คู่มือพิธีการศพที่ได้รับพระราชทาน

คู‹มือการปฏิบัติงานของเจŒาหนŒาที่ ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดŒรับพระราชทาน กระทรวงวัฒนธรรม ใชสําหรับผูปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทานเทานั้น หามเผยแพรสูสาธารณะ

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน กระทรวงวัฒนธรรม ใชสําหรับผูปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทานเทานั้น หามเผยแพรสูสาธารณะ

คํานํา ตามที่รัฐบาลมอบหมายใหกระทรวงวัฒนธรรมดําเนินภารกิจพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน เพื่อปฏิบัติ งานพิธีการศพแกขาราชการ บุคคลผูทําคุณประโยชน และประชาชนที่มีสิทธิตามหลักเกณฑของสํานักพระราชวัง ทั้งในกรุงเทพมหานครและตางจังหวัด ตั้งแตวันที่ ๑ มกราคม ๒๕๖๒ ตามพระบรมราโชบายของพระบาทสมเด็จ พระปรเมนทรรามาธิบดีศรีสินทรมหาวชิราลงกรณ พระวชิรเกลาเจาอยูหัว ซึ่งรับปฏิบัติตามหมายรับสั่ง โดยกองพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน สํานักงานปลัดกระทรวงวัฒนธรรม ในการปฏิบัติงานตามภารกิจดังกลาว เจาหนาที่ผูปฏิบัติงานตองคํานึงถึงความถูกตองตามหลักเกณฑ ของสํานักพระราชวังใหเปนไปดวยความเรียบรอย ใหไดรับเกียรติอันสูงสุดแกผูวายชนมและวงศตระกูล อยางเทาเทียมทั่วถึง และสมพระเกียรติ ซึ่งนับเปนพระมหากรุณาธิคุณของสถาบันพระมหากษัตริยที่มีตอพสกนิกร ชาวไทยทุกหมูเหลา กองพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ตระหนักในการปฏิบัติงานตามภารกิจดังกลาว จึงไดรวมกับกลุมพัฒนา ระบบบริหารจัดทํา “คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน” ขึ้น เพื่อสงเสริม การเรียนรูและใชสําหรับเปนคูมือในการฝกปฏิบัติของเจาหนาที่ใหมีแนวปฏิบัติเดียวกันทั่วประเทศ มีเนื้อหา ที่ใชในการปฏิบัติงาน จํานวน ๘ เรื่อง ไดแก ๑) งานพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ งานพระราชทาน เพลิงศพ และงานพระราชทานดินฝงศพ ๒) งานพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ พรอมเครื่องเกียรติยศ ประกอบศพ โกศแปดเหลี่ยม ๓) งานพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ พรอมเครื่องเกียรติยศประกอบศพ โกศโถ ๔) งานพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ พรอมเครื่องเกียรติยศประกอบศพ หีบพระราชทาน (หีบทองทึบ หีบทองลายสลัก หีบลายกานแยง หีบเชิงชาย) ๕) งานพระราชทานเพลิงศพ พรอมเครื่องเกียรติยศ ประกอบศพ โกศแปดเหลี่ยม ๖) งานพระราชทานเพลิงศพ พรอมเครื่องเกียรติยศประกอบศพ โกศโถ ๗) งานพระราชทานเพลิงศพ พรอมเครื่องเกียรติยศประกอบศพ หีบพระราชทาน (หีบทองทึบ หีบทองลายสลัก หีบลายกานแยง หีบเชิงชาย) และ ๘) งานพระราชทานดินฝงศพ พรอมเครื่องเกียรติยศประกอบศพ ซึ่งไดรับ การตรวจสอบขอมูลจากผูทรงคุณวุฒิและผูที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทานทั้งในสวนกลางและสวนภูมิภาค หวังเปนอยางยิ่งวา “คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน” เลมนี้ จะเปนประโยชนอยางยิ่งตอการปฏิบัติงานของเจาหนาที่พิธีการศพที่ไดรับพระราชทานใหอยูในระดับ มาตรฐานเดียวกันทั่วประเทศ ขอขอบคุณผูทรงคุณวุฒิและเจาหนาที่พิธีการศพที่ไดรับพระราชทานทั้งในสวนกลาง และสวนภูมิภาคที่มีสวนรวมในการจัดทําคูมือดังกลาวใหสําเร็จลุลวงดวยดี สํานักงานปลัดกระทรวงวัฒนธรรม มิถุนายน พ.ศ. ๒๕๖๕

สารบัญ หนา คํานํา บทนํา ๑ ๑. งานพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ ๒๗ งานพระราชทานเพลิงศพ งานพระราชทานดินฝงศพ ๒. งานพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ ๗๑ พรอมเครื่องเกียรติยศประกอบศพ โกศแปดเหลี่ยม ๓. งานพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ ๑๐๕ พรอมเครื่องเกียรติยศประกอบศพ โกศโถ ๔. งานพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ ๑๓๕ พรอมเครื่องเกียรติยศประกอบศพ หีบพระราชทาน (หีบทองทึบ หีบทองลายสลัก หีบลายกานแยง หีบเชิงชาย) ๕. งานพระราชทานเพลิงศพ พรอมเครื่องเกียรติยศประกอบศพ โกศแปดเหลี่ยม ๑๙๕ ๖. งานพระราชทานเพลิงศพ พรอมเครื่องเกียรติยศประกอบศพ โกศโถ ๒๒๑ ๗. งานพระราชทานเพลิงศพ พรอมเครื่องเกียรติยศประกอบศพ หีบพระราชทาน ๒๔๓ (หีบทองทึบ หีบทองลายสลัก หีบลายกานแยง หีบเชิงชาย) ๘. งานพระราชทานดินฝงศพ พรอมเครื่องเกียรติยศประกอบศพ ๒๘๓ โกศแปดเหลี่ยม โกศโถ และหีบพระราชทาน ภาคผนวก ๓๑๓ - ตัวอยางเอกสารที่ใชในการปฏิบัติงาน ๓๑๕ - ขอพระฉันทานุมัติตั้งพระพิธีธรรม พระอารามหลวงสวนภูมิภาคภาค ๓๓๖ - รายชื่อวัดพระอารามหลวงสวนภูมิภาค ขอฉันทานุมัติตั้งพระพิธีธรรม ๓๓๘ - หลักการทํางานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธี สํานักงานปลัดกระทรวงวัฒนธรรม ๓๕๗ - แผนที่ตั้งกลุมอํานวยการพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ๓๕๘ บรรณานุกรม ๓๕๙ คณะผูจัดทํา ๓๖๐

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 1 บทนํา ในปพุทธศักราช ๒๕๖๒ พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรรามาธิบดีศรีสินทรมหาวชิราลงกรณ มหิศรภูมิพลราชวรางกูร กิติสิริสมบูรณอดุลยเดช สยามินทราธิเบศรราชวโรดม บรมนาถบพิตร พระวชิรเกลาเจาอยูหัว ทรงรับบรมราชาภิเษกสืบราชสันตติวงศเปนพระมหากษัตริยลําดับที่ ๑๐ แหงพระบรมราชจักรีวงศ พระองคมีพระบรมราโชบายเกี่ยวกับพิธีการศพแกขาราชการ บุคคลผูทําคุณประโยชน และประชาชน ที่มีสิทธิไดรับ พระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ เพลิงพระราชทาน ดินพระราชทานและเครื่องเกียรติยศประกอบศพ ตามหลักเกณฑของสํานักพระราชวัง ทั้งในกรุงเทพมหานครและตางจังหวัด ไปใหรัฐบาลดําเนินการ โดยกระทรวง วัฒนธรรม เพื่อเปนเกียรติอันสูงสุดแกผูวายชนมและวงศตระกูลอยางทั่วถึง ซึ่งนับเปนพระมหากรุณาธิคุณของสถาบัน พระมหากษัตริยที่มีตอพสกนิกรชาวไทยทุกหมูเหลา พิธีการศพที่พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทานใหแกผูวายชนม ซึ่งเปน บุคคลผูประกอบคุณงามความดีที่เปนประโยชนแกประเทศชาติ ตามหลักเกณฑของสํานักพระราชวัง จะไดรับเครื่อง เกียรติยศประกอบศพ อันแสดงถึงเกียรติยศสูงสุดที่ผูวายชนมไดรับพระราชทาน โบราณกาลนานมาเปนภารกิจที่สํานัก พระราชวังปฏิบัติทั่วราชอาณาจักร ซึ่งตั้งแตปพุทธศักราช ๒๕๓๘ เปนตนมา ไดมีการกําหนดใหดําเนินการเฉพาะ กรุงเทพมหานครและปริมณฑลในรัศมีไมเกิน ๕๐ กิโลเมตร เวนแตจะทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ เปนกรณีพิเศษ จวบจนถึงวันที่มีพระบรมราโชบายใหรัฐบาลดําเนินการ โดยกระทรวงวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม โดยสํานักงานปลัดกระทรวง กระทรวงวัฒนธรรม รับมอบภารกิจพิธีการศพที่ไดรับ พระราชทานมาดําเนินการตั้งแตวันที่ ๑ มกราคม ๒๕๖๒ มีอัตรากําลังปฏิบัติงานไดเฉพาะในพื้นที่กรุงเทพมหานคร และปริมณฑล ๕ จังหวัด ไดแก นนทบุรี ปทุมธานี สมุทรปราการ สมุทรสาคร และนครปฐม ตอมาไดรับอัตรากําลัง ตั้งใหมจํานวน ๒,๔๓๗ อัตรา แบงเปน ขาราชการ ๒๔๗ อัตรา พนักงานราชการ ๕๗๗ อัตรา และจางเหมาบริการ บุคคลภายนอก ๑,๖๑๓ อัตรา ในวันที่ ๑ พฤษภาคม ๒๕๖๒ จึงปฏิบัติงานครอบคลุมพื้นที่กรุงเทพมหานครและ ตางจังหวัด ๗๖ จังหวัด แตทายาทยังตองเดินทางมายื่นคํารองขอรับพระราชทานพิธีการศพที่สํานักพระราชวังไดเพียง แหงเดียว ตอมาในวันที่ ๑ กุมภาพันธ ๒๕๖๓ ทรงมีพระมหากรุณาธิคุณใหทายาทผูวายชนมที่ทําคุณประโยชนสามารถ ยื่นคํารองขอรับพระราชทานนํ้าหลวงพระราชทาน เพลิงพระราชทาน ดินพระราชทาน และเครื่องเกียรติยศประกอบศพ ที่ศาลากลางจังหวัดทั้ง ๗๖ จังหวัด วัตถุประสงค เพื่อใหการปฏิบัติงานพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ งานพระราชทานเพลิงศพ งานพระราชทาน ดินฝงศพ พรอมเครื่องเกียรติยศประกอบศพ โกศแปดเหลี่ยม โกศโถ หีบพระราชทาน (หีบเชิงชาย หีบลายกานแยง หีบทองลายสลัก หีบทองทึบ) เปนมาตรฐานเดียวกันทั่วประเทศ และเปนที่พึงพอใจแกเจาภาพ กองพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน การบริหารจัดการงานภารกิจพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ในสังกัดสํานักงานปลัดกระทรวงวัฒนธรรม มีกองพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน เปนหนวยงานหลักในการกําหนดแนวทางการปฏิบัติงานและการขับเคลื่อน ภารกิจดังกลาว ใหเปนตามพระบรมราโชบาย โดยมีหนาที่และอํานาจ ดังนี้ ๑. จัดทําแผนปฏิบัติการ และแนวทางการบริหารจัดการ รวมทั้งกํากับ ดูแล ติดตามและประเมินผล การปฏิบัติงาน ๒. ศึกษา วิเคราะห จัดทํามาตรการและแนวทางการพัฒนามาตรฐานการปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับ พระราชทาน

2 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ๓. เปนศูนยประสานงานและศูนยขอมูลดานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน รวมทั้งใหคําปรึกษา แนะนํา และสนับสนุนการปฏิบัติงานของสํานักงานวัฒนธรรมจังหวัด และหนวยงานอื่นที่เกี่ยวของ ๔. ดําเนินการเกี่ยวกับการฝกอบรมและพัฒนาบุคลากรดานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทานของ กระทรวง และบุคลากรภายนอกที่เกี่ยวของ ๕. บริหารจัดการ จัดหา ดูแล และบํารุงรักษาสิ่งของเครื่องใชที่เกี่ยวกับการปฏิบัติงานพิธีการศพ ที่ไดรับพระราชทาน ๖. ปฏิบัติงานและใหคําปรึกษา แนะนํา เกี่ยวกับพิธีการศพที่ไดรับพระราชทานในพื้นที่กรุงเทพมหานคร ๗. สนับสนุนและประสานการปฏิบัติงานรวมกับสํานักพระราชวัง และหนวยงานที่เกี่ยวของเกี่ยวกับ พิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ๘. ปฏิบัติงานรวมกับหรือสนับสนุนการปฏิบัติงานของหนวยงานอื่นที่เกี่ยวของ หรือที่ไดรับมอบหมาย กองพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน มีหนวยงานในการขับเคลื่อนงานภารกิจพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ภายใตสังกัดดังนี้ ๑. การบริหารราชการสวนกลาง ๑.๑ กลุมอํานวยการ ๑.๒ กลุมแผนและงบประมาณงานพิธี ๑.๓ กลุมติดตามและประเมินผลการปฏิบัติงานพิธี ๑.๔ กลุมฝกอบรมการปฏิบัติงานพิธี ๑.๕ กลุมปฏิบัติพิธีการสวนหนา ๑.๖ กลุมอํานวยการพิธีการศพที่ไดรับพระราชทานกรุงเทพมหานคร ๒. การบริหารราชการสวนภูมิภาค ๒.๑ กลุมอํานวยการพิธีการศพที่ไดรับพระราชทานที่ ๑ - ๑๕ ๒.๒ กลุมพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน สํานักงานวัฒนธรรมจังหวัด ๗๖ จังหวัดหนาที่ความรับผิดชอบ กลุมอํานวยการพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ปฏิบัติภารกิจงานเกี่ยวกับพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ในพื้นที่ที่รับผิดชอบ โดยมีหนาที่ความรับผิดชอบ ดังนี้ v งานบริหารทั่วไป มีหนาที่ความรับผิดชอบ ดังนี้ (๑) ปฏิบัติงานสารบรรณ งานธุรการ งานบุคคล และงานการเงิน (๒) ปฏิบัติงานพัสดุ งานการประชุม และงานบริหารทั่วไปของกลุม (๓) ประสานการจัดทําแผนงานและงบประมาณของกลุมงาน และการรายงานผลการปฏิบัติงาน ตามแผนงานประจําป (๔) จัดหาสิ่งของเครื่องใชเกี่ยวกับการปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน (๕) ติดตอประสานงานกับหนวยงานที่เกี่ยวของทั้งภายในและภายนอก (๖) ปฏิบัติงานอื่นที่ไมอยูในหนาที่ความรับผิดชอบของกลุมงาน รวมทั้งปฏิบัติงานรวมกับหรือสนับสนุน การปฏิบัติงานของหนวยงานอื่น ๆ ที่เกี่ยวของหรือที่ไดรับมอบหมาย v งานสนับสนุนพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน มีหนาที่ความรับผิดชอบ ดังนี้ (๑) อํานวยการ ประสานงาน และรวมปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทานตามหมายรับสั่ง ในเขตความรับผิดชอบของกลุมอํานวยการพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน (๒) ประสานการปฏิบัติงานกับกองพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน สํานักงานวัฒนธรรมจังหวัด และหนวยงานอื่นที่เกี่ยวของในพื้นที่

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 3 (๓) จัดเตรียม ดูแล บํารุงรักษาเครื่องเกียรติยศประกอบศพ และสิ่งของเครื่องใชพระราชทาน ที่เกี่ยวของ (๔) เตรียมความพรอมเจาหนาที่ทั้งดานปฏิบัติงานและดานวิชาการ (๕) ใหคําปรึกษา แนะนําเกี่ยวกับพิธีการศพที่ไดรับพระราชทานแกหนวยงานและบุคคลทั่วไป (๖) รวบรวมสถิติการปฏิบัติงาน และจัดทํารายงานสรุปผลการปฏิบัติงานระดับเขต (๗) รวมกับกลุมปฏิบัติพิธีการสวนหนาดําเนินการประเมินผลการใหบริการ เพื่อพัฒนาประสิทธิภาพ ของงาน (๘) ปฏิบัติงานรวมกับ หรือสนับสนุนการปฏิบัติงานของหนวยงานอื่น ๆ ที่เกี่ยวของหรือที่ไดรับ มอบหมาย กลุมพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน สํานักงานวัฒนธรรมจังหวัด ปฏิบัติภารกิจงานเกี่ยวกับพิธีการศพ ที่ไดรับพระราชทานในพื้นที่ที่รับผิดชอบ โดยมีหนาที่ความรับผิดชอบ ดังนี้ v งานสนับสนุนพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน มีหนาที่ความรับผิดชอบ ดังนี้ (๑) ปฏิบัติงานธุรการ งานสารบรรณ และงานบุคคล (๒) ปฏิบัติงานการเงิน และงานพัสดุ (๓) จัดเวรรักษาการณประจําสํานักงานและสถานที่จัดเก็บเครื่องเกียรติยศประกอบศพ (๔) จัดหาวัสดุ อุปกรณ และสิ่งของเครื่องใชเกี่ยวของของกลุมพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน (๕) สนับสนุนการปฏิบัติงานดานอื่น ๆ ตามที่ไดรับมอบหมาย (๖) อํานวยการ ประสานงาน และปฏิบัติงานดานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทานตามหมายรับสั่ง ในเขตความรับผิดชอบ (๗) สนับสนุนการปฏิบัติงานกับกองพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน กลุมอํานวยการพิธีการศพ ที่ไดรับพระราชทานและหนวยงานอื่นๆ ที่เกี่ยวของในพื้นที่ (๘) จัดเตรียม ดูแล บํารุงรักษาเครื่องเกียรติยศประกอบศพ และสิ่งของเครื่องใชพระราชทาน ที่เกี่ยวของ (๙) จัดการฝกอบรม ทบทวนขั้นตอนการปฏิบัติงานเพื่อเตรียมความพรอมเจาหนาที่ (๑๐) ปฏิบัติงานรัฐพิธี งานศาสนพิธี และพิธีการตาง ๆ ที่ไดรับมอบหมาย (๑๑) สนับสนุนการปฏิบัติงานดานอื่นๆ ตามที่ไดรับมอบหมาย (๑๒) จัดทําแผนงานประจําป และกิจกรรมโครงการที่เกี่ยวของของกลุมพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน (๑๓) จัดทํารายงานผลการปฏิบัติงานประจําวัน และประจําเดือนของกลุมพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน (๑๔) ประเมินผลการปฏิบัติงานและคุณลักษณะของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีประจําเดือน ตามแนวทาง ที่กองพิธีการศพที่ไดรับพระราชทานกําหนด v งานประสานขอพระราชทานเพลิง ณ ศาลากลางจังหวัด หนาที่ความรับผิดชอบ ดังนี้ (๑) ใหคําปรึกษา คําแนะนํา ชี้แจงแนวทางและขั้นตอนการยื่นเรื่องขอรับพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ เพลิงศพ และดินฝงศพ พรอมเครื่องเกียรติยศประกอบศพ ใหแกสวนราชการ ทายาทของผูวายชนม หรือ ผูขอพระราชทาน (๒) ปฏิบัติหนาที่รับเรื่องขอพระราชทาน และอํานวยความสะดวกในสวนที่เกี่ยวของใหแกสวนราชการ ทายาทของผูวายชนม หรือผูขอพระราชทานผานระบบสารสนเทศ โดยใหปฏิบัติงานประจํา ณ งานประสาน ขอพระราชทานเพลิงศาลากลางจังหวัด ตั้งแตเวลา ๐๘.๓๐ - ๑๖.๓๐ น. ทุกวันไมเวนวันหยุดราชการ และวันหยุด นักขัตฤกษ

4 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน (๓) จัดพิธีรับกลองนํ้าหลวงพระราชทาน กลองเพลิงพระราชทาน และกลองดินพระราชทาน หนาพระบรมฉายาลักษณพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว ณ งานประสานขอพระราชทานเพลิง สํานักงานวัฒนธรรม จังหวัด และรายงานผลการดําเนินงาน พรอมภาพถายตามแนวทางที่กองพิธีการศพที่ไดรับพระราชทานกําหนด (๔) ปฏิบัติงานดานอื่น ๆ ตามที่วัฒนธรรมจังหวัดมอบหมาย คําจํากัดความ หมายรับสั่ง หมายถึง เอกสารที่ออกถึงผูมีตําแหนงเขาเฝาฯ ตามหมายกําหนดการหรือกําหนดการ ทั้งนี้ รวมถึงหมายที่สั่งเจาหนาที่ปฏิบัติการพระราชพิธี รัฐพิธี พิธีตาง ๆ และผูที่ไดรับพระราชทานพระมหากรุณา ในเรื่องตาง ๆ ตอนลางสุดของหมายรับสั่งเขียนไววา “ทั้งนี้ใหจัดการตามหนาที่และกําหนดวันตามรับสั่ง อยาใหขาดเหลือ ถาสงสัยใหถามผูรับรับสั่ง โดยหนาที่ราชการ” แลวลงชื่อผูรับรับสั่ง ผูสั่ง คือ พระบาทสมเด็จ พระเจาอยูหัว ผูรับรับสั่ง คือ เลขาธิการพระราชวัง เครื่องเกียรติยศประกอบศพ หมายถึง โกศ หีบ ฉัตร ป แตร กลองชนะ ฉัตรเบญจา เสลี่ยง ตามแตชั้นยศ หรือเครื่องราชอิสริยาภรณที่ไดรับพระราชทาน ซึ่งเปนเครื่องประกาศคุณงามความดีในวาระสุดทายของชีวิต โกศแปดเหลี่ยม หมายถึง ภาชนะรูปทรงแปดเหลี่ยม ฝาครอบมียอด เครื่องเกียรติยศที่พระมหากษัตริย ทรงพระมหากรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทานเปนเครื่องเกียรติยศประกอบศพผูวายชนมที่ทําคุณประโยชน ใหกับแผนดินตามฐานันดรศักดิ์ ชั้นยศ หรือเครื่องราชอิสริยาภรณ โกศโถ หมายถึง ภาชนะรูปทรงกระบอก ฝาครอบมียอด เครื่องเกียรติยศที่พระมหากษัตริยทรง พระมหากรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทานเปนเครื่องเกียรติยศประกอบศพผูวายชนมที่ทําคุณประโยชนใหกับแผนดิน ตามฐานันดรศักดิ์ ชั้นยศ หรือเครื่องราชอิสริยาภรณ หีบพระราชทานหรือหีบหลวง หมายถึง หีบบรรดาศักดิ์ที่พระมหากษัตริยทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทานเปนเครื่องเกียรติยศประกอบศพผูวายชนมที่ทําคุณประโยชนใหกับแผนดินตามฐานันดรศักดิ์ ชั้นยศ หรือเครื่องราชอิสริยาภรณ จิตกาธาน คือ เชิงตะกอนหรือฐานที่ทําขึ้นสําหรับเผาศพ เปนคําที่ใชสําหรับพระเจาแผนดินและพระบรม วงศานุวงศ ประกอบดวยแทนฐานสําหรับเผาทรงสี่เหลี่ยม ภายในใสดินเสมอปากฐานสําหรับวางฟน ไมจันทน จิตกาธาน มักประดับตกแตงดวยกระดาษสีและเครื่องสด เชน ดอกไม ใบไม ใบตอง หยวกกลวย และผลไมบางชนิด เปนตน สําหรับเปนเครื่องกันไฟ สุกํา หมายถึง เครื่องขาวแตงศพ เปนการที่เอาผาขาวหอศพ และใชดายดิบมัดตราสัง แลวบรรจุศพลงหีบศพ ภูษาโยง หมายถึง แถบผาที่โยงจากปากโกศหรือหีบศพสําหรับคลี่ทอดไปยังพระสงฆเมื่อทําพิธีบังสุกุล พงศาวดาร คือบันทึกเหตุการณเกี่ยวกับประเทศชาติหรือพระมหากษัตริยผูเปนประมุขของประเทศชาติ นั้น ๆ การติดตามและประเมินผล การติดตามผลการปฏิบัติงานของเจาหนาที่พิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ประเมินการปฏิบัติงาน ตามขั้นตอนโดยพิจารณาถึงความสามารถในการปฏิบัติไดอยางครบถวนและเปนไปตามมาตรฐานที่ กําหนด ทั้งนี้ กําหนดใหเจาภาพประเมินผลความพึงพอใจในการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ทุกหมายรับสั่ง ตามแบบสอบถามที่กําหนด

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 5 องคความรูที่เกี่ยวของ ๑. ประวัติตํานานพระโกศ มีปรากฏในหนังสือพระราชพงศาวดาร พระโกศที่ทรงพระบรมศพ และ พระศพเจานาย กับโกศพระราชทานสําหรับศพขาราชการผูมีบรรดาศักดิ์สูง ซึ่งมีอยูในเวลานี้ ๑๔ อยาง โดยเรียงลําดับยศ เปนดังนี้ ๑. พระโกศทองใหญ ๒. พระโกศทองรองทรง นับเสมอพระโกศทองใหญ ๓. พระโกศทองเล็ก ๔. พระโกศทองนอย ๕. พระโกศกุดั่นใหญ ๖. พระโกศกุดั่นนอย ๗. พระโกศมณฑปใหญ โกศแปดเหลี่ยม ทําดวยไมแกะสลักลวดลายทรง ๘ เหลี่ยม ฝายอดทรงมณฑปปดทองลองชาด ประดับกระจกสี สรางในสมัย รัชกาลที่ ๑ สําหรับพระราชทานประกอบโกศศพขาราชการที่ไดรับพระราชทาน ตราปฐมจุลจอมเกลา หรือประถมาภรณชางเผือก และเจาพระยาชั้นสัญญาบัตร หรือรัฐมนตรีสั่งราชการ ที่ถึงแกกรรม ในขณะที่ดํารงตําแหนงหนาที่อยู เจาจอมมารดาและทาวนางที่มีพระโอรสธิดาทรงกรม และที่ไมทรงกรม ซึ่งประกอบดวยคุณงามความดี ในราชการและสวนพระองค หมอมหามของพระบรมวงศ ที่เปนสะใภหลวง พระราชาคณะชั้น หิรัญบัฏ โกศแปดเหลี่ยม มีอยู ๔ โกศดวยกัน แต โกศ ๑ นั้น เกามาก ไมทราบตํานานวาสรางครั้งไหน สังเกต ทํานองลวดลายเห็นเปนอยางเดียวกับชางครั้งรัชกาลที่ ๑ แตฝมือทํานั้นหยาบมาก ถาจะกะเอาวาสรางครั้งกรุงธนบุรี ก็เห็นวาจะเปนการสมควร ดวยเหตุขอ ๑ ยุคนั้นเวลาวางการทัพศึกมีนอย งานพระเมรุตองรีบชิงทําในเวลาวาง อันเปนเวลาสั้น จึงตองเรงทําเอาแตพอใหใชไดทันงาน จะใหงดงามถึงที่ไมได ขอ ๒ โกศแปดเหลี่ยมนี้เปน อยางเดียวกัน กับพระโกศกุดั่น อันมีตํานานปรากฏวาสรางเปนครั้งแรกในรัชกาลที่ ๑ โกศแปดเหลี่ยมตองมีอยูกอนแลว พระโกศ กุดั่นทําเอาอยางโกศแปดเหลี่ยมจึงจะเปนไดซึ่งโกศแปดเหลี่ยมจะทําทีหลัง เอาอยางพระโกศกุดั่นนั้นเปนไปไมได ใชประกอบศพที่ตํ่าศักดิ์เปนการเทียมสูง เขาใจวา โกศแปดเหลี่ยมนี้เกาแกกวาโกศชนิดอื่นหมด ดวยยอดเปนหลังคา คงเปนแบบแรกที่แปลงมาจากเหมตั้งแตครั้งกรุงเกา ยังอีก ๓ โกศนั้น โกศ ๑ ก็ไมทราบแนวาสรางเมื่อไร แตสังเกต ฝมือเห็นวาคงทําราวรัชกาลที่ ๓ หรือที่ ๔ เหตุที่ทําขึ้นอีกก็คงเปนดวยโกศเดียวไมพอใช อีกโกศ ๑ กรมหมื่นปราบ ปรปกษทําขึ้นในรัชกาลที่ ๕ ใชประกอบศพหมอมแมน ในสมเด็จเจาฟาฯ กรมพระยาภาณุพันธุวงศวรเดช เปนคราว แรก ดวยประสงคใหงามสะอาด เพราะโกศเกาใชมานานยับเยินมาก อีก โกศ ๑ กรมหลวงสรรพสาตรศุภกิจ ขอพระบรม ราชานุญาตทําถวายในรัชกาลนี้ ใชประกอบศพเจาจอมมารดาสังวาล เปนเดิม ดวยประสงคความงามเชนเดียวกัน โกศโถ ทําดวยไมแกะสลักลวดลายรูปกลม ฝายอดปริก ปดทองประดับกระจกมีมาแตในสมัย รัชกาลที่ ๑ สําหรับพระราชทานประกอบโกศศพหมอมหาม พระบรมวงศ ซึ่งมีโอรสดํารงตําแหนงเสนาบดี ศพทานผูหญิง ท.จ.ว. ทาวนาง ขาราชการที่ไดรับราชอิสริยาภรณประถมาภรณ มงกุฎไทย หรือผูที่เปนรัฐมนตรีแตยังไมมีตําแหนง เปน รัฐมนตรีชวยวาการหรือสั่งราชการ และไมไดรับสายสะพาย ซึ่งถึงแกกรรมในขณะที่ยังดํารงตําแหนงอยูใน คณะรัฐมนตรีในเวลานั้น แตทั้งนี้ถาผูนั้นเปนราชสกุล ราชนิกุล ก็เปลี่ยนเปนพระราชทานโกศราชนิกุล ประกอบโกศศพ โกศโถ มีอยู ๒ โกศ โกศ ๑ นั้นเกามาก ลวดลายและฝมือเหมือนกับโกศแปดเหลี่ยม ใบเกาเห็นไดวา ทํารุนราวคราวเดียวกัน ไมปรากฏตํานานวาสรางเมื่อไร ไดยินแตกลาวกันวาเปนโกศเกาแก ใชมาแตในรัชกาลที่ ๑ แลวคํากลาวเชนนี้ประกอบกับฝมือที่ทํารุนเดียวกับโกศแปดเหลี่ยม ชักใหนาเชื่อขึ้นอีกวา โกศแปดเหลี่ยม ๘. พระโกศมณฑปนอย ๙. พระโกศไมสิบสอง ๑๐. พระโกศพระองคเจา เดิมเรียกวาโกศลังกา ๑๑. โกศราชินิกุล ๑๒. โกศเกราะ ๑๓. โกศแปดเหลี่ยม ๑๔. โกศโถ

6 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน และโกศโถทั้ง ๒ อยางนี้ สรางแตครั้งกรุงธนบุรี เหตุใดจึงเรียกโกศโถก็เขาใจไมได รูปก็ไมเห็นเหมือนโถ ทรงอยาง โกศแปดเหลี่ยมนั้นเอง แตเหลากลมยอดเปนทรงมงกุฎเหมือนชฎาละครคงทําทีหลังโกศแปดเหลี่ยม แลเห็นจะใช เปนยศสูงกวาโกศแปดเหลี่ยม ทุกวันนี้ใชสําหรับพระราชทาน พระราชาคณะและขาราชการที่มีบรรดาศักดิ์ ไดรับพระราชทานโกศเปนชั้นตน อีกโกศ ๑ เปนของทําเติมขึ้นใหม พระวรวงศเธอพระองคเจาอลังการเปนผูทําโดย รับสั่งสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาฯ กรมพระยาบําราบปรปกษ เมื่อในรัชกาลที่ ๕ เพราะโกศเดียวไมพอใช ๒. ประวัติตํานานหีบศพบรรดาศักดิ์ นอกจากโกศตาง ๆ ยังมีหีบหลวงสําหรับพระราชทานรองศพ ขาราชการ โดยชั้นยศบรรดาศักดิ์เปนอันดับกัน มีกําหนดศักดิ์เปน ๓ ชั้น คือ ชั้นที่ ๑ “หีบทอง” เดิมเปนหีบทองทึบอยางเดียว แตภายหลังทําขึ้นเมื่อในรัชกาลที่ ๕ อีก ๓ อยาง เรียกหีบทองทรายอยาง ๑ หีบทองเครืออังหงุนอยาง ๑ กับหีบทองลายกานขดอีกอยาง ๑ นับศักดิ์เสมอกัน ทั้ง ๔ อยาง เปนหีบชั้นสูงสุดรองโกศลงมา ชั้นที่ ๒ “หีบกุดั่น” ของเกามี ๒ อยาง เรียกวาหีบลายทรงเขาบิณฑอยาง ๑ หีบลายมังกรอยาง ๑ ทําเติมขึ้นใหมเมื่อในรัชกาลที่ ๔ เรียกวาหีบกุดั่น ซึ่งควรจะมีคําตอวาลายเทศ อีกอยาง ๑ ชั้นที่ ๓ “หีบเชิงชาย” มีอยางเดียว ตํานานหีบทั้งปวงนี้ ไมพบจดหมายเหตุมีแหงใดเลย ทราบไดแตดวยคําบอกเลา กับสังเกตตัวหีบ สันนิษฐานประกอบ คงไดตํานานดังจะกลาวตอไปนี้เรียงตามสมัยที่สราง ๑) หีบทองทึบ เขาใจวาหีบชนิดนี้มีมานานตั้งแตดึกดําบรรพ แลทําใชสืบประเพณีมาจนทุกวันนี้ แตเดี๋ยวนี้คนหาหีบเกาจะดูสักใบหนึ่งก็ไมมี มีแตหีบทําใหม ๆ อยูมากมาย เหตุดวยหีบทองทึบ เปนหีบชั้นสูง ผูที่ไดรับพระราชทานไปประดับเกียรติยศยอมลวนแตเปนผูที่สูงศักดิ์ กอปรดวยกําลังแลทรัพย บุตรหลานเห็น หีบหลวงเกาครํ่าคราไมพอแกใจ มีกําลังสามารถทําไดก็ทําขึ้นแทนใหม เมื่อเสร็จงานศพแลวก็มอบใหแกเจาพนักงาน ผูรักษาหีบหลวง สําหรับไวใชสํารองราชการตอไป เพราะนอกจากไดพระราชทานแลว ใครจะใชหีบอยางนั้นไมได เจาพนักงานไดหีบใหมแลวก็ทิ้งหีบเกา ไมคิดที่จะซอมแซม เลยสูญหายไปหมด หีบเการูปพรรณสัณฐานเปนอยางไร ถามใครก็ไมไดความแน กลาวกันแตวา “โต” นึกสงสัยวาหีบเกาจะเปนรูปอยางกนสอบ ปากผาย หีบเดี๋ยวนี้ เปนรูปไดเหลี่ยม มีฝาเหลาเกลี้ยง ปดทองทึบ มีฐานสลักปดทองประดับกระจก แตกอนนี้ มาจนกระทั่งในรัชกาลที่ ๔ ตอนแรก พระศพพระองคเจาวังหนาก็ยังวาใชหีบทองทึบ มาบัดนี้ใชสําหรับพระราชทานประดับเกียรติยศศพหมอมเจา กับขาราชการอันมีบรรดาศักดิ์เปนพระยาสามัญ แลพระซึ่งเปนราชนิกุล หมอมราชนิกุล กับทั้งขาราชการอันมียศ เปนนายพลทหารบก ทหารเรือ เจากรมพระตํารวจ แลหัวหมื่นมหาดเล็ก ๒) หีบเชิงชาย เปนหีบรูปกนสอบ ปากผาย พื้นทาแดง ขอบสลักเปนลายปดทอง ประดับแววกระจก ไมมีฝา ไมมีฐาน ตามที่รูกันมาวาสรางแตครั้งรัชกาลที่ ๑ สังเกตลวดลายประกอบทั้งรูปเห็นจริงไมมีสงสัย ยังไดยิน เลาตอกันขึ้นไปอีกวา หีบเชิงชาย หีบลายทรงเขาบิณฑ เดิมที่เปนผนังแผงหุมสักหลาดสี ตรึงลายทองแผนลวดฉลุ เหมือนอยางมานเรือ ทําไวเปนสี่กระแบะ เวลาจะประกอบศพ ผูกสี่มุมหุมนอกรองใน แตความขอนี้เท็จจริงประการ ใดอยูแกผูกลาว ถาหากวาเปนอยางนั้น คงเปนมาแตครั้งกรุงธนบุรี หรือเปนประเพณีมาแตครั้งกรุงเกา แตอยางไรก็ดี ขอที่กลาวเชนนี้เปนความงามสมจริงยิ่งนัก สมัยนี้ใชหีบนี้สําหรับพระราชทานประดับศพขาราชการอันมีบรรดาศักดิ์ เปนหลวงเปนขุน กับทั้งเถาแกพนักงานฝายใน หีบเชิงชายนี้ กรมหมื่นปราบปรปกษทําขึ้นใหมเมื่อในรัชกาลที่ ๕ อีกใบ ๑ แตผิดกันกับของเกาที่รูปเปนหีบกนปากเทากันไมผาย มีฝาฐาน กับมีลายดอกไมรวง ฉลุทองแถมลงใน ที่พื้นแดงดวย สําหรับพระราชทานไปประดับบรรดาศักดิ์ศพขาราชการชั้นที่เปนหลวงขุน กับขาราชการอันมียศ ในกรมมหาดเล็ก ชั้นหุมแพร แลฝายทหารชั้นนายรอย กับทั้งเถาแกพนักงานฝายในแลภรรยาขาราชการซึ่งไดรับ พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณจุลจอมเกลา ฝายในชั้นตติยจุลจอมเกลา แลจตุตถจุลจอมเกลา ๓) หีบลายทรงเขาบิณฑ เปนรูปกนสอบ ปากผาย สลักเปนลายทรงเขาบิณฑ มีขอบอยางมานดอก ปดทองฝงแววกระจก พื้นลองชาด ฝมือทํารุนเดียวกับหีบเชิงชาย สรางในรัชกาลที่ ๑ ดวยกัน เขาใจวาทําพรอมกัน

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 7 เปนหีบคู สําหรับเกียรติยศชั้นกลางใบหนึ่ง ชั้นตํ่าใบหนึ่ง แตจะสูงตํ่าเพียงไรที่ไดพระราชทานอยูแตกอนนั้นหาทราบ ไม ในทุกวันนี้ใชพระราชทานประดับบรรดาศักดิ์ศพขาราชการชั้นพระ กับขาราชการอันมียศเปนปลัดกรมพระตํารวจ แลจามหาดเล็ก ๔) หีบลายมังกร ทุกวันนี้ใชสําหรับพระราชทานประดับบรรดาศักดิ์ศพขาราชการ ชั้นพระชั้นหลวง แตเจาพนักงานจําเพาะจะจัดใหแกศพพระหลวงที่เปนเชื้อจีน มีขุนนางเจาภาษีเปนตนไดใช นอกไปจากที่เปนจีนบาง ก็เปนแตบางคราว เมื่อมีงานศพพรอมกันมากจนหีบไมพอจาย เปนความคิดของเจาพนักงานจะเลนใหเปนกลเม็ด ดวยสําคัญใจวาลายมังกรเปนลายจีนเหมาะแกขาราชการที่เปนจีน แตความสําคัญเชนนั้นผิด เพราะมังกรในลายนั้น หาใชมังกรจีนไม เปนมังกรไทยสองตัวหันหนาเขาหากัน ดั้นอยูในกนกเครือ เหมือนลายพนักพระแกลที่พระวิมาน ในพระราชวังบวร หรือที่หอพระมณเฑียรธรรม งามไมมีที่เปรียบหีบหลวงทั้งหมด ใบไหนจะงามเสมอใบนี้ไมมี ที่สงสัยวาจะสรางรัชกาลไหน นอกไปจากรัชกาลที่ ๑ เพราะรูปหีบก็เปนรูปชนิด กนสอบ ปากผาย ไมมีฝาไมมีฐาน สมอยางรัชกาลที่ ๑ ลายมังกร (ไทย) ก็เปนลายที่ถนัดทําอยูในรัชกาลที่ ๑ ยุคเดียว หีบใบนี้เดิมทีเห็นจะใชเปนเกียรติยศ สูงเหนือหีบลายทรงเขาบิณฑขึ้นไปเห็นไดที่ฝมือทําประณีตกวา แลปดทองทั้งตัว พื้นก็ประดับกระจกแววก็ฝงกระจก ๕) หีบกุดั่น พูดกันวา กรมขุนราชสีหวิกรมสรางขึ้นโดยพระบรมราชโองการ เมื่อในรัชกาลที่ ๔ สําหรับ พระราชทานประดับเกียรติยศศพเจาจอม ผูซึ่งไดรับพระราชทานหีบหมากกาไหลทอง แลวภายหลังใชพระราชทาน มหาดเล็กหุมแพรผูซึ่งเปนราชนิกุลดวย เปนหีบชนิดมีฝา มีฐานรูปไมผาย ตัวหีบสลักเปนลายเทศปดทองทั้งพื้น ทั้งลาย ฝงแววกระจก ดูฝมือสมควรกันแลวกับที่วาสรางในรัชกาลที่ ๔ ๖) หีบทองทราย คือหีบทองทึบนั่นเอง แตโรยทรายเม็ดหยาบเสียกอนแลวจึงปดทองทับ กรมหมื่นปราบปรปกษ สรางขึ้นในรัชกาลที่ ๕ พระราชทานรองศพหมอมทับในกรมหมื่นปราบฯ มารดาเจาพระยา ธรรมาธิกรณเปนที่แรก เมื่อเวลาสรางขึ้นนั้นสําหรับพระราชทานประดับเกียรติยศรองจากโกศ นับวาบรรดาศักดิ์ สูงกวาหีบทองทึบ เดี๋ยวนี้ใชสําหรับหมอมหามแลภรรยาขาราชการ ชั้นไดรับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ ทุติยจุลจอมเกลาฝายใน กับทั้งขาราชการฝายหนา ชั้นที่ไดรับพระราชทานโตะทองกาทอง ๗) หีบทองลายเครืออังหงุน แบบหีบทองทึบนั่นเอง แตตัวหีบสลักเปนลายเครืออังหงุน นับเปน หีบตอโกศเกียรติยศเสมอกันกับหีบลายกานขดสําหรับใชแทนกัน กรมหมื่นปราบปรปกษสรางขึ้นเมื่อในรัชกาลที่ ๕ ทราบวาพระราชทานรองศพพระยาอรรคราชนาถภักดี (หวาด บุนนาค) เปนทีแรก ศพนั้นไวที่เมืองจันทบุรี ชานานจึงไดฝง เพราะฉะนั้นหีบใบนี้จึงไดเงียบหายไปเสียหลายป ๘) หีบทองลายกานขด แบบหีบทองทึบนั่นเอง แตตัวหีบสลักเปนลาย ตั้งใจจะใหเปนกนกกานขด ปดทองลวน ทุกวันนี้ใชเปนหีบรองโกศ ถาผูใดที่มีเกียรติยศสูงไมไดพระราชทานโกศก็ไดรับพระราชทานหีบนี้ ตกอยูในขาราชการชั้นที่ไดรับพระราชทานพานทองเปนพื้น บรรดาหีบทุกอยางตามที่กลาวมานี้ ยังตองมีเครื่องประกอบอีกสิ่งหนึ่ง คือผาเยียรบับคลุมบนหลังหีบ หีบเชิงชาย หีบลายมังกร หีบลายทรงเขาบิณฑ จําเปนอยูที่จะตองมีผาคลุม เพราะไมมีฝา หีบอื่นนอกนั้น ไมจําเปนเลย ที่จะตองคลุมผา เพราะมีฝาแลว ทําดวยหลงกันเลย ๆ มา ศพราษฎรบางรายยังหลงกันสนุกยิ่งขึ้นไปกวานั้นอีก ตองมีไมไผจักผูกเปนขั้นเหมือนบันไดวางลงไวบนหลังหีบกอนแลวจึงคลุมผาทับ เคยมีคนสงสัยคิดไมเห็นประโยชน ถามกันวาสําหรับอะไร เคยไดยินมีคนแปลวา สําหรับใหคนตายกาวขึ้นสวรรค ที่แทนั้นคือเคยทํามาแตครั้งหีบยังไมมีฝา ใชผาคลุมแทน ถาเปนผาชนิดที่หนาหนักก็ตกทองชางเลยหลุดลงไปเสียในหีบ จึงตองผูกไมเปนคานพาดปากหีบ รับผาไวกันไมใหตกลงไป ทุกวันนี้มีการเปลี่ยนแปลงไปศพที่เจาภาพมีกําลังมักใชดอกไมสดกรองปกแทนผาในเวลา ออกงาน (ขอมูลจาก : กรมพระสมมตอมรพันธุ กรมพระดํารงราชานุภาพ และสมเด็จเจาฟากรมพระนริศรานุวัดติวงศ. ตํานานพระโกศ และ หีบศพบรรดาศักดิ์. กรุงเทพฯ : สํานักพระราชวัง, ๒๕๓๙.)

8 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ๓. เครื่องราชอิสริยาภรณ ๓.๑ เครื่องราชอิสริยาภรณ สําหรับผูที่ไดรับพระราชทานโกศแปดเหลี่ยม ฐานันดรศักดิ์ ชั้นยศ เครื่องราชอิสริยาภรณ/พัดยศ มหาปรมาภรณชางเผือก (ม.ป.ช.) มหาวชิรมงกุฎ (ม.ว.ม.) ประถมาภรณชางเผือก (ป.ช.) ทุติยจุลจอมเกลาวิเศษ (ท.จ.ว.) พระราชาคณะชั้นเจาคณะรอง (หิรัญบัฏ)

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 9 ๓.๒ เครื่องราชอิสริยาภรณ สําหรับผูที่ไดรับพระราชทานโกศโถ ฐานันดรศักดิ์ ชั้นยศ เครื่องราชอิสริยาภรณ/พัดยศ ประถมาภรณมงกุฎไทย (ป.ม.) ปฐมดิเรกคุณาภรณ (ป.ภ.) ทุติยจุลจอมเกลา (ท.จ.) พระราชาคณะ ชั้นธรรม

10 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ๓.๓ เครื่องราชอิสริยาภรณ สําหรับผูที่ไดรับพระราชทานหีบเชิงชาย ฐานันดรศักดิ์ ชั้นยศ เครื่องราชอิสริยาภรณ/พัดยศ เบญจมาภรณชางเผือก (บ.ช.) เบญจมาภรณมงกุฎไทย (บ.ม.) เบญจมดิเรกคุณาภรณ (บ.ภ.) พระครูสัญญาบัตร ๑. พระครูสัญญาบัตร เจาคณะจังหวัด (จจ.) ๒. พระครูสัญญาบัตร รองเจาคณะจังหวัด (รจจ.) ๓. พระครูสัญญาบัตร เจาอาวาสพระอารามหลวง ชั้นเอก (จล.ชอ.) ๔. พระครูสัญญาบัตร เจาคณะอําเภอ ชั้นพิเศษ ฝายวิปสสนาธุระ หรือเทียบเทา (จอ.ชพ.วิ. หรือ ทจอ.ชพ.วิ.) ๕. พระครูสัญญาบัตร เจาคณะอําเภอ ชั้นพิเศษ (จอ.ชพ.) ๖. พระครูสัญญาบัตร เจาอาวาสพระอารามหลวง ชั้นโท (จล.ชท.) ๗. พระครูสัญญาบัตร เจาคณะอําเภอ ชั้นเอก ฝายวิปสสนาธุระหรือเทียบเทา (จอ.ชอ.วิ. หรือ ทจอ.ชอ.วิ.) ๘. พระครูสัญญาบัตร เจาคณะอําเภอ ชั้นเอก (จอ.ชอ.) ๙. พระครูสัญญาบัตร เจาอาวาสพระอารามหลวง ชั้นตรี (จล.ชต.) ๑๐. พระครูสัญญาบัตร เจาคณะอําเภอ ชั้นโท (จอ.ชท.) ๑๑. พระครูสัญญาบัตร รองเจาอาวาสพระอารามหลวง ชั้นเอก (รจล.ชอ.) ๑๒. พระครูสัญญาบัตร รองเจาอาวาสพระอารามหลวง ชั้นโท (รจล.ชท.)

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 11 ฐานันดรศักดิ์ ชั้นยศ เครื่องราชอิสริยาภรณ/พัดยศ ๑๓. พระครูสัญญาบัตร รองเจาอาวาสพระอารามหลวง ชั้นตรี (รจล.ชต.) ๑๔. พระครูสัญญาบัตร ผูชวยเจาอาวาสพระอารามหลวง ชั้นพิเศษ ฝายวิปสสนาธุระ หรือเทียบเทา (ผจล.ชพ.วิ. หรือ ทผจล.ชพ.วิ.) ๑๕. พระครูสัญญาบัตร ผูชวยเจาอาวาสพระอารามหลวง ชั้นพิเศษ ๑๖. พระครูสัญญาบัตร ผูชวยเจาอาวาสพระอารามหลวง ชั้นเอก ฝายวิปสสนาธุระ หรือเทียบเทา (ผจล.ชอ.วิ. หรือ ทผจล.ชอ.วิ.) ๑๗. พระครูสัญญาบัตร ผูชวยเจาอาวาสพระอารามหลวง ชั้นเอก หรือเทียบเทา (ผจล.ชอ. หรือ ทผจล.ชอ.) ๑๘. พระครูสัญญาบัตร ผูชวยเจาอาวาสพระอารามหลวง ชั้นโท หรือเทียบเทา (ผจล.ชท. หรือ ทผจล.ชท.) ๑๙. พระครูสัญญาบัตร รองเจาคณะอําเภอ ชั้นเอก (รจอ.ชอ.) ๒๐. พระครูสัญญาบัตร รองเจาคณะอําเภอ ชั้นโท (รจอ.ชท.) ๒๑. พระครูสัญญาบัตร เจาคณะตําบล ชั้นเอก ฝายวิปสสนาธุระ (จต.ชอ.วิ.) ๒๒. พระครูสัญญาบัตร เจาคณะตําบล ชั้นเอก (จต.ชอ.) ๒๓. พระครูสัญญาบัตร เจาคณะตําบล ชั้นโท ฝายวิปสสนาธุระ (จต.ชท.วิ.) ๒๔. พระครูสัญญาบัตร เจาคณะตําบล ชั้นโท (จต.ชท.) ๒๕. พระครูสัญญาบัตร เจาคณะตําบล ชั้นตรี (จต.ชต.) ๒๖. พระครูสัญญาบัตร เจาอาวาสวัดราษฎร ชั้นเอก ฝายวิปสสนาธุระ (จร.ชอ.วิ.) ๒๗. พระครูสัญญาบัตร เจาอาวาสวัดราษฎร ชั้นเอก (จร.ชอ.) ๒๘. พระครูสัญญาบัตร เจาอาวาสวัดราษฎร ชั้นโท ฝายวิปสสนาธุระ (จร.ชท.วิ.) ๒๙. พระครูสัญญาบัตร เจาอาวาสวัดราษฎร ชั้นโท (จร.ชท.) ๓๐. พระครูสัญญาบัตร เจาอาวาสวัดราษฎร ชั้นตรี (จร.ชต.) ๓๑. พระครูสัญญาบัตร รองเจาอาวาสวัดราษฎร (รจร.) ๓๒. พระครูสัญญาบัตร ผูชวยเจาอาวาสวัดราษฎร (ผจร.)

12 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ๓.๔ เครื่องราชอิสริยาภรณ สําหรับผูที่ไดรับพระราชทานหีบลายกานแยง ฐานันดรศักดิ์ ชั้นยศ เครื่องราชอิสริยาภรณ/พัดยศ จัตุรถาภรณชางเผือก (จ.ช.) จัตุรถาภรณมงกุฎไทย (จ.ม.) จตุตถดิเรกคุณาภรณ (จ.ภ.) ตริตาภรณชางเผือก (ต.ช.) ตริตาภรณมงกุฎไทย (ต.ม.) ตติยดิเรกคุณาภรณ (ต.ภ.)

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 13 ฐานันดรศักดิ์ ชั้นยศ เครื่องราชอิสริยาภรณ/พัดยศ ตติยานุจุลจอมเกลา (ต.อ.จ.) ๓.๕ เครื่องราชอิสริยาภรณ สําหรับผูที่ไดรับพระราชทานหีบทองลายสลัก ฐานันดรศักดิ์ ชั้นยศ เครื่องราชอิสริยาภรณ/พัดยศ ตติยจุลจอมเกลาวิเศษ (ต.จ.ว.) ทวีติยาภรณชางเผือก (ท.ช.) ทวีติยาภรณมงกุฎไทย (ท.ม.) ทุติยดิเรกคุณาภรณ (ท.ภ.)

14 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ๓.๖ สําหรับพระสงฆที่ไดรับพระราชทานหีบทองทึบ ฐานันดรศักดิ์ ชั้นยศ เครื่องราชอิสริยาภรณ/พัดยศ พระราชาคณะชั้นเทพ พระราชาคณะชั้นราช พระราชาคณะชั้นสามัญ

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 15 ๔. พระปรมาภิไธย พระนามาภิไธย และพระนาม ของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวและพระบรมวงศานุวงศ ซึ่งประดับอยูบนพวงมาลาพระราชทานของแตละพระองค พระบรมวงศานุวงศ พระปรมาภิไธย พระนามาภิไธย และพระนาม พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรรามาธิบดีศรีสินทรมหาวชิราลงกรณ มหิศรภูมิพลราชวรางกูร กิติสิริสมบูรณอดุลยเดช สยามินทราธิเบศรราชวโรดม บรมนาถบพิตร พระวชิรเกลาเจาอยูหัว สมเด็จพระนางเจาสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปหลวง สมเด็จพระนางเจาสุทิดา พัชรสุธาพิมลลักษณ พระบรมราชินี สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจา กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจาฟามหาจักรีสิรินธร มหาวชิราลงกรณวรราชภักดี สิริกิจการิณีพีรยพัฒน รัฐสีมาคุณากรปยชาติ สยามบรมราชกุมารี สมเด็จพระเจานองนางเธอ เจาฟาจุฬาภรณวลัยลักษณ อัครราชกุมารี กรมพระศรีสวางควัฒน วรขัตติยราชนารี ทูลกระหมอมหญิงอุบลรัตนราชกัญญา สิริวัฒนาพรรณวดี พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาโสมสวลี กรมหมื่นสุทธนารีนาถ

16 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน พระบรมวงศานุวงศ พระปรมาภิไธย พระนามาภิไธย และพระนาม สมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟาพัชรกิติยาภา นเรนทิราเทพยวดี กรมหลวงราชสาริณีสิริพัชร มหาวัชรราชธิดา สมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟาสิริวัณณวรี นารีรัตนราชกัญญา สมเด็จพระเจาลูกยาเธอ เจาฟาทีปงกรรัศมีโชติ มหาวชิโรตตมางกูร สิริวิบูลยราชกุมาร พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาสิริภาจุฑาภรณ พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาอทิตยาทรกิติคุณ เจาคุณพระสินีนาฏ พิลาสกัลยาณี

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 17 ๕. การวางพวงมาลาพระราชทาน การพระราชทานพวงมาลาจะวางหลังจากการพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ และเชิญหีบ พระราชทานตั้งแตงเสร็จสิ้น จึงนําพวงมาลาพระราชทานแตละพระองคซึ่งติดอักษรพระปรมาภิไธย พระนามาภิไธย และพระนามประจําพระองค โดยทางดานขวาของผูปฏิบัติขณะหันหนาเขาหาที่ตั้งศพ เปนพวงมาลาพระราชทาน ของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว และสมเด็จพระเจาลูกยาเธอ เจาฟาทีปงกรรัศมีโชติ สวนดานซายของผูปฏิบัติ ขณะหันหนาเขาหาที่ตั้งศพ เปนพวงมาลาพระราชทานของพระพันปหลวง พระบรมราชินี และพระบรมวงศานุวงศ โดยเชิญพวงมาลาพระราชทานแตละพระองควางตั้งแตพระบรมวงศานุวงศชั้นสูงจนถึงพระบรมวงศานุวงศชั้นรอง วางจนครบทุก ๆ พระองค เสร็จแลวประธานผูเชิญวางพวงมาลาทําความเคารพเปนอันเสร็จพิธี (ประธานผูเชิญวาง พวงมาลา เปนผูที่ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ เปนผูเชิญวางพวงมาลา มิใชผูแทนพระองค) ผูเชิญพวงมาลาตองเปน ผูชายเทานั้น แตงกายดวยชุดปกติขาวติดแขนทุกข ๑. พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรรามาธิบดีศรีสินทรมหาวชิราลงกรณ มหิศรภูมิพลราชวรางกูร กิติสิริสมบูรณอดุลยเดช สยามินทราธิเบศรราชวโรดม บรมนาถบพิตร พระวชิรเกลาเจาอยูหัว ๒. สมเด็จพระนางเจาสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปหลวง ๓. สมเด็จพระนางเจาสุทิดา พัชรสุธาพิมลลักษณ พระบรมราชินี ๔. สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจา กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจาฟามหาจักรีสิรินธร มหาวชิราลงกรณวรราชภักดี สิริกิจการิณีพีรยพัฒน รัฐสีมาคุณากรปยชาติ สยามบรมราชกุมารี ๕. สมเด็จพระเจานองนางเธอ เจาฟาจุฬาภรณวลัยลักษณ อัครราชกุมารี กรมพระศรีสวางควัฒน วรขัตติยราชนารี ๖. ทูลกระหมอมหญิงอุบลรัตนราชกัญญา สิริวัฒนาพรรณวดี ๗. พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาโสมสวลี กรมหมื่นสุทธนารีนาถ ๘. สมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟาพัชรกิติยาภา นเรนทิราเทพยวดี กรมหลวงราชสาริณีสิริพัชร มหาวัชรราชธิดา ๙. สมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟาสิริวัณณวรี นารีรัตนราชกัญญา ๑๐. สมเด็จพระเจาลูกยาเธอ เจาฟาทีปงกรรัศมีโชติ มหาวชิโรตตมางกูร สิริวิบูลยราชกุมาร ๑๑. พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาสิริภาจุฑาภรณ ๑๒. พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาอทิตยาทรกิติคุณ ๑๓. เจาคุณพระสินีนาฏ พิลาสกัลยาณี หมายเหตุ ๑) กรณีขางตนเปนกรณีไดรับพระราชทานพวงมาลาครบทุกพระองค ๒) รูปแบบการวางพวงมาลาเปนไปตามสํานักพระราชวังกําหนด และแตกตางไปตามการไดรับพระราชทาน ๑๓ ๑๒ ๑๑ ๙ ๘ ๗ ๖ ๕ ๔ ๓ ๒ ๑ ๑๐ หีบพระราชทาน

18 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ๖. รูปแบบและลวดลายศิลปะการแทงหยวก สําหรับพิธีพระราชทานเพลิงศพ โกศแปดเหลี่ยมและโกศโถ ลายที่ใชในการแทงหยวก นิยมใชลายไทยมาแตโบราณ ลายที่ใชเปนลายมาตรฐานที่ใชสําหรับแทงหยวก ในปจจุบันก็ยังใชลายลักษณะลายไทยแบบดั้งเดิมอยู อาจจะมีการประยุกตลายขึ้นใหมบาง แตก็ยังคงยึดหลักของลาย ไทยลายตาง ๆ ที่ใชในการแทงหยวก มีดังตอไปนี้ ๑. ลายฟนหนึ่ง ลายฟนหนึ่งมีหนึ่งยอดเปนลายแทงหยวกที่ใชกันในทุกทองถิ่น ขนาดของฟน มีทั้ง ฟนเล็กและฟนใหญ ลายฟนหนึ่งขนาดเล็กนิยมเรียกวา ลายฟนปลา ลายฟนหนึ่งเปนลายที่นําไปประกอบสวนในสุด ของสวนฐานหรือสวนเสา สําหรับสวนฐานนั้น ลายฟนหนึ่งคั่นอยูระหวางลายหนากระดานกับลายฟนสามและฟนหา สําหรับสวนเสานั้น ลายฟนหนึ่งจะอยูระหวางลายนองสิงหกับลายเสา ลายฟนหนึ่ง เปนลวดลายเบื้องตนที่ผูเริ่มฝกหัด ใหมจะตองฝกฝนใหมีความชํานาญ การฝกหัดแทงลายฟนหนึ่งที่ถูกตองนั้น ขนาดของฟนจะตองมีขนาดเทากันทุกซี่ จะตองแทงใหเปนเสนตรงเดียวกัน ไมคดโคงหลักสําคัญอีกประการหนึ่งในการฉลุลายฟนหนึ่ง ก็คือ จะตองฉลุ ใหทั้งสองดานเทากัน ภาพประกอบ ๑ ลายฟนหนึ่ง ๒. ลายฟนสาม ลายฟนสามมีสามยอด เปนลายอีกแบบหนึ่งที่ใชกันอยูทั่วไป ในทุกทองถิ่น ขนาดของลายฟนสามโดยทั่ว ๆ ไป คือ กวางประมาณ ๘ เซนติเมตร สูงประมาณ ๗ เซนติเมตร ลายฟนสามนี้ ใชสําหรับประกอบที่สวนฐานชั้นลางและฐานชั้นบนของเมรุ ภาพประกอบ ๒ ลายฟนสาม ลายฟนสามแรลาย

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 19 ๓. ลายฟนหา ลายฟนหามีหายอด เปนลวดลายที่ใชประกอบในสวนฐาน เชนเดียวกับลายฟนสาม ลายฟนหามีขนาดใหญกวาฟนสามเล็กนอย คือ สวนกวางประมาณ ๙ เซนติเมตร สูงประมาณ ๘ เซนติเมตร การแทงลายฟนหา ที่ยากกวาลายฟนสาม ก็คือ ตองแทงหยักถึง ๕ หยัก ทําใหหยักดานขวา และดานซาย มีขนาด ไมเทากัน และโดยเหตุที่ลายฟนหามีขนาดใหญ ในการแรจึงจําเปนตองสอดไส ทําใหไดลวดลายที่สวยงามยิ่งขึ้น ภาพประกอบ ๓ ลายฟนหาที่แรธรรมดา ภาพประกอบ ๔ ลายฟนหาที่แรสอดไส การนําหยวกที่แทงเปนลายตาง ๆ ซึ่งไดแก ลายฟนหนึ่ง ลายฟนสาม และลายฟนหามาประกอบกันนั้น กอใหเกิดเสนลายที่มีความสูงตํ่าลดหลั่นกัน เกิดความวิจิตรตระการตา นอกจากนั้นจากสีสันที่ระบายไวแตกตางกัน จะทําใหไดสวนประกอบที่สวยงามยิ่ง การประกอบลาย สวนใหญจะกระทําใน ๓ ลักษณะ ไดแก ก. ลายฟนสามกับลายฟนสาม การนําลายฟนสามมาประกอบกับลายฟนสามนี้ โดยทั่วไปมักจะซอน ใหตัวฟนตัวบนและตัวลางเหลื่อมกัน สําหรับลายชนิดนี้ไมมีการแรสอดไสดวยตัวฟน มีขนาดไมกวาง เพียงแตมีการแรเปนเสนธรรมดาเทานั้น ภาพประกอบ ๕ การประกอบลายฟนสามกับลายฟนสาม

20 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ข. ลายฟนสามกับลายฟนหา การนําลายฟนสามกับลายฟนหามาประกอบกันนี้ โดยเหตุนี้ขนาด ของฟนสามและฟนหามีขนาดตางกัน ดังนั้นเมื่อนําลายทั้งสองชนิดนี้มาประกอบกันเขาแลวจะไดลายที่เหลื่อมกัน ฟนหนึ่งซอนกับฟนหนึ่ง ทําใหไดสัดสวนที่ลดหลั่นกัน สวยงามยิ่งขึ้น ภาพประกอบ ๖ การประกอบลายฟนสามกับลายฟนหา ค. ลายฟนหากับลายฟนหา โดยเหตุที่ลายฟนหามีขนาดของฟนคอนขางใหญ ดังนั้นจึงตองมีการแร สอดไสเพื่อความสวยงาม ในการประกอบลายฟนหากับลายฟนหา ซึ่งมีขนาดเทากัน ตองประกอบใหฟนเหลื่อมกัน ซึ่งจะทําใหมองเห็นไสของฟนดานบนดวย ภาพประกอบ ๗ การประกอบลายฟนหากับลายฟนหา การแทงลายฟนหนึ่ง ลายฟนสามและลายฟนหา เมื่อแทงและแยกลายออกจากกันแลวสามารถ นําลายไปใชไดทั้ง ๒ ขาง ภาพประกอบ ๘ การแยกลายฟนสามเปน ๒ ชิ้น

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 21 ๔. ลายนองสิงหหรือแขงสิงห ลายนองสิงหเปนลายที่ใชกับสวนที่เปนเสา ลายชนิดนี้ใชกันในทุกทองถิ่น ไมแตกตางกัน การแทงลายนองสิงหนั้น ความยากอยูที่ตองใหทั้งสองดานเทากัน กลาวคือ เมื่อฉลุเพียงครั้งเดียว จะไดผลงานถึงสองชิ้น เมื่อฉลุเสร็จแลว ตองมีการแร และยอมสีเพื่อความสวยงามเทานั้น ลายนองสิงห สามารถแยก ลายออกจากกัน นํามาใชไดทั้ง ๒ ดาน เหมือนลายฟนหนึ่ง ลายฟนสาม และลายฟนหา แตลายนองสิงหเปนลายตั้ง ประกอบเปนเสาดานซายและดานขวา ในหยวก ๑ อันแทงเปนดานขวา เมื่อแยกดานขวาออกจากกันก็จะไดดานขวา เหมือนกันทั้ง ๒ ชิ้น ตองแทงดานซายอีกครั้งหนึ่ง แยกลายนองสิงห กลับลายเปนดานเดียวกัน ลายนองสิงหทั้งสองดานที่ไมแยกจากกัน ลายนองสิงหที่แยกออกจากกันแลว ภาพประกอบ ๙ ลายนองสิงห

22 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ๕. ลายหนากระดาน ลายหนากระดานเปนลายที่ใชเปนสวนประกอบของแผงสวนบนสวนกลาง และ สวนฐาน ลายหนากระดานที่ใชกันอยูทั่วไป เชน ลายรักรอยประเภทตาง ๆ ลายลูกฟกกามปู ลายเครือเถา เปนตน ภาพประกอบ ๑๐ ลายหนากระดาน ๖. ลายเสา ลายเสาเปนลายที่มีความสําคัญ เนื่องจากการแทงกระทําไดยาก เชนเดียวกับลายหนา กระดานสวนฐาน สําหรับลายเสานี้มีการออกแบบลวดลายแตกตางกันไปในแตละบุคคล ซึ่งมีการแสดงฝมือกันเปน พิเศษ เชนเดียวกับลายหนากระดานในสวนฐานเชนกัน ลายเสาที่ใชกันอยูโดยทั่ว ๆ ไป เชน ลายมะลิเลื้อยประเภท ตาง ๆ ลายเสารูปกนก ลายเสารูปสัตวเปนตน ลายเสารูปกนก ลายเสารูปสัตว ภาพประกอบ ๑๑ ลายเสา ในการแทงสวนที่เปนฐานก็ดี สวนที่เปนเสาก็ดี ชางแทงหยวกมักจะออกแบบลวดลายใหมีความวิจิตร พิสดารแตกตางจากผูอื่น ทั้งนี้เพื่อเปนการประกวดประชันฝมือกันเปนพิเศษ ลวดลายที่ชางแทงหยวกนํามา ประดิษฐ ไดแก ลายเครือเถาตาง ๆ ลายดอกไมตาง ๆ ลายสัตวตาง ๆ คือ นําภาพสัตวมาประกอบเปนลวดลาย เชน สัตวหิมพานต มังกร ปลา นก ผีเสื้อ เปนตน นอกจากนี้ก็มีลายกนกตาง ๆ ลายตัวอักษร ลายสัตวที่เปนปเกิด และลายที่เปนสัญลักษณของผูวายชนม ลายเหลานี้จะมีความสวยงามวิจิตรพิสดารเพียงใดยอมขึ้นอยูกับฝมือ ของชางแทงหยวกแตละคน

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 23 ๗. ลายกระจัง เปนลายที่ใชประกอบกับลายฟนสามและลายฟนหนึ่ง ไมนิยมใชกับสวนที่เปนฐาน เนื่องจากลายกระจังรวนเปนลายแบบบัวควํ่านิยมใชกับสวนบนและสวนกลางเทานั้น มีหลายชนิด เชน กระจังรวน กระจังใบเทศ เปนตน ลายกระจังรวน ภาพประกอบ ๑๒ ลายกระจังรวน หรือเฟอง วิธีการแทงหยวก การแทงหยวกเปนงานที่ตองอาศัยความชํานาญ มิฉะนั้นจะเกิดความเสียหายไดงาย ทั้งนี้ เพราะเหตุ วา หยวกเปนวัสดุที่ออน ชํารุดเสียหายไดงาย สวนมีดที่ใชเปนเครื่องมือในการแทงหยวก เปนเครื่องมือที่มีความคม ดังนั้น หากผูแทงไมมีความชํานาญ จะทําใหลวดลายขาดออกจากกัน กรรมวิธีการแทงหยวกนั้น สิ่งที่ควรคํานึง อยางหนึ่งคือ การจับมีด วิธีการจับลงมีดตองใหมีดตั้งฉากกับหนาตัดของหยวก จะทําใหรอบตัดตั้งฉากสวยงาม ภาพประกอบ ๑๓ รูปหนาตัดของหยวกและการลงมีด

24 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน กรรมวิธีในการแทงหยวก เมื่อเตรียมหยวกเรียบรอยแลวลงมือฉลุ ดังนี้ ๑. การฉลุลายฟนหนึ่ง การฉลุลายฟนหนึ่งเปนการฉลุขั้นตนที่นําไปสูการฉลุสลักขั้นที่ยากตอไป ผูแทงตองกําดามมีดในอุงมือ ปกคมมีดลงบนหยวก ใหใบมีดตั้งฉากกับหยวก การจับมีดที่ไมไดฉากจะทําใหรอยตัดเฉ ไดผลงานที่ไมสวยงาม การแทงหยวกลายฟนหนึ่งเริ่มจากการลงมีดแทงลงมาที่ยอดลายแลวบิดมีดแทงขึ้นกลับไปมาได เนื่องจากใบมีดมี ๒ คม จึงทําใหการแทงเปนไปดวยความรวดเร็วและสะดวก ภาพประกอบ ๑๔ การฉลุลายฟนหนึ่ง ๒. การฉลุลายฟนสามและลายฟนหาการฉลุลายดังกลาว วิธีจับเครื่องมือ วิธีการแทงกระทําเชนเดียวกับ การแทงลายฟนหนึ่ง ผิดกันที่ลายฟนสามและลายฟนหามีขนาดใหญ การฉลุจึงตองคอยระมัดระวังใหลายทั้งสองซีก เทากัน ใหรอยบากหรือรอยหยักของทั้งสองซีกเทากัน เพราะเมื่อแทงเสร็จ นํามาแยกออกจากกันแลว จะไดผลงาน ที่มีความสมบูรณ ๓. การแทงลายหนากระดานและลายเสา ลายหนากระดานและลายเสา เปนลายที่แทงยากที่สุด ผูแทง จะตองเปนผูที่มีความแมนยําในตัวลายที่จะใชแทง จะตองมีความชํานาญในการแทงเพราะการแทงนั้นชางสวนใหญ จะไมใชวิธีรางลวดลายลงบนหยวกกอน ชางจะตองจดจําลวดลายที่จะแทงไดอยางตั้งใจ ในการแทงลายหนากระดาน และลายเสานี้ ผูแทงไมตองคํานึงถึงความเทากันของหยวกทั้งสองชั้นเชนเดียวกับลายฟนปลา แตในการแทงลายหนา กระดานและลายเสาจะตองใชความระมัดระวังเปนพิเศษ มิฉะนั้นตัวลายอาจจะขาดไดงาย วิธีจับเครื่องมือ วิธีแทง กระทําเชนเดียวกับการแทงลายฟนสามและลายฟนหา ผิดกันแตวาการแทงลายหนากระดานและลายเสานี้ จะตองแทงใหลายอยูในกรอบ เพื่อที่จะไดแกะเอาไสลายออกทําใหตัวลายมีความเดนเห็นชัดยิ่งขึ้น ในการจับมีดฉลุ จะตองใหใบมีดตั้งฉากกับหยวก หาไมแลวรอยตัดจะเฉียง ทําใหไมสามารถแกะไสออกได ๔. การแร คือ การสอดไสหรือตัดเสนตัวลาย ทั้งนี้เพื่อใหตัวลายมีความชัดเจนยิ่งขึ้น การที่ตองมีการแร ก็เพราะเหตุวา ในการแทงหยวกนั้นกระทําไดแตโครงรางหยาบ ๆ ของตัวลายเทานั้นสวนรายละเอียดนั้นแทงลงไป ทีเดียวไมได เพราะจะทําใหตัวลายขาดออกจากกัน การลงรายละเอียดของตัวลายจึงตองกระทําโดยการแร วิธีการแร ก็คือ การใชปลายมีดกรีดลงบนผิวของหยวกเบา ๆ พอเปนรอย ในการกรีดจะตองใชนิ้ว ประคองใบมีดเลื่อนไปในทิศทางที่ตองการ แลวทาดวยสีใหสีซึมเขารอยแรลาย เช็ดสีออกดวยผาชุบนํ้าจะเห็นลายสี ที่ชัดเจน ภาพประกอบ ๑๕ เสนประแสดงแรเสนภาพในลาย

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 25 วัสดุและอุปกรณ วัสดุที่ใชในการแทงหยวก ไดแก วัสดุที่ใชโดยตรง คือ หยวกกลวยและวัสดุอุปกรณที่ใชประกอบในการ แทงหยวกและประกอบลายมีหลายชนิด ดังนี้ ๑. หยวก หยวกกลวยที่ใชแทงเปนหยวกจากกลวยตานีที่ยังไมตกเครือ เพราะตนกลวยที่ตกเครือ หยวกจะ เปราะและหักงาย หยวกกลวยตานีมีรังผึ้งละเอียดอมนํ้าไดมาก จะทําใหหยวกไมเหี่ยวเร็ว เวลาตัด จะไมมีใยกลวย ในการเตรียมหยวกควรไดจากตนกลวยที่ตัดมาใหม ๆ จะไดหยวกที่สดแตถาหากจําเปน ตองตัดกลวยลวงหนาหลายวัน ควรนําตนกลวยแชนํ้าไวเพื่อความชุมชื้น ลักษณะพิเศษของกลวยตานี อีกประการหนึ่งคือ เนื้อผิวหยวกมีสีขาวนวล สวย (กาบใน) ประโยชนของตนกลวยมี ๒ แบบ เรียกวา ตนเบญจนาม (ตน ๕ ชื่อ) ตนมันเรียกตนกลวย กาบเรียก หยวก ใบเรียกใบตอง ดอกเรียกปลี กลวยเรียกเครือ แลววิธีใชตนกลวยแบงเปน ๒ ตอน ครึ่งบนของลําตนใชสําหรับ งานมงคล เชน ใบทําบายศรี ใชปกพุมเงิน เวลาทําบุญทอดกฐิน หรือแมแตผลกลวยใชทําแกงบวชชี สวนครึ่งลาง ของตนคือกาบกลวย (หยวก) ชาวบานมักจะใชทําเปนอาหารของสุกร จนกลายเปนที่มาทําเปนเชิงตะกอนเผาศพ เพราะฉะนั้นการแทงหยวกกลวยตานีนี้ในสมัยกอนจะใชเฉพาะงานอัปมงคลเทานั้น ๒. ผักผลไม ใชสําหรับแกะสลักเครื่องสด เพื่อประดับตกแตงเชิงตะกอนในการแทงหยวก มีหลายชนิด ที่ใชแกะสลัก คือ ฟกทอง มะละกอ มันแกว ฝรั่ง มันเทศ ฯลฯ ๓. สี สีที่ใชสําหรับยอม ใชสีเยอรมัน ซึ่งเปนสีผง เมื่อจะใชตองนํามาละลายกับนํ้ารอนแลวปลอยทิ้งไว ใหเย็นกอนนําไปใช สีที่นิยมใชยอม ไดแก สีแดง สีเหลือง สีนํ้าเงิน และสีเขียว เครื่องใชในการยอมสี ไดแก แปรง หรือกาบกลวยที่ตัดใหขนาดเทา ๆ กับแปรง แลวทุบปลายใหเปนฝอยแลวทา ถาจํานวนหยวกมีมากอาจจะใชวิธีพนสี หรือยอม โดยนําหยวกแชในนํ้าสีก็ไดเชนกัน ภาพประกอบ ๑๖ การแทงหยวกตกแตงลายประกอบจิตกาธาน

26 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ๔. กระดาษสี กระดาษสีที่ใชในการแทงหยวก ไดแก กระดาษอังกฤษ เปนกระดาษสีหนาเดียว ดานหนึ่ง เปนสีตาง ๆ และอีกดานหนึ่งเปนสีขาว หนาสีเปนมันวาวคลายกระดาษตะกั่ว คุณสมบัติของกระดาษอังกฤษที่สําคัญ คือ ถูกนํ้าแลวกระดาษไมยับยน สีไมลอก เนื่องจากเมื่อแทงหยวกเสร็จแลวตองพนนํ้าอยูเสมอ ๕. มีด มีดแทงหยวกเปนมีดปลายแหลม เล็กเรียว มีความคมทั้งสองดาน ทําดวยลานนาฬกา หรือ ใบเลื่อย โลหะ นํามาเจียรและลับใหคม ขนาดกวางประมาณ ๕ มิลลิเมตร ยาวประมาณ ๑๐ - ๑๕ เซนติเมตร ความยาว และความกวางของมีดแตกตางกันไป ในการใชของชางแตละคนตามความถนัด โดยสวนมากแลวชางแทงหยวก จะทํามีดประจําตัวเอง มีดแรลาย เปนมีดที่มีขนาดสั้นปลายแหลม มีคมทั้งสองดาน ขนาดความยาวของใบมีดประมาณ ๓ - ๔ เซนติเมตร มีดแกะเครื่องสด เปนมีดสําหรับแกะสลักผักผลไมใหเปนรูปตาง ๆ เพื่อใชประกอบเชิงตะกอน เปนมีด ที่มีความคมทั้ง ๒ ดาน ขนาดสั้นกวามีดแทงหยวก แตมีความแข็งกวาเครื่องมือแกะ เครื่องสดที่สําคัญอีกชนิดหนึ่ง คือ สิ่วรูปตัววี ทําดวยโลหะ ใชสําหรับเซาะรองผักผลไมใหเปนลวดลายตาง ๆ นอกจากนี้แลวยังมีมีดบางสําหรับตัด หยวก และเลื่อยใชตัดตนกลวยดวย ๖. ตอก ตอกใชรัดตรึงหยวกที่แทงแลวแตละชิ้นรัดประกอบใหเปนสวนเดียวกัน คือ สวนฐาน สวนเสา สวนบน ตอกที่นิยมใชทําจากไมไผ กวางประมาณ ๑ - ๑.๕ เซนติเมตร ยาวประมาณ ๖๐ เซนติเมตร ปลายสองขาง เรียวแหลม และมีความคม เพื่อจะไดเจาะเขาในเนื้อหยวกไดงาย (ขอมูลจาก : ศิลปะการแทงหยวกเมืองเพชรบุรี–มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบุรี จาก http://arit.pbru.ac.th/localPhet/ index.php/artefact-phetchaburi/art-objects-phetchaburi/81-thangyuag?showall=1 คนเมื่อ ๑๖ กรกฎาคม ๒๕๖๓. การสื่อสารเพื่อถายทอดศิลปะงานแทงหยวก Communication for Transmission of the Local Wisdom “Tang-Yuak” – วารสาร นิเทศสยามปริทัศน ปที่ ๑๖ ฉบับที่ ๒๐ จาก http://www.commartsreview.siam.edu/ 2017/images/review/year16-vol20/year16-vol20-01.pdf คนเมื่อ ๑๖ กรกฎาคม ๒๕๖๓.)

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 27 นํ้าหลวงพระราชทาน เพลิงพระราชทาน ดินพระราชทาน งานพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ งานพระราชทานเพลิงศพ งานพระราชทานดินฝงศพ

28 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 29 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน งานพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ งานพระราชทานเพลิงศพ และงานพระราชทานดินฝงศพ การปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทานเปนไปตามหลักเกณฑของสํานักพระราชวัง โดยงานพระราชทาน นํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ งานพระราชทานเพลิงศพ และงานพระราชทานดินฝงศพ จะพระราชทาน ตามฐานันดรศักดิ์ ชั้นยศ เครื่องราชอิสริยาภรณ และไดรับเกียรติยศที่ไดรับพระราชทาน แบงออกเปน ๒ กรณี คือ กรณีปกติ และกรณีพิเศษ ดังนี้ (๑) กรณีปกติ หมายถึง ผูมีสิทธิไดรับพระราชทานที่มีฐานันดรศักดิ์ ชั้นยศ เครื่องราชอิสริยาภรณ โดยจะไดรับพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ เพลิงพระราชทาน หรือดินพระราชทาน ดังนี้ (๑.๑) พระสมณศักดิ์ ตั้งแตชั้น “พระครูสัญญาบัตร” ขึ้นไปและพระภิกษุ สามเณร เปรียญธรรม ๙ ประโยค (๑.๒) พระราชวงศตั้งแตชั้น “หมอมเจา” ขึ้นไป (๑.๓) ขาราชการพลเรือนตั้งแตระดับ ๓ ขึ้นไป หรือขาราชการตามระบบจําแนกประเภทตําแหนง ประเภทวิชาการระดับปฏิบัติการและประเภททั่วไประดับปฏิบัติงานที่รับราชการ ๒ ป ขึ้นไป (๑.๔) ขาราชการฝายทหาร ตํารวจ ยศชั้นรอยตรี เรือตรี เรืออากาศตรี รอยตํารวจตรี ขึ้นไป (๑.๕) ผูที่ไดรับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ ตั้งแต “เบญจมดิเรกคุณาภรณ” (บ.ภ.) และ “เบญจมาภรณมงกุฎไทย” (บ.ม.) ขึ้นไป (๑.๖) ผูที่ไดรับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ “จุลจอมเกลา” (๑.๗) ประธานองคมนตรี องคมนตรี นายกรัฐมนตรี รองนายกรัฐมนตรี ประธานรัฐสภา ประธานสภาผูแทนราษฎร ประธานวุฒิสภา ประธานศาลฎีกา ประธานองคกรตางๆ ที่กําหนดในรัฐธรรมนูญและรัฐมนตรี ที่ถึงแกกรรมในขณะดํารงตําแหนง (๑.๘) บิดาและมารดาของผูดํารงตําแหนงประธานองคมนตรี องคมนตรี นายกรัฐมนตรี ประธานรัฐสภา ประธานสภาผูแทนราษฎร ประธานวุฒิสภา ประธานศาลฎีกา ประธานองคกรตางๆ ที่กําหนด ในรัฐธรรมนูญ และรัฐมนตรี ที่ถึงแกกรรมในขณะบุตรดํารงตําแหนง (๑.๙) ขาราชบริพารในพระองคตามที่กําหนดในระเบียบหนวยราชการในพระองค เรื่องการขอ พระมหากรุณาธิคุณ ขอพระราชทานพระบรมราชานุเคราะหในการศพขาราชบริพารในพระองค ครอบครัว และ บุคคลทั่วไป ตามระเบียบหนวยราชการในพระองค พ.ศ. ๒๕๖๑ (๑.๑๐) ผูที่ไดรับพระราชทานเหรียญ “รัตนาภรณ” ในรัชกาลปจจุบัน (๑.๑๑) สมาชิกสภาผูแทนราษฎร สมาชิกวุฒิสภา และผูวาราชการกรุงเทพมหานคร ที่ถึงแกกรรม ในขณะดํารงตําแหนง (๑.๑๒) ผูที่ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ เปนกรณีพิเศษ หมายเหตุ - กรณีเปนศพของผูที่ถวายงานใกลชิด ผูทรงคุนเคย หรือศพในพระราชานุเคราะหสํานักพระราชวังไปปฏิบัติ - กรณีพระบรมวงศานุวงศ เสด็จฯ ไปงานพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือพระราชทานเพลิงศพ เจาหนาที่ สํานักพระราชวังจะปฏิบัติงานรวมกับเจาหนาที่กระทรวงวัฒนธรรมเหมือนเชนเคยปฏิบัติ - กรณีมีการพระราชทานพวงมาลา สํานักพระราชวังเปนผูเชิญไปปฏิบัติเอง หรือตามที่สํานักพระราชวังมอบหมาย

30 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน (๒) กรณีพิเศษ หมายถึง ผูที่อยูในหลักเกณฑตามที่กําหนดจึงจะยื่นขอพระราชทานได โดยจะไดรับ พระราชทานเพลิงพระราชทาน หรือดินพระราชทาน มีดังนี้ (๒.๑) ผูที่เนื่องในราชสกุล ชั้นหมอมราชวงศและหมอมหลวง (๒.๒) ผูที่ไดรับพระราชทานเหรียญราชรุจิ เหรียญกลาหาญและเหรียญชัยสมรภูมิ (๒.๓) บิดามารดาของขาราชการระดับ ๖ ขึ้นไป - ขาราชการตามระบบจําแนกประเภทตําแหนง ประเภทวิชาการ ระดับชํานาญการขึ้นไป - ขาราชการตามระบบจําแนกประเภทตําแหนง ประเภททั่วไป ระดับชํานาญงานขึ้นไป - ขาราชการตามระบบจําแนกประเภท ตําแหนงอํานวยการ ระดับตนขึ้นไป (๒.๔) บิดามารดาของผูที่ไดรับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ “ตริตาภรณชางเผือก” ขึ้นไป (๒.๕) บิดามารดาของขาราชการฝายทหาร ตํารวจ ชั้นยศตั้งแต พันโท นาวาโท นาวาอากาศโท และพันตํารวจโท ขึ้นไป (๒.๖) บิดามารดาของพระสมณศักดิ์ ตั้งแตชั้น “พระครูสัญญาบัตร” ขึ้นไป (๒.๗) ผูที่บริจาครางกายหรืออวัยวะแกสภากาชาดไทย โรงพยาบาลของรัฐหรือสถานศึกษา เพื่อประโยชนทางการแพทย (๒.๘) ขาราชการ ทหาร ตํารวจ และขาราชการพลเรือนรวมถึงจิตอาสาที่เสียชีวิตขณะ ปฏิบัติหนาที่ (๒.๙) ผูที่ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ เปนกรณีพิเศษ หมายเหตุ - บุคคลผูทําลายชีพตนเอง และผูตองอาญาแผนดิน ไมพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ เครื่องเกียรติยศประกอบศพ เพลิงศพ และดินฝงศพ - การพระราชทานเพลิงศพนั้น จะตองไมตรงกับวันเฉลิมพระชนมพรรษาของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว วันเฉลิมพระชนมพรรษาของสมเด็จพระบรมราชชนนีพันปหลวง วันเฉลิมพระชนมพรรษาของสมเด็จพระบรมราชินี และวันฉัตรมงคล - ตามประเพณีนิยม จะไมพระราชทานเพลิงศพในวันศุกร

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 31 กระบวนงานพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ ไมขอรับพระราชทานเครื่องเกียรติยศประกอบศพ (กรณีขอความอนุเคราะหใหเจาหนาที่กระทรวงวัฒนธรรมปฏิบัติงานพิธีการศพ) รับหมายแจงงานจาก กลุมปฏิบัติพิธีการสวนหนา การจัดทํารายงานผล การปฏิบัติงาน ทีมปฏิบัติงานจัดทําเอกสารการปฏิบัติงาน ประสานนัดหมายเจาภาพ/ทายาท และจัดวัสดุอุปกรณที่ใชในการปฏิบัติงาน เชิญประธานประกอบพิธีพระราชทาน นํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ (เครื่องแบบชุดสีกากี สนว. ๐๑) เดินทางไปสถานที่ปฏิบัติงาน ชี้แจงการปฏิบัติงานใหเจาภาพทราบ แตงนํ้าหลวงพระราชทาน (เครื่องแบบชุดปกติขาวติดแขนทุกข) ประสานเจาภาพจัดเตรียมสถานที่ สําหรับการประกอบพิธี ประคองศพรับนํ้าหลวงพระราชทาน (เครื่องแบบชุดสีกากี สนว. ๐๑) การสงคืนวัสดุอุปกรณ การประเมินความพึงพอใจ ของเจาภาพ ใหเจาภาพตั้งแถวรอรับ กลองนํ้าหลวงพระราชทาน เชิญกลองนํ้าหลวงพระราชทาน (เครื่องแบบชุดปกติขาวติดแขนทุกข) รูปภาพสัญลักษณ ความหมายของสัญลักษณ การเริ่มตนหรือจบงาน (Start or Stop) การกระทํา (Process) การนําเขาหรือแสดงผลขอมูล (Input or Output) ทิศทางการทํางาน (Direction of Flow)

32 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน รายละเอียดกระบวนงานพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ ไมขอรับพระราชทานเครื่องเกียรติยศประกอบศพ (กรณีขอความอนุเคราะหใหเจาหนาที่กระทรวงวัฒนธรรมปฏิบัติงานพิธีการศพ) ลําดับ ผังกระบวนงาน รายละเอียดงาน ขอกําหนดที่สําคัญ (มาตรฐานงาน) ๑ ๑. บันทึกขอมูลจากหมายรับสั่งลงใน ระบบสารสนเทศการบริหารจัดการ และอํานวยการงานพิธีการศพที่ไดรับ พระราชทาน ๒. สําเนาหมายรับสั่งมอบใหทีมปฏิบัติ ตามการจัดตารางงานแตละวัน ๑. มีการบันทึกทุกหมายรับสั่ง ครบถวน ๒. มอบหมายทีมไปปฏิบัติงาน ตามหมายรับสั่ง ๒ ๑. หัวหนาทีมปฏิบัติจัดทีมเจาหนาที่ พรอมทําหนังสือบันทึกการสั่งงาน การขออนุญาตใชรถยนตสวนกลาง การเบิกวัสดุอุปกรณ พรอมประสาน นัดหมายเจาภาพ/ทายาทในการ ปฏิบัติหนาที่ ๒. จัดวัสดุอุปกรณออกปฏิบัติงาน ๑. จัดเจาหนาที่ปฏิบัติงานให เพียงพอตอการปฏิบัติงาน ๒. จัดยานพาหนะใหเพียงพอ ตอการใชงาน ๓. จัดวัสดุอุปกรณ ออกปฏิบัติงาน ใหครบถวน ไดแก - วัสดุอุปกรณ - เครื่องแตงกาย ๓ ๑. จํานวนผูปฏิบัติหนาที่อยางนอย ๖ นาย ๒. รถตู จํานวน ๑ คันรับ - สงเจาหนาที่ ปฏิบัติงาน ๑. ทีมปฏิบัติงานตองเดินทาง ถึงสถานที่ปฏิบัติงาน กอนเวลา อยางนอย ๑ ชั่วโมง ๒. จัดเจาหนาที่ปฏิบัติงาน ใหเพียงพอตอการปฏิบัติงาน ๓. จัดยานพาหนะใหเพียงพอตอ การใชงาน ๔ - ประสานเจาภาพจัดเตรียมสถานที่ สําหรับการประกอบพิธี และเชิญกลอง นํ้าหลวงพระราชทานไปตั้งไว ในที่เหมาะสม ๑. การใหคําแนะนําการปฏิบัติ แกเจาภาพ มีความเขาใจงาย และถูกตอง ครบถวน ๒. การจัดวางของพระราชทาน ถูกตองตามแผนผังที่กําหนด ๕ ๑. กอนเวลาพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ เจาภาพจะเชิญแขก ประกอบพิธีรดนํ้าศพ ๒. เมื่อใกลเวลาพระราชทานนํ้าหลวง อาบศพ หรือสรงศพ เจาหนาที่ จะเชิญทายาท เจาภาพ ตั้งแถวรอรับ กลองนํ้าหลวงพระราชทาน บริเวณ ดานหนาศาลา หรือบริเวณที่ เหมาะสม รับหมายแจงงานจาก กลุมปฏิบัติพิธีการสวนหนา ทีมปฏิบัติงานจัดทําเอกสารการปฏิบัติงาน ประสานนัดหมายเจาภาพ/ทายาท และจัดวัสดุอุปกรณที่ใชในการปฏิบัติงาน เดินทางไปสถานที่ปฏิบัติงาน ชี้แจงการปฏิบัติงานใหเจาภาพทราบ ประสานเจาภาพจัดเตรียมสถานที่ สําหรับการประกอบพิธี ใหเจาภาพตั้งแถวรอรับ กลองนํ้าหลวงพระราชทาน

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 33 ลําดับ ผังกระบวนงาน รายละเอียดงาน ขอกําหนดที่สําคัญ (มาตรฐานงาน) ๖ ๑. เจาหนาที่เชิญกลองนํ้าหลวง พระราชทานตั้งบนโตะปูผาขาว ทางดานศีรษะของผูวายชนม ๒. เจาหนาที่เดินออกไปพักเพื่อรอ เวลาปฏิบัติ ๑. ปฏิบัติถูกตองตามลําดับ ขั้นตอน ๒. ปฏิบัติงานตามลําดับครบถวน ทุกขั้นตอน ๓. การแตงกายถูกตองตามหนาที่ ที่ปฏิบัติ ๔. การจัดวางของพระราชทาน ถูกตองตามแผนผังที่กําหนด ๗ ๑. เมื่อถึงเวลาพระราชทาน นํ้าหลวง อาบศพ หรือสรงศพเจาหนาที่จะ ดําเนินการแตง นํ้าหลวงพระราชทาน ประกอบดวย นํ้าหลวง นํ้าขมิ้น นํ้าอบ ตามลําดับ (ตามรูปแบบที่กําหนด) ๒. เจาหนาที่ ๑ นาย เชิญหมอนํ้าหลวง พระราชทาน อีก ๑ นาย เชิญพาน กลีบบัว พรอมขวดนํ้าขมิ้นและ นํ้าอบใหประธาน เพื่อประกอบพิธี พระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ ๑. ปฏิบัติถูกตองตามลําดับ ขั้นตอน ๒. ปฏิบัติงานตามลําดับครบถวน ทุกขั้นตอน ๓. การแตงกายถูกตองตามหนาที่ ที่ปฏิบัติ ๔. การจัดวางของพระราชทาน ถูกตองตามแผนผังที่กําหนด ๘ ๑. เจาหนาที่ผูทําหนาที่ประคองศพ จํานวน ๒ นาย เดินเขามา ทางดานปลายเทาของผูวายชนม ประจําตําแหนง ๒. เจาหนาที่สอดมือเขาประคองศพ ๑. ปฏิบัติถูกตองตามลําดับ ขั้นตอน ๒. ปฏิบัติงานตามลําดับครบถวน ทุกขั้นตอน ๓. การแตงกายถูกตองตามหนาที่ ที่ปฏิบัติ ๙ ๑. เจาหนาที่ จะเชิญผูเปนประธาน เพื่อประกอบพิธีพระราชทาน นํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ ๒. ประธานประกอบพิธีพระราชทาน นํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ ๓. เมื่อประกอบพิธีพระราชทานนํ้าหลวง อาบศพแลวเสร็จ เจาหนาที่เชิญ กลองนํ้าหลวงพระราชทาน จะทําความเคารพผูวายชนมพรอมกัน และเดินออก เปนอันเสร็จพิธี ๑. การใหคําแนะนําการปฏิบัติ แกเจาภาพ มีความเขาใจงาย และถูกตอง ครบถวน ๒. ปฏิบัติถูกตองตามลําดับ ขั้นตอน ๓. ปฏิบัติงานตามลําดับครบถวน ทุกขั้นตอน ๔. การแตงกายถูกตองตามหนาที่ ที่ปฏิบัติ ๕. การจัดวางของพระราชทาน ถูกตองตามแผนผังที่กําหนด เชิญประธานประกอบพิธีพระราชทาน นํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ (เครื่องแบบชุดสีกากี สนว. ๐๑) แตงนํ้าหลวงพระราชทาน (เครื่องแบบชุดปกติขาวติดแขนทุกข) ประคองศพรับนํ้าหลวงพระราชทาน (เครื่องแบบชุดสีกากี สนว. ๐๑) เชิญกลองนํ้าหลวงพระราชทาน (เครื่องแบบชุดปกติขาวติดแขนทุกข)

34 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ลําดับ ผังกระบวนงาน รายละเอียดงาน ขอกําหนดที่สําคัญ (มาตรฐานงาน) ๑๐ - หัวหนาทีมนําแบบประเมินความ พึงพอใจ ใหเจาภาพ/ทายาท แสดงความคิดเห็น และดําเนินการ บันทึกลงในระบบสารสนเทศ การบริหารจัดการและอํานวยการงาน พิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน หลังเสร็จสิ้นภารกิจ - ดําเนินการประเมินทุกราย ที่ปฏิบัติ ๑๑ ๑. หลังจากเสร็จสิ้นงานแตละครั้ง ตรวจสอบวัสดุอุปกรณเกี่ยวกับ ความครบถวน การชํารุด และสงคืน คลังเก็บวัสดุอุปกรณ โดยมีการบันทึก กรณีเกิดการชํารุดเพื่อดําเนินการ ซอมแซม พรอมนํารถยนตสวนกลาง จอด ณ ที่ตั้งสํานักงาน ๒. รายงานผลลงในระบบสารสนเทศ การบริหารจัดการและอํานวยการงาน พิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน หลังเสร็จสิ้นภารกิจ ๑. ดําเนินการสงคืนหลังการใชงาน ทุกครั้ง ๒. บันทึกความเสียหาย/ การสูญหาย ทุกครั้งที่เกิดขึ้น ๑๒ ๑. หัวหนาทีมจัดทําเอกสารรายงานผล การปฏิบัติงานใหผูบังคับบัญชาทราบ ทุกครั้ง เพื่อเปนการแจงผล การดําเนินงาน ปญหา อุปสรรค และชี้แจงแนวทางแกไขปญหา ที่พบในแตละงานที่ออกปฏิบัติ ๒. ผูปฏิบัติงานบันทึกการปฏิบัติงาน ของตนเอง เปนรายบุคคล ลงใน ระบบสารสนเทศการบริหารจัดการ และอํานวยการงานพิธีการศพ ที่ไดรับพระราชทาน - ดําเนินการบันทึกผล การปฏิบัติงานทุกครั้ง การจัดทํารายงานผล การปฏิบัติงาน การสงคืนวัสดุอุปกรณ การประเมินความพึงพอใจ ของเจาภาพ

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 35 ขั้นตอนการปฏิบัติงาน การพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ ไมขอรับพระราชทานเครื่องเกียรติยศประกอบศพ (กรณีขอความอนุเคราะหใหเจาหนาที่กระทรวงวัฒนธรรมปฏิบัติงานพิธีการศพ) การพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ v ประสานเจาภาพจัดเตรียมสถานที่สําหรับ การประกอบพิธี และเชิญกลองนํ้าหลวง พระราชทานไปตั้งไวในที่เหมาะสม (ใหอยู ที่ดุลพินิจของเจาภาพ และความเหมาะสม ในที่นั้น ๆ) และมีพานรองรับกลองนํ้าหลวง พระราชทาน เพื่อรอการปฏิบัติโดย เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีตอไป v เมื่อใกลเวลาพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธี เชิญทายาท หรือเจาภาพ ตั้งแถวรอ รับกลองนํ้าหลวงพระราชทาน บริเวณ ดานหนาศาลา หรือบริเวณที่เหมาะสม (ผูตั้งแถวรอรับการเชิญกลองนํ้าหลวง พระราชทานใหแตงกายไวทุกขตาม ประเพณีนิยม สวนบุตร หลาน หรือญาติ รวมทั้งผูที่เคารพนับถือผูวายชนม ที่รับราชการแตงกายเครื่องแบบปกติขาว ติดแขนทุกข) v กอนเวลาพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ เจาภาพจะเชิญแขกผูมีอาวุโส ๑ ทาน ในงานเวลานั้น เปนประธานเพื่อประกอบพิธีรดนํ้าศพ และเชิญแขกที่มารวมงาน รดนํ้าศพตามลําดับ (หมายเหตุ การพระราชทาน นํ้าหลวงอาบศพจะรดเปนลําดับสุดทาย)

36 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน ๑. ขั้นตอนการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธี ๑.๑ การเชิญนํ้าหลวงพระราชทาน v เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธี เชิญนํ้าหลวงพระราชทาน มาถึงศาลา เจาภาพหรือญาติที่ตั้งแถวรอรับกลองนํ้าหลวงพระราชทาน ใหแสดงความเคารพดวยการยืนตรงในอาการสํารวม (ไมตองคํานับ) สวนบุคคลอื่นที่มารวมงานนั่งอยูในความสงบ ไมตองยืนขึ้น ไมตองทําความเคารพและไมมีการบรรเลงเพลง ใดๆ v เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีเชิญกลองนํ้าหลวงพระราชทานไปวาง บนโตะปูผาขาวทางดานศีรษะของผูวายชนม โดยการใหเจา หนาที่ปฏิบัติงานพิธีเชิญกลองนํ้าหลวงพระราชทานเดินเขามา ถึงกลางลําตัวของผูวายชนม ลงเขาและเดินเขามาเมื่อถึงโตะ ที่วางกลองนํ้าหลวง v เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีเชิญกลองนํ้าหลวงพระราชทานไป วางบนโตะเสร็จ เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีไหว ๑ ครั้ง จากนั้น เดินเขาถอยหลังออกไปถึงกลางลําตัวของผูวายชนม แลวลุกขึ้นยืนพรอมทั้งหันหนาไปทางผูวายชนม v เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธี ทําความเคารพดวยการคํานับ ๑ ครั้ง กรณี พระภิกษุใหทําความเคารพดวยการกราบ (แบบเบญจางคประดิษฐ) ๓ ครั้ง และเดินออกไป พักเพื่อรอเวลาปฏิบัติ

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 37 ๑.๒ การแตงนํ้าหลวงพระราชทาน v เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธี แตงกายชุดปกติขาวติดแขนทุกข ๒ นาย ผูปฏิบัติหนาที่แตงนํ้าหลวงพระราชทานและ เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธี แตงกายชุดสีกากี สนว. ๐๑ ผูปฏิบัติหนาที่ประคองศพ ๒ นาย เดินเขาพรอมกัน และมาหยุดยืนบริเวณกลางลําตัวของผูวายชนม ทําความเคารพผูวายชนมพรอมกัน ๑ ครั้ง ดวยการคํานับ กรณี เปนพระภิกษุใหทําความเคารพดวยการกราบ (แบบเบญจางคประดิษฐ) ๓ ครั้ง v เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธี หันมาทางโตะที่ตั้งกลองนํ้า หลวงพระราชทาน ลงเขาและเดินเขาเขาไปที่โตะ ตั้งกลองนํ้าหลวงพระราชทานพรอมกัน (แบบหนา กระดาน) v เมื่อมาถึงโตะที่ตั้งกลองนํ้าหลวงพระราชทาน เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธี ทําความเคารพกลองนํ้าหลวง พระราชทานโดยการไหวพรอมกัน ๑ ครั้ง v เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีผูเชิญกลองนํ้าหลวงพระราชทาน แกะหอถุงผาโปรงสีดําและเปดฝากลองนํ้าหลวง พระราชทาน ในกิริยาที่สํารวม แลวเชิญพานรอง พรอมกลองนํ้าหลวงพระราชทานออกมาถือไวที่บริเวณ ประมาณหนาอก ในกิริยาที่สํารวม

38 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน v เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีอีก ๑ นาย เปนผูปฏิบัติ ในการแตงนํ้าหลวงพระราชทาน ประกอบดวย นํ้าหลวง นํ้าขมิ้น และนํ้าอบ ตามลําดับ โดยเปดขวดนํ้าหลวงแลวรินใสหมอนํ้าหลวง จากนั้น รินนํ้าขมิ้นและนํ้าอบรินใสขวดแกว v เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธี ปดฝากลองนํ้าหลวงพระราชทาน หอถุงผาโปรงสีดําผูกโบวไวในรูปแบบเดิม แลวไหว ๑ ครั้ง พรอมกัน กรณี ประธานเปนพระภิกษุ เจาหนาที่ปฏิบัติงาน พิธีผูแตงนํ้าหลวงพระราชทานเปดขวดนํ้าหลวง แลวรินใสเครื่องแกว จากนั้นรินนํ้าขมิ้นและ นํ้าอบใสขวดแกวตามลําดับ (พระภิกษุจะไมจับ เครื่องทองเหลือง เนื่องจากเปนวัตถุอนามาส แตยังคงตั้งหมอนํ้าหลวงไวเพราะเปนเครื่อง ประกอบเกียรติยศ)

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 39 ๑.๓ การพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือสรงศพ v เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธี ๑ นาย ทําหนาที่เชิญ หมอนํ้าหลวงพระราชทาน เจาหนาที่ปฏิบัติงาน พิธี อีก ๑ นาย ทําหนาที่เชิญพานกลีบบัวพรอม ขวดแกวนํ้าขมิ้นและนํ้าอบ กรณี ประธานเปนฆราวาส เจาหนาที่ปฏิบัติงาน พิธีทั้ง ๒ นาย เดินเขาถอยหลังพรอมกันจนถึง กลางลําตัวของผูวายชนม ลุกยืน แลวถอยหลัง เพื่อยืนรอปฏิบัติบริเวณปลายเทาผูวายชนม กรณี ประธานเปนพระภิกษุหรือหมอมเจาขึ้นไป เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีทั้ง ๒ นาย เดินเขาถอยหลังพรอมกัน จนถึงบริเวณปลายเทาผูวายชนม และนั่งคุกเขาเพื่อรอปฏิบัติตอไป

40 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน v เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธี ๑ นาย แตงกายชุดสีกากี สนว. ๐๑ เรียนเชิญประธานเพื่อประกอบพิธีพระราชทาน นํ้าหลวงอาบศพหรือสรงศพ กอนที่ประธานจะรับหมอนํ้าหลวงอาบศพ ใหประธานถวายความเคารพไปยังทิศที่ พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวประทับหรือพระบรมมหาราชวัง หมายเหตุ กรณีประธานเปนสุภาพสตรี ทําความเคารพโดยการถอนสายบัว v เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธี ๒ นาย แตงกายชุดสีกากี สนว. ๐๑ ทําหนาที่ประคองศพ กรณี ผูวายชนมเปนฆราวาส เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธี จํานวน ๒ นาย เดินเขามาหยุดยืนดานปลายเทาผูวายชนม ทําความเคารพโดยการคํานับพรอมกัน ๑ ครั้ง เจาหนาที่ ปฏิบัติงานพิธี ๑ นาย อยูทางดานซายมือของผูวายชนม และเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธี อีก ๑ นาย อยูทางดานขวามือ ของผูวายชนม โดยเดินเขามาทางดานปลายเทา มาหยุดยืน บริเวณกลางลําตัวของผูวายชนมจากนั้นลงเขาและเดินเขา เขามาหยุดอยูประมาณบริเวณไหลของผูวายชนม แลวไหว ผูวายชนมพรอมกัน ๑ ครั้ง และสอดมือเขาประคองศพ

คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน 41 หมายเหตุ กรณีประธานเปนสุภาพสตรี ทําความเคารพโดยการถอนสายบัว v เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธี เชิญหมอนํ้าหลวงใหประธาน ตามดวยนํ้าขมิ้นและนํ้าอบตามลําดับ (ในขณะที่ประธาน รดนํ้าหลวงพระราชทาน ใหเจาหนาที่ ๑ นาย แตงกาย ชุดสีกากี สนว. ๐๑ เรียนเชิญแขกที่มารวมงานยืนขึ้น และเชิญใหนั่งลงเมื่อเสร็จพิธี) v เจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธี ทําความเคารพผูวายชนม กรณี ผูวายชนมและประธานเปนฆราวาส ใหเจาหนาที่ ปฏิบัติงานพิธี เดินมาหยุดยืนบริเวณกลางลําตัวของ ผูวายชนม ทําความเคารพโดยการคํานับพรอมกัน ๑ ครั้ง แลวเดินออก v เมื่อประกอบพิธีพระราชทานนํ้าหลวงอาบศพ หรือ สรงศพแลวเสร็จ ใหประธานถวายความเคารพ ไปยังทิศเดิมอีกครั้งหนึ่ง แลวหันมาทําความเคารพ ผูวายชนม แลวเดินออก

42 คูมือการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธีการศพที่ไดรับพระราชทาน กรณี ผูวายชนมและประธานเปนพระภิกษุ ใหเจาหนาที่ปฏิบัติงานพิธี เดินเขามายังโตะที่วางกลองนํ้าหลวงพระราชทานพรอมกัน วางเครื่องแกว และพานนํ้าขมิ้น นํ้าอบ แลวเดินเขาถอยหลังมายังกลางลําตัวผูวายชนม จากนั้นทําความเคารพผูวายชนมโดยการกราบแบบเบญจางคประดิษฐ ๓ ครั้ง แลวเดินเขามายังโตะที่ตั้งกลองนํ้าหลวงพระราชทานพรอมกัน เพื่อหยิบหมอนํ้าหลวงและพานนํ้าขมิ้น นํ้าอบ เดินเขาถอยหลังมาถึงบริเวณ กลางลําตัวผูวายชนม ลุกยืนแลวเดินออก v จากนั้น เจาหนาที่ประคองศพ ๒ นาย ลดมือลงและทําความเคารพผูวายชนม ดวยการไหวพรอมกัน ในทานั่งคุกเขา เสร็จแลวเดินเขาจนถึงกลางลําตัวผูวายชนม ลุกขึ้นยืน เจาหนาที่ดานใน เดินออมมาทางปลาย เทาผูวายชนม มายืนเรียงหนากระดานดานหนาผูวายชนมแลวทําความเคารพโดยการคํานับพรอมกัน ๑ ครั้ง แลวเดินออก