เจดีย์ทรงปราสาทยอดในศิลปะล้านช้าง ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย : กรณีศึกษากลุ่มพระธาตุบังพวน - เกศินี ศรีวงค์ษา

80 ทั้งนี้นาสังเกตวาบริเวณเหนือตําแหนงของลวดบัวคว ่ํ าน ี้ปรากฏแผนรูป สามเหล ี่ ยม ทําหนาที่เปนบัน (บรรพ) แถลง คือ บดบังชองจระนําซุมของเรือนธาตุชั้นที่ 2 เอาไว นอกเหนือไปจากนี้บันแถลงยังเปนองคประกอบที่ใชแบงแยกใหเห็นระหวางบัวรัดเกลาของเรือน ธาตุชั้นแรกกับบัวเชิงของเรือนธาตุชั้นที่ 2 เรือนธาตุชั้นท ี่ 2 เริ่ มตั้งแตบัวเชิงที่มีลวดบัวคว ่ําประกบกับบัวหงายของ บัวรัดเกลาในสวนเรือนธาตุชั้นแรก ถัดขึ้นไปคือทองไมแคบและปากแล จากนั้นเปนตัวเรือนที่ เรียบไมมีลวดลายประดับ ออกจระนําซุมจตุรทิศ โดยที่มีเรือนธาตุประหนึ่งเปนเสาของจระนําซุม จึงทําใหจํานวนของการเพิ่มมุมเหมือนกับสวนบัวรัดเกลาของเรือนธาตุชั้นแรก เมื่อพิจารณา ขนาดที่คับแคบของจระนําซุม ประกอบกับมีกรอบซุมรูปสามเหลี่ ยมของเรือนธาตุชั้นแรกบดบัง จระนําซุมเอาไว ทําใหเชื่อวาเรือนธาตุชั้นท ี่ 2 นี้ไมนาจะประดิษฐานพระพุทธรูปได สวนบัวหัว เสาแลดูถูกกลืนไปกับบัวรัดเกลา ทําใหกรอบซุมที่มีขนาดเล็กประดับติดแปะไวเหนือบัวรัดเกลา ดวย บัวรัดเกลาประกอบดวยปากแล ทองไมแคบ และบัวหงายท ี่ประกบอยูกับบัวคว่ํา ซึ่งทํา หนาที่เปนทั้งสวนหน ึ่ งของบัวรัดเกลาและฐานบัวรองรับองคระฆัง (หลังคาลาด?) สวนยอด สวนยอดอยูเหนือบัวรัดเกลาของเรือนธาตุชั้นที่ 2 นับตั้งแตฐานบัวซอน ลดหลั่นกัน 2 ช ั้น โดยไมมีหนากระดานคั่น รองรับองคระฆัง (หลังคาลาด?) และบัลลังก (เชิง บาตร?) อยูในผังเพิ่มมุมที่มีมุมประธานขนาดใหญซึ่งตอเนื่องขึ้นมาจากเรือนธาตุชั้นที่ 2 ทั้งนี้นา สังเกตวาลักษณะขององคระฆังและบัลลังกมีระเบียบของเสนลวดสัมพันธกัน แลดูโครงสราง โดยรวมเปนองคประกอบของฐานบัว โดยที่ องคระฆังนาจะอยูในตําแหนงของบัวคว ่ําขนาดใหญ สวนบัลลังกคือเชิงบาตรท ี่ประกอบดวยทองไมประดับลูกแกวอกไก ตอเนื่องขึ้นไปเปนบัวหงาย และหนากระดานเล็กๆ ตามลําดับ อยางไรก็ดี ถัดขึ้นไปจากบัลลังกเปนปลีหรือบัวเหล ี่ยมในผัง แปดเหลี่ยม จากน ั้นเปนปลียืดสูงและเม็ดน้ําคางในผังกลมซึ่งบูรณะปฏิสังขรณขึ้นมาใหมโดยแท จากรูปแบบศิลปะของพระธาตุองคทิศใตวัดเทพพลฯ ในขางตน ทําใหได ขอสันนิษฐานวาพระธาตุองคนี้นาจะเกี่ยวของกับเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานนาหรือไม ดังที่ปรากฏสวนฐานซอนกัน 2 ช ั้ น เรือนธาตุประดับดวยเสนลวดแบบปากแล นอกจากน ี้ การ เพิ่มมุมคงสัมพันธกับเจดียเพิ่มมุมในศิลปะอยุธยา โดยเฉพาะกรณีของยอดองคระฆังมีการเพิ่ม มุม ซ ึ่ งอาจสงผานมาโดยทางตรงหรือทางออม แตถาสวนขององคระฆังที่เขาใจกันกลายเปน หลังคาลาดแลว การเพิ่มมุมน ี้ จะยังคงเกี่ยวของกับศิลปะอยุธยาดวยหรือไม อยางไรก็ดี องคประกอบสวนใหญของพระธาตุองคนี้แสดงใหเห็นถึง ลักษณะเฉพาะของศิลปะลานชางเอง เปนตนวา บริเวณสวนฐานมีเคาโครงของการนิยมประดับ

81 บัวคว ่ําขนาดใหญ ฐานบัวซอนกันโดยไมมีหนากระดานคั่น สวนเรือนธาตุออกแบบใหเปน 2 ช ั้ น และสวนยอดประดับบัวเหล ี่ ยมที่ไมเคยพบในศิลปะใดมากอน ดังจะตรวจสอบในบทตอไป 3.3.2 พระธาตุองคทิศเหนือ พระธาตุบริวารของวัดเทพพลประดิษฐารามเปนเจดียทรงปราสาทยอด องคระฆังเพิ่มมุม กอดวยอิฐและฉาบปูน มีรูปแบบคลายกับพระธาตุองคทิศใต และปจจุบันผาน การบูรณะจากกรมศิลปากรแลว มีขนาดความกวาง 10.26 เมตร ความยาว 10.45 เมตร สูง ประมาณ 19-20 เมตร (ภาพที่ 41) ประกอบดวยสวนฐาน สวนเรือนธาตุ และสวนยอด ดังนี้ คือ ภาพที่ 41 พระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม องคทิศเหนือ จังหวัดหนองคาย

82 สวนฐาน สวนฐานประกอบดวยฐานเขียงในผังสี่เหลี่ยมจัตุรัสซอนลดหลั่นกันข ึ้นไป 3 ช ั้ น ถัดขึ้นไปทั้งหมดอยูในผังเพิ่มมุม 20 ที่มีมุมประธานขนาดใหญ ไดแก หนากระดาน บัว คว่ําแบบลาดเอนขนาดใหญ เหนือบัวคว ่ําไมแนชัดวาเปนทองไมแคบและบัวหงาย เพราะ ตําแหนงของทองไมกลับมีอิฐกอเปนเสนลวดซอนลดหลั่นกัน 3 ช ั้ น นาจะเปนกรณีเดียวกันกับ พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต โดยตําแหนงนี้นาจะเปนบัวคว ่ํ าแบบต ั้ งฉากหรือเขาพรหม ซึ่ง อาจเก ี่ ยวของกับขาสิงหไดหรือไม จากน ั้นเปนฐานบัวท ี่ประกอบดวยบัวคว ่ํ า ทองไม บัวหงายท ี่ ประกบกับบัวคว ่ํ า และหนากระดาน ตามลําดับ สวนเรือนธาตุ เรือนธาตุอยูในผังเพิ่มมุม 12 ที่มีมุมประธานขนาดใหญตอเนื่องขึ้นมา จากสวนฐาน โดยเริ่ มจากบัวคว ่ํ าท ี่ประกบกับบัวหงายของสวนฐาน จากน ั้นเปนหนากระดาน รองรับตัวเรือนธาตุซึ่งซอนกัน 2 ช ั้ น พรอมกับออกซุมจตุรทิศเชนเดียวกัน เรือนธาตุชั้นแรก นับตั้งแตบัวเชิงประกอบดวยบัวคว ่ํา (ถึงแมวาขอบลาง ของจระนําซุมต ั้ งอยูบนบัวคว ่ํ านี้ก็ตาม กรณีเดียวกันกับองคทิศใต) ทองไมประดับลูกแกวอกไก 1 เสน โดยที่ทําทองไมไลระดับลดหลั่นกันข ึ้นไป จากน ั้นเปนปากแลเชื่ อมตอกับตัวเรือนที่เรียบ ไมมีลวดลายประดับ ออกจระนําซุมจตุรทิศ โดยมีลักษณะเสาลออยูกับตัวเรือนธาตุ ดังที่ฐานเสา ประดับดวยเสนลวดแนวเดียวกันกับบัวเชิง สวนบัวหัวเสามีลักษณะเชนเดียวกันกับบัวรัดเกลา พรอมกับเชื่อมใหติดกันรองรับกรอบซุมรูปสามเหลี่ ยมท ี่ เจาะชองจระนํา แตดวยเจดียองคนี้มี ขนาดเล็ก จึงทําใหขนาดของจระนําซุมเล็กและแคบจนไมนาจะประดิษฐานพระพุทธรูปปูนปนได เหนือตัวเรือนขึ้นไปคือบัวรัดเกลา ประกอบดวยปากแล ทองไมประดับลูกแกวอกไก 1 เสน บัว หงาย และหนากระดานตามลําดับ ทั้งนี้นาสังเกตวามีกรอบรูปสามเหลี่ ยมท ี่ เจาะชองจระนําประดับประจํา ดานอยูเหนือบัวรัดเกลา มีลักษณะเชนเดียวกับกรอบซุมของเรือนธาตุชั้นแรก และทําหนาที่เปน บันแถลง คือ บดบังชองจระนําซุมของเรือนธาตุชั้นที่ 2 เอาไว เรือนธาตุชั้นท ี่ 2 ไมมีบัวเชิงรองรับเรือนธาตุอยางชัดเจน คงสืบ เนื่องมาจากการใชบัวเชิงและฐานเสารวมกันกับบัวรัดเกลาของเรือนธาตุชั้นแรก โดยใชปากแล เปนตัวเช ื่ อม ตัวเรือนเรียบไมมีลวดลายประดับ ทั้งนี้สังเกตเห็นวาการออกจระนําซุมของเรือน ธาตุชั้นท ี่ 2 นี้ มีเสาเสมือนเปนผนังของเรือนธาตุ จึงทําใหมีการเพิ่มมุมสืบตอมาจากสวนเรือน ธาตุชั้นแรก และจากกรอบรูปสามเหลี่ ยมซึ่งเขาใจวาเปนบันแถลงปดบังจระนําซุมของเรือนธาตุ ชั้นท ี่ 2 เอาไว ประกอบกับความคับแคบของจระนําซุม ทําใหเชื่อวาเรือนธาตุชั้นท ี่ 2 ก็ไมนาจะ ประดิษฐานพระพุทธรูปปูนปนไดเชนกัน สวนบัวหัวเสาแลดูถูกกลืนไปกับบัวรัดเกลา ทําให กรอบซุมที่มีขนาดเล็กประดับติดแปะไวเหนือบัวรัดเกลาดวย บัวรัดเกลาประกอบดวยปากแล

83 ทองไมประดับลูกแกวอกไก 1 เสน และบัวหงายท ี่ประกบกับองคระฆัง (หลังคาลาด?) บัวรัด เกลาจึงทําหนาที่เปนฐานรองรับองคระฆังไปในตัว สวนยอด สวนยอดมีฐานกลมกลืนไปกับบัวรัดเกลาของเรือนธาตุชั้นที่ 2 รองรับ องคระฆัง (หลังคาลาด?) และบัลลังก (เชิงบาตร?) อยูในผังเพิ่มมุมที่มีมุมประธานขนาดใหญซึ่ง ตอเนื่องขึ้นมาจากเรือนธาตุชั้นที่ 2 ทั้งนี้นาสังเกตวาลักษณะขององคระฆังและบัลลังกมีระเบียบ ของเสนลวดสัมพันธกัน แลดูโครงสรางโดยรวมเปนองคประกอบของฐานบัว โดยที่ องคระฆัง นาจะอยูในตําแหนงของบัวคว ่ําขนาดใหญ สวนบัลลังกคือเชิงบาตรท ี่ประกอบดวยทองไมประดับ ลูกแกวอกไก ตอเนื่องขึ้นไปเปนบัวหงายและหนากระดานเล็กๆ ตามลําดับ อยางไรก็ดี ถัดขึ้น ไปจากบัลลังกเปนปลีหรือบัวเหล ี่ยมในผังแปดเหลี่ยม จากนั้นเปนปลียืดสูงและเม็ดน้ําคางในผัง กลม ซึ่งบูรณะปฏิสังขรณขึ้นมาใหมโดยแท ทั้งนี้นาสนใจวารูปแบบศิลปะของพระธาตุองคทิศเหนือ มีลักษณะ คลายคลึงกับพระธาตุองคทิศใตเปนอยางมาก แตดวยขนาดที่เล็กลงกวาสงผลใหมีการออกแบบ องคประกอบบางสวนแตกตางออกไปจากพระธาตุองคทิศใต เปนตนวา จระนําซุมดานหนาเล็ก และแคบจนไมนาจะประดิษฐานพระพุทธรูปปูนปนได อีกทั้งยังมีบัวหัวเสาเช ื่ อมติดกันจนกลาย เปนฐานบัวรองรับกรอบซุมรูปสามเหลี่ ยม และรูปแบบของกรอบซุมเองก็มีการเจาะชองจระนํา ดวย นอกเหนือไปจากนี้บัวเชิงของสวนเรือนธาตุชั้นที่ 2 แลดูถูกกลืนกลายไปกับบัวรัดเกลาของ จระนําซุมในเรือนธาตุชั้นแรกอยางสมบูรณแบบแลว ลักษณะเชนน ี้ จะบงบอกไดวาพระธาตุองค ทิศเหนือสรางเลียนแบบพระธาตุองคทิศใตหรือไมนั้น จะทําการตรวจสอบในบทตอไป 4. พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ พระธาตุหนองสามหม ื่ น เรียกกันมาวา “พระธาตุสามหม ื่น” หรือ “พระธาตุบานแกง” ตั้งอยูที่วัดพระธาตุหนองสามหม ื่ น บานแกง ตําบลบานแกง อําเภอภูเขียว จังหวัดชัยภูมิ ขึ้น ทะเบียนในราชกิจจานุเบกษา เลมท ี่ 53 ตอนที่ 24 วันที่ 2 สิงหาคม พ.ศ. 2479 กําหนดอาณา เขตของวัดในเลมท ี่ 99 ตอนที่ 130 วันที่ 14 กันยายน พ.ศ. 2525 มีเนื้อที่ 5 ไร 3 งาน 79 ตารางวา 217 พื้นที่โดยรอบเปนปาไมและทุงนา เดิมบริเวณพระธาตุหนองสามหม ื่นเปนที่รกราง องคพระธาตุเปนทรงปราสาทยอด เจดียที่กอดวยอิฐถือปูนและไดผุพังทลายลงเปนอยางมาก โดยเฉพาะสวนฐาน และยอดปกหัก 217 กรมศิลปากร กองโบราณคดี ฝายควบคุมดูแลโบราณสถาน, ทะเบียนโบราณสถานทั่ว ราชอาณาจักร, เลม 2, 98.

84 พังลงมา ภายหลังมีการสรางวัดขึ้นมาใหม ( แผนผังที่ 3) องคพระธาตุจึงไดรับการบูรณะ ปฏิสังขรณครั้งสําคัญจากกรมศิลปากร แผนผังที่ 3 แสดงอาณาบริเวณวัดพระธาตุหนองสามหมื่น จังหวัดชัยภูมิ ที่มา : กรมศิลปากร กองโบราณคดี ฝายควบคุมดูแลโบราณสถาน, ทะเบียนโบราณสถานทั่วราชอาณาจักร, เลม 2 (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2533), 99. 4.1 พระธาตุหนองสามหมื่นกับหลักฐานทางประวัติศาสตรและโบราณคดี พระธาตุหนองสามหม ื่นไมมีประวัติการสรางที่แนชัด จากหลักฐานทาง โบราณคดีพอสันนิษฐานไดวาอดีตกาลคงเคยมีเมืองโบราณตั้งถิ่นฐานอยูแถบบริเวณนี้ ดังที่พบ รองรอยของคูน้ําคันดินหลงเหลืออยูบาง (ปจจุบันถูกรบกวนจากการทําไรนา) ซึ่ งอาจมีรูปกลมรี ขนาดเสนผาศูนยกลางประมาณ 700-1,500 เมตร นอกจากนี้ ยังพบเศษภาชนะดินเผา สีมาหิน ทราย พระพุทธรูป รวมไปถึงโบราณสถาน “อูบมุง” และพระธาตุหนองสามหมื่น 218 ทั้งนี้รูปราง ของเมืองและลักษณะของใบสีมานาจะมีอายุอยูในชวงสมัยทวารวดี (ราวพุทธศตวรรษท ี่ 12-16) สวนพระธาตุหนองสามหม ื่นคงเปนงานชางลานชาง แสดงวาพื้นที่ในแถบนี้มีการใชงานอยาง ตอเน ื่ อง แมวาจะมีการทิ้งรางเปนระยะๆ ก็ตาม จากประวัติเจาอธิการวัดพระธาตุหนองสามหม ื่นรวบรวมไววา พระสังขทองได สรางพระธาตุหนองสามหม ื่ นเพ ื่อเปนอนุสรณ โดยบรรจุพระอัฐิและทรัพยสมบัติอันมีคาของปูยา 218 สถาพร ขวัญยืน และคณะ, “รายงานการสํารวจแหลงเมืองโบราณบานแกง อ. ภูเขียว จ. ชัยภูมิ,” ใน รายงานการสํารวจแหลงโบราณคดีจังหวัดชัยภูมิ, เลม 1 (กรุงเทพฯ : กองโบราณคดี กรม ศิลปากร, 2528), ไมปรากฏเลขหนา.

85 ตายาย พรอมทั้งกอพระธาตุองคอื่นๆ ดวย เดิมมีกระด ิ่งขนาดใหญแขวนอยูบนยอดของพระธาตุ แตปจจุบันถูกขโมยไปแลว คงสืบเนื่องมาจากพื้นที่แถบนี้ถูกทิ้งรางไปชวงระยะเวลาหนึ่ง แลวมี การตั้งชุมชนข ึ้นใหมซึ่งหางไกลออกไป พระธาตุหนองสามหม ื่ นจึงขาดการบํารุงรักษาจนกระทั่ง ไดรับการบูรณะปฏิสังขรณจากหลวงพอศรีทัด (อิปสฺสโน)219 นอกจากนี้ ยังปรากฏชื่อเมืองในนิทานพ ื้ นบานเร ื่ องสังขทองที่เลาสืบตอกันมา ไดแก พารานคร หรือพาราณศรี นาสนใจวาการระบุตําแหนงของเมืองสัมพันธกับพื้นที่แถบวัด หนองสามหม ื่ นแหงนี้ กลาวคือ “ยังมีเมืองหนึ่งนั่นเรียกช ื่ อ พารานคร หรือพาราณศรีแหงนคร แถบนั่น มีภูเขาหลวงกั้นทางเหนือยาวยาน ทางใตนั้นเขาซอนซับกัน บางลูกนั่นโดดเดี่ยวเปน สัญญา บูรพามองเห็นแหงภูเขาเกา ภูตะเภา มาข ั่นทางกลางเปนลดหลั่น... ” และยังกลาวถึงลาน หญาอันกวางใหญที่ชาวบานเรียก “ทุงหมาน” วาเปนทุงที่พระสังขทองตีคลีกับพระอินทร และมี หนองน้ําแหงหนึ่งชื่อ กุดธาตุ หรือ หนองสามหม ื่น เปนสถานที่ที่พระสังขตีคลีตกลงไป 220 ทั้งนี้ เห็นเปนประเด็นที่นาสนใจในการศึกษาทางดานประวัติศาสตรนิทานพ ื้ นบานตอไป อีกทั้งเมืองชัยภูมิปรากฏในหลักฐานทางประวัติศาสตรสมัยรัชกาลท ี่ 2 พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย ดังที่มีชาวเมืองเวียงจันทนสวนหนึ่งนําโดยทาวแล อพยพมาตั้งหลักแหลงแถบจังหวัดนครราชสีมาราว พ.ศ. 2362 ทาวแลเกณฑเก็บสวยผาขาวคน ละวาสงพระเจาอนุวงศแหงนครเวียงจันทน ไดความดีความชอบเล ื่อนเปน “ขุนภักดีชุมพล ” ตอมาในป พ.ศ. 2365 ยายมายังบานหลวงอันเปนพื้นที่แถบจังหวัดชัยภูมิ แลวไปขึ้ นตรงตอ รัชกาลท ี่ 3 พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว พระองคจึงโปรดฯ ใหยกบานหลวงขึ้นเปน เมืองชัยภูมิ ตั้งใหขุนภักดีชุมพล (แล) เปน “พระยาภักดีชุมพล” เจาเมืองชัยภูมิคนแรก คร ั้ นทํา ศึกสงครามกับพระเจาอนุวงศจนพระยาภักดีชุมพลถึงแกความตาย หลังจากน ั้ นเมืองชัยภูมิก็มี เจาเมืองสลับสับเปลี่ยนกันปกครองสืบมาจนถึงปจจุบัน221 อยางไรก็ดี แมวาในนิทานพ ื้ นบานเร ื่ องสังขทองไดกลาวถึงการสรางพระธาตุ หนองสามหม ื่ น แตเรื่องเลานี้ก็ยังไมใชหลักฐานที่ชัดเจนอันสามารถกําหนดอายุของพระธาตุได อีกทั้งอาจเปนงานแตงขึ้นมาในสมัยหลัง และประการสําคัญคือไมทราบแนชัดวาแตงขึ้นในชวง สมัยใด ดังนั้น ในการกําหนดอายุสมัยการสรางพระธาตุจึงจําเปนจะตองพิจารณาจากรูปแบบ สถาปตยกรรมเปนสําคัญ 219 เติม วิภาคยพจนกิจ, ประวัติศาสตรอีสาน, พิมพครั้งที่ 3 (กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร, 2542), 21-23. 220 เรื่องเดียวกัน, 23-25. 221 เรื่องเดียวกัน, 16-21.

86 4.2 การศึกษาที่ผานมาเกี่ยวกับพระธาตุหนองสามหมื่น การศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับพระธาตุหนองสามหม ื่ นยังไมมีความกระจางชัด ทั้ง ในเรื่องของรูปแบบศิลปะและการกําหนดอายุสมัย ยังคงมีหลายประเด็นปญหาใหตรวจสอบ สืบ เนื่องมาจากไมพบหลักฐานการสรางทางประวัติศาสตรที่แนชัด ประกอบกับผูศึกษาทางดาน ศิลปะลานชางมีจํานวนนอยมาก กลาวคือ ในป พ.ศ. 2522-2523 ประยูร อุลุชาฎะ ใหแนวคิดวาพระธาตุหนองสามหม ื่ นคง เปนงานสรางในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราชราวพุทธศตวรรษท ี่ 22 มีรูปแบบเปนเจดียเหลี่ยม ยอมุมไมสิบสอง และออกจระนําซุมจตุรทิศ แตมีรูปทรงสูงชะลูดมากขึ้น นาจะไดรับอิทธิพลรวม สมัยมาจากเชียงใหมและกรุงศรีอยุธยา 222 ตอมา พ.ศ. 2533 เชิดเกียรติ กุลบุตร เห็นวารูปแบบศิลปะของพระธาตุหนอง สามหม ื่ นมีพัฒนาการสืบตอมาจากพระธาตุบังพวนและพระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม จังหวัด หนองคาย ดังที่มีการขยายสวนฐานใหกวางและยืดสูงขึ้น ประดับกาบบนและกาบลาง รวมทั้ง ประดับหลังคาจระนําซุม และมียอดทรงบัวเหล ี่ ยม จึงนาจะอยูในราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 23 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 24 กอนหนาท ี่ พระยาภักดีชุมพลจะมาตั้งหลักแหลงในเขตจังหวัดชัยภูมิ เล็กนอย223 พ.ศ. 2535-2536 สันติ เล็กสุขุม สังเกตเห็นวาพระธาตุหนองสามหม ื่ นมีรองรอย ของการบูรณะปฏิสังขรณไมนอยกวา 2 คร ั้ ง หลังสุดบูรณะโดยกรมศิลปากรเมื่อ พ.ศ. 2532 อีก ทั้งยังกลาวถึงรูปแบบขององคพระธาตุ อันประกอบดวยฐานลางรูปสี่เหลี่ยมรองรับชุดฐาน และ เรือนธาตุหยักมุม ออกจระนําซุมจตุรทิศ เพ ื่อประดิษฐานพระพุทธรูป สวนบนเปนช ั้ นลดหลั่นรูป ยอจําลองเรือนธาตุ นาจะเปนลักษณะที่ไดรับการปรับปรุงมาจากเจดียทรงปราสาทแบบลานนา และคงเกาแกกวาพระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร224 พ.ศ. 2539 วิโรฒ ศรีสุโร เชื่ อวาพระธาตุหนองสามหม ื่นเปนรูปแบบผสมผสาน ระหวางศิลปะลานนากับศิลปะลานชาง ดังที่ประกอบดวยฐานเขียง 2 ช ั้ น จากน ั้ นทําฐานโบก คว่ํา – โบกหงายยอมุมรองรับเรือนธาตุ ซึ่งมีจระนําซุมประดิษฐานพระพุทธรูปทั้ง 4 ทิศ และ สวนยอดทรงบัวเหล ี่ ยม มีซุมยอดอิงปะไวทั้ง 4 ดาน นาจะเปนงานในรัชสมัยพระเจาไชย เชษฐาธิราช225 222 ประยูร อุลุชาฎะ [น. ณ ปากน้ํา], “สถูปเจดียทางภาคอีสานของไทย”, 42. 223 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย”, 104. 224 สันติ เล็กสุขุม, โครงการศิลปะลาวในประเทศไทย, 32. 225 วิโรฒ ศรีสุโร, ธาตุอีสาน, 50.

87 พ.ศ. 2549-2550 สุวิทย จิระมณี สันนิษฐานวาพระธาตุหนองสามหม ื่ นนาจะ สรางข ึ้นในราวพุทธศตวรรษท ี่ 22-23 ตามที่องคพระธาตุมีรูปทรงยอมุมทั้งสวนฐาน สวนเรือน ธาตุ และสวนยอด 226 ครั้น พ.ศ. 2550 ประภัสสร ชูวิเชียร เช ื่ อวาพระธาตุหนองสามหม ื่ นนาจะสราง ขึ้นราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 หลังจากท ี่ พระเจาไชยเชษฐาธิราชได ยายเมืองหลวงมายังนครเวียงจันทน โดยพิจารณาจากรูปแบบศิลปะที่มีการผสมผสานทั้งศิลปะ ลานนา ศิลปะอยุธยา และศิลปะลานชางเอง 227 กลาวคือ เคาโครงสถาปตยกรรมโดยรวมรับ อิทธิพลมาจากศิลปะลานนา ดังที่ประกอบดวยฐานบัวท ี่อาจจะเปนฐานลูกแกวอกไกรองรับเรือน ธาตุที่ประดับกาบบน - กาบลาง มีชั้นหลังคาลาดที่ตอดวยยอดเปนชั้นซอนลดหลั่นกันข ึ้นไป คลายกับปราสาทหรือกูในศิลปะลานนา สวนการประดับเจดียยอดเหนือมุขของจระนําซุมแตละ ดานและระเบียบการทําทางเขาสูคูหาทั้ง 4 ดาน อาจไดรับแรงบันดาลใจมาจากเจดียในศิลปะ อยุธยา นอกจากนี้ ยังเห็นวาองคประกอบที่สืบทอดมาจากศิลปะลานชาง คือ สวนฐานบัวงอน และยอดทรงบัวเหลี่ยม228 จากการศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับพระธาตุหนองสามหม ื่นในขางตน สวนใหญ กลาวถึงรูปแบบศิลปะโดยภาพรวมเทาน ั้ น ทําใหรายละเอียดขององคประกอบบางสวนยังขาด การตรวจสอบ เปนตนวา การประดับกาบบน – กาบลางซึ่งเปนงานชางที่นิยมในศิลปะลานนา มาปรากฏในพระธาตุหนองสามหม ื่นไดอยางไร รับแรงบันดาลใจมาโดยทางตรงหรือทางออม เชนเดียวกับกรณีของช ั้ นหลังคาลาด อีกทั้งการเพิ่มมุมของพระธาตุหนองสามหม ื่ นเก ี่ ยวของกับ เจดียเพิ่มมุมในศิลปะอยุธยามากนอยเพียงใด ทั้งนี้จะทําการตรวจสอบประเด็นปญหาดังกลาวใน บทตอไป 4.3 รูปแบบศิลปะของพระธาตุหนองสามหม ื่ น พระธาตุหนองสามหม ื่นเปนเจดียทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยมเพิ่มมุม กอดวยอิฐ ถือปูน รูปแบบปจจุบันไดรับการบูรณะจากกรมศิลปากรแลว มีขนาดความกวางและความยาว ดานละ 12.70 เมตร สูงประมาณ 25-26 เมตร (ภาพที่ 42, ลายเสนที่ 4) ประกอบดวยสวนฐาน สวนเรือนธาตุ และสวนยอด ดังนี้ คือ 226 สุวิทย จิระมณี, “พระธาตุอีสาน”, 21. 227 ประภัสสร ชูวิเชียร, “พระธาตุหนองสามหมื่น งานสถาปตยกรรมรวมลานชาง ลานนา และ อยุธยา”, 99. 228 เรื่องเดียวกัน, 95-96.

88 ภาพที่ 42 พระธาตุหนองสามหมื่น จังหวัดชัยภูมิ

89 ลายเสนที่ 4 พระธาตุหนองสามหมื่น จังหวัดชัยภูมิ

90 สวนฐาน สวนฐานของพระธาตุหนองสามหม ื่ นพังทลายลงไปมาก จนไมเห็นรายละเอียด ของการประดับลวดบัว แตยังคงเหลือสวนฐานบนสุดเปนบัวหงาย 2 ช ั้ นรองรับสวนเรือนธาตุ ปจจุบันบูรณะปฏิสังขรณโดยกรมศิลปากร มีรูปแบบสถาปตยกรรมประกอบดวยลานประทักษิณ ที่มีชาลาย ื่ นออกมาท ั้ ง 4 ดาน ทําใหมีแผนผังเปนรูปกากบาท ตอข ึ้นไปอยูในผังเพิ่มมุม 12 คือ ฐานเขียง 3 ช ั้ น รองรับฐานบัวที่มีบัวคว ่ําขนาดใหญซอนลดหลั่นกัน 2 ช ั้ น ทองไมที่นาจะประดับ ลูกแกวอกไก และเหนือขึ้นไปเปนบัวหงายซอนกัน 2 ช ั้น (ชวนใหนึกถึงฐานบัวเขาพรหมอยาง พระธาตุศรีสองรัก) สวนเรือนธาตุ เรือนธาตุอยูในผังเพิ่มมุมสืบเนื่องมาจากสวนฐาน เร ิ่ มตั้งแตบัวคว ่ํ าท ี่ประกบกับ บัวหงายของสวนฐาน มีปลายงอนขึ้ น สวนนี้คงทําหนาที่เปนบัวเชิงไปในตัว เพราะตอข ึ้นไปเปน ตัวเรือนที่ไมมีบัวเชิง ตัวเรือนประดับดวยเสาติดผนังประจํามุมและดาน แลเห็นดานละ 4 ตน ทํา ใหเกิดชองวางระหวางเสาเปนจระนําต ื้ นๆ แตมีเพียงจระนําซุมตรงกลางดานท ี่ประดิษฐาน พระพุทธรูปประทับยืน เสามีการประดับลายกาบบน – กาบลางรูปสามเหลี่ ยมอยางคราวๆ ตอเนื่องขึ้นไปเปนบัวหัวเสาประกอบดวยเสนลวดและบัวหงาย จากน ั้ นคือหนากระดานที่ทํา หนาที่เปนบัวรัดเกลา รองรับกรอบซุมทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยม ซึ่งเชื่อมติดและลออยูกับสวน ยอด พระพุทธรูปปูนปนที่ประดิษฐานอยูภายในจระนําซุมมีรองรอยของการบูรณะ ปฏิสังขรณ โดยการทาสีใหมทั้งองค จึงทําใหบางองคไมสามารถระบุไดวาเปนงานบูรณะ เลียนแบบองคเกาหรือเปนงานสรางใหม แตอยางไรก็ตาม ลักษณะของพระพุทธรูปก็เปนแบบ พื้นบานแลว สวนยอด สวนยอดนับตั้งแตหลังคาลาดขึ้นไปอยูในผังเพิ่มมุมตอเน ื่ องมาจากสวนเรือน ธาตุ ยกเวนยอดบัวเหล ี่ ยมอยูในผังสี่เหล ี่ ยม ออกกรอบซุมทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยม ทําใหแล เห็นลักษณะของกรอบซุมคลายจะซอนกัน 2 ช ั้ น และมียอดโดยรวมทั้งหมด 9 ยอด กลาวคือ เริ่มจากหลังคาลาดที่เปนบัวคว ่ําขนาดใหญ ถัดขึ้นไปคือเชิงบาตรประกอบดวย ทองไม บัวหงาย และหนากระดาน จากน ั้นเปนฐานบัวอีก 1 ช ั้ น รองรับบัวเหล ี่ยมในผังเพิ่มมุม เหนือข ึ้นไปเปนฐานบัวอีก 3 ช ั้ น ซอนลดหลั่นกันแบบสอบข ึ้นไป ทําใหมุมประกอบหรือมุมที่เพิ่ม ออกมามีลักษณะลออยูกับกรอบซุม อีกทั้งยังสิ้นสุดกอนท ี่ จะรองรับยอดบัวเหล ี่ยมในผังสี่เหลี่ยม จึงมีเฉพาะแกนกลางหรือสวนของมุมประธานเทานั้นที่รองรับยอดบัวเหล ี่ยมในผังสี่เหลี่ยม

91 นอกจากนี้ ยังพบรองรอยของการประดับแผนสามเหล ี่ ยมหรือหูชางประจํามุม จึงสันนิษฐานวา นาจะมีการตกแตงหูชางประจํามุมเหนือลวดบัวหงายของแตละชั้นฐานบัว สวนยอดบนสุด พังทลายลงหมดแลว ปจจุบันที่เห็นเปนหัวเม็ดคืองานบูรณะข ึ้นใหม จากรูปแบบสถาปตยกรรมของพระธาตุหนองสามหม ื่นในขางตน พอสันนิษฐาน ไดวาองคประกอบบางสวนของพระธาตุหนองสามหม ื่ นนาจะไดรับแรงบันดาลใจมาจากศิลปะ ลานนาและศิลปะอยุธยา เปนตนวา การประดับกาบบน – กาบลาง และการออกจระนําซุม จตุรทิศตามระเบียบของเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานนา อีกทั้งยังมีการเพิ่มมุมซึ่งอาจ เกี่ยวของกับศิลปะอยุธยาไดหรือไม อยางไรก็ดี พระธาตุองคนี้ยังมีลักษณะบางประการตางออกไปจากเจดียทรง ปราสาทในศิลปะลานชาง โดยเฉพาะองคที่กลาวมากอนหนาน ี้ (พระธาตุบังพวน พระรัตนฆร เจดีย พระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม) เชน การทําลานประทักษิณในผังรูปกากบาท การ ประดับเสาติดผนังโดยรอบตัวเรือนธาตุ และการประดับบัวเหล ี่ ยมที่มีทั้งเพิ่มมุมและไมเพิ่มมุมใน พระธาตุองคเดียวกัน เปนตน ทั้งนี้อาจสัมพันธกับอายุสมัยในการสรางพระธาตุหรือไมนั้น ดังจะ กลาวถึงรายละเอียดในบทตอไป 5. พระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร พระธาตุกองขาวนอย หรือพระธาตุถาดทอง หรือพระธาตุตาดทอง ต ั้ งอยูที่บานตาด ทอง ตําบลตาดทอง อําเภอเมือง จังหวัดยโสธร ขึ้ นทะเบียนในราชกิจจานุเบกษา เลมท ี่ 53 ตอน ที่ 34 วันที่ 27 กันยายน พ.ศ. 2479 กําหนดขอบเขตโบราณสถานในเลมที่ 99 ตอนที่ 155 วันที่ 21 ตุลาคม พ.ศ. 2525 มีเนื้อที่ 3 งาน 99 ตารางวา 229 ปจจุบันลอมรอบดวยทุงนาและบานเรือน เดิมบริเวณนี้นาจะมีความสําคัญเปนวัดมากอน เพราะจากแผนผังที่ไดจากการขุด คนทางโบราณคดี (แผนผังที่ 4) ปรากฏพระธาตุประธานหรือพระธาตุกองขาวนอยลอมรอบดวย กําแพงแกว มีเจดียบริวารลอมรอบ ทางดานทิศตะวันออกมีอูบมุงประดิษฐานพระพุทธรูป และ วิหาร สวนทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือพบอาคารศาลา 2 หลัง นอกจากนี้ ยังมีสีมาปกอยูใน บริเวณนี้ดวย 229 กรมศิลปากร กองโบราณคดี ฝายควบคุมดูแลโบราณสถาน, ทะเบียนโบราณสถานทั่ว ราชอาณาจักร, เลม 2, 118.

92 แผนผังที่ 4 แสดงอาณาบริเวณพระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร ที่มา : กรมศิลปากร กองโบราณคดี ฝายควบคุมดูแลโบราณสถาน, ทะเบียนโบราณสถานทั่วราชอาณาจักร, เลม 2 (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2533), 119. 5.1 พระธาตุกองขาวนอยกับหลักฐานทางประวัติศาสตรและโบราณคดี พระธาตุกองขาวนอย เดิมเรียกกันมาวา “พระธาตุถาดทอง” หรือ “พระธาตุตาด ทอง” มีนิทานพ ื้ นบานของชาวยโสธรที่เกี่ยวกับชื่อพระธาตุกองขาวนอยโดยสรุปวา ลูกชายได ฆาแมดวยอารมณชั่ววูบ เน ื่ องจากทํานาจนเหนื่อยและหิวขาว คร ั้ นเห็นกลองขาวที่แมนํามาใหมี ขนาดเล็กไมนาจะอิ่ม จึงโมโหและพลั้งมือฆาแมถึงแกชีวิต เมื่อกินอิ่มหายหิวแลวก็บังเกิดสํานึก จึงสรางธาตุสูงชั่วตนตาล เพ ื่อเปนอนุสรณ ณ ท ี่ นาของตนตรงที่แมตาย ทั้งนี้ทั้งนั้น ธาตุที่ปรากฏในนิทาน คือ ธาตุบานสะเดา ซึ่งตั้งอยูในจังหวัดยโสธร เชนกัน สวนพระธาตุกองขาวนอยที่เรียกกันในปจจุบัน คือ พระธาตุถาดทอง หรือพระธาตุตาด ทอง ที่มีประวัติผูกเขากับตํานานอุรังคธาตุ โดยกลาวเอาไววามีคนนําถาดทองเพ ื่อจะเอาไป บรรจุถวายใหแกพระธาตุพนม เมื่อผานมาแถบนี้ และทราบวาพระธาตุพนมสรางเสร็จแลว จึง สรางเจดียบรรจุถาดทองเอาไว เรียกวา “ธาตุถาดทอง”230 นอกจากนี้ ยังมีเรื่องเลาขานกันมาวา ผูคนในลุมแมน้ํามูล (เขตอําเภอรัตนบุรี) ทราบขาวการบูรณะพระธาตุพนม จึงพรอมใจกันรวบรวมวัตถุมงคลและสิ่งของมีคา ประสงคที่ จะนําไปบรรจุไวในองคพระธาตุพนม แตเมื่อเดินทางมาใกลบริเวณบานตาดทอง ก็ทราบขาว จากชาวบานสะเดาตาดทองวาการบูรณะพระธาตุพนมเสร็จสิ้นแลว จึงพรอมใจกันสรางเจดีย 230 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน พิเศษ เจียจันทรพงษ, “ธาตุลูกฆาแมที่ “ยโสธร”,” ศิลปวัฒนธรรม 12, 5 (มีนาคม 2534) : 95-99. อยางไรก็ดี ในวิทยานิพนธนี้ยังคงเรียก “พระธาตุถาดทอง” หรือ “พระธาตุ ตาดทอง” วา “พระธาตุกองขาวนอย” เพราะเปนที่รูจักกันโดยทั่วไปแลว

93 บรรจุวัตถุมงคลและสิ่งของมีคาเหลาน ั้น รวมไปถึงถาดทองท ี่ชาวสะเดาตาดทองใชอัญเชิญวัตถุ มงคลไปบรรจุไวในพระธาตุพนมดวย 231 จากการขุดคนทางโบราณคดี ณ บานตาดทอง เปนชุมชนโบราณแหงหนึ่งในลุม แมน้ําชี แรกเริ่มของการตั้งถิ่นฐานอยูในชวงสมัยกอนประวัติศาสตร ดังที่พบหลักฐานการฝงศพ แบบนอนหงายยาวเหยียด เคร ื่องใชที่พบไดแก เศษภาชนะดินเผาแบบมีลายเขียนสีที่ขอบปาก ซึ่งเปนแบบที่แพรหลายแถบทุงกุลารองไหหรือลุมแมน้ํามูล – ชีตอนลาง มีการฝงศพในภาชนะ มีการอยูอาศัยตอเนื่องกันมาโดยตลอดจนถึงชวงสมัยทวารวดี ตามท ี่ปรากฏคูน้ําคันดินรูปวงรี ซึ่งอาจเปนลักษณะเมืองโบราณสมัยทวารวดี ตลอดจนพบใบสีมาแบบทวารวดี 232 แตอยางไรก็ตาม ยังมีใบสีมาหินทรายเน ื้อหยาบและไมมีลวดลายประดับ ฝงดิน เหนือระดับพื้นผิวช ั้ นวัฒนธรรมแบบทวารวดี จึงประมาณอายุวานาจะเปนของลาวรุนเกา รวมไป ถึงใบสีมาที่ปกอยูบริเวณพระธาตุกองขาวนอย ซึ่งบางใบถูกเคล ื่ อนยายมาจากที่อื่น อาจมีอายุ ราวพุทธศตวรรษท ี่ 20 สวนองคพระธาตุกองขาวนอยนาจะมีอายุราวพุทธศตวรรษท ี่ 23-24 รวม สมัยกรุงศรีอยุธยาตอนปลาย ตามขอมูลทางประวัติศาสตรที่มีการอพยพของชาวลาวจากนคร เวียงจันทนเขามาตั้งถิ่นฐานอยูในพื้นที่แถบน ี้ 233 จากขอมูลทางดานประวัติศาสตรและโบราณคดีในขางตน ยังไมเพียงพอท ี่ จะ สรุปอายุสมัยในการสรางพระธาตุกองขาวนอย จึงจําเปนจะตองอาศัยการศึกษาทางดาน ประวัติศาสตรศิลปะประกอบดวย ดังจะกลาวถึงตอไป 5.2 การศึกษาที่ผานมาเกี่ยวกับพระธาตุกองขาวนอย การศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับพระธาตุกองขาวนอยยังไมมีความกระจางชัดมาก นัก สืบเนื่องมาจากไมพบหลักฐานการสรางอยางแนชัด อีกทั้งพระธาตุองคนี้ไดรับการ บูรณะปฏิสังขรณมาแลว ตลอดจนปจจุบันยังมีนักวิชาการศึกษาทางดานศิลปะลานชางนอยมาก กลาวคือ ในป พ.ศ. 2522-2523 ประยูร อุลุชาฎะ เห็นวาพระธาตุกองขาวนอยเปนสาย วิวัฒนาการในยุคหลังๆ ของศิลปะลานชาง อาจสรางข ึ้ นบนซากเจดียเกาแกของเมืองโบราณ 231 คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตุ, วัฒนธรรม พัฒนาการทางประวัติ- ศาสตร เอกลักษณและภูมิปญญา จังหวัดยโสธร (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร คณะกรรมการอํานวยการ, 2542. จัดงานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว จัดพิมพเนื่องในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิม พระชนมพรรษา 6 รอบ 5 ธันวาคม 2542), 68. 232 เรื่องเดียวกัน, 83-85. 233 กรมศิลปากร กองโบราณคดี โครงการสํารวจและขึ้นทะเบียนโบราณสถาน, ทะเบียนโบราณสถาน ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ : เลม 1 จังหวัดนครราชสีมา จังหวัดอุบลราชธานี และจังหวัดยโสธร (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร กองโบราณคดี, 2529), 242.

94 บานตาดทอง แลวตอมาในสมัยหลังจากรัชกาลของพระเจาไชยเชษฐาธิราช ไดมีการบูรณะ ปฏิสังขรณโดยสรางพระธาตุกองขาวนอยขึ้น นอกจากนี้ ยังกลาวเปรียบเทียบกับพระธาตุ กุดจอก จังหวัดชัยภูมิ แลวเช ื่ อวาการประดับเรือนธาตุจตุรทิศของพระธาตุกุดจอกมีรูปแบบ เกาแกกวาพระธาตุกองขาวนอย234 พ.ศ. 2533 เชิดเกียรติ กุลบุตร สันนิษฐานวารูปแบบของพระธาตุกองขาวนอย สืบตอลงมาจากกลุมเจดียทรงปราสาทยอดเจดียระยะสุดทาย ดังที่มีรูปทรงสูงชะลูดมากขึ้น ประดับหลังคาจระนําซุมดวยสถูป องคระฆังเหลี่ยมซอนชั้นกันขึ้นไปหลายชั้น ยอดบนสุดเปน กรวยแหลม หลังคาเรือนธาตุคลายแบบพระธาตุพนม ซึ่งเปนระยะท ี่ พระครูโพนเสม็กบูรณะ ปฏิสังขรณแลว จึงนาจะมีอายุอยูในราวพุทธศตวรรษท ี่ 24 ลงมา 235 พ.ศ. 2535-2536 สันติ เล็กสุขุม ไดแสดงความคิดเห็นวาพระธาตุกองขาวนอย มีสวนบนเปนช ั้ นลดหลั่นตางออกไปจากบัวเหล ี่ ยมแบบพระธาตุพนม แตก็ยังปรากฏบัวเหล ี่ ยมท ี่ สัมพันธกับพระธาตุพนม จังหวัดนครพนม สวนนูนของแตละดานแตละชั้นที่ซอนกัน (บริเวณ ยอดบัวเหล ี่ ยมที่เพิ่มมุมตอเน ื่ องมาจากสวนเรือนธาตุ) ทําใหเกิดรูปแบบที่ แตกตาง คลายคลึงกับ พระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร 236 พ.ศ. 2539 วิโรฒ ศรีสุโร เชื่ อวาพระธาตุกองขาวนอยนี้ไดรับอิทธิพลมาจาก พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร แตมีการปรับเปลี่ยนรูปทรงใหเรียบงายและแข็งแรงมากขึ้น นาจะมีอายุไมเกาไปกวา พ.ศ. 2321 เปนชุมชนรุนหลังที่อพยพมาจากกรุงศรีสัตนาคนหุตใน สมัยทาวหนา ทาวคําสิงห ทาวคําผง และพระวรวงศา โดยขยับขยายออกมาจากตัวเมือง ยโสธร237 ครั้น พ.ศ. 2549 สุรพล ดําริหกุล เห็นวาพระธาตุกองขาวนอยมีลักษณะ ศิลปกรรมเปนแบบลาว ราวชวงพุทธศตวรรษท ี่ 20 เปนตนมา 238 ทั้งนี้ไมไดกลาวถึงรูปแบบ ศิลปะแตประการใด พ.ศ. 2549-2550 สุวิทย จิระมณี เห็นวาพระธาตุกองขาวนอยนาจะสรางข ึ้นใน ราวพุทธศตวรรษท ี่ 23 สมัยอยุธยาตอนปลายถึงสมัยกรุงธนบุรี มีรูปทรงของสวนยอดที่นาสนใจ คือ การทําบัวเหล ี่ ยมซอนกัน 2-3 ช ั้น โดยที่ชั้นแรกกอรูปบัวเหล ี่ ยมตกแตงเพิ่ม 4 ดาน ซ ึ่ งบาง แหงเรียกวา “พรหมสี่หนา” หรือ “พรหมพักตร” 239 234 ประยูร อุลุชาฎะ [น. ณ ปากน้ํา], “สถูปเจดียทางภาคอีสานของไทย”, 46. 235 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย”, 104. 236 สันติ เล็กสุขุม, โครงการศิลปะลาวในประเทศไทย, 122. 237 วิโรฒ ศรีสุโร, ธาตุอีสาน, 45-46. 238 สุรพล ดําริหกุล, แผนดินอีสาน (กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2549), 39. 239 สุวิทย จิระมณี, “พระธาตุอีสาน”, 21.

95 จากการศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับพระธาตุกองขาวนอยในขางตน นักวิชาการ ยังคงมีความเห็นไมตรงกันในเรื่องของการกําหนดอายุ ตลอดจนรูปแบบศิลปะ โดยเฉพาะกรณี ของพระธาตุกองขาวนอยเปนแบบอยางใหกับพระธาตุอานนท หรือพระธาตุอานนทคือแรง บันดาลใจในการสรางแกพระธาตุกองขาวนอย ซึ่งสัมพันธกับการกําหนดอายุของพระธาตุทั้ง สององคเปนอยางยิ่ง จึงเห็นจําเปนจะตองไดรับการตรวจสอบ ดังจะกลาวถึงในบทตอไป 5.3 รูปแบบศิลปะของพระธาตุกองขาวนอย พระธาตุกองขาวนอยเปนเจดียทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยมเพิ่มมุม กอดวยอิฐ ถือปูน ปจจุบันไดรับการบูรณะจากกรมศิลปากรแลว มีขนาดความกวาง 7.12 เมตร ความยาว 7.21 เมตร สูงประมาณ 19-20 เมตร (ภาพที่ 43, ลายเสนที่ 5) ประกอบดวยสวนฐาน สวนเรือน ธาตุ และสวนยอด ดังนี้ คือ ภาพที่ 43 พระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร

96 ลายเสนที่ 5 พระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร

97 สวนฐาน สวนฐานของพระธาตุกองขาวนอยเปนฐานบัวเขาพรหม ประกอบดวยฐานเขียง ในผังสี่เหลี่ยม 3 ช ั้ น รองรับฐานบัวในผังเพิ่มมุม 12 ที่มีมุมประธานขนาดใหญ ไดแก หนา กระดาน บัวคว ่ํ า ลูกแกวหรือเขาพรหม บัวคว ่ํ า ทองไมประดับลูกแกวอกไก บัวหงายซอนกัน 2 ชั้น ประกบกับบัวคว ่ํ าขนาดเล็กๆ ที่เชื่อมติดกับเสนลวดไลระดับอีก 2 เสน และหนากระดาน ตามลําดับ สวนเรือนธาตุ เรือนธาตุอยูในผังเพิ่มมุมตอเน ื่ องมาจากสวนฐาน เร ิ่ มตั้งแตตัวเรือนที่ประดับ ลวดบัวเชิง ประกอบดวยฐานบัวท ี่ประดับลูกแกวอกไกเต็มทองไม ปลายของบัวหงายงอนขึ้น เหนือบัวหงายคาดดวยลูกแกวอกไกอีก 2 เสน ตัวเรือนออกจระนําซุมจตุรทิศ โดยที่ใชผนังเรือน ธาตุทําหนาที่เปนเสาของซุม สวนกรอบซุมทรงปราสาทยอดมีการซอนชั้นเรียบติดไปกับบัวรัด เกลาอยางคราวๆ ภายในจระนําซุมไมมีรองรอยของการประดิษฐานพระพุทธรูป คงมีสาเหตุมา จากชองจระนําซุมท ี่ แคบ นอกจากนี้ ตัวเรือนยังตกแตงดวยลวดลายรูปวงกลมที่ฝงกระจกสีเปน จังหวะๆ คลายดอกบัว และเหนือสุดของเรือนธาตุคือ บัวรัดเกลา ประกอบดวยปากแล ตอข ึ้นไป เปนลูกแกวอกไกเต็มทองไม บัวหงายซอนกัน 2 ช ั้ นคั่นกลางดวยลูกแกวอกไก และหนากระดาน 3 ช ั้ นซอนเรียงกันขึ้นไป สวนยอด สวนยอดนับตั้งแตเสนลวดเหนือหนากระดานของบัวรัดเกลาข ึ้นไป เสนลวดนี้มี แผนสามเหล ี่ยมประดับไวที่มุมทั้งสี่หรือที่เรียกกันมาวา “หูชาง” และรองรับบัวเหล ี่ ยมท ี่ประดับ ติดแปะดวยกรอบซุมทรงปราสาท ซึ่งมีลักษณะลออยูกับกรอบซุมของเรือนธาตุ นาสังเกตวาไม มีฐานมารองรับบัวเหล ี่ ยม จึงทําใหบัวเหล ี่ ยมมีขนาดใหญ และสวนยอดบนสุดพังทลายลงมาแลว ปจจุบันที่เห็นคลายยอดบัวเหล ี่ยมปกฉัตรโลหะคืองานบูรณะของกรมศิลปากร จากรูปแบบศิลปะทางสถาปตยกรรมของพระธาตุกองขาวนอยในขางตน แสดง ใหเห็นถึงพัฒนาการของเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานชางอีกชวงระยะเวลาหนึ่ง ซึ่งคงมี ความเก ี่ ยวของกับเจดียในศิลปะลานชางดวยกันเอง โดยเฉพาะกรณีของฐานบัวเขาพรหม นอกเหนือไปจากนี้โครงสรางทางสถาปตยกรรมโดยรวม ยังแสดงใหเห็นถึงความสัมพันธกับ พระธาตุอานนทเปนอยางยิ่ง ดังจะกลาวถึงในบทตอไป

98 6. พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร พระธาตุอานนท หรือพระธาตุยโสธร วัดมหาธาตุ ตําบลในเมือง อําเภอเมือง จังหวัดยโสธร ขึ้ นทะเบียนในราชกิจจานุเบกษา เลมท ี่ 65 ตอนที่ 43 วันที่ 27 กรกฎาคม พ.ศ. 2491 กําหนดขอบเขตโบราณสถานในเลมที่ 98 ตอนที่ 104 วันที่ 30 มิถุนายน พ.ศ. 2524 เนื้อ ที่ประมาณ 2 ไร 1 งาน 44 ตารางวา 240 ปจจุบันลอมรอบดวยบานเรือน แผนผังบริเวณวัดมหาธาตุมีพระธาตุอานนทเปนเจดียประธาน ( แผนผังที่ 5) ทาง ทิศตะวันออกพบเจดียบริวาร พระอุโบสถ และหอระฆัง ทางทิศเหนือปรากฏหอไตรกลางน้ําและ ศาลา สวนกุฏิพระภิกษุสงฆและสามเณรต ั้ งกระจัดกระจายภายในวัด แผนผังที่ 5 แสดงอาณาบริเวณวัดมหาธาตุ จังหวัดยโสธร ที่มา : กรมศิลปากร กองโบราณคดี โครงการสํารวจและขึ้นทะเบียนโบราณสถาน, ทะเบียนโบราณสถาน ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ : เลม 1 จังหวัดนครราชสีมา จังหวัดอุบลราชธานี และจังหวัดยโสธร (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร กองโบราณคดี, 2529), 240. 6.1 พระธาตุอานนทกับหลักฐานทางประวัติศาสตรและโบราณคดี จากการขุดคนทางโบราณคดีพบจารึกใบลานเปนอักษรสมัยโบราณ ตัวหนังสือ พื้นเวียง บรรจุไวในขวด อยูลึกลงไป 2 เมตร บริเวณกําแพงพระธาตุ กลาวคือ พระภิกษุนามวา เจตตานุวิน และ จินดาชานุ ชาวเวียงจันทน พรอมดวย เอียงเวธา ชาวขอม รวมกันสรางองค 240 กรมศิลปากร กองโบราณคดี ฝายควบคุมดูแลโบราณสถาน, ทะเบียนโบราณสถานทั่ว ราชอาณาจักร, เลม 2, 28.

99 พระธาตุไวในดงผีสิงไกลจากหมูบาน เมื่อ พ.ศ. 1218 ใชเวลา 8 เดือน 25 วัน จึงแลวเสร็จ เพื่อ บรรจุพระอัฐิธาตุของพระอานนทเถระ ซ ึ่ งเจตตานุวินกับจินดาชานุไดมาจากเมืองเทวทหนคร 241 อีกทั้งยังพบศิลาจารึกภายในวัดมหาธาตุแหงนี้ จารึกดวยอักษรตัวธรรมอีสาน จ.ศ. 1149 ตรงกับ พ.ศ. 2330 กลาวถึงพระภิกษุสงฆในวัดบานทา ซึ่งนําโดย เจาสังฆราชาวชิรปญญา สวนฝายฆราวาส ไดแก เจาพระราช (พันนายก) พรอมดวยภริยา บุตร และบาวไพร รวมกันทําบุญกุศลเน ื่องในวันมาฆบูชา 242 อยางไรก็ตาม แมวาพระธาตุอานนทปรากฏอายุสมัยการสรางในจารึกใบลาน พ.ศ. 1218 ซึ่งตรงกับยุควัฒนธรรมทวารวดี แตจากรูปแบบศิลปะขององคพระธาตุอานนทไม นาจะเกาไปถึงสมัยทวารวดีได สวนจารึกที่พบในบริเวณวัด ระบุป พ.ศ. 2330 (เฉพาะสวนท ี่ อานได) ก็ไมไดกลาวถึงการสรางพระธาตุองคนี้แตประการใด จึงเห็นจําเปนจะตองตรวจสอบ อายุสมัยในการสรางพระธาตุอานนทดวยหลักการทางประวัติศาสตรศิลปะ ดังจะกลาวถึงตอไปนี้ 6.2 การศึกษาที่ผานมาเกี่ยวกับพระธาตุอานนท การศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับพระธาตุอานนทยังไมมีความกระจางชัดมากนัก สืบ เนื่องมาจากไมพบหลักฐานการสรางอยางแนชัด อีกทั้งพระธาตุองคนี้ไดรับการบูรณะปฏิสังขรณ อยูเนื่องๆ ดังที่เปนวัดมหาธาตุซึ่งมีความสําคัญตอเมืองยโสธร ตลอดจนปจจุบันยังมีนักวิชาการ ศึกษาทางดานศิลปะลานชางนอยมาก กลาวคือ ในป พ.ศ. 2533 เชิดเกียรติ กุลบุตร แสดงความคิดเห็นวาพระธาตุอานนทมี ลักษณะเลียนแบบมาจากพระธาตุกองขาวนอย ในบริเวณวัดมีศิลาจารึกกลาวถึงการบําเพ็ญ กุศลของพระสงฆและบรรดาเจานายทั้งหลายในทองถ ิ่ น ระบุ จ.ศ. 1149 ตรงกับ พ.ศ. 2330 พระธาตุอานนทอาจจะสรางข ึ้นในครานี้ แตจากรูปแบบของพระธาตุที่มีวิวัฒนาการคล ี่ คลายลง มาแลว จึงนาเช ื่ อวาพระธาตุอานนทอาจจะสรางราวตนถึงกลางพุทธศตวรรษท ี่ 25 243 พ.ศ. 2535-2536 สันติ เล็กสุขุม สันนิษฐานวาพระธาตุอานนทนาจะมีอายุไม เกิน 200 ป พรอมกับไดรับการบูรณะปฏิสังขรณอยูเนื่องๆ มีรูปแบบโดยรวมคลายคลึงกับ พระธาตุกองขาวนอย แตพระธาตุอานนทเปนแบบที่พัฒนามาแลว 244 241 เจาคณะวัดมหาธาตุ จังหวัดยโสธร, ประวัติพระธาตุพระอานนท วัดมหาธาตุ (พระอาราม หลวง) ตําบลในเมือง อําเภอเมือง จังหวัดยโสธร, พิมพครั้งที่ 4 (ยโสธร : พิมพดีการพิมพ, 2550), ไมปรากฏ เลขหนา. 242 ธวัช ปุญโณทก, ศิลาจารึกอีสานสมัยไทย-ลาว : ศึกษาทางดานอักขรวิทยาและประวัติ- ศาสตรอีสาน, 361-362. 243 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย”, 105. 244 สันติ เล็กสุขุม, โครงการศิลปะลาวในประเทศไทย, 121.

100 พ.ศ. 2539 วิโรฒ ศรีสุโร เชื่ อวาพระธาตุอานนทนาจะเปนตนแบบของสวนยอด ที่เปนบัวเหล ี่ ยมเสริมยอดปลีทั้ง 4 ดาน โดยปะติดเขาไปกับยอดธาตุสวนลาง (บริเวณยอดบัว เหลี่ยมที่เพิ่มมุมตอเน ื่ องมาจากสวนเรือนธาตุ) จึงทําใหแตกตางออกไปจากบัวเหล ี่ ยมยอดเดียว จึงเห็นเชื่อตามหลักฐานทางประวัติศาสตรวา ทาวหนา ทาวคําสิงห ทาวคําผง และพระวรวงศา สรางข ึ้นราว พ.ศ. 2321 245 ครั้น พ.ศ. 2549-2550 สุวิทย จิระมณี ถือเช ื่ อวาพระธาตุอานนทสรางราวพุทธ ศตวรรษท ี่ 24 (พ.ศ. 2440) ตามแนวคิดของพระราชศีลโสภิต ดังที่มีรูปแบบพัฒนาสืบตอมาจาก พระธาตุกองขาวนอย โดยเฉพาะการทําบัวเหล ี่ ยมซอนกัน 2-3 ช ั้น โดยที่ชั้นแรกกอรูปบัว เหลี่ยมตกแตงเพิ่ม 4 ดาน ซ ึ่ งบางแหงเรียกวา “พรหมสี่หนา” หรือ “พรหมพักตร” 246 จากการศึกษาที่ผานมาเก ี่ ยวกับพระธาตุอานนทในขางตน นักวิชาการยังคงมี ความเห็นไมตรงกันในเรื่องของการกําหนดอายุ ตลอดจนรูปแบบศิลปะเชนเดียวกับกรณีของ พระธาตุกองขาวนอย กลาวคือ พระธาตุอานนทอาจสงแรงบันดาลใจในการสรางแกพระธาตุกอง ขาวนอย หรือพระธาตุกองขาวนอยเปนแบบอยางใหกับพระธาตุอานนท ทั้งนี้เห็นสัมพันธกับ การกําหนดอายุของพระธาตุทั้งสององคเปนอยางยิ่ง จึงจําเปนจะตองไดรับการตรวจสอบ ดังจะ กลาวถึงในบทตอไป 6.3 รูปแบบศิลปะของพระธาตุอานนท พระธาตุอานนทเปนเจดียทรงปราสาทยอดบัวเหล ี่ ยมเพิ่มมุม กอดวยอิฐถือปูน ปจจุบันไดรับการบูรณะจากกรมศิลปากรแลว มีขนาดความกวาง 6.11 เมตร ความยาว 6.17 เมตร สูงประมาณ 24-25 เมตร (ภาพที่ 44, ลายเสนที่ 6) ประกอบดวยสวนฐาน สวนเรือนธาตุ และสวนยอด ดังนี้ สวนฐาน สวนฐานของพระธาตุอานนทเปนฐานบัวเขาพรหม ประกอบดวยฐานเขียงในผัง สี่เหล ี่ยม 3 ช ั้ น เหนือข ึ้นไปเปนฐานบัวเขาพรหมอยูในผังเพิ่มมุม 12 ไดแก หนากระดาน บัว คว่ํา จากน ั้ นคั่นจังหวะดวยเขาพรหม และบัวคว่ําอีกชั้นหนึ่ง ถัดขึ้นไปเปนเสนลวด 2 เสนซอน ลดหลั่นกันเช ื่ อมตอกับทองไมประดับลูกแกวอกไก 1 เสน จากนั้นเปนบัวหงายซอนกัน 3 ช ั้ น ชั้นบนสุดประกบกับบัวคว ่ํ า และหนากระดานที่มีการประดับลายกลีบบัวแบบประดิษฐ 245 วิโรฒ ศรีสุโร, ธาตุอีสาน, 43-44. 246 พระราชศีลโสภิต, ประวัติวัดมหาธาตุและประวัติพระธาตุ (อุบลราชธานี : โรงพิมพศิริธรรม, 2526), ไมปรากฏเลขหนา, อางถึงใน สุวิทย จิระมณี, “พระธาตุอีสาน”, 21.

101 ภาพที่ 44 พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร

102 ลายเสนที่ 6 พระธาตุอานนท จ ังหวัดยโสธร

103 สวนเรือนธาตุ สวนเรือนธาตุอยูในผังเพิ่มมุมตอเน ื่ องมาจากสวนฐาน นับตั้งแตฐานบัวรองรับ ตัวเรือน ประกอบดวยบัวคว่ํา เช ื่ อมตอกับทองไมที่ประดับลูกแกวอกไกแบบลานชาง 3 เสน ตวัดปลายงอนลออยูกับปากแล ฐานบัวนี้ทําหนาที่เปนเหมือนบัวเชิงของตัวเรือน จึงทําใหขนาด ของตัวเรือนเล็กลง และการประดับจระนําซุมจตุรทิศมีเฉพาะกรอบซุมติดแปะกับผนังเรือนธาตุ ไมมีเสารองรับกรอบซุม ลักษณะของกรอบซุมเปนวงโคงปลายออกกระหนกคลายเลขหนึ่งไทย (๑) และมียอดติดแปะกับบัวรัดเกลา นอกจากนี้ ตัวเรือนยังมีการประดับปากแล และลวดลาย ดอกไมในกรอบรูปวงกลม โดยภาพรวมของตัวเรือนมีการประดับเสนลวดปลายงอนลอกับปากแล สวน เหนือสุดของเรือนธาตุ คือ บัวรัดเกลาประกอบดวยบัวคว่ํา ตอข ึ้นไปเปนทองไมประดับลูกแกว อกไก บัวหงายซอนกัน 3 ช ั้น โดยที่ชั้นบนสุดมีการประดับลวดลายเขียนสีรูปกลีบ - เกสร ดอกบัว และหนากระดานท ี่ประดับลวดลายปูนปนนูนต่ํา สวนยอด สวนยอดคือองคประกอบที่อยูเหนือหนากระดานบนของเรือนธาตุ มีการประดับ แผนสามเหล ี่ยมประจํามุม (หูชางหรือกลีบขนุน) เพื่อปดบังโคนฐานของบัวเหล ี่ ยมที่เพิ่มมุมสืบ ตอมาจากสวนเรือนธาตุ แตการเพิ่มมุมของสวนยอดนี้เหมือนกับการประดับติดแปะกรอบซุม ทรงปราสาทยอดบนบัวเหล ี่ ยม เหนือบัวเหล ี่ ยมข ึ้นไปเปนฐานบัวงอนประดับลูกแกวอกไก 1 เสน ทําหนาที่เหมือนกับเปนบัลลังกรองรับยอดบัวเหล ี่ยมในผังสี่เหลี่ยมที่มีการประดับบริเวณ โคนบัวดวยกลีบบัว 2 ช ั้ น เหนือข ึ้นไปทําลออยูกับยอดบัวเหล ี่ยม โดยมีสวนของฐานบัวงอน ประดับลูกแกวอกไก 1 เสน รองรับบัวเหลี่ยมในผังสี่เหลี่ยมท ี่ประดับโคนดวยกลีบบัว ยอดบนสุด คลายอมรกะเชื่อมตอกับปลียอดและฉัตรวลี 7 ช ั้ น จากรูปแบบสถาปตยกรรมของพระธาตุอานนทในขางตน แสดงใหเห็นถึง พัฒนาการของเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะลานชางอีกชวงระยะเวลาหนึ่ง ซึ่งคงมีความ เกี่ยวของกับเจดียในศิลปะลานชางดวยกันเอง โดยเฉพาะพระธาตุกองขาวนอย และอาจสอเคา โครงถึงแหลงที่มาของศิลปะที่ไดรับแรงบันดาลใจมา ดังจะกลาวถึงในบทตอไป ดังนั้น จากหลักฐานทางดานประวัติศาสตรและโบราณคดี เก ี่ ยวกับเจดียกลุม พระธาตุบังพวนน ี้ ยังไมเพียงพอท ี่ จะสรุปไดอยางแนชัดวา พระธาตุองคใดสรางข ึ้นในสมัยไหน แตสามารถนําขอมูลเหลาน ี้ มาพิจารณารวมกับรูปแบบศิลปะ อันเปนหลักการศึกษา สถาปตยกรรมทางดานประวัติศาสตรศิลปะ ทั้งนี้การศึกษาที่ผานมาถือไดวายังคงอยูในวงแคบ ศิลปะลานชางยังไมเปนที่นาสนใจมากนักสําหรับนักวิชาการไทย คงสืบเนื่องมาจากรูปแบบของ

104 พระธาตุในศิลปะลานชางไมมีระเบียบที่ชัดเจน และการเดินทางสํารวจเปนไปอยางยากลําบาก เพราะพระธาตุแตละองคตั้งกระจัดกระจายกันซึ่งกินอาณาบริเวณกวาง รวมไปถึงการบูรณะ ปฏิสังขรณทําใหยากตอการศึกษา อยางไรก็ดี พระธาตุในศิลปะลานชางก็ยังคงเคาโครงรูปแบบสถาปตยกรรมใหพอ ศึกษาได ถึงแมวาบางแหลง โดยเฉพาะพระธาตุบังพวน ตองอาศัยการศึกษาจากภาพถายเกา เปนหลักก็ตาม และจากรูปแบบศิลปะของกลุมพระธาตุบังพวนในขางตน มีองคประกอบบาง ประการแสดงใหเห็นถึงความสัมพันธกับศิลปะอื่นๆ โดยเฉพาะศิลปะลานนาและศิลปะอยุธยา ดังจะทําการตรวจสอบดานประวัติศาสตรศิลปะ เพื่ อนําไปสูการกําหนดอายุสมัยในบทตอไป

105 บทที่ 4 บทบาทของศิลปะลานนาและศิลปะอยุธยาที่มีตอเจดียทรงปราสาทยอด กลุมพระธาตุบังพวนในศิลปะลานชาง ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เมื่อกลาวถึง “เจดียทรงปราสาทยอด ” นักวิชาการสวนใหญยอมรับวาเจดียทรง ปราสาทยอดในศิลปะลานนาถือเปนแหลงแรงบันดาลใจใหกับเจดียทรงปราสาทยอดในศิลปะ อื่นๆ นับตั้งแตศิลปะสุโขทัย ศิลปะอยุธยา สืบมาจนถึงศิลปะรัตนโกสินทร ถึงแมวาในบางยุค สมัยไดคลายความนิยมลงไปบาง โดยเฉพาะที่ปรากฏในศิลปะอื่ นๆ แตก็ยังคงมีการสรางเปน เจดียบริวารหรือเจดียราย ตลอดจนอนุสาวรีย ทําใหสันนิษฐานวาเจดียทรงปราสาทแบบลานนา นี้นาจะมีบทบาทในศิลปะลานชางไมมากก็นอย หรือไมทางตรงก็ทางออม เพราะเปนอาณาจักร รวมสมัยที่มีการติดตอสัมพันธกัน เชนเดียวกับอาณาจักรสุโขทัยและอาณาจักรอยุธยา ครั้นอาณาจักรอยุธยาเจริญรุงเรืองขึ้นพรอมกับมีเอกลักษณทางดานงานชางเปน ของตนเอง และมีความสัมพันธกับอาณาจักรอื่นๆ หนึ่งในนั้นไดแก อาณาจักรลานชาง จึงอาจ เปนไปไดวางานชางที่เปนเอกลักษณของศิลปะอยุธยาสงผานไปใหแกศิลปะลานชางไมมากก็ นอย หรือไมทางตรงก็ทางออม เชนเดียวกับที่ขึ้นไปปรากฏในศิลปะลานนาชวงระยะเวลาหนึ่ง ซึ่งนาจะเช ื่อมโยงไดกับศิลปะลานชาง ดังที่รูปแบบศิลปะของตัวอยางเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวน (กลาวไว ในบทที่ 3) มีองคประกอบบางประการอาจสัมพันธกับงานชางทั้งในศิลปะลานนาและศิลปะ อยุธยา กลาวคือ แบบอยางที่นาจะเกี่ยวของกับศิลปะลานนา ไดแก สวนฐานที่เปนชุดฐานบัว แบบซอนกัน 2 ช ั้ น เรือนธาตุที่ออกจระนําซุมแบบจตุรทิศ งานประดับตกแตงดวยปากแลและหู ชาง รวมไปถึงหลังคาลาดและการประดับองคระฆังไวบนสวนยอด อีกทั้งยังปรากฏเคาโครงที่ นาจะเชื่อมโยงไดกับศิลปะอยุธยา ซึ่งเปนประเด็นปญหาที่สืบเนื่องมา เปนตนวา การเพ ิ่ มมุม และฐานบัวเขาพรหม อยางไรก็ดี เจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนนี้ไดปรับเปลี่ยน รูปแบบจนมีการแสดงออกทางเชิงชางเปนเอกลักษณของศิลปะลานชางเอง ฉะนั้น การศึกษาความเปนมาของเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนใน ศิลปะลานชางครั้งนี้ เพื่อใหเกิดความกระจางชัดทั้งทางดานรูปแบบศิลปะและการกําหนดอายุ สมัยที่ยังคงมีความคลุมเครืออยางมาก จึงเห็นจําเปนจะตองตรวจสอบประเด็นปญหาที่เกี่ยวของ กับบทบาทของศิลปะลานนาและศิลปะอยุธยาเปนสําคัญ โดยสามารถแบงออกเปน 3 ประเด็น หลักๆ คือ ประเด็นของสวนฐาน สวนเรือนธาตุ และสวนยอด ดังนี้

106 1. สวนฐานของตัวอยางเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวน สวนฐานของตัวอยางเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวน แสดงใหเห็นถึง รูปแบบที่มีความหลากหลาย แตละองคมีรายละเอียดแตกตางกันออกไป จึงไมมีระบบระเบียบใน การสรางงานที่ชัดเจนและเปนแบบแผนดังเชนศิลปะอื่ นๆ ทวาโดยภาพรวมของสวนฐานเจดียใน กลุมนี้นิยมการประดับบัวคว ่ําขนาดใหญ และไมนิยมหนากระดานค ั่ นระหวางลวดบัวหงายกับบัว คว่ํา อันเปนเหตุใหเกิดความคลุมเครือกับลวดบัวลูกแกวอกไก จนบางครั้งไมสามารถแยกงาน ประดับทั้ง 2 แบบนี้ ออกจากกันได นอกจากน ี้ พระธาตุหลายองคยังปรากฏฐานบัวเขาพรหม จึง นาจะมีความความสัมพันธและการสืบเนื่องของรูปแบบศิลปะระหวางเจดียในกลุมเดียวกัน อัน สงผลใหตรวจสอบแรงบันดาลใจในการสรางทางรูปแบบศิลปะได ดังนี้ 1.1 ความสัมพันธและการสืบเนื่องทางรูปแบบศิลปะ รูปแบบสวนฐานของตัวอยางเจดียทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนนี้ แมวาพระธาตุแตละองคมีเอกลักษณเฉพาะแหง แตยังคงมีลักษณะบางประการที่เห็นสัมพันธกัน โดยนาจะถือเปนแบบอยางทางเชิงชางลานชางที่นิยมทําสืบทอดกันมา กลาวคือ พระธาตุบังพวนองคเดิม ลายเสนที่ 7 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ภาพที่ 45 สวนฐาน พระธาตุวัดทาดนอย เมืองหลวงพระบาง พระธาตุบังพวนองคเดิมมีสวนฐานเปนฐานบัวเขาพรหมในผังเพิ่มมุม 20 ประดับลูกแกวเปนเขาพรหมรองรับฐานบัวแบบซอนกัน 2 ช ั้ น (ลายเสนที่ 7) เพราะในภาพถาย เกาปรากฏรองรอยของสวนทองไม 2 ตําแหนงอยางเดนชัด รวมไปถึงแนวของลูกแกวรองรับชุด

107 ฐานบัว ทั้งนี้ฐานบัวแบบซอนกัน 2 ช ั้น ปรากฏหลักฐานการสรางอยางแนชัดในเจดียทรง ปราสาทยอดที่เมืองหลวงพระบาง ไดแก พระธาตุวัดทาดนอย ( ภาพที่ 45) ซึ่ งพบจารึกกลาวถึง พระราชอัยกามหาเทวเจาสรางข ึ้นในป พ.ศ. 2091 247 สวนประเด็นปญหาเร ื่ องพระราชอัยกา มหาเทวเจาจะเปนพระมเหสีของพระเจาโพธิสารราชหรือพระเกศเกลาน ั้ นยังไมมีขอสรุปที่ ชัดเจน 248 อยางไรก็ดี ไมวาใครจะเปนผูสรางก็ลวนเปนงานที่เกิดขึ้นในชวงปลายพุทธศตวรรษที่ 21 เชนเดียวกัน ภาพที่ 46 สวนฐาน เจดียวัดโลกโมฬี จังหวัดเชียงใหม ภาพที่ 47 ลายชองกระจก เจดียวัดโลกโมฬี ดังที่สวนฐานของพระธาตุวัดทาดนอยเปนฐานบัวแบบซอนกัน 2 ช ั้นประกอบ ดวยฐานชั้นลางและชั้นบน พรอมกับตกแตงทองไมดวยลวดลายชองกระจก ซึ่งนาเช ื่ อวาเปน รูปแบบที่พัฒนามาจากศิลปะลานนา ในชวงที่เจดียทรงปราสาทยอดไดปรับเปลี่ยนรูปแบบมา จากฐานของเจดียทรงระฆังแลว ตัวอยางเจดียในเมืองเชียงใหม เชน เจดียวัดแสนตาหอย ราว ตนพุทธศตวรรษท ี่ 21 และเจดียวัดปาตาล ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 249 แตสวนฐานของ พระธาตุวัดทาดนอยมีการปรับเปลี่ยนใหอยูในผังสี่เหลี่ยมไมเพิ่มมุม จึงนาจะสัมพันธสืบ เนื่องมาจากเจดียวัดโลกโมฬี จังหวัดเชียงใหม 250 (ภาพที่ 46) ที่มีประวัติปรากฏอยูในเอกสาร 247 กรรณิการ วิมลเกษม, “จารึกวัดธาตุเมืองหลวงพระบาง”, 63-66. 248 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง, 40. 249 เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลาน ชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 13 และ 39. ดูภาพประกอบในเลมนี้ 250 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน เรื่ องเดียวกัน, 35-37. และใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง, 39.

108 ชั้นรองวาสรางข ึ้นในสมัย พระเกศเกลา พ.ศ. 2071 251 ประกอบกับเจดียวัดโลกโมฬีพบรองรอย ของงานประดับชองกระจกที่ทองไมของฐานช ั้ นบน ( ภาพที่ 47) ซึ่งเปนไปไดวาบริเวณฐานชั้น ลางก็อาจจะประดับดวยเชนกัน แตปจจุบันหลุดรวงหายไปและไดรับการบูรณะแลว หากเปน เชนนี้แสดงวาพระธาตุวัดทาดนอยมีรูปแบบศิลปะสัมพันธกับยุคสมัยการสรางในจารึก อยางไรก็ดี พระธาตุบังพวนองคเดิมคงสรางข ึ้ นหลังจากพระธาตุวัดทาดนอย เพราะรูปแบบศิลปะของพระธาตุวัดทาดนอย มีระเบียบแบบแผนเชื่อมโยงไดกับศิลปะลานนา มากกวาพระธาตุบังพวนองคเดิม กลาวคือ ชุดฐานชั้นลางของพระธาตุวัดทาดนอยยังคงปรากฏ ทองไมหรือหนากระดานกวางคั่นระหวางฐานบัว และยังมีฐานบัวช ั้ นบนอีก 1 ฐาน ตามรสนิยม ฐานสูงอยางศิลปะลานนา แตพระธาตุบังพวนองคเดิมกลับออกแบบใหทองไมแคบ อาจแสดงให เห็นถึงความไมเขาใจระบบลวดบัวของศิลปะลานนาแลว หรือชางลานชางมีเจตนาปรับเปลี่ยน ลวดบัวใหแตกตางออกไปจากศิลปะลานนาก็เปนได อนึ่งฐานบัวเขาพรหมแบบที่มีฐานบัวซอนกัน 2 ช ั้ นท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิมนี้ สามารถอธิบายไดวาสวนฐานของพระธาตุบังพวนองคเดิมอาจปรับเปลี่ยนมาจากสายเจดียที่มี ฐานชั้นลางและฐานช ั้ นบนอยางศิลปะลานนา ซึ่งคงสืบตอผานมาทางพระธาตุวัดทาดนอย เพราะเปนรูปแบบที่ปรับปรุงเปลี่ยนแปลงตางออกไปจากเจดียในศิลปะลานนามากแลว จนนาจะ ถือเปนตัวอยางเจดียระยะแรกเร ิ่ มที่มีพัฒนาการไปสูเอกลักษณะของศิลปะลานชาง กลาวคือ สวนฐานของพระธาตุบังพวนองคเดิมเปนฐานบัวซอนกัน 2 ช ั้ นเหมือนกับ พระธาตุวัดทาดนอย แตมีรายละเอียดขององคประกอบตางกัน โดยเฉพาะชุดฐานชั้นลางของ พระธาตุวัดทาดนอยนาจะไดรับแรงบันดาลใจมาจากฐานบัวแบบ 2 ฐานซอนมีอกไกคั่นของ ศิลปะลานนา 252 (ลายเสนที่ 8) แตมีรายละเอียดแตกตางออกไปจากฐานบัวในศิลปะลานนา เปน ตนวา ระเบียบของการประดับเสนลวดดานลางกับดานบนของฐานบัวช ั้ นลางไมเหมือนกัน โดย เสนลวดดานลางมีทองไมยืดสูง สวนดานบนกลับมีทองไมแคบ แตงานชางสวนใหญในศิลปะ ลานนามักปรากฏระเบียบอยางชัดเจนวา การประดับทั้งสองสวนนี้มีขนาดคอนขางเทากัน ดวย เหตุนี้จึงทําใหจังหวะของการประดับลูกแกวที่ทองไมผิดแผกไปดวย รวมทั้งลักษณะของลูกแกว อาจไดรับการบูรณะในชวงหลัง ซึ่งเดิมนาจะเปนลูกแกวอกไกตามระเบียบของศิลปะลานนาก็ เปนได ขณะที่ฐานบัวช ั้ นลางของพระธาตุบังพวนองคเดิม ( ลายเสนที่ 7) ไดดัดแปลง รูปแบบโดยลดทอนรายละเอียดลง ดังที่ไมมีการประดับลูกแกวอกไกและลวดบัวคว ่ํ า - บัวหงาย กลางทองไม จึงยนยอสัดสวนของทองไมใหแคบลงไปดวย อีกทั้งยังลดขนาดหรือตัดสวนของ 251 พระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนาค), พงศาวดารโยนก, 374. 252 เห็นสอดคลองกับแนวคิดของ เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของ เจดียแบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 37-39.

109 หนากระดานที่คั่นระหวางฐานบัวช ั้ นลางกับฐานบัวช ั้นบนออกไป อันอาจเปนสาเหตุหนึ่งที่ชาง ลานชางไมนิยมนําสวนของหนากระดานมาค ั่ นระหวางฐานบัวท ั้ งสองฐาน และตกแตงบริเวณท ี่ ลวดบัวหงายกับบัวคว ่ําประกบกันใหงอนขึ้น บางครั้งจึงเรียกกันวา “ฐานบัวงอน” ถือเช ื่ อวาเปน เอกลักษณของศิลปะลานชางอยางแทจริง 253 ทั้งนี้นาจะปรากฏขึ้ นครั้งแรกในศิลปะลานชางท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิมแหงนี้ก็เปนได 254 และที่สําคัญคือการเพิ่มแนวลูกแกวประดับเปนเขา พรหมมารองรับชุดฐานบัว ลายเสนที่ 8 ฐานบัวแบบ 2 ฐานซอนมีอกไกคั่น ศิลปะลานนา ลายเสนที่ 9 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย อยางไรก็ตาม การประดับลูกแกวเปนเขาพรหมในศิลปะลานชาง มีหลักฐาน ทางดานจารึกบงบอกอยางแนชัดวา ปรากฏขึ้ นมาแลวอยางชาในป พ.ศ. 2103-2106 ณ พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย 255 (ลายเสนที่ 9, ภาพที่ 4) พรอมทั้งนักวิชาการยังถือเช ื่ อกันมาวา ฐานบัวเขาพรหมปรากฏที่ พระธาตุศรีสองรักเปนครั้งแรกและเปนตนแบบในศิลปะลานชาง 256 253 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน ศักดิ์ชัย สายสิงห, “ฐานบัวงอน” กับความสัมพันธดานศิลปกรรม ระหวางลานนากับลานชาง,” ศิลปวัฒนธรรม 22, 4 (กุมภาพันธ 2544) : 76-78. 254 หากพระธาตุวัดสีสะหวันเทวะโลก เมืองหลวงพระบาง เปนงานบูรณะปฏิสังขรณขึ้นมาใหม ทั้งองคจริง ตามผลการศึกษาวิจัยใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลาน ชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง, 41-42. 255 กรมศิลปากร หอสมุดแหงชาติ, จารึกในประเทศไทย เลม 5 : อักษรขอม อักษรธรรม และ อักษรไทย พุทธศตวรรษท ี่ 19-24, 291-298. 256 เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลาน ชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 53. จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษาศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง , 45. และใน ศักดิ์ชัย สายสิงห, “ฐานบัวงอน ” กับ ความสัมพันธดานศิลปกรรมระหวางลานนากับลานชาง”, 78.

110 ทวาฐานบัวเขาพรหมท ี่ พระธาตุศรีสองรักมีลักษณะแตกตางกับที่พระธาตุ บังพวนองคเดิมเปนอยางมาก อาทิ ฐานบัวเขาพรหมของพระธาตุบังพวนองคเดิมเปนฐานบัว แบบซอนกัน 2 ช ั้น ไมประดับลูกแกวอกไก สวนท ี่ พระธาตุศรีสองรักมีฐานบัวเพียงฐานเดียวคาด ลูกแกวอกไก 1 เสน อีกทั้งลักษณะของฐานบัวทั้งสองแหงยังมีลวดบัวไมเหมือนกันดวย ดังที่ ฐานของพระธาตุศรีสองรักเพิ่มการซอนชั้นของลวดบัวคว ่ํ าและบัวหงาย แลวมีบัวคว ่ํ าขนาดเล็ก รองรับลูกแกว ทั้งนี้อาจมีสาเหตุมาจากเจดียทั้งสองจัดอยูคนละประเภทกัน คือ พระธาตุบังพวน องคเดิมเปนเจดียทรงปราสาทยอด สวนพระธาตุศรีสองรักเปนเจดียทรงบัวเหลี่ยม ในอีกมุมหนึ่งไดขอสันนิษฐานวาฐานบัวเขาพรหมท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิม นาจะสรางข ึ้ นกอนท ี่ พระธาตุศรีสองรัก เพราะสวนฐานของพระธาตุศรีสองรักมีบัวคว ่ํ าขนาดเล็ก มารองรับลูกแกว ทําใหมีเสนรอบนอกของเขาพรหมคลายขาสิงห อันอาจเกี่ยวของกับศิลปะ อยุธยาในอีกระลอกหนึ่งหรือไม และแมวาปรากฏระเบียบของการประดับลวดบัวคว ่ํ าและบัว หงายซอนติดกันอยางละ 2 ช ั้ น อาจดัดแปลงโดยมีการยนยอสัดสวนมาจากฐานบัวแบบบัวคว่ํา ซอนบัวหงายซอนมีอกไกคั่นตรงกลางทองไมในศิลปะลานนา ( ลายเสนที่ 10) ดังที่พบตัวอยาง เจดียทรงระฆัง ณ วัดปงสนุก เมืองเชียงแสน จังหวัดเชียงราย ( ภาพที่ 48) และเจดียวัดเกตุ จังหวัดเชียงใหม ซึ่งเชื่อกันวามีอายุอยูในราวตนพุทธศตวรรษท ี่ 21 ก็ตาม 257 แตการพบเพียง 2 แหงเทาน ั้ น จึงไมนาจะเปนรูปแบบที่นิยมสรางสืบตอมาในชวงตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ได ลายเสนที่ 10 ฐานบัวแบบบัวคว่ําซอนบัว หงายซอนมีอกไกคั่นตรงกลาง ทองไม ศิลปะลานนา ภาพที่ 48 สวนฐาน เจดียวัดปงสนุก เมืองเชียงแสน (ภาพจาก อัญชลี สินธุสอน) 257 สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา, พิมพครั้งที่ 2 (กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2549), 74-76. และใน เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะ ลานชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 8-9 และเชิงอรรถที่ 28-29.

111 ประกอบกับเหตุผลท ี่ ฐานพระธาตุศรีสองรักไดเปลี่ยนแปลงรูปแบบไปจากงาน ชางในศิลปะลานนาเปนอยางมาก ไดแก การประดับลวดบัวคว ่ํ าซอนบัวหงายซอนโดยไมมีทอง ไมหรือหนากระดานมาค ั่น ใชเพียงเสนลวดเล็กๆ เทานั้น และประดับลูกแกวอกไกเพียง 1 เสน เกือบเต็มทองไม แสดงใหเห็นวาไมนิยมฐานสูงอยางศิลปะลานนาแลว ฉะน ั้ น ลักษณะสวนฐาน ของพระธาตุศรีสองรักคงเปนงานที่ชางลานชางปรับแตงขึ้นเองอยางอิสระ และดวยรูปแบบใน ขางตนก็คงมีพัฒนาการหลังจากฐานของพระธาตุบังพวนองคเดิมแลว ดังนั้น จึงสรุปในเบื้องตนไดวาฐานบัวเขาพรหมระยะแรกๆ ของศิลปะลานชางมี เขาพรหมเปนลูกแกว และจากหลักฐานที่สืบคนไดในขณะนี้แสดงใหเห็นวาฐานบัวเขาพรหม นาจะปรากฏขึ้ นท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิมเปนครั้งแรก อีกทั้งฐานบัวเขาพรหมท ี่ พระธาตุบังพวน องคเดิมนี้นาจะสรางข ึ้ นหลังจากพระธาตุวัดทาดนอย ซึ่งมีอายุราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 (พ.ศ. 2091) และคงสรางข ึ้ นกอนพระธาตุศรีสองรักที่มีอายุอยูในตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 (พ.ศ. 2103-2106) จึงสามารถกําหนดอายุฐานบัวเขาพรหมท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิมไดในราวปลาย พุทธศตวรรษท ี่ 21 - ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ตรงกับสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราช พระรัตนฆรเจดีย พระรัตนฆรเจดียหนึ่งในสัตตมหาสถาน ณ วัดพระธาตุบังพวน ปรากฏสวนฐาน เดนเฉพาะบัวคว่ําแบบเอนลาดขนาดใหญอยูในผังสี่เหล ี่ยม ( ลายเสนที่ 11) ซึ่งเห็นตางออกไป จากบัวคว ่ําในผังเพิ่มมุมของบัวเชิงในสวนเรือนธาตุ ประกอบกับจระนําซุมดานทิศตะวันออกมี ขอบลางของชองจระนําเจาะทะลุลงมาในสวนของบัวคว ่ํ าช ั้ นบนเทานั้น จึงทําใหแลเห็นวาบัวคว่ํา ชั้นลางยังคงมีบทบาทเปนสวนฐาน ขณะที่บัวคว่ําช ั้ นบนทําหนาที่เปนสวนหน ึ่ งของบัวเชิง แมวาในปจจุบันสวนฐานของพระรัตนฆรเจดียไดรับการบูรณะจากกรมศิลปากร แลว แตก็นาจะบูรณะโดยคงรูปแบบเดิมเอาไว ดังที่มีรูปแบบเหมือนกันกับภาพลายเสนกอน บูรณะ (ลายเสนที่ 12) อีกทั้งยังพบฐานลักษณะทํานองเดียวกันนี้ในกลุมสัตตมหาสถานแหงนี้ ดวย ไดแก พระอชปาลนิโครธเจดีย หรือโบราณสถานหมายเลข 7 (ภาพที่ 49) และพระราชายตนะเจดีย หรือโบราณสถานหมายเลข 17 (ภาพที่ 50) เพียงแตเจดียทั้งสององคนี้มีเรือนธาตุ ตั้งอยูบนฐานเขียงเกือบคอนขางจะสมบูรณแบบแลว ลักษณะเชนนี้นาจะบงบอกไดหรือไมวา เจดียทั้งสององคสรางหลังจากพระรัตนฆรเจดียลงมาเล็กนอย หรือมิฉะนั้นก็อาจสรางข ึ้ นพรอมๆ กัน โดยเปนฝมือชางลานชางคนละกลุม โดยกลุมหนึ่งสรางอชาปาลนิโครธเจดีย กลุมหนึ่งสราง พระราชายตนะเจดีย และอีกกลุมหนึ่งสรางพระรัตนฆรเจดีย ทั้งนี้ฐานบัวคว ่ํ าของพระรัตนฆรเจดียไมเคยปรากฏในศิลปะใดมากอน นาจะ เปนลักษณะเฉพาะของศิลปะลานชางเอง ดังที่มีนักวิชาการเห็นวาพระรัตนฆรเจดียไมมีฐานบัว รองรับเรือนธาตุ ทําใหเรือนธาตุตั้งอยูบนฐานเขียงโดยตรง และแลดูมีระดับคอนขางเตี้ย ชางจึง

112 ไดเพิ่มขยายขนาดของบัวคว ่ําในตําแหนงบัวเชิงใหมีขนาดใหญกวาปกติ เพ ื่อเปนฐานหนุนเรือน ธาตุใหสูงขึ้น258 ลายเสนที่ 11 สวนฐานและบัวเชิง พระรตนฆรเจดั ีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ลายเสนที่ 12 สวนฐานและบัวเชิง พระรตนฆรเจดั ีย (กอนบูรณะ) ที่มา : อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, โบราณคดีเมือง หนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุ สถาน และแหลงศิลปกรรมจังหวัดหนองคาย) (ขอนแกน : อุทยานประวัติศาสตรภูพระบาท สํานักงานโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ที่ 7 ขอนแกน, 2544), 246. ภาพที่ 49 สวนฐานและบัวเชิง พระอชปาลนิโครธเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ภาพที่ 50 สวนฐานและบัวเชิง พระราชายตนะเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย 258 เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลาน ชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 49-50.

113 ทวาในอีกมุมมองหนึ่งกลับคิดเห็นแตกตางออกไป สืบเนื่องมาจากพระรัตนฆร เจดียมีฐานบัวคว ่ําขนาดใหญรองรับเรือนธาตุ ซ ึ่งหากมองโดยผิวเผินอาจเห็นวาสวนฐาน หรือบัว เชิงมีบัวคว ่ําขนาดใหญซอนกัน 2 ช ั้ น แตถาพิจารณาระบบของเสนลวด โดยละเอียดแลว พบวา บัวคว ่ํ าที่เห็นเปนช ั้ นท ี่ 2 นี้เปนองคประกอบของบัวเชิงในสวนเรือนธาตุ เพราะมีการเพิ่มมุม เชนเดียว กันกับเรือนธาตุ ซึ่งตาง ออกไปจากลวด บัวคว ่ําในชั้ นแรก จัดอยูในผังสี่เหล ี่ ยม และท ี่ สําคัญคือจระนําซุมดานทิศตะวันออกมีการเจาะขอบลางของชองจระนําทะลุผานบัวคว ่ํ าช ั้ นท ี่ 2 เทานั้น ดังนั้น จึงนาเช ื่ อวา บัวคว ่ําในผังสี่เหลี่ยม คือ สวนฐาน แลวบัวคว ่ําในผังเพิ่มมุม คือ องคประกอบของบัวเชิงในสวนเรือนธาตุ อันทําใหคิดเห็นเปน 2 ประการ ดังนี้ ประการแรกสามารถอธิบายไดวา ชางอาจเล็งเห็นถึงโครงสรางโดยรวมของ สวนเรือนธาตุที่มีรูปแบบคลายกับฐานบัวอยูแลว จึงคิดออกแบบสรางสรรคใหตางออกไปจาก ฐานบัวท ั่วๆ ไป เมื่อประกอบกับเหตุผลทางประติมานวิทยาภายในวัดที่ตองการใหพระธาตุบัง พวนเปนสถาปตยกรรมที่เดนที่สุด ดังที่พระรัตนฆรเจดียเปนเพียงสัญลักษณแทนสถานที่เมื่อ พระพุทธเจาทรงเสวยวิมุติสุขในสัปดาหที่ 4 สวนพระธาตุบังพวนมีตํานานเชื่อกันมาวาเปนที่ บรรจุพระบรมสารีริกธาตุสวนพระอุระของพระพุทธเจา และดวยความนิยมบัวคว ่ําเปน องคประกอบสําคัญของศิลปะลานชางแลว สวนฐานของพระรัตนฆรเจดียจึงปรากฏเฉพาะลวด บัวคว ่ํ าก็เปนได อีกประการนาเช ื่ อวาสวนฐานของพระรัตนฆรเจดียที่มีเฉพาะบัวคว ่ํ าน ี้ คงออก แบบยนยอมาจากฐานบัวทั่วๆ ไป โดยที่ปรับเปลี่ยนจนเหลือไวเฉพาะลวดบัวคว ่ํ าตามความนิยม เทานั้น ซึ่งอาจมีขอจํากัดในการสรางเก ี่ ยวกับประติมานวิทยาในขางตน ทั้งนี้การยนยอสวนฐาน ของพระรัตนฆรเจดียนาจะสัมพันธกับลวดบัวเชิงของสวนเรือนธาตุ ดังที่บัวเชิงประกอบดวยบัว คว่ํา ทองไมแคบและคาดลูกแกวอกไก 1 เสน ไมใชปากแล ทําใหนึกถึงองคประกอบของฐานบัว เชนกัน เมื่อพิจารณาสวนฐานบัวคว ่ํ ากับบัวเชิงรวมกันแลว นาเช ื่ อวาอาจเก ี่ ยวของกับฐานบัว ซอนกัน 2 ช ั้ นของพระธาตุบังพวนองคเดิมอยูมิใชนอย นอกจากน ี้ พระรัตนฆรเจดียยังคงมีประเด็นปญหาในเรื่ องการกําหนดอายุ แต จากหลักฐานทางประวัติศาสตรและการขุดแตงทางโบราณคดี บงบอกวาพระรัตนฆรเจดียสราง ขึ้นพรอมๆ กันกับพระธาตุบังพวนองคเดิม ดังที่ในตํานานอุรังคธาตุกลาวถึงพระเจาไชยเชษฐา ธิราชทรงบูรณะปฏิสังขรณองคพระธาตุบังพวนองคเดิม โดยการสรางครอบทับเจดียองคเกา และต ั้ งพระพุทธศาสนาข ึ้นในที่แหงนี้ 259 ซ ึ่ งอาจหมายถึงการสรางสัตตมหาสถานดวยก็เปนได สอดคลองกับขอมูลทางโบราณคดี กลาวคือ โบราณสถานกลุมสัตตมหาสถานนี้มีฐานรากชั้น ลางสุดกอดวยอิฐอยูเหนือชั้นดินธรรมชาติที่ 3 เหมือนกันหมดทุกหลัง และนับเปนสถาปตยกรรม 259 วิทยาลัยครูมหาสารคามและมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ มหาสารคาม, อุรังคธาตุ : ตํานาน พระธาตุพนม, 108.

114 แรกสรางของวัด แมวาพระธาตุบังพวนมีการกอสรางโดยใชหินแลงเสริมฐานรากที่สวนมุมของ ฐานอิฐ อยูบนผิวช ั้ นดินธรรมชาติที่ 3 เชนเดียวกับโบราณสถานกลุมสัตตมหาสถาน อันแสดงให เห็นวานาจะสรางรวมสมัยกัน260 จากขอมูลทางดานโบราณคดีขางตนทําใหมีการศึกษาเพิ่มเติม คือ ประยูร ไพบูลยสุวรรณ กลาววาพระธาตุบังพวนไดกอสรางมาแลวถึง 3 สมัย ดังที่ชั้นฐานเดิมเปนศิลา แลง ช ั้ นท ี่ สองสรางโดยกออิฐครอบทับชั้นแรก ตอมามีการขยายใหใหญและสูงขึ้น261 ดวยเหตุนี้สงผลให เชิดเกียรติ กุลบุตร สันนิษฐานวาพระธาตุบังพวนองคในสุด ที่มีฐานเดิมเปนศิลาแลง นาจะเปนงานชางขอมสมัยพระเจาชัยวรมันที่ 7 ตามจารึกที่พบในเมือง ซายฟอง เมื่อวัฒนธรรมลานชางแผขยายเขามาจึงมีการสรางเจดียครอบทับ และเม ื่ อพิจารณา จากพระพุทธรูปบุเงินบุทองที่ไดจากการขุดคนขุดแตงคราวองคพระธาตุลม จึงกลาวเพิ่มเติมวา เปนรูปแบบเจดียสมัยพระเจาโพธิสารราช คร ั้ นลวงมาในสมัยพระเจาไชยเชษฐาธิราชทรงโปรด เกลาฯ ใหบูรณะก็นาจะคงรูปแบบเดิมเอาไว เพราะเจดียทรงปราสาทยอดยังคงเปนที่นิยมอยาง มาก เห็นไดจากเจดียแทบทุกองคภายในวัดพระธาตุบังพวนเปนเจดียทรงปราสาทยอด ซึ่ งคงจะ สรางในคราวเดียวกันหรือสมัยหลังลงมา 262 แตถาทบทวนขอมูลทางโบราณคดีที่กลาวเอาไวเกี่ยวกับพระธาตุบังพวนองค เดิมวา “...มีการกอสรางโดยใชหินแลงเสริมฐานรากที่สวนมุมของฐานอิฐ... ” 263 แลว ไมนาจะ หมายถึงการซอมสรางองคพระธาตุ 3 สมัยอยางที่เขาใจกันมา อีกทั้งในกรณีที่กลาวถึงประเด็นของพระธาตุบังพวนองคดานในสุดเปนงาน สรางขอมสมัยพระเจาชัยวรมันที่ 7 น ั้ น เห็นขัดแยงกับผลที่ไดจากการวิเคราะหขอมูลทาง โบราณคดี ดังที่ไดระบุเอาไวชัดเจนวา หลังจากการขุดคนขุดแตงภายในบริเวณวัดพระธาตุบัง พวนทั้งหมดแลว ไมพบรองรอยของวัฒนธรรมขอมแตประการใด ทําใหสันนิษฐานกันวา พระธาตุบังพวนองคเดิมไมไดสรางอยูบนซากโบราณสถานแบบขอมมากอน หากสรางข ึ้นใน 260 ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน ”, 73-74. และ ใน อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, โบราณคดีเมืองหนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุสถาน และแหลงศิลปกรรม จังหวัดหนองคาย), 231-232. 261 ประยูร ไพบูลยสุวรรณ, โบราณวัตถุสถานในจังหวัดขอนแกนและจังหวัดใกลเคียง, 58. 262 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย”, 80. 263 ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน ”, 73. และใน อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, โบราณคดีเมืองหนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุสถาน และแหลงศิลปกรรม จังหวัดหนองคาย), 232.

115 กลุมวัฒนธรรมลานชางมาตั้งแตแรกเริ่ม และไดรับการตอเติมในสมัยหลังตอมา 264 เหมือนกับ พระธาตุที่สําคัญองคอื่นๆ ฉะน ั้ น จึงคอยขางนาเช ื่ อวาพระรัตนฆรเจดียและพระธาตุบังพวนองค เดิมอาจสรางข ึ้ นพรอมๆ กัน อยางไรก็ตาม นักวิชาการเชื่อวาระเบียบที่ไมมีฐานบัวรองรับเรือนธาตุของ พระรัตนฆรเจดีย สามารถเปรียบเทียบไดกับสวนฐานของพระธาตุดํา นครเวียงจันทน ( ภาพที่ 51) จึงกําหนดอายุพระธาตุทั้ง 2 องคนี้อยูในชวงตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 โดยปรากฏขึ้ นครั้งแรก ในชวงระยะเวลาดังกลาว พรอมๆ กับการปรากฏรวมสมัยกับพระธาตุที่ยังใชฐานบัวรองรับอยู เชน พระธาตุศรีโคตรบอง เมืองทาแขก และพระธาตุวัดเชียงเหล็ก เมืองหลวงพระบาง 265 (ภาพ ที่ 52) แตในอีกมุมมองหนึ่งเกี่ยวกับประเด็นการกําหนดอายุของพระธาตุดํา ในแงมุม ของการเกิดบัวเหล ี่ ยม ซึ่งเขาใจวาปรากฏขึ้ นครั้งแรกครั้นเมืองเวียงจันทนกลายเปนเมืองหลวง ชวงตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 แลวน ี้ 266 ทําใหคิดเห็นเพิ่มเติมวาพระรัตนฆรเจดียที่มียอดเปนองค ระฆังในผังกลม ( ภาพที่ 53) อาจมีอายุเกาไปกวาพระธาตุดํา ( ภาพที่ 54) ซึ่งประดับดวยบัว เหลี่ยมในผังแปดเหลี่ยมก็เปนได อีกทั้งพระรัตนฆรเจดียก็ปรากฏสวนฐานเปนบัวคว ่ําขนาดใหญ มารองรับเรือนธาตุดวย ภาพที่ 51 สวนฐาน พระธาตุดํา นครเวียงจันทน ภาพที่ 52 พระธาตุวัดเชียงเหล็ก เมืองหลวงพระบาง 264 ทนงศักดิ์ หาญวงษ, “พระธาตุบังพวน สัตตมหาสถานแหงเดียวในภาคอีสาน ”, 74. และใน อรุณศักดิ์ กิ่งมณี, โบราณคดีเมืองหนองคาย (ขอมูลแหลงโบราณคดี โบราณวัตถุสถาน และแหลงศิลปกรรม จังหวัดหนองคาย), 232. 265 เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลาน ชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22”, 50. 266 เรื่องเดียวกัน, 47-48.

116 ภาพที่ 53 ยอดองคระฆัง พระรัตนฆรเจดีย วัดพระธาตุบังพวน จังหวัดหนองคาย ภาพท ี่ 54 บัวเหล ี่ยมในผังแปดเหลี่ ยม พระธาตุดํา นครเวียงจันทน ดังนั้น จากความสัมพันธทางดานประวัติศาสตรและโบราณคดีเห็นสอดคลองไป กับการศึกษาทางดานรูปแบบศิลปะสวนฐานของพระรัตนฆรเจดีย ในเบื้ องตนจึงกําหนดอายุฐาน พระรัตนฆรเจดียในชวงปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ตามระยะเวลาที่ ปรากฏฐานบัวเขาพรหม ณ พระธาตุบังพวนองคเดิม พระธาตุวัดเทพพลประดิษฐาราม พระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใตและองคทิศเหนือมีสวนฐานเหมือนกัน คือ เปนฐานบัวเขาพรหมในผังเพิ่มมุม 20 เหนือฐานเขียงข ึ้นไปเปนบัวคว่ําแบบเอนลาด ตอเนื่องขึ้น ไปเปนเขาพรหมแบบบัวคว ่ํ าตั้งฉากรองรับฐานบัว ( ลายเสนที่ 13 ) ที่มีสวนของลวดบัวหงาย ประกบกับบัวคว ่ํ า และหนากระดาน ตามลําดับ ลายเสนที่ 13 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุวัดเทพพลฯ องคทิศใต จังหวัดหนองคาย ลายเสนที่ 14 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย

117 ลักษณะสวนฐานของเจดียทั้งสององคนี้แลดูคลี่คลายไปจากศิลปะลานนามาก แลว นาจะมีพัฒนาการหลังจากพระธาตุบังพวนองคเดิมระยะหน ึ่ ง แมวาปรากฏฐานบัวเขา พรหมในผังเพิ่มมุม 20 เชนเดียวกัน แตฐานของพระธาตุวัดเทพพลฯ มีเขาพรหมเปนบัวคว่ํา แบบตั้งฉากคลายขาสิงห (อันอาจเกี่ยวของกับศิลปะอยุธยาหรือไมนั้น จะกลาวถึงในหัวขอ ถัดไป) ขณะที่สวนฐานของพระธาตุบังพวนองคเดิมยังคงใชลูกแกวเปนเขาพรหม นอกเหนือไปจากนี้สวนฐานของพระธาตุวัดเทพพลฯ ยังเพิ่มบัวคว ่ําขนาดใหญ แบบเอนลาดอยูใตเขาพรหมที่รองรับฐานบัว ลักษณะเชนนี้นาจะดัดแปลงมาจากฐานของเจดีย กลุมพระธาตุศรีสองรัก (ลายเสนที่ 14) ซึ่งปรากฏอยางชาในชวงตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ดังที่ฐาน ของพระธาตุศรีสองรักเริ่มมีบัวคว ่ํ าขนาดเล็กรองรับลูกแกว อีกทั้งไดกลาวมาแลววาลูกแกวท ี่ รองรับดวยบัวคว ่ํ าท ี่ พระธาตุศรีสองรักมีเสนรอบนอกคลายกับขาสิงห จึงอาจเปนแรงบันดาลใจ ใหกับเขาพรหมแบบบัวคว ่ํ าต ั้ งฉากของพระธาตุวัดเทพพลฯ ก็เปนได แตฐานบัวของพระธาตุวัด เทพพลฯ ไมประดับลูกแกวอกไกและลวดบัวคว ่ํ าซอนบัวหงายซอนดังเชนฐานของพระธาตุศรี สองรัก คงสืบเนื่องมาจากฐานของพระธาตุบังพวนองคเดิม (ลายเสนที่ 15) ลายเสนที่ 15 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุบังพวน องคเดิม จังหวัดหนองคาย ลายเสนที่ 16 สวนฐานและบัวเชิง พระรตนฆรเจดั ีย จังหวัดหนองคาย ถึงกระน ั้นการปรากฏบัวหงายประกบกับบัวคว ่ํ าของสวนฐาน ณ พระธาตุวัด เทพพลฯ ก็นาจะสัมพันธทั้งกับพระธาตุบังพวนองคเดิมและพระธาตุศรีสองรัก ดังที่พระธาตุบัง พวนองคเดิมปรากฏลวดบัวในลักษณะน ี้ อันอาจถือเปนตนเคาของงานชางในศิลปะลานชางที่ไม นิยมประดับหนากระดานค ั่ นระหวางบัวหงายกับบัวคว่ํา อีกทั้งนาเช ื่ อวาลวดบัวหงายประกบกับ บัวคว ่ํ าคงสัมพันธกับสวนฐานของพระธาตุศรีสองรักอยูมิใชนอย เพราะท ี่ พระธาตุศรีสองรักเองก็ ปรากฏลวดบัวในลักษณะเชนเดียวกันนี้

118 อีกทั้งนาสนใจวาสวนฐานของพระธาตุศรีสองรักยังมีลวดบัวคว ่ํ าซอนกัน 2 ชั้น รองรับบัวเหล ี่ ยม อันแลดูคลายกับสวนฐานบนสุดที่เปนบัวคว ่ําขนาดใหญ รองรับลวดบัวคว่ํา ของบัวเชิงในสวนเรือนธาตุของพระธาตุวัดเทพพลฯ แตที่พระธาตุวัดเทพพลฯ นาจะสืบตอมา จากเจดียทรงปราสาทยอดดวยกันเอง ไดแก พระรัตนฆรเจดีย (ลายเสนที่ 16) เพราะตําแหนงนี้ มีความก่ํากึ่งระหวางสวนฐานกับสวนเรือนธาตุเชนกัน อนึ่งเปนไปไดหรือไมวาบัวคว ่ํ าซอนที่พระธาตุศรีสองรักอาจรับแรงบันดาลใจมา จากพระรัตนฆรเจดีย ดวยเหตุผลท ี่ พระธาตุศรีสองรักทําบัวคว ่ํ าซอนกัน 2 ช ั้น โดยใชแนวเสน ลวดเล็กๆ มาค ั่ น ทําใหเสนรอบนอกเอนลาดไปในทิศทางเดียวกัน เพียงแตที่พระรัตนฆรเจดีย กลับเห็นบัวคว ่ํ าซอนกันตางระดับชั้นอยางชัดเจน ซ ึ่ งคงเกี่ยวของกับการแบงองคประกอบของ บัวคว ่ําในสวนฐานกับบัวคว ่ํ าของบัวเชิงในสวนเรือนธาตุ หากเปนไปตามขอสันนิษฐานในขางตนนี้ อาจกลาวไดวาฐานบัวเขาพรหมของ พระธาตุวัดเทพพลฯ แสดงใหเห็นถึงการผสมผสานระหวางเจดียทรงปราสาทยอดกับเจดียทรง บัวเหล ี่ยมในศิลปะลานชางเอง จึงบงบอกถึงอายุสมัยของฐานพระธาตุวัดเทพพลฯ ไดอยาง คราวๆ วา สรางข ึ้นในชวงหลังจากฐานพระธาตุบังพวนองคเดิม พระรัตนฆรเจดีย และพระธาตุ ศรีสองรัก นาจะจัดอยูในราวพุทธศตวรรษท ี่ 22 ลงมา เมื่อนําฐานบัวเขาพรหมของพระธาตุวัด เทพพลฯ ไปเปรียบเทียบกับกรณีสวนฐานของพระธาตุ วัดนาก นครเวียงจันทน (ภาพที่ 55) ซึ่งมีผูรูกําหนดอายุ ตามลักษณะของพระพุทธรูปอยู ในรัชกาลพระเจา สุริยวงศาธรรมิกราช 267 (พ.ศ. 2181-2238) สังเกตเห็น วาองคประกอบสําคัญและเดนที่สุดของฐานพระธาตุวัด นาก คือ เขาพรหมแบบบัวคว ่ํ าต ั้ งฉาก เหมือนกันกับเขา พรหมของฐานพระธาตุวัดเทพพลฯ ทวาเจดียทั้งสององคกลับมีรายละเอียด ของลวดบัวตางกัน ไดแก เขาพรหมของสวนฐาน พระธาตุวัดนากไมไดทําหนาท ี่ รองรับบัวคว ่ํ าหรือฐานบัว ดังเชนที่พระธาตุวัดเทพพลฯ แตปรับเปลี่ยนใหรองรับ บัวเชิงของสวนเรือนธาตุแทน อีกทั้งฐานพระธาตุวัดนาก ไมมีการประดับบัวคว ่ําขนาดใหญแบบเอนลาดมารองรับ เขาพรหมเหมือนกับที่พระธาตุวัดเทพพลฯ ปรากฏเพียง หนากระดานหรือฐานเขียงรองรับเขาพรหมเทานั้น 267 สงวน รอดบุญ, พุทธศิลปลาว, 143. ภาพที่ 55 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุวัดนาก นครเวียงจันทน (ภาพจาก เชษฐ ติงสัญชลี)

119 ลักษณะเชนน ี้ อาจอธิบายได 2 ประการ คือ ประการแรกหากพิจารณาเฉพาะ ลักษณะของเขาพรหมที่เหมือนกัน ทําใหเห็นวารูปแบบสวนฐานของพระธาตุทั้งสองนาจะ ปรากฏขึ้ นมาพรอมๆ กัน ประการที่ 2 ดวยรายละเอียดของลวดบัวที่ตางกัน ทําใหเขาใจไดวา ฐานของพระธาตุวัดนากอาจปรับปรุงเปลี่ยนแปลงไปจากฐานพระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งนี้นาเช ื่ อวา สวนฐานของพระธาตุทั้งสองสรางข ึ้นในระยะเวลาไลเลี่ยกัน โดยที่ ฐานพระธาตุวัดนากดัดแปลง ไปจากฐานพระธาตุวัดเทพพลฯ ดวยเหตุผลที่เขาพรหมของพระธาตุวัดนากไมไดรองรับฐานบัว และจากหลักฐานที่สืบคนไดในขณะนี้แสดงใหเห็นวา ฐานพระธาตุวัดนากเปนลักษณะเฉพาะท ี่ เกิดขึ้นเพียงแหงเดียว ดังที่ไมไดรับความนิยมสืบตอมายังเจดียองคอื่นๆ ในศิลปะลานชาง ฉะนั้น จึงนาจะกําหนดอายุสมัยรูปแบบสวนฐานของพระธาตุวัดนาก ราวพุทธศตวรรษท ี่ 22 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 23 ภาพที่ 56 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุวัดหนองศรีคูณ เมืองหลวงพระบาง ภาพท ี่ 57 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุวัดสบสิกขาราม เมืองหลวงพระบาง อีกทั้งยังพบเจดียทรงปราสาทยอดในเมืองหลวงพระบางที่เชื่อวาเปนรูปแบบสืบ ตอลงไปจากพระธาตุวัดเทพพลฯ และพระธาตุวัดนาก นาจะเปนงานชางรวมสมัยกับศิลปะ อยุธยาตอนปลายหรือศิลปะรัตนโกสินทร เชน พระธาตุวัดหนองศรีคูน (ภาพที่ 56) มีประวัติการ สรางวัดเมื่อ พ.ศ. 2272 และคงบูรณะหลังจากเกิดเหตุไฟไหมในป พ.ศ. 2317 268 และพระธาตุวัด สบสิกขาราม (ภาพที่ 57) ตามประวัติวัดสรางข ึ้นในป พ.ศ. 2028 และมีการบูรณะในป พ.ศ. 2452 269 ดังที่ปรากฏสวนฐานประกอบดวยฐานเขียง 1 ช ั้ น ตอข ึ้นไปเปนเสนลวดซอน ลดหลั่นกัน 2 เสน ทองไมแคบหรือเรียกวา “เอว” เสนลวดอีก 2 เสน รองรับลูกแกวที่เปนเขา 268 วรลัญจก บุญยสุรัตน, ช ื่นชมสถาปตย : วัดในหลวงพระบาง, 125-127. 269 เรื่องเดียวกัน, 119-121.

120 พรหม เหนือข ึ้นไปทําฐานรับลูกแกวเหมือนเดิมอีก 1 ช ั้ น จากน ั้นเปนเสนลวด ทองไม บัวหงาย และหนากระดาน ซอนลดหลั่นกันขึ้นไป 3 ชั้ น เพ ื่ อรองรับสวนเรือนธาตุ ทั้งนี้สังเกตเห็นวาการ ประดับสวนของฐานรับลูกแกวมีเสนรอบนอกคลายกับเขาพรหมแบบบัวคว ่ํ าตั้งฉากหรือขาสิงห เปนอยางมาก จึงเชื่อวาสวนฐานในลักษณะดังกลาวนี้เปนรูปแบบที่คลี่คลายลงมาในชวงหลัง ซึ่ง อาจไดรับการบูรณะปฏิสังขรณจนผิดแผกไปจากรูปทรงเดิมก็เปนได พระธาตุหนองสามหม ื่ น พระธาตุหนองสามหม ื่ น เดิมพังทลายจนเกือบหมด เหลือเฉพาะลวดบัวบนสุด เปนบัวหงายซอนกัน 2 ช ั้นในผังเพิ่มมุม 12 รองรับสวนเรือนธาตุ เม ื่ อกรมศิลปากรทําการบูรณะ คงพยายามปฏิสังขรณใหใกลเคียงกับรูปแบบเดิมมากที่สุด ดังที่ประกอบดวยลานประทักษิณรูป กากบาทที่มีชาลาย ื่ นออกมาท ั้ ง 4 ดาน ตอข ึ้นไปอยูในผังเพิ่มมุม 12 คือ ฐานเขียง 3 ช ั้ น รองรับ ฐานบัวที่มีบัวคว ่ําขนาดใหญซอนลดหลั่นกัน 2 ช ั้ น ทองไมนาจะประดับลูกแกวอกไก และเหนือ ขึ้นไปเปนบัวหงายอีก 2 ช ั้ น (ลายเสนที่ 17) ลายเสนที่ 17 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุหนองสามหม ื่ น จังหวัดชัยภูมิ ลายเสนที่ 18 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย จากลวดบัวหงายซอนกัน 2 ช ั้ นของฐานพระธาตุหนองสามหม ื่น แสดงใหเห็น ลักษณะท ี่ แตกตางออกไปจากสวนฐานของพระธาตุบังพวนองคเดิมและพระธาตุวัดเทพพลฯ เปนอยางมาก อาจมีพัฒนาการกลมกลืนไปกับฐานเจดียทรงบัวเหล ี่ ยมของศิลปะลานชาง โดย สามารถเปรียบเทียบไดกับเจดียกลุมพระธาตุศรีสองรัก 270 (ลายเสนที่ 18) ซึ่งมีอายุการสรางท ี่ 270 สอดคลองกับแนวคิดของ ประภัสสร ชูวิเชียร, “พระธาตุหนองสามหมื่น งานสถาปตยกรรม รวม ลานชาง ลานนา และอยุธยา”, 96.

121 แนชัดเริ่มตั้งแตตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ดังที่เจดียกลุมนี้นิยมการประดับบัวหงายซอนกัน 2 ช ั้ น และอยูในผังเพิ่มมุม 12 เชนเดียวกับฐานของพระธาตุหนองสามหมื่น สวนกรณีการเช ื่ อมตอระหวางลวดบัวหงายของสวนฐานกับบัวคว ่ํ าของบัวเชิงใน สวนเรือนธาตุ โดยไมมีหนากระดานค ั่นและปลายตวัดงอนข ึ้ น ณ พระธาตุหนองสามหม ื่ นนี้ อธิบายไดวาลักษณะดังกลาวปรากฏทั้งในเจดียทรงปราสาทยอดและเจดียทรงบัวเหล ี่ยมใน ศิลปะลานชาง ตามที่พบทั้งในฐานพระธาตุบังพวนองคเดิมและฐานพระธาตุศรีสองรัก แมวาลวด บัวเชนนี้นาจะเกิดขึ้นครั้งแรกที่พระธาตุบังพวนองคเดิม (ดังที่ไดกลาวมาแลว) แตถาพิจารณา ประกอบกับลวดบัวหงายซอนกัน 2 ช ั้ น ทําใหนาเชื่อวาสวนฐานของพระธาตุหนองสามหมื่น นาจะเปนฐานบัวเขาพรหมอยางกลุมเจดียพระธาตุศรีสองรัก ดังนั้น พระธาตุหนองสามหม ื่ นจึงเปนตัวอยางเดนชัดในเรื่องของการผสมผสาน ทางดานรูปแบบศิลปะระหวางเจดียทรงปราสาทยอดกับเจดียทรงบัวเหล ี่ยมในศิลปะลานชาง โดยเฉพาะสวนฐานนาจะมีรูปแบบคลายกับฐานของเจดียทรงบัวเหล ี่ ยมกลุมพระธาตุศรีสองรัก และดวยพัฒนาการทางดานรูปแบบศิลปะภายในกลุมเจดียทรงปราสาทยอดเอง ก็เห็นคลี่คลาย ไปจากฐานพระธาตุบังพวนองคเดิมและพระธาตุวัดเทพพลฯ ตลอดจนมีรูปแบบเฉพาะของ พระธาตุหนองสามหม ื่นเอง ไดแก ลานประทักษิณรูปกากบาทที่มีชาลาย ื่ นออกมาท ั้ ง 4 ดาน จึง กําหนดอายุอยางคราวๆ ราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 23 ลงมา แตคงสรางข ึ้ นกอนพระธาตุกอง ขาวนอยและพระธาตุอานนท โดยพิจารณาจากองคประกอบสวนอ ื่ นๆ ดังจะกลาวถึงในลําดับ ตอไป พระธาตุกองขาวนอยและพระธาตุอานนท แมวาพระธาตุกองขาวนอย (ลายเสนที่ 19) และพระธาตุอานนท (ลายเสนที่ 20) มีสวนฐานเปนฐานบัวเขาพรหมในผังเพิ่มมุม 12 ที่มีพัฒนาการสัมพันธกับเจดียทรงบัวเหลี่ยม ของศิลปะลานชางกลุมพระธาตุศรีสองรักเชนเดียวกับพระธาตุหนองสามหม ื่ น แตคงเปนงาน สรางหลังจากองคพระธาตุหนองสามหม ื่ นลงมาแลว เพราะมีการเพิ่มเติมรายละเอียดมากขึ้น โดยเฉพาะองคพระธาตุอานนทไดเพิ่มสวนของบัวหงายซอนกัน 3 ช ั้น และในรายละเอียด องคประกอบสวนอ ื่ นๆ ของพระธาตุกองขาวนอยและพระธาตุอานนทก็มีลักษณะคล ี่คลายไปจาก พระธาตุหนองสามหม ื่ น ดังจะกลาวถึงในลําดับตอไป นอกจากน ี้ ในรายละเอียดของสวนฐานระหวางพระธาตุกองขาวนอยและ พระธาตุอานนทยังมีความแตกตางกันดวย กลาวคือ เขาพรหมของพระธาตุกองขาวนอยมี ลักษณะก่ํากึ่งระหวางลูกแกวกับบัวคว ่ํ าต ั้ งฉาก หรือเขาพรหมที่ยังไมตวัดปลายขึ้ น แตเขาพรหม ของพระธาตุอานนทมีเสนรอบนอกของเขาพรหมเปนบัวคว ่ํ าตั้งฉากที่มีปลายงอนมากขึ้น เหมือนกับขาสิงหอยางชัดเจน และยังมีสวนตางปรากฏบนลวดบัวหงาย ดังที่พระธาตุกองขาว นอยมีบัวหงายเพียง 2 ช ั้ น แตพระธาตุอานนทไดเพิ่มขึ้นมาเปน 3 ช ั้ น

122 ลายเสนที่ 19 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุกองขาวนอย จังหวัดยโสธร ลายเสนที่ 20 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุอานนท จังหวัดยโสธร จากรูปแบบที่ แตกตางกันนี้นาจะแสดงใหเห็นวาฐานพระธาตุกองขาวนอยนาจะ สรางข ึ้ นกอนฐานพระธาตุอานนท แตคงหลังจากฐานพระธาตุหนองสามหม ื่ น จึงกําหนดอายุอยู ในราวพุทธศตวรรษท ี่ 24 ลงมา สวนฐานของพระธาตุอานนทนาจะแสดงถึงพัฒนาการของเจดีย ทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนในชวงระยะหลังสุด ราวพุทธศตวรรษท ี่ 24-25 ลงมาแลว ดังนั้น ความสัมพันธและการสืบเนื่องทางดานรูปแบบศิลปะของสวนฐานเจดีย ทรงปราสาทยอดกลุมพระธาตุบังพวนน ี้ นาจะแสดงใหเห็นลําดับพัฒนาการของเจดียในกลุมนี้ได ในระดับหนึ่ง กลาวคือ ฐานบัวเขาพรหมในระยะแรกมีเขาพรหมเปนลูกแกว ซึ่งคงเริ่มปรากฏ ครั้งแรกในศิลปะลานชางท ี่ พระธาตุบังพวนองคเดิม แลวในระยะตอมามีการปรับเปลี่ยนรูปแบบ ใหเปนบัวคว ่ํ าแบบต ั้ งฉากคลายขาสิงห ไดแก พระธาตุวัดเทพพลฯ ทั้งองคทิศใตและองคทิศ เหนือ ซึ่งมีความเก ี่ ยวของกับฐานเจดียทรงบัวเหล ี่ ยมกลุมพระธาตุศรีสองรักในศิลปะลานชาง อีกทั้งนาจะปรากฏในพระธาตุหนองสามหม ื่ น ตลอดจนสืบตอมาในองคพระธาตุกองขาวนอย และ พระธาตุอานนท ทั้งนี้ทั้งนั้น ในรายละเอียดของลวดบัวมีการปรับเปลี่ยนรูปแบบใหเปน เอกลักษณเฉพาะพระธาตุองคนั้นๆ หรือชางมีอิสระในการสรางสรรครูปแบบนั่ นเอง ซึ่งคงสืบ เนื่องมาจากชางที่สรางคนละกลุม หรือผูสรางตางฐานันดร รวมไปถึงชวงระยะเวลาในการสรางท ี่ เหลื่อมล้ํากันดวย ถึงกระน ั้ นก็ยังปรากฏลักษณะที่นิยมรวมกันในศิลปะลานชางก็คือ การประดับ ลวดบัวคว ่ําขนาดใหญ และทําลวดบัวคว ่ําประกบกับบัวหงาย พรอมกับตกแตงใหปลายงอนขึ้น นอกจากน ี้ แมวารูปแบบสวนฐานของพระรัตนฆรเจดียแลดูแปลกตาไปจาก พระธาตุองคอื่นๆ ในกลุมเดียวกัน แตคงสืบเนื่องมาจากขอจํากัดในการสรางเก ี่ ยวของกับ

123 พระธาตุบังพวนองคเดิม จึงถือวาเปนลักษณะที่สรางสรรคขึ้นมาพรอมๆ กัน ฉะน ั้น โบราณสถาน ณ วัดพระธาตุบังพวนแหงนี้ อาจเปนจุดเปลี่ยนทางดานรูปแบบศิลปะที่สําคัญ จากอิทธิพลศิลปะ ลานนาเขาไปสูเอกลักษณของศิลปะลานชาง 1.2 ความเปนมาของฐานบัวเขาพรหมในศิลปะลานชาง ความเปนมาของฐานบัวเขาพรหมในศิลปะลานชางยังคงเปนประเด็นปญหาใน เรื่องแหลงแรงบันดาลใจ รวมไปถึงปรากฏขึ้นในศิลปะใด มีความสัมพันธกับศิลปะลานนาและ ศิลปะอยุธยาหรือไมนั้น จะทําการศึกษาโดยแบงออกเปน 3 ประเด็นหลักๆ ตามลักษณะของเขา พรหม ไดแก เขาพรหมเปนลูกแกว เขาพรหมเปนขาสิงห และเขาพรหมแบบลูกแกวปรากฏกอน ขาสิงห ดังนี้ 1.2.1 เขาพรหมแบบลูกแกว ฐานบัวเขาพรหมที่มีลูกแกวเปนเขาพรหมนี้ คือ รูปแบบที่เปนประเด็น ปญหาในกลุมนักวิชาการอยางมาก ยังไมมีขอสันนิษฐานใดเปนที่ยอมรับโดยทั่วกัน และ การศึกษาที่ผานมาสวนใหญมักใหความสําคัญกับองคพระธาตุศรีสองรัก สืบเนื่องมาจากมีจารึก ระบุปการสรางอยางแนชัดและเปนหลักฐานตัวอยางที่สมบูรณ ดังที่มีกรณีสําคัญๆ คือ กรณีลูกแกวกับมาลัยเถา ลายเสนที่ 21 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุศรีสองรัก จังหวัดเลย ภาพที่ 58 เจดียประธาน วัดพระศรีสรรเพชญ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา

124 ในป พ.ศ. 2533 เชิดเกียรติ กุลบุตร ใหความเห็นวาลูกแกวท ี่ปรากฏบน ฐานของพระธาตุศรีสองรักนี้ (ลายเสนที่ 21) อาจจะดัดแปลงมาจากมาลัยเถาของเจดียทรงระฆัง ในศิลปะอยุธยาที่นิยมสรางตั้งแตกรุงศรีอยุธยาตอนตนเรื่อยมาจนถึงตอนปลาย โดยเฉพาะ ในชวงศิลปะอยุธยาตอนกลางอันอยูรวมสมัยกับงานสรางพระธาตุศรีสองรัก เชน เจดียประธาน วัดพระศรีสรรเพชญ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา271 (ภาพที่ 58) ตอมา พ.ศ. 2549 ผูทําวิจัยเองไดศึกษาเก ี่ ยวกับองคพระธาตุศรีสองรัก จากขอมูลการคนควาในชวงระยะเวลาน ั้ น (ยังไมไดออกไปสํารวจยังสถานท ี่ จริง) ทําใหเห็นวา สวนฐานของพระธาตุศรีสองรักนาจะเกี่ยวของทั้งศิลปะอยุธยาและศิลปะลานนา โดยเชื่อวาการ ประดับลูกแกวไดรับแรงบันดาลใจมาจากมาลัยเถาของศิลปะอยุธยา ซึ่งนิยมกันมากในชวงเวลา ที่สรางพระธาตุศรีสองรัก อันสอดคลองกับขอมูลทางประวัติศาสตร สวนฐานบัวลูกแกวอกไก นาจะปรับเปลี่ ยนมาจากศิลปะลานนา 272 จนกลายเปนเอกลักษณของศิลปะลานชางเอง ทั้งนี้การประดับลูกแกวเปนเขาพรหมปรากฏทั้งในศิลปะลานนาและ ศิลปะลานชาง หากมองในแงมุมทางดานประวัติศาสตรที่ทางอยุธยามีการติดตอสัมพันธทั้งกับ ทางลานนาและลานชางแลว มีความเปนไปไดวามาลัยเถาซึ่งเปนรูปแบบที่นิยมในศิลปะอยุธยา ขณะนั้น จะเปนแรงบันดาลใจใหกับศิลปะอื่ นๆ ซ ึ่ งสอดคลองกับหลักฐานทางดานจารึกในกรณี ของพระธาตุศรีสองรัก ดังที่จุดประสงคในการสรางองคพระธาตุขึ้นก็เพื่อเจริญสัมพันธไมตรี ระหวางอาณาจักรลานชางกับอาณาจักรอยุธยา ทวาในมุมมองดานรูปแบบศิลปะกลับไมเปนไปตามนั้น โดยเฉพาะการ ออกแบบใหมีบัวคว ่ํ ามารองรับลูกแกว ทําใหมีเสนรอบนอกแลดูคลายกับขาสิงห จึงเปนไปได มากกวาวาเขาพรหมท ี่ พระธาตุศรีสองรัก นาจะไดรับแรงบันดาลใจมาจากขาสิงหของศิลปะ อยุธยาตอนกลาง อันเปนที่นิยมในชวงเวลานี้เชนเดียวกัน ซึ่งจะกลาวถึงในกรณีถัดๆ ไป นอกเหนือไปจากนี้ยังคิดเห็นสอดคลองกับ เชษฐ ติงสัญชลี ในมุมมอง ที่วาฐานบัวเขาพรหมไมนาจะเกี่ยวของกับมาลัยเถาของศิลปะอยุธยา ดวยเหตุผลท ี่ มาลัยเถาใน ศิลปะอยุธยามักประดับอยูในตําแหนงใตองคระฆัง แตเขาพรหมกลับจัดวางอยูในตําแหนงใต ฐานบัว 273 อันเปนองคประกอบที่มีบทบาทแตกตางกันโดยสิ้นเชิง สวนกรณีฐานบัวเขาพรหมของพระธาตุบังพวนองคเดิม (ลายเสนที่ 22) ซึ่งพบแนวลูกแกวเปนเขาพรหม จะไดรับแรงบันดาลใจมาจากมาลัยเถาของศิลปะอยุธยาหรือไม 271 เชิดเกียรติ กุลบุตร, “สถูปแบบลานชางในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย”, 72. 272 เกศินี ศรีวงคษา, “การศึกษาวิเคราะหรูปแบบทางสถาปตยกรรมของพระธาตุเชิงชุม จังหวัด สกลนคร”, 7-12. แตในปจจุบันขาพเจามีความคิดเห็นเพ ิ่ มเติมไปจากเดิม เพราะมีการสํารวจและตรวจสอบ หลักฐานมากย ิ่ งขึ้น ดังจะกลาวถึงรายละเอียดในวิทยานิพนธเลมนี้ 273 สัมภาษณ เชษฐ ติงสัญชลี, อาจารยประจําภาควิชาประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 12 กุมภาพันธ 2553.

125 นั้น เห็นควรตรวจสอบเจดียกลุมหนึ่งในศิลปะลานนารวมกันดวย เพราะเขาพรหมแบบลูกแกว ปรากฏขึ้ นทั้งในศิลปะลานชางและศิลปะลานนาในชวงระยะเวลาใกลเคียงกัน กลาวคือ ฐานบัวเขาพรหมที่มีเขาพรหมแบบลูกแกวในศิลปะลานชาง ปรากฏขึ้น อยางชาท ี่ ฐานของพระธาตุบังพวนองคเดิม อันกําหนดอายุในขางตนราวปลายพุทธศตวรรษที่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 เมื่อสืบคนไปยังศิลปะลานนาของชวงเวลาเดียวกันนี้ ไดพบตัวอยาง เจดียอยูเปนจํานวนมาก ไดแก กูพระเจาลานทอง วัดพระธาตุลําปางหลวง จังหวัดลําปาง 274 (ลายเสนที่ 23) เจดียวัดปราสาทคุม 275 (ลายเสนที่ 24) เจดียวัดรอยขอ276 (ลายเสนที่ 25) และ พระธาตุจอมกิตติ 277 (ลายเสนที่ 26) เมืองเชียงแสน จังหวัดเชียงราย จึงเชื่อวาฐานบัวเขาพรหม ที่พระธาตุบังพวนนาจะสัมพันธกับเจดียในกลุมนี้ ทั้งนี้นาสนใจวาฐานบัวเขาพรหมของศิลปะ ลานนาปรากฏขึ้นในแถบเมืองรอบนอกเทานั้น ในตัวนครเชียงใหมกลับไมพบเจดียในกลุมนี้เลย ทําใหนาเชื่อวาเปนรูปแบบที่เกิดขึ้นจากฝมือชางพื้นเมืองลานนา 274 สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะภาคเหนือ : หริภุญชัย-ลานนา, 116-117. กําหนดอายุราวปลายพุทธ ศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ซึ่ งสอดคลองกับผลการวิจัยของ ชาญคณิต อาวรณ, “ปราสาทพระเจา ในศิลปะลานนา : ความสัมพันธทางประวัติศาสตรวัฒนธรรมระหวางเมืองเชียงใหมและนครลําปาง ” (วิทยานิพนธปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัย ศิลปากร, 2550), 35-53. ดังที่ไดกําหนดอายุในชวงกลางพุทธศตวรรษท ี่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 275 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงแสน (เชียงใหม : สุริวงศบุคเซนเตอร, 2539), 18-  21. กําหนดอายุราวพุทธศตวรรษท ี่ 22 แตใน เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของ เจดียแบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-22 ”, 9 และเชิงอรรถที่ 33. เห็นวาอยูในราวชวงปลาย พุทธศตวรรษท ี่ 21 - ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 ซึ่ งสอดคลองกับแนวคิดของ ศักดิ์ชัย สายสิงห, ศิลปะเมืองเชียง แสน วิเคราะหงานศิลปกรรมรวมกับหลักฐานทางโบราณคดี และเอกสารทางประวัติศาสตร (กรุงเทพฯ : กรม ศิลปากร, 2551), 130-133. 276 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงแสน, 42. กําหนดอายุอยูในราวพุทธศตวรรษท ี่ 22 แต เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษ ที่ 21-22”, 14 และเชิงอรรถที่ 43. ไดกําหนดอายุราวชวงปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 สวน ศักดิ์ชัย สายสิงห, ศิลปะเมืองเชียงแสน วิเคราะหงานศิลปกรรมรวมกับหลักฐานทางโบราณคดี และเอกสารทางประวัติศาสตร , 134-135. ไดกําหนดอายุเจดียวัดรอยขอไวในราวปลายพุทธศตวรรษท21 - ต ี่ นพุทธศตวรรษท ี่ 22 277 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงแสน, 69-72. กําหนดอายุอยูในราวพุทธศตวรรษที่ 22 แตใน เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดียแบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธ ศตวรรษท ี่ 21-22”, 12. กลับกําหนดอายุในราวปลายพุทธศตวรรษท ี่ 21 และใน ศักดิ์ชัย สายสิงห, ศิลปะเมือง เชียงแสน วิเคราะหงานศิลปกรรมรวมกับหลักฐานทางโบราณคดี และเอกสารทางประวัติศาสตร , 72-76. กําหนดอายุราวตนพุทธศตวรรษท ี่ 22

126 ลายเสนที่ 22 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุบังพวนองคเดิม จังหวัดหนองคาย ลายเสนที่ 23 ฐานบัวเขาพรหม กูพระเจาลานทอง จังหวัดลําปาง ที่มา : วรลัญจก บุญยสุรัตน, วิหารลานนา (กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2544), 310. ลายเสนที่ 24 ฐานบัวเขาพรหม เจดียวัดปราสาทคุม เมืองเชียงแสน ที่มา : จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียง แสน (เชียงใหม : สุริวงศบุคเซนเตอร, 2539),  17. ลายเสนท ี่ 25 ฐานบัวเขาพรหม เจดียวัดรอยขอ เมืองเชียงแสน ท ี่ มา : จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียง แสน (เชียงใหม : สุริวงศบุคเซนเตอร, 2539),  39.

127 ลายเสนที่ 26 ฐานบัวเขาพรหม พระธาตุจอมกิตติ เมืองเชียงแสน (ภาพจาก ศักดิ์ชัย สายสิงห ซึ่งไมเห็นดวยที่จะเรียกวา “ฐานบัวเขาพรหม”) ลายเสนที่ 27 เจดียวัดธาตุเขียว เมืองเชียงแสน ที่มา : จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียง แสน (เชียงใหม : สุริวงศบุคเซนเตอร,  2539), 31. ลายเสนที่ 28 เจดียวัดธาตุเขียว เมืองเชียงแสน (ภาพจาก ศักดิ์ชัย สายสิงห) อยางไรก็ตาม จากขอสันนิษฐานของ จิรศักดิ์ เดชวงศญา ไดระบุวาพบ ตัวอยางเจดียที่มีการนําเอามาลัยเถาของศิลปะอยุธยามาเปนชุดฐานรองรับองคระฆัง ไดแก เจดียวัดธาตุเขียว (ลายเสนที่ 27) เมื่อนําไปเชื่อมโยงกับประวัติศาสตร ครั้น พ.ศ. 2135 เมือง เชียงแสนเกิดความวุนวายข ึ้ น สมเด็จพระนเรศวรมหาราชจึงโปรดฯ ใหพญาราชฤทธานนตและ

128 พระรามเดโชไประงับเหตุการณ แลวทรงแตงตั้งใหพระรามเดโชครองเมืองเชียงแสนระยะ หนึ่ง278 จึงกําหนดอายุวาสรางหรือซอมราวพุทธศตวรรษท ี่ 22 279 แต ศักดิ์ชัย สายสิงห กลับเห็นวา สวนรองรับองคระฆังของเจดียวัดธาตุ เขียวนาจะเปนชุดฐานบัวคว ่ํ า – บัวหงาย 4 ฐาน ซึ่ งคงเกิดจากการผสมผสานกันระหวางสวน ฐานที่เปนเจดียทรงระฆังแบบลานนากับสวนบนที่เปนเจดียทรงระฆังแบบลังกา อันเห็นควรจัด อยูในกลุมเจดียวัดจอมหมอก เมืองเชียงแสน จึงกําหนดอายุไวในราวกลางถึงปลายพุทธ ศตวรรษท ี่ 21 280 (ลายเสนที่ 28) ฉะน ั้ น จึงอธิบายได 2 ประการ คือ ประการแรกถาเช ื่ อวาเจดียวัดธาตุ เขียวมีสวนรองรับองคระฆังเปนชุดฐานมาลัยเถาท ี่ มาของเขาพรหม ก็แสดงวาการประดับ ลูกแกวเปนเขาพรหมนาจะปรากฏขึ้ นครั้งแรกที่เมืองเชียงแสน โดยมีพัฒนาการหลังจากเจดียวัด ธาตุเขียว แลวสงอิทธิพลมายังเมืองลําปางที่กูพระเจาลานทอง ตลอดจนศิลปะลานชางที่ พระธาตุบังพวนองคเดิม ซึ่งคงตองมีการทบทวนทางดานรูปแบบศิลปะและการกําหนดอายุสมัย ของเจดียกลุมเมืองเชียงแสนกันอีกคร ั้ ง สวนประการที่ 2 หากเจดียวัดธาตุเขียวมีสวนรองรับ องคระฆังเปนฐานบัวซอนลดหลั่นกันแลว เจดียองคนี้ก็ไมนาจะเกี่ยวของกับที่มาของฐานบัวเขา พรหมแตประการใด เมื่อพิจารณาประกอบกับเหตุผลที่เขาพรหมแบบลูกแกวนาจะปรากฏขึ้น ครั้งแรกที่กูพระเจาลานทอง วัดพระธาตุลําปางหลวง จังหวัดลําปาง ดังที่มีการศึกษาลาสุดอัน นาเช ื่ อถือของ ชาญคณิต อาวรณ ระบุวากูพระเจาลานทองสรางข ึ้นในชวงกลางพุทธศตวรรษที่ 21 – ตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 281 ซึ่งเปนชวงเวลาที่มีการเปลี่ยนแปลงรูปแบบสวนฐานของเจดียใน ศิลปะลานนาอยางหลากหลาย 282 ทําใหนาเชื่อวาฐานบัวเขาพรหมอยางกูพระเจาลานทองก็อาจ เปนงานชางอีกรูปแบบหนึ่ง ที่ปรับเปลี่ยนขึ้นในศิลปะลานนาเองก็เปนได แสดงใหเห็นวาเขา พรหมแบบลูกแกวไมนาจะสัมพันธกับมาลัยเถาของศิลปะอยุธยา ฉะนั้น เขาพรหมแบบลูกแกวจึงมีการถายทอดรูปแบบศิลปะจากเสนทาง เมืองลําปางขึ้นไปยังเมืองเชียงแสน ดังที่พบแบบอยางงานชางเมืองเชียงแสนระยะแรกมี 278 พระจักรพรรดิพงศ [จาด], พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา, เลม 2 (พระนคร : องคการคา คุรุสภา, 2504), 261-262. 279 เพิ่มเติมใน จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงแสน, 30-32. 280 ศักดิ์ชัย สายสิงห, ศิลปะเมืองเชียงแสน วิเคราะหงานศิลปกรรมรวมกับหลักฐานทาง โบราณคดี และเอกสารทางประวัติศาสตร, 108-110. ดูภาพประกอบของเจดียวัดธาตุเขียวในหนังสือเลมนี้ 281 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน ชาญคณิต อาวรณ, “ปราสาทพระเจาในศิลปะลานนา : ความ สัมพันธทางประวัติศาสตรวัฒนธรรมระหวางเมืองเชียงใหมและนครลําปาง”, 35-53. 282 ดูรายละเอียดเพ ิ่ มเติมใน เชษฐ ติงสัญชลี, “บทบาทของฐานบัวสี่เหล ี่ ยม เพ ิ่ มมุม ของเจดีย แบบลานนาในศิลปะลานชาง พุทธศตวรรษท ี่ 21-2”, 6-15.

129 ลักษณะสัมพันธอยูกับฐานบัวเขาพรหมที่กูพระเจาลานทอง ไดแก เจดียวัดปราสาทคุม เจดียวัด รอยขอ และพระธาตุจอมกิตติ แลวกลายเปนรูปแบบที่นิยมอยางมากในเมืองเชียงแสน ซึ่งพบ ตัวอยางทั้งในเจดีย พระอุโบสถ และพระวิหาร ทําใหสันนิษฐานวาเขาพรหมแบบลูกแกวใน ศิลปะลานชางนาจะเกี่ยวของกับเจดียในศิลปะลานนากลุมนี้ ดังจะกลาวถึงรายละเอียดตอไปนี้ กรณีลูกแกวกับเจดียในเมืองเชียงแสน เมื่อป พ.ศ. 2539 จิรศักดิ์ เดชวงศญา เช ื่ อวาการประดับลูกแกวรองรับ ฐานบัวนี้อาจสรางข ึ้นเฉพาะในเมืองเชียงแสนเอง 283 ทําใหในป พ.ศ. 2544 จิรศักดิ์ เดชวงศญา และคณะ มีความคิดเห็นขัดแยงกับแนวคิดของ เชษฐ ติงสัญชลี โดย เขาใจวาตามลักษณะ ตําแหนงของลาดบัวเขาพรหมน ี้ คงเปนสวนของลูกแกวกลมมากกวาการโคงของขาสิงห แตการ ที่ เชษฐ ติงสัญชลี เห็นวามีเสนโคงลาดคลายขาสิงหนั้น อาจเน ื่ องมาจากการคั่นจังหวะของเสน ลวดที่มีขนาดเล็กระหวางลูกแกวกับบัวคว ่ํ าดานลาง และอาจพิจารณาจากเจดียในรุนหลังจาก พระธาตุศรีสองรักที่มักดัดแปลงสวนนี้เปนรูปแบบขาสิงหอยางชัดเจน อีกทั้งยังใหความคิดเห็น เพิ่มเติมวาสวนฐานของพระธาตุศรีสองรักนาจะเกี่ยวของกับฐานเจดียในเมืองเชียงแสน ดังพบ ตัวอยางท ี่ เจดียวัดปราสาทคุม เจดียวัดรอยขอ และฐานชุกชีในวัดกูเตา284 ตอมา พ.ศ. 2551 ศักดิ์ชัย สายสิงห มีความคิดเห็นสอดคลองกับกลุม นักวิชาการของ จิรศักดิ์ เดชวงศญา โดยเชื่อวาการประดับลูกแกวรองรับฐานบัวน ี้ แสดงใหเห็น ถึงความสัมพันธระหวางศิลปะลานนากับศิลปะลานชาง และดวยเหตุที่ฐานลักษณะน ี้ปรากฏเปน จํานวนมากในเมืองเชียงแสน ก็นาจะเปนลักษณะเฉพาะของสกุลชางเมืองเชียงแสน จึง สันนิษฐานวาสวนฐานของพระธาตุศรีสองรักอาจไดรับอิทธิพลมาจากเมืองเชียงแสนก็เปนได285 ในประเด็นนี้มีความเห็นวาเขาพรหมของพระธาตุศรีสองรัก ( ลายเสนที่ 29) ที่สรางข ึ้นในตนพุทธศตวรรษท ี่ 22 นาจะไดรับอิทธิพลศิลปะลานนามาโดยทางออม ซึ่งคง ผานมาทางพระธาตุบังพวนองคเดิม ที่มีรูปแบบนาเช ื่ อวาปฏิสังขรณขึ้นกอนพระธาตุศรีสองรัก (ซึ่งจะกลาวถึงรายละเอียดถัดไป) หรืออาจเปนกระแสวัฒนธรรมลานนาในอีกระลอกหนึ่ง กลาวคือ เมื่อศึกษาเปรียบเทียบทางดานรูปแบบศิลปะของฐานบัวเขาพรหม ระหวางท ี่ พระธาตุศรีสองรักกับตัวอยางเจดียทรงระฆังในเมืองเชียงแสน กลุมที่นาเช ื่ อวามีอายุ 283 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, พระเจดียเมืองเชียงแสน, 20. 284 จิรศักดิ์ เดชวงศญา, บรรณาธิการ, ความสัมพันธระหวางลานนา ลานชาง : กรณีศึกษา ศิลปกรรมในเมืองเชียงใหมและหลวงพระบาง, 45. 285 ศักดิ์ชัย สายสิงห, ศิลปะเมืองเชียงแสน วิเคราะหงานศิลปกรรมรวมกับหลักฐานทาง โบราณคดี และเอกสารทางประวัติศาสตร, 75 และ 345-346.