โลจนานนท). พิมพครั้งที่ 3. ม.ป.ท., 2515. (พิมพในงานฌาปนกิจศพนาย ชัช แดงดีเลิศ 1 ตุลาคม 2515) พระรัตนปญญาเถระ. ชินกาลมาลีปกรณ. แปลโดย แสง มนวิทูร เปรียญ. ม.ป.ท. : กรมศิลปากร, 2501. (จัดพิมพเนื่องในการบูรณะโบราณสถานอําเภอเชียงแสน จังหวัดเชียงราย). “พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ [เจิม].” ใน ประชุมพงศาวดาร. เลม 39. พระนคร : องคการคาคุรุสภา, 2512. พระราชศีลโสภิต. ประวัติวัดมหาธาตุและประวัติพระธาตุ. อุบลราชธานี : โรงพิมพศิริธรรม, 2526. พิเศษ เจียจันทรพงษ. “พระธาตุบังพวน.” ใน อีสานเหนือ, 104-107. นครนายก : โรงเรียนนาย รอยพระจุลจอมเกลา, 2532. _________. “ธาตุลูกฆาแมที่ “ยโสธร”.” ศิลปวัฒนธรรม 12, 5 (มีนาคม 2534) : 95-99. _________. “เมืองหนองหานหลวงและพระธาตุเชิงชุม. ” ใน อีสานเหนือ , 94-99. พิเศษ เจียจันทรพงษ, บรรณาธิการ. กรุงเทพฯ : จงเจริญการพิมพ, 2532. มหาสิลา วีระวงส. ประวัติศาสตรลาว. แปลโดย สมหมาย เปรมจิตต. เชียงใหม : สถาบันวิจัย สังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม, 2535. _________. พงศาวดารลาว. แปลโดย ทองสืบ ศุภมารค. กรุงเทพฯ : องคการคาคุรุสภา, 2528. มานิต วัลลิโภดม. “โคตรบูร. ” ใน พระธาตุพนม , 90-108. ศรีศักร วัลลิโภดม, บรรณาธิการ. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2518. วรลัญจก บุญยสุรัตน. ชนชมสถาป ื่ ตย : วัดในหลวงพระบาง. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2547. _________. วิหารลานนา. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2544. วิทยาลัยครูมหาสารคามและมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ มหาสารคาม. อุรังคธาตุ : ตํานาน พระธาตุพนม. กรุงเทพฯ : เรือนแกวการพิมพ, 2521. วิชัย ตันกิตติกร. “เจดียยอมุมไมสิบสองแบบอยุธยาในเจดียลานนา.” ศิลปากร 31, 3 (กรกฎาคม – สิงหาคม, 2530) : 43-48.
259 วินัย พงษศรีเพียร, บรรณาธิการ. ปาไปสีฟู – ปาไปตาเตี้ยน เชียงใหมในเอกสารประวัติศาสตร จีนโบราณ. กรุงเทพฯ : คณะกรรมการสืบคนประวัติศาสตรไทยในเอกสารจีน สํานัก เลขาธิการนายกรัฐมนตรี, 2539. วิโรฒ ศรีสุโร. ธาตุอีสาน. กรุงเทพฯ : บริษัท เมฆาเพรส จํากัด, 2539. ศรีศักร วัลลิโภดม. “โบราณวัตถุสถานในลุมแมน้ําชี.” ชอฟา 3, 7 (เมษายน 2511) : 46-65. _________. “ลาวในเมืองไทย.” เมืองโบราณ 6, 2 (ธันวาคม 2522 – มกราคม 2523) : 55-70. ศักดิ์ชัย สายสิงห. “ฐานบัวงอน ” กับความสัมพันธดานศิลปกรรมระหวางลานนากับลานชาง .” ศิลปวัฒนธรรม 22, 4 (กุมภาพันธ 2544) : 76-78. _________. ศิลปะเมืองเชียงแสน วิเคราะหงานศิลปกรรมรวมกับหลักฐานทางโบราณคดี และ เอกสารทางประวัติศาสตร. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2551. _________. “ศิลปะลาวหรือลานชางโดยสังเขป. ” ใน ศิลปะในกลุมประเทศเอเชียอาคเนย, 86- 107. กรุงเทพฯ : ศูนยศึกษาศิลปกรรมโบราณในเอเชียอาคเนย คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2551. _________. “ศิลปะสมัยลานชางท ี่พบในประเทศไทย (ระหวางพุทธศตวรรษท ี่ 19-23).” ใน รายงานการวิจัยพระพุทธรูปในประเทศไทย : รูปแบบ พัฒนาการและความเช ื่ อของ คนไทย. เอกสารอัดสําเนา, 2552. สงวน โชติสุขรัตน. ประชุมตํานานลานนาไทย. เลม 2. พระนคร : โอเดียนสโตร, 2515. สงวน มกรานนท. พงศาวดารเมืองลานชางและลําดับสกุลสิทธิสาริบุตรราชตระกูลลานชาง เวียงจันทน. พิมพครั้งที่ 2. พระนคร : ม.ป.ท., 2483. สงวน รอดบุญ. พุทธศิลปะลาว. กรุงเทพฯ : โรงพิมพการศาสนา, 2526. _________. “เวียงคุก.” เมืองโบราณ 2, 3 (กรกฎาคม – กันยายน 2519) : 17-26. สถาพร ขวัญยืน และคณะ. “รายงานการสํารวจแหลงเมืองโบราณบานแกง อ. ภูเขียว จ. ชัยภูมิ.” ใน รายงานการสํารวจแหลงโบราณคดีจังหวัดชัยภูมิ. เลม 1, ไมปรากฏเลข หนา. กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, 2528. สรัสวดี อองสกุล. ประวัติศาสตรลานนา . พิมพครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ : อมรินทรพริ้นต ิ้ ง แอนด พับลิชชิ่ง, 2539. สันติ เล็กสุขุม. โครงการศิลปะลาวในประเทศไทย. กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2538. _________. “จิตนาการปราสาทจําลองของชางไทย.” ศิลปวัฒนธรรม 17, 9 (กรกฎาคม, 2539) : 153-154. _________. เจดีย ความเปนมาและคําศัพทเรียกองคประกอบเจดียในประเทศไทย . พิมพครั้งที่ 5. กรุงเทพฯ : มติชน, 2552. _________. “เจดียแปดเหลี่ยมวัดสะดือเมือง เมืองเชียงใหม.” ศิลปวัฒนธรรม 16, 4 (กุมภาพันธ 2538) : 36-37.
260 สันติ เล็กสุขุม. เจดียเพิ่มมุม เจดียยอมุม สมัยอยุธยา. กรุงเทพฯ : อมรินทรการพิมพ, 2529. _________. เจดียราย “ทรงปราสาทยอด” วัดราชบูรณะ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ : อมรินทรวิชาการ, 2541. _________. เจดียสมัยสุโขทัยที่วัดเจดียเจ็ดแถว. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2534. _________. ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา . พิมพครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2549. _________. “หลังคาซอนช ั้นของโบสถ วิหาร .” ศิลปวัฒนธรรม 16, 8 (มิถุนายน, 2538) : 186- 188. สิทธิพร ณ นครพนม. “พระธาตุบังพวน ล ้ํ าคาควรเมืองหนองคาย. ” ศิลปวัฒนธรรม 16, 10 (สิงหาคม 2538) : 165-166. สุภัทรดิศ ดิศกุล, หมอมเจา. สถานที่นาศึกษาในสี่ภาคของประเทศไทยและโรคที่ควรระวังและ การใชยา. กรุงเทพฯ : วิชาญการพิมพ, 2516. สุรพล ดําริหกุล. แผนดินอีสาน. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2549. สุรศักดิ์ ศรีสําอางค. เมืองนาน โบราณคดีประวัติศาสตรและศิลปะ . กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2530. _________. ลําดับกษัตริยลาว . พิมพครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ : สํานักโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ กรมศิลปากร, 2545. สุวิทย จิระมณี. “พระธาตุอีสาน.” วารสารศิลปกรรมบูรพา 9, 2 (ธันวาคม 2549 – พฤษภาคม 2550) : 15-25. เสนอ นิลเดช. ศิลปะสถาปตยกรรมลานนา. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2526. หลวงวิจิตรวาทการ. งานคนควาเรื่องชนชาติไทย . กรุงเทพฯ : โรงพิมพกรมยุทธการทหารบก, 2512. หวน พินธุพันธ. มรดกศิลปกรรมสยาม. กรุงเทพฯ : กรุงสยามการพิมพ, 2516. หางหุนสวนจํากัด ปุราณรักษ. พระธาตุบังพวน ตําบลบังพวน อําเภอเมือง จังหวัดหนองคาย . เอกสารอัดสําเนาเสนอหนวยศิลปากรที่ 7 ขอนแกน, 2536. หางหุนสวนจํากัด ยอดนภศูล. รายงานการบูรณะวัดเทพพลประดิษฐาราม ต. เวียงคุก อ. เมือง จ. หนองคาย. เอกสารอัดสําเนา, 2536. อรุณศักดิ์ กิ่งมณี. โบราณคดีเมืองหนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุสถาน และแหลง ศิลปกรรมจังหวัดหนองคาย). ขอนแกน : อุทยานประวัติศาสตรภูพระบาท สํานักงาน โบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแหงชาติที่ 7 ขอนแกน, 2544. _________. “ปราสาทหินและศิลปะขอม เมืองสกลนคร. ” ใน รอยอดีตสกลนคร , 95-103. อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, บรรณาธิการ. ขอนแกน : โรงพิมพคลังนานาวิทยา, 2540. _________. “พระธาตุบังพวน.” สารกรมศิลปากร 12, 7 (กรกฎาคม 2542) : 8-9.
261 อุทัย เทพสิทธา. ความเปนมาของไทย – ลาว. กรุงเทพฯ : เปรมชัย, 2516. ฮันส เพนธ. “พระพุทธบาทที่พิพิธภัณฑสถานแหงชาติ เชียงใหม. ” ศิลปากร 18, 5 (มกราคม 2518) : 49-55. ฮันส เพนธ และคณะ. ประชุมจารึกลานนา เลม 4 : จารึกในพิพิธภัณฑฯ เชียงใหม . เชียงใหม : โรงพิมพมิ่งเมือง, 2543. ขอมูลจากการสัมภาษณและแหลงอ ื่ น เชษฐ ติงสัญชลี. อาจารยประจําภาควิชาประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัย ศิลปากร. สัมภาษณ, 28 สิงหาคม 2552. _________. อาจารยประจําภาควิชาประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร. สัมภาษณ, 12 กุมภาพันธ 2553. “พระธาตุพนม.” ภาพสวนบุคคล. ฉ / จ / 5037 (10708). หอจดหมายเหตุแหงชาติ. ศักดิ์ชัย สายสิงห. อาจารยประจําภาควิชาประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัย ศิลปากร. สัมภาษณ, 12 กุมภาพันธ 2553. เอกสารภาษาตางประเทศ เจาคําหมั้น วงกตรัตนะ. ตํานานเมืองหลวงพระบาง. เวียงจัน : โรงพิมพเวียงกรุง, 2507. หุมพัน รัดตะนะวง และคณะ. มรดกอันล้ําคาของหลวงพระบาง. สิงคโปร : ม.ป.ท., 2543. Le May, Reginal. The Culture of South – East Asia. London : George Allen and Unwin, 1954. Luce, G.H. Old Burma – Early Pagan. New York : Artibus Asiae, 1969. Marie Gagneux, Pierre. Contribution a la connaissance de la civilisation Laotienne d’apres l’epigraphie du royumme de Vientiane. Paris : n.p., 1975. Parmantier, Henri. L’Art du Laos. Paris : E’cole Francaise D’extrememe – Orient, 1988. Pichard, Pierre. Inventory of monuments at Pagan. V.4. Paris: UNESCO, 1992-1995.
262 ประวัติผูวิจัย ประวัติสวนตัว ชื่อ นางสาวเกศินี ศรีวงคษา ภูมิลําเนา 99/3 หมู 2 ตําบลพังโคน อําเภอพังโคน จังหวัดสกลนคร 47160 ประวัติการศึกษา พ.ศ. 2539 สําเร็จการศึกษาระดับประถมศึกษา โรงเรียนพังโคนจําปาสามัคคีวิทยา จังหวัดสกลนคร พ.ศ. 2542 สําเร็จการศึกษาระดับมัธยมตน โรงเรียนพังโคนวิทยาคม จังหวัดสกลนคร พ.ศ. 2545 สําเร็จการศึกษาระดับมัธยมปลาย โรงเรียนสกลราชวิทยานุกูล จังหวัดสกลนคร พ.ศ. 2549 สําเร็จการศึกษาระดับปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร พ.ศ. 2550 ศึกษาตอระดับปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร