302 GIRIŞ Charles Spearman akıllı Floyd ve Gordon Raymond Cattel
davranışın beyinde tek Allport Kişilik zekanın sıvı zekiı ve
Charles Darwin, başına birim olarak Özellikler: k ristalize zekiı olmak
Türlerin Kökeni adlı çalışan bir unsur
Srn1flandırmas1 ve üzere iki faktörden
kitabında düşünsel tarafından belirlendiğini Ölçümü adlı kitaplarını meydana geldiğini iddia
yeteneklerdeki öne sürer. Buna "genel yayınlar. eder.
farklılıkların irsi zeka faktörü" veya "g
olduğunu iddia eder. i i
faktörü" der.
i 1921 1941
i
1871
1904
1884 1905 1937 1942
1 1 1 1
Francis Gaitan bireysel Alfred Binet ve Theodore Gordon Allport en Katherine Briggs ve
farklılıklar konusunu Siman, sonradan Binet önemli eserini isabet Brigg Myers
geniş kapsamlı anketler Siman Ölçeği olarak da Çok sık kullanılan
yayımlar: Kişilik: psikomeLrik testlerden
kullanarak bilinecek ilk zeka testini olan Briggs Myers
bilimsel bir şekilde araştıran psikolojik yorum. Kişilik Testi'ni yaratır.
gel iştirir.
ilk kişi olur.
P sikoloji teorileri zihin ve yaklaşan kişi, Gardan Allport araya getirilen kişisel özelliklerin
davranışın hepimizde mev- olmuştur. Ona göre mevcut kuram- sayısı azalmıştır. Öne çıkan karak-
cut yönleriyle ilgilenir. lar yetersizdir. Günümüzde, "kişilik ter özellikleri içedönüklük ve dışa
Ancak filozoflar ve sonra bilim özellikleri teorisi" olarak bilinen dönüklüktür. İki özelliğin yarattığı
insanları, psikolojik yapımızda kuramın öncüsü olan Allport, bir- farkın kişiliği belirlemede büyük
hepimizi ayrı bireyler yapan farklı çok değişik karakter özelliği tanım etkisi olduğu kabul edilmektedir.
lıklar olduğunun bilincindedir. İlk lar. Ona göre bu özellikler kendile- Bu iki özellik Hans Eysenck'in üç
filozoflardan bazıları kişilik farkla- rini her insanda kombinasyonlarla faktörlü modelinde de yer almıştır.
rını dört ruh hali veya hümor fikrini karşımıza çıkan üç değişik sevi- Eysenck'in modelinde temel özel-
uygulayarak açıklamaya çalışmış yede göstermektedir. Kişisel özel- likler içedönüklük-dışadönüklük ile
tır. Kişiliğin ilk kez bilimsel olarak likler fikri, kişilik psikolojisinin nevrotiklik ve psikotiklik olarak
incelenmesi 20. yüzyıla rastlar. önemli bir bölümü olur. Allport'un
çalışmalarının sonucu olarak, kişi belirlenmiştir.
Tahmin edilebileceği gibi, dav- sel özellikler yeni bir çalışma alanı
haline gelir. Kişisel özelliklerin sürekli belirli
ranışçılar kişiliği şartlandırmanın bir tip davranışa neden olacağı
Kişilik özellikleri varsayımı birçok kez sorgulanmış
ürünü olarak görmüşlerdir. Raymond Cattell'in 16 kişilik özelli- tır. Walter Mischel tarafından yapı
Psikanalitik kuram ise kişiliği bilin- ğini tanımlayan analitik metot lu lan araştırmaya qöre farklı durum-
çaltının qeçmiş deneyimle rinin bir faktörleri gibi yeni yöntemler, lar, farklı davranışlara neden
etkisi olarak değerlendirmiştir. Allport'un teorilerini daha rafine oluyordu. Mischel'e göre kişilik
Ancak bu açıklamalar kişilik testi hale getirmiştir. Böylece bireysel özellikleri, bireyin durumu algıla
üzerine yapılan araştırmalardan kişiliğin m eydana gelmesi için bir ması ve farklı koşullara verdiği tep-
çok, genel araştırmalardan elde kiler çerçevesinde değerlendirilme
edilen sonuçlara dayanarak yapıl lid ir. Zaman içinde kişisel
mıştır Kişilik konusuna ilk kez
FARKLILIKLAR PSiKOLOJiSİ 303
1970'1i yıllar Hans Corbett H. Thigpen ve Walter Mischel Kişilik ve Nico Frijda Duygular
Eysenck kişisel teori Hervey M. Cleckley, Değerlendirme adlı eserinde
açısından çok etkili adlı kitabını yayımlar.
Eve'nin Üç Yüzü 'ncle kişisel özellıklerin davranışı,
olan üç faktörlü Kitapta duygular bireyi
modelini açıklar. çoklu kişilik durumdan ve şartlardan eyleme hazırlayan
bağımsız olarak,
i bozukluğu vakasından değişimler olarak ele
belirlediğı varsayımını
söz ederler. ahnır.
sorgular.
1947-70'1i yıllar 1954 1986
1968
1950 1955 1973 1990'1ar
ı ı ıı
David Rosenhan, sözde Araştırmacıla r kişilik
J.P. Guilford , zekanın David Wechsler hasta deneylerinde
yapısının üç boyutu Wechsler Yetişkin özeliklerinin "beş büyük
olduğunu önerir: içerik, normal ve aklı başında faktörü" hakkında görüş
Zeka Ölçeği'ni gibi psikiyatri
ürün, işlemler. birliğine varır. Bunlar
geliştirir. ölçütlerini sorgular. deneyime açıklık, sorumluluk,
dışadönüklük, uyumluluk ve
duygusal dengedir.
öze lliklerin tutarlılık göstermediği berinde ırksal basmakalıp ve öjeni bir kavramla ölçülmes i kavramı J .P
gibi bireylerin birden fazla belirgin çağrışımlarını getirmektedir). Guilford tarafından eleştirilir.
Zekayı belirleyen unsurun kalıtım Guildtord'a göre zeka birçok farklı
kişiliği olabileceği keşfedilmiştir. mı, çevre mi olduğu meselesi yeteneğin birleşiminden oluşur. Bu
önemli tartışma konularından biri varsayım, Raymond Cattell'in eleş
Ev9'nin Üç Yüzü adını taşıyan ve olmuştur. Raymond Cattel ve Hans tirel düşünce ve tümevarımın iki
sonradan sinemaya uyarlanan Eysenck gibi psikologlar kalıtımsal düzeyi olan sıvı ve kristalize zeka
kitapla ünlenen bir vakada, Corbett bakış açısını benimser. Diğer psi- kuramının temeli olmuştur.
H. Thigpen ve Hervey M. Cleckley kologlar ise zekanın kalıtımın yanı
günümüzde kimlik çözülmesi sıra çevreden de etkilendiğim Psikolojik farklılıklar araştırma
bozukluğu adı verilen çoklu kişilik savunur. Hatta onlara göre zeka ları arasında psikolojik bozukluklar
ölçüm yöntemleri kültürel açıdan ile Paul Ekman ve Nico Fridja'nın
bozukluğu vakasını tanımlamıştır. önyargılı olabileceği için çarpık öncülüğünü yaptığı duygular ve yüz
sonuçlar vermektedir. ifadeleri üzerine çalışmalar da yer
ZekA faktörü alır. Ancak David Rosenhan'ın araş
Birey olarak farklılıklarımızı belirle- 20. yüzyılın başında, İngiliz tırmaları "normal" ve " anormal"
yen faktörlerden biri de zekadır. psikolog Charles Spearman, arasında ayrım yapmanın ne kadar
Zeka psikolojinin ilk günlerinden zekanın rlrı ha tarafsız ve bilimsel zor olduğunu göstermiştir. Bireysel
beri üzerinde çalışılan bir kavram olarak incelenmesini mümkün farklılıklar, insan psikolojisinin kar-
olmasına raÇjmen tanımlanması kılan, istatistiklere dayanan test ve maşıklığını ve derinliğini vurgula-
veya ölçülmesi oldukça zordur. ölçüm yöntemleri geliştirir. Genel yacak şekilde, kolayca nitelendirile-
Yapılan araştırmalar her zaman çok zekayı oluşturan bütün zihınsel bilecek bölmelerden çok yelpazedeki
tartışılmıştır. Darwin ve Galton becerilerle ilişkili olan "g faktö- değişik renkler gibidir. •
zamanından beri zekanın çevreden rünü" tanımlamıştır. Zekanın tek
etkilenmeyen, irsi bir özellik olduğu
varsayılmıştır (Bu varsayım bera-
304
KÜRDAN İÇİN AKLINIZA
•• ••
GELEN BUYUN KULLANIM ·
AMAÇLARINI SAYIN
J.P. GUILFORD (1897-1987)
YAKLAŞIM Z eka ve zekayı oluşturan un- nusunda yardıma ihtiyacı olabile-
surların neler olduğu konu- cek çocukları teşhis etmesi isten-
Akıl Psikometrisi su Antik Yunan'dan beri miştir. Binet, araştırmacı Theodore
tartışılmasına rağmen, zekayı s is - Simone ile birlikte bellek, dikkat ve
ÖNCE temsel olarak ölçebilen yöntemler problem çözme görevlerini ölçerek
19. yüzyıl Wilhem Wundt, ancak 1905 yılında keşfedilmiştir. akli yetenekleri tek bir rakamla ö-
Gustav Fechner ve Fra ncis Bu keşfi yapan kişi Fransız psikolog zetleyen "Binet-Simon Ölçeği"ni
Galt insanların bilişsel Alfred Binet olur. Ondan, eğitim ko-
yeteneklerindeki farklılıkların yaratır.
ampirik olarak ölçülebileceğini
iddia eder.
1904 İngi liz psikolog Charles
Spearman zekanın tek bir
rakamla özetlenebileceğini öne
sürer.
1938 İngiliz psikolog L. L
Thurnstone insanların "asıl
yeteneklerini" veya zekfilarını
oluşturan yedi bağımsız
faktörü tanımlar.
SONRA
1969 Phillip E. Vemon zekanın
yüzde altmışının doğuştan
geldiğini söyler.
1974 Amerikalı psikolog Ellis
Paul Torrence günümüzde hala
yaygın olarak kullanılan
yaratıcılık testlerini üretir.
FARKLILIKLAR PSiKOLOJiSi 305
Ayrıca bkz. Alfred Binet 50-53 • Raymond Cattell 314 15 • Hans J . Eysenck 316-21 • William Stern 334 •
David Wechsler 336
Yaratıcı zekıilar, kürdanların bile kalı psikolog J. P. Gı..ıilford, testin oldu- cak olsa neler olabileceğini hayal et-
yüzlerce potansiyel işlevi olduğunu fark e- ğunu söyler. Ona göre standart zeka meleri istenir. Yanıtlar esneklik, öz-
der. Guilford'ın hazırladığı "Yaratıcı Dü- testleri yaratıcılığı hesaba katmadan, günlük, akıcılık ve ayrıntılandırma
şünce Testi" kişileri özgün ve muhtelif al- 10 puanıyla temsil edilebilecek "genel olmak üzere dört ana bileşen üzerin-
ternatifler düşünebilme kapasitelerine gö- zekfuun" varlığına inanır. den değerlendirilir.
re değeılenclirtr.
Yaratıcılığı ölçmek Guilford zekanın tek bir "genel
Ortalama Zeka Katsayısı testi (10), faktörden" değil, üç farklı boyuttan o-
kullanışlı olması bakımından 100'e Tanımı gereği, yaratıcılık herhangi
sabitlenmiştir. Psikologlar test sonuç- bir sorunun birden fazla yanıtı oldu- luştuğunu düşünür. Ona göre zihinsel
larını bu rakama göre değerlenclire becerileri oluşturan boyutlar işlemler,
cektir. Uygulamada, genel nüfusun ğuna inanmaktır. Yaratıcı düşünce, ürünler ve içeriktir. İşlerrıler, kullandı
yüzde 95'i, 70 ile 130 arasında puan ğımız düşünsel süreçlerclir. Bu süreç-
alınıştır. En yüksek puan alan yüzde Guilford'ın "ıraksak düşünce" olarak ler aralarında biliş, bellek ve değerlen
0,5'lik kısım, 145'ten fazla puan alır. nitelendirdiği, alışılmamış bir düşün
Bu seviyedekiler "deha" kabul edilir. ce tipi gerektirir. Bu tip düşünce dirmenin bulunduğu altı çeşitten iba-
bambaşka yörılere gider ve tek bir so- rettir. İçerik ise kullarulan veri ve bil-
Günümüzde zeka testlerinde ha- runa birçok çözüm üretir. IQ testleri gileri kapsar. İçerik cinsleri arasında
len bu ölçek kullanılır. Ancak Ameri- ise, tam aksine, tek bir yanıt üreten görsel ve işitsel içerik çeşitleri de
"yakınsak düşünce" gerektirir. mevcuttur. Ürünler ise işlemler, içeri-
ğe uygulandığında ortaya çıkan so-
Guildford, yaratıcılığın ölçülebile- nuçlardır. Bunlara sınıflar ve ilişkiler
dahildir. Bu farklı tipleri birleştircliği
ceğini düşünmektedir. İnsanların miz ve kullandığımız pek çok biçim
sayısı 180'e (6*5*6) kadar ulaşan zeka
yaratıcılık kapasitesini, fikirlerinin
ne kadar çok yöne gittiği gösterir. ı tipi olduğu anlamına gelir. Bu t ipler-
raksak düşüncenin miktarını ölçmek den yüzden fazlası doğrulanmıştır.
için birçok test yaratır. Testlerden bi-
ri 1967 yılında hazırladığı "Yaratıcı Guilford 'ın kuramı karmaşık ya-
Düşünce Testi"dir. Test için katılım pısı ve testlerinin uygulanma zorlu-
cılarına) kürdan b) tuğla c) at.aşına ğu nede niyle, standart 10 testleri
kıllarına gelen bütün kullanımlarını kadar sık kullanılmaz. Ancak çalış
söylemeleıi gerekmektedir. "Sonuç maları zeka ve yaratıcılık araştır
testi" için ise deneklerden, ulusal ve malarını derinden etkilemiştir. •
yerel kanunlar birdenbire kaldırıla-
J.P. Gullford Üniversitesi'ne (USC) geçer. ' 'Belirli bir zaman diliminde çok
Ailesine bağlı, onurlu ve cömert
Joy Paul Guilford, Nebraska, bir adam olarak tanınan fikir üretebilen kişinin önemli
ABD'de, bir çiftlikte doğar. Her Guilford, ordu yıllarında fikirler üretebilme şansı daha
zaman zeki biri olarak tanınan utangaçlığı nedeniyle "gri
Guildford, lise yıllarında hep hayalet" lakabıyla tanınır. Etkili fazladır.
sınıf birincisi olur. Psikoloji ve verimli bir araştırmacı olan
lisansı mezuniyeti, orduda erlik J.P Guilford, 300'den fazla J.P. Guilford
yaptığı dönem sekteye uğrar. makale, 25'ten fazla kitap
Sonra, Comell Üniversitesi'nden yazmış ve 300'den fazla test ''
mezun olur. 1928 yılında, doçent
olarak Nebraska'ya döner. 1940 yaratmıştır.
yılından itibaren, il. Dünya
Savaşı sırasında verdiği küçük önemli -deri
ara hariç 1967 yılındaki
emekliliğine kadar çalışacağı 1936 Psikometride Kullanılan
Güney Kalifomiya Yöntemler
1967 İnsan Zekasının Doğası
CUMA GELMEDEN
1111
ROBINSON CRUSOE
KİŞİLİK ÖZELLİKLERİNDEN
YOKSUN MUYDU?
GORDON ALLPORT (1897-1967)
\ //
~
308 GORDON ALLPORT
KISACA G ordon Allport, modem ' 'İnsanlar hayatlarını geleceğe
zamanlarda bütün
YAKLAŞIM çalışmalarını kişilik taşımakla meşguldür. Psikoloji
ise, çoğunlukla, onları
Ayıncı özellikler kuramı araştırmalarına ayıran ilk kişi
olduğu için kişilik psikolojisinin geçmişlerine yöneltmekle
ÖNCE kurucularından biri olarak tanınır. ilgilidir.
M.Ö 2. yüzyıl Galen insan Hipokrat (M.Ö 400) ve Galen (M.Ö
mizacını dört salgıya göre 150) tarafından yapılan dört huy Gordon Allport
çalışmasından sonra kişiliği
tanımlar. sınıflandırmak için ayrıntılı ''
çalışmalar yapılmamıştır. 19.
1890 William James Psikoloji- yüzyılda yapılan psikoloji yaşamıştır. Ona göre davranışçı
nin İlkeleri adlı kitabında ilk çalışmalarında benlik veya "ego" yaklaşım öğrenme sürecinde
kez benliği deneyimsel nitelen- "insan" unsurunu hesaba katmaz.
dirmelerle tanımlanan "benim" tartışmaları olmasına rağmen , Çünkü her kişilik emsalsizdir ve
ile düşünme işlevlerini içeren algılar öğrenme sürecinde pay
"ben" ile eş zamanlı bir gelişim kişilikten çok az bahsedilmiştir. sahibidir. Psikanaliz ise kişilik ve
olarak betimler. 20. yüzyıl başlarında, iki etkili davranışı açıklamakta geçmişe çok
fazla önem verip motivasyonları ve
SONRA ekol olan psikanaliz ve şu anki bağlamı dikkate almadığı
1946 Raymond Cattell, davranışçılık yaklaşım olarak iki zıt için kişiliği ve davranışı
temelini Allport ve Odbert'in kutuptur. Her iki yaklaşım çok açıklamakta yetersizdir. Fikirleri,
hazırladığı anlamsal kuramın gelişmiş ve etkin olan ekollerdir. genç bir üniversite mezunu olarak,
oluşturduğu 16 PF (Kişilik Bunlar halen etkilerini korumakla Freud'u Viyana'da ziyaret etmesiyle
Faktörleri) anketini geliştirir. beraber çok tartışmalı ekollerdir. doğrulanmış olur. İlk buluşmada,
Davranışçılık, kişilikle hiç
1970'1er Hans J. Eysenck PEN ilgilenmeden, davranışların nasıl
(Psikotizm, Dışadönüklük, öğrenildiğini araştırır. Psikanaliz
Nörotizm) kişilik anketini ise kişiliğin var olduğu bilinmeyen
tamamlar. ve kendini sadece rüyalar ile dil
kaymalarıyla tesadüfen ve bölük
1993 Amerikalı psikolog Dan pörçük gösteren bilinçdışı
P. McAdam Dinlediğimiz tarafından kontrol edildiğini öne
HiM.yolor kitabında idiyografik sürer.
yöntemini açıklar.
Amerikalı psikolog Gordon
Allport her iki yaklaşımla da sorun
Kişilik aşağıdaki özelliklerden oluşur:
Asıl özellikler veya Yaygın özellikler, dürüstlük İkincil özellikler, ilk kez
"egem en tutkular" ve saldııyaıılık yil.Ji
tanışılan insariların yanında
özgecilik gibi belli başlı özelliklerdir. Esas özelliklerin
tutkulardan meydana gelir. yokluğunda, kişiliği bu tip eııtli:;;eli tlavrnmmık veya
Herkesin esas özelliği olmaz. özellikler şekillendirir. uygunsuz arilarda gülmek
Olanlar da genellikle bununla
gibi özelliklere verilen isimdir.
ünlenirler. Bu özellikler kendilerini belirli
dururrilarda gösterir.
FARKLILIKLAR PSiKOLOJiSİ 309
Ayrıca bkz. Galen 18-19 • William James 38-45 • Sigmund Freud 92-99 • Cari Rogers 130-37 • Abraham Maslow
138-39 • Martin Seligman 200 01 • Paul Salkovskis 212-13 • Raymond Callell 314-15 • Hans J. Eysenck 316-21 • William
Stern 334
Allport, Freud'a tren yolculuğu koyan kişi ise Allport'un üniversite ampirik araştırmalarından çok bir
sırasında üzerinde tanıştığı küçük hocalarından William Stern teorisyen. neredeyse filozof gibidir.
bir erkek çocuğundan bahseder. olmuştur. İnsan zekllsı üzerine Erkek kardeşi Floyd ile birlikte
Çocuk kirlenmekten korktuğu için yapılan araştırmalarda örnek teşkil yazdığı İnsan Karakterinin Ayırt
annesinin telkinlerine rağmen kirli eden nornotetik yöntemde, Edici Özellikleri: Sınıflandırılması ve
mümkün olduğu kadar tarafsı z ve Ölçülmesi adlı makalesi nomotetik
insanların yanına oturmayı bilimsel davranılır. Çok fazla sayıda yöntemin mükemmel bir örneğidir.
denek üzerinde gerçekleştirilen Son önemli eserlerinden biri olan
reddetmiştir. Allport, belki de testler genelde içedönüklük, Jenny Masterson analizi ise
çocuğun kirlilik fobisini titiz ve d ışadönüklük yibi ayırıcı özellikler idiyografik yöntemin en detaylı
biraz da baskın bir kadın olan üzerinde sonuç elde etmek için örneklerinden biridir.
annesinden öğrenmiş olabileceği yapılır. Sonuçlar ayrıntılı olarak
fikrini ortaya atar. Freud olayı tahlil edilir ve yargılara varılır. Anlamsal hipotez
duyunca " Hikayedeki çocuk siz
misiniz?" diye sorar. Allport'a göre, Örneğin dışadönük insanların Allport, ilk araştırmasını erkek kar-
Freud'un bu küçük gözlemi, sadece deşi ile beraber ayırt edici özellikleri
yüzdesi tespit edilir ve bu özelliğin üzerine yapar. Araştırmada denek-
karşısındaki kişinin yaş, cinsiyet ve coğrafyaya bağlı lerden kişilik anketine cevap verme-
farklılıklar saptanır. Ancak bu lerini isterler. Anket aynı zamanda
çocukluğundan bilinçdışı bir bölüm yöntem, ayırıcı özellikleri bireyse! denekleri tanıyan kişilere sorulacak
olarak gördüğünü, bir başka deyişle düzeyde incelemez. Elde edilen sorular da içermektedir. Bunun ne-
şimdiki zamanda yaşanan bütün sonuçlar belirli bir kişi değil, belirli deni, Allport kardeşlerin, ayırt edici
itkileri ve niyetleri göz ardı ettiğini bir özellikle ilgili karşılaştırmalı özelliklerin insan ilişkilerinde şekil
göstermektedir. Allport, kendi yorumlar ve sonuçlar üzerine eğilir. lendiğine dair inancıdır. Araştırma
araştırmalarında geçmişten çok Davranışçı B.F Skinner, fare larından ayırt edici özellikleri ta-
yaşanan ana önem vermiştir. davranışları üzerinde yaptığı nımlamak ve ölçmek için geçerli ne-
Kariyerinin sonlarına doğru ise araştırmada bu yöntemi denler olduğu sonucunu çıkarırlar.
psikanalize, diğer yöntemleri olarak Ayrıca araştırmaları ile kişilik ölçü-
biraz daha fazla ağırlık vermeye kullanmıştır. mü için daha tamamlayıcı ve has-
sas bir araç geliştirme olasılığını
başlar. İkinci yöntem olan idiyografi,
tamamen nomotetik yöntemin kanıtladıklarını düşünürler.
Allport, öğrenme ve kişilik zıddıdır. Bu yöntemde tek bir bireyin
araştırmalarında üzerinde iyi üzerinde derin araştırma yapılır. 1936 yılında Allport ve meslek-
düşünülmüş, eklektik ve kavramsal Bireyin hayat öyküsü, ayırıcı taşı H. D Odbert, insanların haya-
olarak açık görüşlü bir yaklaşım özellikleri, ilişkileri de hesaba katılır tındaki en belirgin ve sosyal açıdan
benimsenmesi savunur. Geçerli hatta başka kişilerin test edilen
bireyle ilgili fikir ve deneyimleri bile ' '"İnsan ve doğada tip yoktur.
yaklaş ı mlardan inandığı parçaları dikkate alınır. Bu yöntem, tek bir
kişi ve hayat üzerine odaklanması Gözlemcinin aklında vardır."
olan Allport'un temel inancı, her ile psikanalitik yönteme daha Gordon Allport
bireyin benzersizliği ve kişiliğinin
tamamen olmasa bile büyük oranda yakındır. ''
insan ilişkileri ile şekillendiğidir.
Allport, nomotetik yöntemin
Kişilik teorisi ayırt edici özellikleri tarımlamanın
bir yolu olduğunu söyler ancak,
Allport'un kişiHk kavramı ayırıcı açıklayıcı gücünün rlRhA Az
özellikler, insan ilişkileri, içinde olduğunu düşünür. İcliyografik
bulunulan durum ve itkilerden yöntem ise genel sonuçlar elde
meydana gelir. Kişilik etmekte işe yaramamasına rağmen,
araştırmalarında iki farklı yaklaşım tek kişiyi derinlemesine
geliştirir. Nomotetik ve idiyografik açıklamakta başarılıdır. Sonuçta her
yöntemler. Aslında ikisi de Alman iki yöntemi de kullanır. Ancak
filozoflar Wilhem Windelband ve
Wilhem Dilthey tarafından
geliştirilmiştir. İlk kez uygulamaya
310 GORDON ALLPORT
~~~~~~~~~~~~~
µaıaııoyak özelliklerini "propriyumu", bir başka
deyişle temel itkileri, ihtiyaçları ve
ganp inatçı muzıp lıeveslı kavgacı arzuları etkileyen bir olgu olarak
nitelendirir. Bu kavram mizaçtan
peşin hukumlu sadıkk:ıskanç açıkgöz merhametli kibirlidmdar sabırlı çok daha fazlasını ifade etmektedir.
Bir nevi her zaman kendini
bağışlayıcı dünisl mahcup haris alaycı gösterecek temel arzudur. Allport,
neşeli meraklı iğneleyici saldırgan gururlu soğuilk kutabngaç propriyum kavramına örnek olarak
yenilikçi kibirli sanatkar benmerkezcicspr ı ıc:s r Danimarkalı kaşif Roald
gözüpek hırslı çekmgen sosyalduygusal kibar sın~lı Amundsen'i gösterir. 15 yaşından
beri Amundsen'in en büyük
alıngan ters ıçme kapanık kendinden emin tutkusu kutuplara gitmektir.
sığ dllzenlı düşüncesiz konusl< n Hedeflerine giden engeller
aşılabilecek gibi görünmese ve
etkili güvenilir yardımsever bazen hedefinden vazgeçmek çok
cazip gibi görünse de Amundsen'in
hayalperest propriyum mücadelesi asla bitmez.
Her başarısı onu mutlu eder ve
Allport ve Obert'in anlamsal hipotezi, en hedefinden vazgeçmek yerine
önemli ve belirgın ayırt edici özelliklerin dilde arzularını perçinler. Kuzeybatı
yansıtıldığı inancına dayanıyordu. İkili, 18.000 Geçidi'ni aştıktan sonra kendine
adet ayırt edici özellik tanımlayan sözcük Güney Kutbu'nun kapılarını açan
projesini geliştiren Amundsen,
tanımlamıştı. yıllar süren hayal kırıklıklaıı ve
planlama aşamasından sonra
ilgili bireysel farkların dil ile ifade Esas özelikler Kuzey Kutbu'na da gider.
edildiğini söyler. Farkın önemi Allport, araştırmasını derinleşlir Hedeflerine bağlılığı asla azalmaz.
artıkça, tek kelime ile betimleniyor dikten sonra, üç ayırt edici özellik Kendisi kadar tecrübeli olmayan bir
olma ihtimali yükselir. Bu düşünce çeşidi tanımlar. Bunlar esas özellik- kaşifin hayatını kurtarmaya
anlamsal hipotez olarak bilinir. İki ler, yaygın özellikler ve ikincil özel- çalışırken ölür.
araştırmacı, dönemin en kapsamlı liklerdir. Asıl özellikler, kişinin
İngilizce sözlükleri araştırırlar. hayata bakışını belirleyen, vazge- Daha az önemli özellikler
Sonuçta ayırt edici özellikleri nite- çilmez özelliklerdir. Allport'a göre Asıl özelliklerin aksine, ortak
leyen 18.000 sözcük bulurlar. Sonra herkeste esas özellik bulunmaz. özellikler, çoğu kişide bulunan
bu sözcüklerin arasından en göz- Ancak esas özelliklere sahip olan dürüstlük gibi genel özelliklerdir.
lemlenebilir ve değişmez 4500 sıfatı kişiler bu özellikleriyle ünlü bile
belirlerler. olurlar. Hatta bazı durumlarda, Davranışımızı şekillendiren yapı
kişiler bu özellikleriyle öyle ünlü
' 'İnsanların ayırt edici olurlar ki, isimleri bu özellikleri taşları olmalarına rağmen, esas
nitelemek için kullanılan deyimler özellikler kadar mühim değildirler.
özelliklerinden bahsedilebilir. haline gelir. Allport, bu duruma Allport, yaygın özelliklerin ebeveyn
Ancak insan tiplerinden örnek olarak Byron kahramanı, etkisiyle oluştuğunu ve yetiştirilme
bahsedilemez. Makyavelce ve Kalvinizm gibi tarzının bir sonucu olduğunu iddia
Gordon Allport deyimleri gösterir. İkon haline gel- eder. Bu tip özellikler, örneğin
miş istisnaları bir kenara bırakacak saldırganlık seviyesinin herkeste
'' olursak, diğer durumlarda da örne- değişen miktarlarda bulunması
ğin "komünizm korkusu" gibi bir g ibi aynı kültüre ait insanlarda
ayırt edici bir özellik kişinin haya- farklı derecelerde görülür.
tında o kadar önemli ve etkili bir rol
oynayabilir ki bilinçli ve bilinçdışı Allport'a göre çoğumuzun bu
her hareketi etkileyebilir. çeşit beş, on ayırt edici özellikten
oluşan kişilikleri vardır. Bu ayırt
Allport, ilerleyen yıllarda edici özellikler bir noktada bizim
kişilerin temel ayırt edici "önemli özelliklerimiz" haline gelir.
FARKLILIKLAR PSİKOLOJİSİ 311
' 'Kişiliği durağan, sabit ve sınıf arkadaşlarımız arasında yolculuklarında çok gergin olur"
deriz. Bu özellikler tercih
değişmez olarak betimleyen popüler olmak için başlayabiliriz. meselesidir veya değişime açıktır.
bütün teoriler yanlıştır. Sonra resim yapmaya sırf
Gordon Allport Başka insanların yokluğunda,
yeteneğimizi mükemmelleştirmek
'' ikincil ayırt edici özellikler oldukça
adına devam edebiliriz. Bu örnek, belirgin olabilir. Esas ve ortak
Zaman içinde ortak bize bugünkü fikir ve özelliklerle beraber insanın
özelliklerimiz "işlevsel özerklik"
kazanabilir. AllporL bu durumu düşüncelerimizin geçmişimiz karmaşık yapısını anlamamıza
şöyle açıklar. Bir şeye bir nedenden
ötürü başlayıp, sonrasında tarafından sadece dolaylı olarak yardımcı olurlar.
bambaşka bir neden için yapmaya etkilendiğini gösterir. İşlevsel
devam edebiliriz. Bunun nedeni özerklik ayrıca, obsesif- kompulsif Ayırt edici özellikler ve
bugünkü itkilerimizin sürekli düşünce ve eylemlerimizi de
açıklar. Neden yaptığımızı davranış
geçmişe bağlı kalmamasıdır. bilmememize rağmen yapmaktan
kendimizi alıkoyamadığımız Allport, ayırt edici özelliklerin
Örneğin resim yapmaya sadece hareketler, bağımsız ayırt edici insanlarda nasıl şekil aldığıyla ve
özelliklerimizin dışavurumu davranışlarla olan bağlantılarıyla
olabilir. ilgilenmiştir. Davranışlarımızı iç ve
dış güçlerin bir karışımının
Allport'un üçüncü ayırt edici belirlediğini önerir. "Genotip"
özellikler olarak bilinen ikıncil edici denilen belirli içsel güçler, bilgiyi
özellikler, kişiliğimiz üzerinde esas nasıl aldığımızı ve dış dünya ile
ve ortak ayırt edici özelliklerden etkileşime geçmek için nasıl
daha az pay sahibidir. Sadece kullandığımızı belirler. Allport'un
belirli durum ve ortamlar "fenotip" adını verdiği dış güçler
tarafından şekillendirildikleri için ise, bireylerin çevrelerini nasıl
sadece belirli şartlarda gözlemlenir. kabul ettiğini ve başkalarının nasıl
Örneğin biri için "gıdıklanınca çok kendi davranışlarını
sinirlenir" veya "uçak şekillendirmelerine izin verdiğini
Genotip özellikle r içseldir. Zorluk çeke~ Başkalarına
Fenotip özellikler ise
dışsaldır; ortaya çıkmaları yardımcı olmak
için'dış dünyadan uyarıcı
gelmesi gerekmektedir.
- )- Genotip özellikler ~ ~"""/
----)_,. Fenotip özellikler ~' ~
~~-(-- 1 V ~rK""l"k ~
ışı 1
oku
~ ~Ö•ellilderi,
~
312 GORDON ALLPORT
Allport, Crusoe'nun en başından berı
birçok ayırt edici kişilik özelliğine sahip
olmasına rağmen. bu özelliklerden
bazılarının ancak gemi battıktan ve
Cuma ile tanıştıktan sonra yüzeye
çıktığı sonuna varmıştı.
belirler. Allport, bu iki gücün azmi gösterir. Hıristiyanlığa mektup göndermiştir. Allport,
bireysel ayırt edici özelliklerin geçmesi için elinden geleni yapar. analizi için bu mektupları kullanır.
temelini oluşturduğunu söyler. Aslında bu özellikler, hep 36 kişiden, mektupları okuyarak
Crusoe'nun içinde vardır. Ancak Jenny'nin ayırt edici özelliklerini
Allport, bütün fikirlerini Cuma ile ilişki kurana kadar ortaya tanımlamalarını ister. Belgeleri
Robinson Crusoe'nun hikayesine çıkmamışlardır. Bu düşünce iyi okuyan kişilerin yüksek orandaki
uygulamıştır. Sonuç olarak, bilinen bir felsefi bilmecede de dile fikir birliği ile 198 bireysel ayırt
Robinson Crusoe'nun, Cuma ile getirilir: "Ormanda, bir ağaç yere edici özelliği kapsayan sekiz özellik
tanışmadan önce içsel kaynakları düşünce, kimse orda olmasa bile kümesini tanımlamak kolay
veya genotipleri ve ayrıca fenotip ses çıkarır mı?" Allport'a göre, ayırt olmuştur. Bu ayırt edici özellikler
yönleri ile adada hayatta kalmasına edici özellikler davranışları kavgacı -kuruntucu, benmerkezci,
yardım etmiştir. İlk etaptaki istikrarlı hale getirmektedir. bağımsız- otonom, dramatik-
umutsuzluğunu yenebilmiş, gemi Aslında, onları ortaya çıkaracak yoğun, estetik -sanatsal, saldırgan,
batmadan önce silah ile araç- gereç veya tanıklık edecek kimse etrafta alaycı- marazi ve duygusaldır.
ve diğer ihtiyaçlarını olmasa bile, onlar hep mevcuttur.
edinebil mişti r. Bir mağaranın Allport yine de Jenny'nin ayırt
yanında barınak yapar. Takvim İdiyografik bir çalışma edici özelliklerinin yetersiz
hazırlar. Ava çıkar. Keçi yetiştirir. 1937 yılında, Kişilik: Psikolojik Bir olduğuna karar verir ve Adler ile
Mısır ve patates eker. Bir papağan Yorum adlı kitabının Freud'un analiz yöntemleri dahil
evcilleştirir. İncil okuyarak, dindar yayımlanmasından sonra, Allport, olmak üzere başka sistemlerden de
biri olur. Bütün bu eylemler, bütün dikkatini din, önyargı ve etik yararlanır. Öğrencileri Jeffrey Paige
Crusoe'nun genotipsel ayırt edici konusuna vermiştir. Ancak, 1965 ve Alfred Baldwin'in yardımıyla,
özelliklerini ve bu özelliklerinin yılında tekrar kişilik konusuna elindeki materyale "içerik analizi"
sonuçlarını göstermektedir. döner. Bu kez, 1868 ile 1937 yöntemini uygular. Bilgisayar
arasında yaşamış Jenny yardımıyla yapılan bu yeni analiz
Ancak, fenotipik davranışlarının Masterson'ın ayırt edici yönteminde, bilgisayar seçilen bir
ifade edilebilmesi için Cuma'nın özelliklerini inceler. Jenny, konu veya duyguyla ilgili kullanılan
gelmesi gerekmiştir. Cuma'yı onu hayatının son 11 yılında arkadaş cümle ve sözcüklerin kaç kez
kaçırmak isteyenlerden kurtarır. olduğu evli bir çifte 300 adet kişisel geçtiğini hesaplanır. Allport, bu
Ona bir isim verir. İngilizce yöntemden etkilenmiştir. Zira bu
öğretebilmek için gerekli sabrı ve yöntemin, idiyografik yaklaşımın
' 'Kişilik, düz ceketin
bağlanmasından çok daha
karışık bir şeydir.
Gordon Allport
''
FARKLILIKLAR PSiKOLOJİSi 313
~~~~~~~~~~~~
bireyin karakterinin sadece kişilik ' 'Allport psikologlara ayırt edici Gordon Willard Allport
anketleri ile anlaşılmayacak 1897'de ABD'nin lndiana eya-
inceliklerini anlama potansiyelini kişilik özelliklerine yoğunlaşıp, letinin Montezuma şehrinde
karakteri çözümleme işini doğar. Dört erkek kardeşin en
kanıtladığını düşünmektedir. filozoflara bırakmaları küçüğü olan Allport çocukken
gerektiğini gösterdi. utangaç ve çalışkandır ancak
Allport, 1966 yılında Ayırt Edici Martin Seligman ilk gençliğinde okul gazetesi-
Özelliklere Yeni Bakış adlı bir nin editörü olur ve kendi ba-
makale kaleme alır. Bu makalede, '' sım işini kurar.
kişilik çalışmalarının kişisel ayırt teorilerin bile temelinde "hasta ve il. Dünya Sava.şı sırasında
kaygılı insanların veya tutsak ve Allport, Harvard Universite-
edici hassas bir şekilde çaresiz farelerin davranışları"na si'ndeki burslu felsefe ve eko-
çözümlemek yerine insanın bütün dayandığına işaret eden ilk kişiler nomi eğitiminden önce asker-
ruhsal özelliklerini incelemeyi den biridir. Kuramların neden sağ lik görevini yerine getirir.
amaç edinmesi gerektiğini belirtir. lıklı insanlar ve hayatı güzel yaşa 1919'da mezun olduktan sonra
İlk makalelerini psikolojinin mak isteyenlerle ilgili olmadığını bir yıl Türkiye'de dersler verir
masumiyet çağında kaleme merak eden Allport, çalışmaların, ve ardından Harvard'a geri dö-
aldığını söyleyen Gordon Allport, yasaya uyanlarla değil suçlularla, ner. 1922'de psikoloji doktora-
buna rağmen ayırt edici cesaretle değil korkuyla ilgilendiğini sını tamamlar. Ayrıca
özelliklerin, kişiliğin betimlenmesi ve odak noktalarının insan vizyonu Almanya'da Gestalt Okulu ile
için makul bir başlangıç noktası değil, körlüğü olduğunu söyler. cr.alışır. İngiltere'de Cambridge
olduğu inancının ardında durmaya Martin Seligman'ın öncülüğünde Universitesi'ne de gider.
devam eder. filJzlenen pozitif psikoloji ekolü,
1924'te ABD'deki ilk kişilik
Psikolojide Allport etkisi Allport'un pozitif deneyimlere dair derslerinJ vermek üzere
Allport, her ne kadar adı verilmese bilimsel psikoloji geliştirme hedefi Harvard'a geri döner. New
de birçok çağdaş düşünce ekolünü ve fikrini benimsemiştir. Hampshire'da Dartmouth Col-
temelinden etkilemiştir. Modern lege'daki dört yılın dışında
kişilik testlerinin çoğu Raymond 1955 yılında, Allport, Olmak 1967'de 70 yaşındayken akci-
Cattell ve Hans Eysenck'in kitabını yazdığında, fikirleri iyice ğer kanserinden hayatını kay-
araştırmalarından elde edilmiştir. gelişmiştir. Artık insanların daha bedene kadar Harvard'da kalır.
Her iki psikologun da yüksek bilinç seviyesine ulaşmak
için çaba sarf et mesinin ve bunu Ön•mll eserleri
çalışmalarının çıkış noktası gerçekleştirmenin kişiliğ in gerçek
itkisü olduğunu görmüştür. 1937 Kişilik: Psikolojik Bir Yo-
Allport'un anlamsal teorisi "Olmanın" insanlığın nihai amacı rum
olmuştur. Cattell'e ait olan ve olduğuna işaret eden diğer 1954 Önyargının Doğası
bugün halen psikologların sık psikologlar ise Cari Roger ve 1955 Olmak
kullandığı 16 Kişilik Faktör Abraham Maslow'rlıır. Onlar bu 1961 Kişilikte Model ve Geli·
Anketi'nde kullanılan ayırt edici amaca "kendini gerçekleştirmek"
özellikler, Allport ve Odbert'in adını vermişlerdir. Allport'un şim
bilgisayar analizi ile bulduğu 4500 bulguları, diğer ünlü psikologlar
ayırt edici sıfattan elde edilmiştir. kadar sık alıntılanmasa bile
psikoloji dalındaki derin ve uzun
Bütün danışma ve terapilerin süreli etkisi yadsınmazdır. •
temelinde yatan hümanist psikoloji
başta idiyografi yöntemi ve her
insanın benzersiz olduğu varsayımı
olmak üzere, Allport'un bulgularına
dayanır. Kişilik gelişimi ve ifade
için pratisyen ve danışan ilişkisi
üzerinde yoğunlaşma fikrinin
kökeni, Allport'un kişiliğin çoğun
lukla ilişkilerin bir işlevi olduğu
inancıdır.
Allport ayrıca, olumlu insan
deneyimlerini keşfetmeye çalışan
314
GENELZ~KAYIOLUŞTURAN
sıvı ZEKA VE
KRİSTALLEŞMİŞ ZEKANIN
BİRLEŞİMİDİR
RAYMONDCATTELL (1905-1998)
YAKLAŞIM 2 O. yüzyılın önde gelen kristal zeki'.ıdır. Sıvı zeka herhangi
psikologlarından biri olan bir konuya ya da "içeriğe"
Zeka kuramı Raymond Cattell, insan uygulanabilen bir dizi düşünme ve
zekası, itkileri ve kişiliği
ÖNCE hakkındaki çalışmalara büyük tümevarım yeteneğinden oluşur.
1900'ler Alfred Binet, zekanın katkıda bulunmuştur. Cattell'in
ölçülebildiğini öne sürerek, 10 insan zekasıııa olan ilgisi, Bazen , bilmediğimiz bir şeyi
(zeka katsayısı) terimini ortaya kariyerinin ilk yıllarında, bütün
atar. öğrenme faaliyetlerinin temeli yapmamız gerektiğinde
olarak "g" faktörünü tanımlayan
1904 Charles Spearman İngiliz psikolog Charles kullandığımız zeka olarak
zekanın belli başlı tanımlanan sıvı zeka, problem
faktörlerinden biri olarak "g" Spearman'ın öğrencisi olduğu çözme ve desen tanıma
tanımını öne sürer. süreçlerinde otomatik olarak
yıllarda başlamıştır. kullanılır. Kullanılan bellek
1931 Zekllnın Ölçli/mesi adlı kapasitesi ile yakından ilişkili
eserinde Edward Thorndike üç 1941 yılında, bu kavramı olduğu kabul edilir.
veya dört tip zeka olduğunu geliştiren Cattell, g'yi oluşturan iki
iddia eder. zeka tipini tanımlar. Bunlar sıvı ve Cattell, sıvı zekanın kalıtımsal
olduğunu, bunun da bireysel farklı
SONRA lıkları açıklayabileceğini savunur.
1950 J. P. Guildford 150
civarında düşünsel yetenek Genel olarak zekanın teme li (g)
olduğunu söyler. iki kısımdan ibarettir.
1989 Amerikalı psikolog John Sıvı zeka , düşünme Kristalleşmiş zeka,
B. Carroll üç katmanlı bir yeteneği ve soyutlama, önceki deneyimler ve
psikom etrik zeka modeli algılama ile açıklamasız olayların öğrenilmesi ile
geliştirir. Bu model geniş
yetenekler, dar yetenekler ve ve pratik olmayan yargı yeteneğinin
Spearman'ın "g" faktöründen
şeylerin ilişkisi. yargılandırılması.
oluşur.
FARKLILIKLAR PSiKOLOJİSi 315
Ayrıca bkz . Alfred Binel 50-53 • J.P. Guilford 304-05 • Hans Eysenck 316- 21 • William Stern 334 • David Wechsler 336
Sıvı zekanın ilk gençlik döneminde Kültür-uyumu t esti, 1930'1u
doruk noktasına ulaşıp, sonra hızla yıllarda Caltell tarafından
düşüşe geçmesine beyinde yaşla geliştirildi . Çözülmesi için
görülen değişimlerin neden olduğu önceden öğrenilmiş bilgi
kabul edilir. Beyin zedelenmeleri- gerektirmeyen tesl ŞEKİLierden
nin akışkan zekayı etkileyebileceği oluşuyordu. Testi bılıımek için
söylenir. Bu varsayım, sıvı zekanın soııuca varma yeteneği gerekliydi.
büyük ölçüde fizyolojik olduğunu
ortaya koyar. D
Kristalleşmiş zeka E H
Problem çözmek için akışkan
kavramlar. Bu tip zeka yaşam kristalleşmiş zekanın birleşimini
zekayı kullandıkça, yaşadığımız boyunca giderek artar ve 65
yaşından sonra azalmaya başlar. saptamaya eğimli oldu(ıunu fark
dünya hakkında bilgi depoları ve eden Cattell sadece akışkan zekayı
işe yarayan hipotezlere sahip Cattell, sıvı ve kristalleşmiş ölçecek testler geliştirdi. Şekil ve
oluruz. Bu bilgi deposu, Cattell zekayı birbirinden bağımsız görür desenlerden oluşan, sözel olmayan,
tarafından "yargılama becerileri ancak kişilik ve ilgi alanları gibi çok şıklı kültür-uyumlu zeka testini
kümesi" olarak tanımlanan, faktörlere bağlı olarak, yüksek bir hazırlar. Bu test her kültürden
kristalleşmiş zekadır. Bu tip zeka, akışkan zekaya sahip olmanın, yetişkin ve çocuklar üzerinde
sıvı zekayı kültürel faaliyetlerde daha hızlı ve daha geniş bir uygulanabilmektedir ve önceden
kullanarak kazanılır. Öğrenme kristalleşmiş zeka kazanımı öğrenilmiş bilgileri ölçmez. •
deneyimindeki büyük farklılıkların
nedeni sosyal sınıf, yaş, milliyet ve sağlayabileceğin i düşünür.
tarihi dönem gibi birçok faktördür.
Standart 10 testlerinin, sıvı ve
Kristalleşmiş zeka, sözel
kavrayış ve sayısal beceriler gibi
kabiliyetleri kapsar. Çünkü bu
bilgiler önceden kazanılmış bilgiye
dayanır, örneğin dilbilgisi kuralları,
toplama çıkarma gibi matematiksel
Raymond Cattell İngiltere'de Staffordshire'da doğan miştir. 1997'de Amerikan Psiko-
loji Derneği tarafından Yaşam
Raymond Bernard Cattell 1924'te boyu Başarı Ödülü'ne layık gö-
kimyadan birinci sınıf derece al- rülmüştür. Ancak ulusların kalıt
mış ve daha sonra psikolojiye dö- sal zekayı ırk ıslahı ile korumala-
nüş yaparak 1929'da doktorasını rı gerektiğiyle ilgili fikirleri bu ö-
tamamlamıştır. Londra ve Exeter dülü tartışmalı hale getirmiş ve
üniversitelerinde dersler verdikten e lektirel saldırıları başlatmıştır.
sonra 1937'de ABD'ye taşınmadan Catt ell kendisini savunmuş ve ö-
önce beş yıl süreyle Leicester Ço- dülü reddetmiştir ama ertesi yıl
cuk Rehberliği Kliniği'ni yönetmiş kalp yetmezliğinden hayatını
tir. ABD'de 1973'e kadar Clark ve
Harvard üniversitelerinde ve llli- kaybetmiştir.
nois Üniversitesi'nde ders vermiş
tir. Cattell üç kez evlenmiştir ve önemli eserleri
hayatının geri kalanını Hawaü
Üniversitesi'nde profesör olarak 1971 Beceriler
görev yaptığı Honolulu'da geçir- 1987 Zek/i
DELi•LiKLE• •
A•RA•SINDA•BİR
YARDIR
HANS J. EYSENCK (1916-1997)
318 HANS J. EYSENCK T arih boyunca, deha tartış ' 'Büyük bir yaratıcılık
malarına genetik-çevresel
KISACA faktörler damgasını vur- potansiyeli ve psikolojik
muştur. "Deha doğulur mu, deha sapmanın temelinde ortak
YAKLAŞIM olunur mu?" sorusu her daim sorul-
Kişilik muştur. 1900'lü yıllara kada r, deha- yönler vardır.
lar hakkındaki bilgiler, Leonardo da Hans J. Eysenck
ÖNCE Vinci ve Beethoven gibi dahi kabul
1926 Amerikalı Psikolog edilen kişilerin öyküleriyle sınırlı ''
Catherine Cox 300 dehanın kalmıştır. Aristo dönemi kadar eski
zeka ve kişiliklerini test eder zama nlarda bile, yaratıcı deha ve Eysenck ise insanı bir bütün olarak
Ortalama IQ'yu 165+ olarak delilik arasında ili şki kurulmuş, her meydana getiren ayrıntılı
tespit ederi. Ortak noktalar ise iki durumun da genetik olduğu özelliklerle değil, mizaçla ilgilenir.
motivasyon ve kararlılıMır. düşünülmüştür. 1904 yılında, Aslında biyolog olan Eysenck,
İngiliz psikolog Havelock Ellis tara- kendisinden önce gelen Yunan
1956 J. P. Guildford yaratıcılıgı fından yapılan "İngiliz Dahileri hekim Hipokrat ve Galen gibi,
tartışmak için ıraksak Araştırması"nda yaratıcı kişiler ve mizacı fizyolojik etmenlerin
psikozlu hastalar üzerinde yapılan belirlediğine inanır. Hipokrat,
düşünce kavramını geliştirir. testlerde iki durum arasında bir kişilik tiplerinin, belirli vücut
ilişki tespit edilmiştir. 70 yıl sonra, salgıla rının azlığından veya
SONRA Alman psikolog Han Eysenck, ilk
2009 Deha 101: Yaratıcılar, kanıtları inceler. Vardığı sonuç psi- fazlalılığından kaynaklandığ ı
Liderler ve Dahiler adlı kitapta, kozlu olma durumunun değil, ruh
Amerikalı psikolog Dean Keith hastalığının (tam anlamıyla delilı düşünür. Galen bu fik ri iyimser,
Smithson dehaların iyi genler ğin) deha ile ilişkisi olduğudur. soğukkanlı, sinirli ve melankolik
ve iyi çevrelerin sonucu Deliliği, esas olarak yaratılıştan olmak üzere dört mizaç Lipi
olduğunu iddia eder. psikoz belirtilerine yatkın olmak olduğunu ortaya atarak genişletir.
olarak tanımlamıştır.
2009 İsveçli psikolog Anders
Ericsson u zman başarımını Mizaç ve biyoloji
10.000 saatlik çalışma süresine Birçok psikolog ayırt edici
özellikleri tanımlamış ve ölçmüştür.
dayand ırd ı.
FARKLILIKLAR PSiKOLOJİ 319
Ayrıca bkz. Galon 18- 19 • Francis Galton 28-29 • J.P. Guılford 304-05 • Gordon Allport 306-13 •
Raymond Cattell 314 15 • Walter Mıschel 326-27 • David Rosonhan 328- 29
Ona göre, fazla kanı olan insanlar Eysenck'in kişilik modeli mizacı tanı mlamak için
iyimser mizaca sahiptir. Bu tip kapsayıcı bir paradigma sunar. Her iki süperfaktör do -
neşeli ve iyimserdir. Sinirli tip ise dışadönüklük ve nevrotiklik· "canlı" olmak gibi daha alt
acelecidir. Bu gruba giren insanlar, düzey alışkanlıklardan meydana gelir. İki süperfaktör.
fazla safra nedeniyle sinirli ve Galen'in dört huyunu yansıtan huyların tam ortasındadır.
sabırsızdır. Çok balgamı olan,
soğukkanlı mizaca sahip ağırkanlı nevrotiklik
insanlarsa yavaş, tembel ve
donuktur. Kara safra fazlası olan çekingenlıçe kapanık p,,
melankolik tipler ise üzgün.
kötümser ve depresyona meyillidir. ;3 asosyal ,lij
Galen'in biyolojik yaklaşımı ~= sessiz~+-~~~~~~~~~-+-~~~~~~~~~--t..,. ~
mizacın genetik olarak belirlenmiş
ve fizyolojik kaynaklı olduğunu =
düşünen Eysenck'in ilgisini çeker.
Eysenck, kişiliği betimlemek için, ;g pasif sosyal ~
kapsayıcı "süperfaktörler" önerir.
Bu kavramlar içedönüklük, .~ dikkatli C:
dışadönüklük ve nevrotikliktir.
Ardından, bu kavramları Galen'in :ı;'
kavramlarına karşılık olacak şekilde
duygusal istikrar
geliştirir.
savunur. Eysenck'e göre mizacın yetersiz uyarılma . Dolayısıyla
Eysenck ölçekleri ikinci boyutu "içedönüklük- beynin kendine gelebilmesi için
"Nevrotiklik", Eysenck'in, bir uçta sürekli daha fazla heyecan bulması
duygusal sakinlik ve durağanlıktan, dışadönüklük"tür. Bu kavramları (dışadönükler için) veya huzur ve
diğer bir uçta çabuk kızan ve çevremizdeki kişileri tarif etmek yalnızlıkla sakinleşmesi gerekir
tedirgin olan kişilik boyutunu için kullandığımız şekilde kullanır. (içedönükler).
nitelendirmek için kulland ığı Dışadönükler girişken ve
isimdir. Ona göre nevrotik kişileride konuşkandır. İçedönükler ise Psikotiklik
(bu kişiler yelpazenin daha az Eysenck, düşüncelerini büyük denek
durağan olan kısmındakilerdir) utangaç ve sessizdir. Eysenck, grupları üzerinde denemiştir. Ancak
beyin, "savaş ya da kaç" tepkisini aradaki farkın beyin yine de toplumdaki bazı katmanları
harekete geçiren sempatik sinir aktivitelerinden kaynaklandığına yakalayamadığının bilincindedir. Bu
sistemini tetikleme eşiği düşüktür. inanır. İçedönükler sürekli gergindir yüzden, çalışmalarını akıl
Bu türden daha duya rlı sisteme ve aşırı uyarılma durumundadır.
sahip insanlar, bu anlamda daha Dışadönükler ise sürekli sıkılırlar ve
hiperaktiftir. Bu yüzden, en ufak
tehditlere bile sanki çok ciddi bir
durumla karşılaşmışlar gibi tepki
verirler. Tansiyonları yükselir, kalp
atışları hızlanır ve terler!P.T. Ayrıca
nevrotik bozukluklara eğilimlilordir.
Yine de, Eysenck, yelpazenin
endişeli kısmında kalan insanların
ille de nevrotik olduğunu iddia
etmez. Sadece nevrotik
bozukluklara yatkın olduklarını
320 HANSJ.EYSENCK
' 'İçedönükler, dışadönüklerden Eyse nck, psikotikliğin tıpkı yaratıcı lığın kesinlikle yenilik,
daha aktiftir. Dolayısıyla nevrotiklik gibi dereceleri olduğunu özgünlükle ilgisi olduğu, düşünsel
beyinleri, dışadönüklerden söyler. Gehştirdiği testler, yetenek ile kişiliğin yönlerine
daima daha fazla uyarılır. psikotiklerde sık görülen ayırt edici dayandığı kabul edilir olduğuna
Hans J. Eysenck özellikleri arar. dair fikir birliğe ulaşılmıştır.
Eysenck, Yaratıcılık ve Kişilik:
'' Sonuçta, bazı ayırt edici özellik- Kuram için Öneriler adlı
lerin, psikotikhğin ortaya çıkma makalesinde, yaratıcılığın doğasını
hastanelerine taşır. Bu sayede, ve zeka, kişilik ve deha ile olan
mizacın üçüncü boyutunu sıyla ilişkisi olduğunu keşfeder.
tanımlayabilir. Üçüncü boyuta ilişkisini açıklamak istemiştir.
"psikotiklik" adını verir. Psikotiklik Psikotik!ik ölçümünde yüksek
genel anlamda "delilik" sözcüğünün sonuç alanlar, genellikle saldırgan , Deha, yaratıcılığın en üst
yerini almıştır. Kişilik kuramında bu benmerkezci, gayri şahsi, dürtüsel, kertesidir. Kesinlikle çok yüksek
çok önemli bir sapmaydı. Zira asosyal, yaratıcı, empaLi kurama- seviyede zeka gerektirmektedir. 10
psikologlar normal "akli dengesi yan ve inatçı kişilerdir. Bu testten testinden en az 165 puan almanın
yerinde olan" kişiliği tanımlamayıp yüksek sonuç alan herkes, psikotik dahilik için önkoşul olduğu
ölçmeye çalışmaktadırlar. Yine de, değildir. İleride mutlaka psikotik düşünülmektedir. Ancak, yüksek
olmaları da söz konusu değildir. 10 tek başına dahilik için yeterli
Sadece psikotik hastalarla bazı değildir. Zekanın deha ile ilgili bir
benzer özellikleri vardır. 1980 boyutu da hafızamızda bulunan
yılında Norveçli psikolog Dan farklı fikirleri, sorunlara yeni
Olweus ve meslektaşları tarafından çözümler bulmak için bir araya
yapılan araştırma gibi kontrollü getirmemizle oluşan zihinsel
araştırma sürecidir. Bu zihinsel
çalışmalarda, psikotikliğin saldır taramaya yol gösteren faktör, ilgili
olmaktır: geçmiş deneyim ve
ganlık unsuru, yüksek testosteron fikirlerimden hangisi şu anda karşı
hormonuyla ilişkilendirilmiştir. karşıya olduğum sorunla ilgili? Her
birimizin performansı farklıdır. Bu
Deha araştırmaları yetenek, IO'dan bağımsızdır. Bu
yetenek b ir ölçeğe yayılır: Geniş
Yaratıcılığın net bir psikolojik kapsamlı , aşırı-kapsayan bir
tanımını yapmak çok zordur. Ancak ilgililikte n (çok fazla şeyi olasılık
olarak görmek), aşırı dar (birkaç
olasılık görmek) bir ilgililik
kurmaya kadar gider. Örneğin daha
sık görülen, ortadaki soruna neyin
uygulanabileceğine yönelik daha
geleneksel bir sezi vardır.
Aşırı kapsamlı düşünme, kelime
çağrışımı testleriyle ölçülebilir.
Testlerde iki özellik anahz edilir:
verilen kelimelere gösterilen tepki
sayısı ve tepkilerin özgünlüğü.
Örneğin, dar kapsamlı düşünen bir
kişi "ayak" kelimesine "ayakkabı"
Profesör Frankenstein, Mary
Shelley'in romanında yarattığı
canavardır ve klasik psikotik
semptomlar sergiler; kayıtsızlık, hiçe
saymak ve saldırganlık.
FARKLILIKLAR PSiKOLOJİ 321
~~~~~~~~~~~~
Sanatçı Vincent v an Gogh gibi psikotiklik) lazımdır. Yaratıcılık Hans J. Eysenck
yaratıcı dehalar. çok kapsamlı düşünce, özelliğini başarıya çevirme itkisü
vebağımsızlık baş kaldırma başta (örneğin sanat eserleri yaratarak) Hans Jurgen Eysenck'in
olmak üzere, Eysenck'in bahsettiği başta çok kapsamlı düşünme ebeveynleri sanatçıdır. Annesi
psikotiklik boyutunda yer alan ayırt olmak üzere psikotik mizacın bazı tanınmış bir film oyuncusu,
edici özellikleri sergiler. yönleriyle sağlanır. Eysenck, delilik Katolik olan babası Eduard ise
ve deha arasında nedensel bir bağ sahne sanatlarıyla ilgilidir.
gibi bir çağrışımla karşılık lantı olduğunu iddia etmez. İki İkisi Eysenck'in doğumundan
verecektir. Biraz daha kapsamlı durumun, çok kapsamlı düşünme kısa süre sonra boşanırlar.
düşünen biri ise "el" veya "parmak" gibi bir ortak yönleri vardır. Delilik Eysenck anneannesinin
gibi bir karşılık verebilir. Çok ve dıihiliğin başka özelliklerinin bu yanında büyür. 1934 yılında,
kapsamlı düşünen kişi ise "asker" ortak yönle birleşmesi çok farklı Berlin Üniversitesi'nde okuya-
veya "ağrı" gibi bir karşılık sonuçlar doğurur. b ilmesinin tek yolunun Nazi
üretebilir. Bu tip testler. Partisi'ne girmek olduğunu
yaratıcılığın ölçülebilmesini sağlar. Yaratıcılık hakkında yapılan a- öğrenince, psikoloji eğitimini
raştırmaları çok tartışmalıdır. Bazı Londra'daki University
Eysenck, çok kapsamlı düşün araştırmacılar yaratıcılığın sadece College'ta tamamlar.
menin yaratıcılık ve psikotikliğin ürettiği sonuçlarla değerlendirilebi
ortak yönü olduğunu savunuyordu. leceğini savunur. Eysenck ise tam II. Dünya Savaşı esnasında
Çok kapsamlı düşünce ile yüksek teşekküllü bir yaratıcılık kuramı ye- Alman vatandaşı olduğu için
10 bir araya geldiğinde, ortaya yara- rine sadece bir önerme orta atmış enterne edilmekten kılpayı
tıcı deha çıkar. Çünkü yaratıcı ve tır. Bu durumu şöyle dile getirir: kurtulur. 1938'de evlenir.
özgün fikirler böyle bir karışımın "Birçok flu teori arasında bağlantı
eseri olabilir. Yaratıcılığın teme- kuruyorum." Birçok alanda çalışma Doktorasını tamamladıktan
linde yatan bilişsel nitelik budur. lar yapmış olmasına rağmen en çok
Çok kapsamlı düşünce ve psikotik kişilik ve zekA araştırmalarıyla ta- sonra, acil serviste psikolog
düşünce bir araya geldiğinde ise, nınır. Yarattığı PEN (psikotiklik, dı olarak çalışmaya başlar.
farklı derecelerde, psikotik belirtiler şadönüklük, nevrotiklik) modeli çok Sonra, Londra Üniversitesi'nde
ortaya çıkar. etkili olmuş ve kendisinden çok Psikiyat ri Enstitüsü'nün
sonra yapılan araştırmalara bile ön- kurucusu ve idarecisi olur.
Yaratıcılık ve kişilik cülük etmiştir. • 1950 yılında tekrar evlenir.
Eysenck, yaratıcılığın, yaratıcı 1955 yılında İngiliz vatandaşlı
başarı potansiyelini sağlayan ayırt ' 'Psikozun eşlik etmediği ğına geçer. 1996 yılında beyin
edici bir kişilik özelliği olduğunu tümörü teşhisi konulur. 1997
düşünür. Bu potansiyeli somut hale psikotik durumlar. .. yaratıcı yılında, Londra'da bir bakıme
getirmek için ise psikotik ayırt ayırt edici özelliği (özgünlük) vinde hayatını kaybeder.
edici özellikler (psikoz olmayan potansiyel başarıdan gerçek
başarıya dönüştürmek için Önemli eserleri
şmttır. 1967 Kişiliğin Biyolojik Temel-
leri
Hans J. Eysenck 1976 Kişiliğin Bir Boyu tu
Olarak Psikotiklik
'' 1983 Yaratıcılığın Kökleri
322
PERFORMANSI U•• Ç
TEMEL MOTİVASYON
YÖNETİR
DAVID C. McCLELLAND (1917-1998)
KISACA Motivasyon, iş hayatındaki başarının kfüt unsurudur.
'fAKLJ\ŞIM Ancak insanların motivasyonları hakkında söyledikleri
gerçeği yüzde yüz yansıtmayabilir...
ihtiyaç teorlai
... çün kü motivasyon b üyük ölçüde bilinçdışıdır.
ÖNCE
1938 Amerikalı psikolog
Henry Murray, kişiliğin psiko-
genetik ihtiyaçlarla nasıl şekil
lendiğini gösteren kuramını
geliştirir.
1943 Abraham Maslow A
Theory ofHuman
Motivation'da ihtiyaçlar hiye-
rarşisini ortaya koyar.
1959 Amerikalı psikolog Fre-
derick Herzberg, Çalışma Moti-
vasyonu adlı kitabında, insan-
ları paranın değil başarının
motive ettiğini öne sürer.
SONRA
1990 Mihayl Csikszentmihalyi,
Optimal Deneyim Psikolojisi adlı
çalışmasında başarıyı motive e-
den faktörlerden bahseder.
2002 Martin Seligman, başarı
nın karakter gücünün dışa vu-
rumu olduğunu söyler.
2004 Başarılı Liderlik adlı kita-
bında, Amerikalı psikolog Da-
niel Goleman, McClelland'ın fi-
kirlerini iş yaşamındaki liderlik
fikirlerine uyarlar.
FARLILIKLAR PSiKOLOJiSi 323
Ayrıca bkz. Abraham Maslow 138 39 • Mihfıly Csikszentmihfılyi 198- 99 •
Martin Seligman 200- 01
1 960'lı ve 1970'li yıllarda birini yanlar veya anket sonuçları her za- David C. McClelland
işe alıp almama kararı eğitim man durumu tam olarak yansıtmaya
başarısı, kişilik ve 10 testleri bilir. McClelland, 1930'lu yıllarda her David Clarence McCleland,
sonucuna bakarak verilmektedir. Bu- ikisi de psikolog olan Henry Murray New York'un, Mount Vernon
na rağmen, David C. McC!elland in- ve Christina Mcrgan tarafından bi- bölgesinde doğar. Wesleyan
sanın işyerinde ne kadar başarılı ola- lirıçdışının bazı yönlerini ortaya çı Üniversitesi'ni bitirdikten son-
cağını belirleyen faktörün motivas- karmak için geliştirilen Tematik Al- ra, Missouri Üniversitesi'nde
yon olduğunu ileri sürer. Kapsamlı a· gılama Testi'nin (TAT) kullanılması yüksek lisans yapar. Ardından,
raşLırmalardan sonra iş performansı gerektiğini düşünmektedir. İş orta- 1941 yılında deneysel psikoloji
nı belirleyen üç motivasyon unsuru mında fazla kullanılmayan bu testte, dalında doktora yaptığı Yale
tanımlar: güç ihtiyacı, başarı ihtiyacı test edilen kişiye bir dizi resim gös- Üniversitesi'ne geçer. 1956
ve bağlanma ihtiyacı. Bu üç motivas- terilir. Sonra bu resimlere göre bir yılında Harvard'dan gelen iş te-
yon herkesin içinde vardır. Ancak bir hikaye oluşturulması istenir. Anlatı klifini kabul edene kadar birçok
tanesi daha baskındır. Baskın olan lan hikayenin kişinin gizli kalan ye- üniversitede ders verir. 30 yıl
unsur, işyerindeki performansı şekil tenek ve motivasyonlarını yansıttığı boyunca Harvard'da kalan Mc-
lendirmektedir. düşünülür. McClelland, TAT sonuçla- Clelland, Sosyal İlişkiler
rını analiz etmek için yeni bir yöntem
'Oç ana ihtiyaç tasarlar. Bu yeni yöntemle teste giren Departmanı'nın başkarılığını
kişiler arasında, kimin işle ilgili belirli
McClelland, iyi bir müdür veya lider role daha uygun olduğunu seçmek i- da üstlenir.
için en önemli motivasyonun güç çin, kıyas yapmak mümkün hale gel· 1963 yılında, iş yönetimi
veya başkalarını kontrol etme ihtiya-
cı olduğunu keşfetmiştir. Ancak bu miştir. konusunda danışmanlık veren
durum sadece güç ihtiyacının, firma bir şirket kurar. Burada,
adına olması halinde işyerinde o- McC!elland'ın fikirleri iş dünya-
lumlu sonuç vermektedir. Zira kişi sında işe alınma sürecinde çığır geliştirdiği kuramları şirket
sel güç peşinde koşan biri kötü bir açmıştır. Son yıllarda eleman aday-
takım oyuncusudur. larını değerlendirmek için önerdiği yöneticilerine eleman seçimi
kapsamlı testler eski popülerliğini ve eğitimi konusunda yardımcı
McClelland'a göre yüksek nitelik- kaybetmiş olsa da temel ilkeleri olmak için kullanmıştır. 1987
te !ş başarma ihtiyacı sayesinde orta- hala önemini korumaktadır. Günü- yılında, Bostan Üniversitesi
ya çıkar. Dolayısıyla işyerindeki ba- müzde, motivasyonun iş başarısını tarafından psikoloji dalında
şarıyı belirlemede zekadan çok daha helirlemede en önemli unsurlardan özel araştırmalar profesörü
önemlidir. Ona göre başarılı olma ih- biri olduğu kabul edilmektedir. • mertebesine layık görülür. Mc·
tiyacı insanları daha rekabetçi hale Clelland, bu göreve 80 yaşında
getirerek yeni hedefler belirleyip sü- Tem atik algılama t esti McClelland ölümüne kadar devam eder.
rekli gelişmelerini sağlamaktadır.
tarafıncinn geliştirilmiş, işe başvurana Önemli es•rlerl
Son olarak, bağlanma -başkala dayların değerlendirilmesinde kullanıl
rıyla daha iyi ilişkiler kurma- ihti- 1953 Başarı Güdüsü
yacının iyi bir takım oyuncusu ol- mıştır. Görsel imajlar yoluyla insanların 1961 Başarılı Toplum
ma özelliği sağladığını düşünür. gerçek düşüncelerini ortaya çıkaracak 1973 Zeka Yerine Yeterlilik Testi
Bağlanma ihtiyacı çok yüksek olan bir hikayeye dayanıı. 1987 İnsan Motivasyonları
kişilerin başarılı yönetici olmasının 1998 Davranışsa]· Olay
rlüşük bir ihtimal olduğuna inanır. Mülakatı ile Yeterlilik Tespiti
McClelland motivasyonun, bilinç-
dışının derinliklerine gömülü özellik-
leri tarafından belirlendiğine inanır.
Kendi motivasyonlarırnızın tam ola-
rak farkında olinadığımız için iş gö-
rüşmelerinde belirttiğimiz motivas-
324
t
t
KISACA D uygularımız ve hislerimiz duyguların yenilenmesi söz konu-
idiosyncratic'tir; bunlar sudur.
YAKLAŞIM tamamen nesnel ve mistik
olarak gayet ağır bir şekilde duygu- Evrimsel psikologlar temkinli so-
Duygu Psikolojisi ların psikolojisinin niçinini açıklar. rular sorar. Duyguların niyeti nedir?
Ama son otuz yılda, bu durum Nasıl kurtulur ya da başarırız?
ÖNCE değişmiştir; bilimsel olarak "site"
1872 Biyolog Charles Darwin, Nico Frijda'nın çığır açan kitabı
Insan ve Hayvanlarda Duygu Kuralları, duyguların
Duygulann İfade Edilmesi adlı
çalışmasını yayınlar. Bu Duygu esas olarak bilinçdışı bir süreçtir.
çalışma insan duygularının
araştırıldığı ilk bilimsel Duygular, bizi eyleme Yaşadığımız duyguları hisler
geçmeyi hazırlayan
çalışmadır. güdüleyen güçlerdir. aracılığıyla yorumlarız.
1800'lerin sonu William Bunlar aniden gelişen, '+'
Jarnes ve Danimarkalı fizyolog kontrol dışı biyolojik
Cari Lange duygu teorisini süreçlerdir. Hislerimizi, bilinçli bir
geliştirir. Buna göre duygular şekilde fark eder ve
bedensel değişimlerin nedeni Hisler, kahkaha gibi ani gelişen kararlarımızı buna göre
değil sonucudur. fiziksel ifade yöntemleri aracılığı
ile başkaları tarafından da verebılıriz .
1929 Fizyolog Walter Cannon
ve Phillip Bard, duygu ve anlaşılabilir. -
fizyolojik uyarılma
deneyimlerini aynı anda Hislerimiz kontrol altında
yaşadığımızı söyler. oldukları sürece,
SONRA davranışlarımız aracılığı ile
1991 Richard Lazarus, Duygu
ve Uyum adlı kitabında başkaları tarafından
düşüncenin duygu ve fizyolojik anlaşılamaz.
uyarılma süreçlerinden önce
gelmesi gerektiğini açıklar.
FARKLILIKLAR PSiKOLOJİSİ 325
Ayrca bkz. William James 38-45 • Albert Ellis 142-45 • Gordon H. Bower 194 95 • Charlotte Bühler 336 •
Rene Diatkine 338 • Stanley Schachter 338
esasını ve kurallarını inceler. Eylem ve düşünce Frijda'ya göre korku gibi duyguların
Frijda'ya göre duygular, biyolojik hep "bir nedeni" vardır. Değişen
ve bilişsel süreçlerin ortasında yer Frijda, duygu ve hislerin kendilerini etkenlere verilen ani tepkilerdir ve
alır. Korku gibi duygular kalıtsal farklı şekillerde gösterdiğini söyler. çevremizle olan ilişkimize dair önemli
veya içseldir. Bu tip duyguları Duygular bizi eylem için hazırlar. ipuçları verirler.
diğer hayvanlarla paylaşırız. Diğer Korku getiren durumlarda vücudu
tip duygular ise düşüncelerimiz kaçması veya olduğu yerde kalıp anlatırken, öngörülebilir şekilde
sonucunda oluşur. Dolayısıyla savaşması için motive eden güçler- oluşup, büyüdüklerini ve yok
tamamen bilişsel temellidir. Hatta dir. Çevremizdekiler, davranışları
utanma ve gücenme gibi bazı mız aracılığıyla, bu duygularımızı olduklarını göstermişcir. Mantık,
duygular kültürel etmenlerle anlar veya en azından tahmin eder.
Hisler ise davranışımızla tutarlı ruhsal sağlığımızı korumak için,
şekillenir. olmayabilir. Zira istediğimiz tak- duyguları barometre gibi ölçer.
dirde hislerimizi saklayacak şekilde "Duygusal benliklerimiz ve
Frijda, duygular ve hisler ara- davranabiliriz. mantıklı benliklerimiz birbirinden
sında kesin bir ayrım yapar. bağımsız bölümler değildir" diyen
Duygular kontrolümüzün dışında Frijda temel duyguları daha kap- Frijda şöyle devam eder: "Aksine
dır. Kendiliğinden oluşabilir ve samlı bir kendini tanımaya giden birbirlerine ilk bakışta görünenden
varlıklarını korktuğumuzda mide - fırsat olarak görür. Duygularımıza, çok daha fazla bağlıdırlar." •
mizde düğümlenme olması gibi, onları fark etmemizi sağlayan biyolo-
fiziksel belirtilerle gösterebilirler. jik uyarılar eşlik eder ve hislerimizin
Frijda, bu nedenle "duyguların esas dah açok farkına varırız. Bu onları
olarak bilinçdışı bir süreç" oldu- yaptığımız seçimlere bölmemize ve
ğunu söyler. Diğer taraftan, hisler dürüstçe düşünerek öz farkındalığı
yaşadığımız duyguların yorumlan- mızı derinleştirmemize izin verir.
masıdır ve daha bilinçlidirler. Bir Ancak Frijda, temel duyguları öfke,
şey hissettiğimizde, hislerimiz sevinç, utanç, üzüntü ve korkuyla sı
konusunda düşünebilir ve uygun nırlar. Kıskançlık ve suçluluk duygu-
seçimler yapabiliriz. Hislerimizle, su gibi duyular aynı biyolojik kaçı
duygularımızda olduğunun aksine, nılmazlığa sahip değildir.
aniden büyük bir etki altına girme-
yiz. Frijda, duyguların hangi belirli
kurallara bağlı olarak işlediğini
Nico Frijda Nico Henri Frijda, Ams terdam'da Ünivers itesi'nde doçent olarak
doğmuştur. Ailesi Yahudi akade- görev yaptıktan sonra teorik ve
deneysel psikoloji profesörü olur.
misyenlerdir. II. Dünya Savaşı'nda Faris, İtalya, İspanya ve Alman-
Yahudi soykırımından kaçmıştır. ya dahil olmak üzere Avrupa'nın
Amsterdam'daki Gemeente birçok ülkesindeki üniversiteler-
Üniversitesi'nde psikoloji okur. 1956 de konuk öğretim üyesi olarak
yılında, Yüz İfadelerini Anlamak görev yapar. Halen ikinci eşiyle
adlı teziyle doktora derecesini kaza- birlikte Amsterdam'da yaşamak
nır. Duygularla ilgilerırneye başla
tadır.
masının nedeni olarak öğrencilik
döneminde aşık olduğu kızın "duy- Önemli eserleri
gularını çok ifade eden" biri olınası
1986 Duygular
nı göstermiştir. 2006 Duygu Kuralları
2011 Duygu Denetimi ve Özgür
1954 ve 1955 yılları arasında, İrade
Hollanda Ordu Sinir Hastalıkları
Merkezi'nde çalıştıktan sonra
araştırma v e öğretmenliğe geri
döner. 10 yıl boyunca Amsterdam
326
ÇEVRESE~ İPUÇLARI
OLMADAN DAVRAN~Ş
ANLAMSIZCA KAOTIK
OLURDU
WALTER MISCHEL (1930-)
KISACA 1 960'1arın sonuna dek kişilik, lik özelliği olduğunu iddia etmekte-
kalıtım yoluyla edinilen, birdi- dir. 1961 yılında Ernest Tupes ve
YAKLAŞIM zi davranış özelliği olarak nite- Raymond Christal beş önemli kişilik
lenmiştir. Psikologlar bu özellikleri ta- özelliği önerirler. Geliştirdikleri beş
Kişilik teorisi nımlayıp ölçmeye çalışmıştır. Çünkü büyük faktör kuramına göre bu özel-
bunun insan davranışını anlamanın likler açıklık, sorumluluk, d.ışadönük
ÖNCE ve öngörmek için gerekli olduğu dü- lük, uyumluluk ve nevrotikliktir. Son-
M.Ö 400 Antik Yunan dönemi şü nülmektedir. Raymond Cattell 26 ra 1968 yılında Walter Mischel, Kişilik
hekimi Hipokrat, karakterin ve Değerlendirilmesi adlı kitabında
bedenimizdeki vücut farklı kişilik özelliği tanımlar. Harıs klasik kişilik testlerinin neredeyse
salgılarına bağlı olduğunu Eysenck ise sadece üç veya dört kişi-
söyler. Davranışı öngörme nin en iyi yolu
içinde bulunulan durum ve kişi
1946 Raymond Cattell 16
faktörlü modeli üzerinde arasındaki dinamik
çalışmaya başlar. etkileşime bakmaktır.
1961 Amerikalı psikolog
Ernost Tupes ve Raymond
Christal ilk "Beş Önemli"
kişilik faktörünü ortaya atarlar.
SONRA
1975 Hans J. Eysenck'in
kişilik anketi iki biyolojik
temele dayanan, farklı kişilik
boyutu tanımlar.
1980 Robert ve Joy Hogan ile
Rodney Warrenfeltz adlı üç
Amerikalı psikolog "Büyük
Beş" kişilik modeline dayanan
kapsamlı kişilik testleri
hazırlar.
FARKLILIKLAR PSiKOLOJİSİ 327
Ayrıca bkz. Galen 18 19 • Gordon Allporl 306-07 • Raymond Cattell 314-15 •
Hans J. Eysenck 316-21
tamamen değersiz olduğunu iddia e-
derek bütün dünyayı şaşırtır. Misc-
hel, kişilik testi sonuçlarından yola
çıkarak insan davranışını tahmin et-
meye çalışan birçok araştırmayı in-
celemiş ve bu araştırmaların doğru
luk payı sadece yüzde 9 çıkmıştır.
Dış faktörler Misch el'in çocukların davranışlarıy Avusturya'da doğan Walter
la ilgili çalışmalarında. irade gücü Mischel 1938 yılında ailesiyle
Mischcl, davranışı belirlemede, için- yerine kısa süreli haz, hayattaki büyük birlikte ABD'ye göç eder ve
de bulunulan durum gibi dış faktörle- başarıların kapasitesini gösterir. New York'un Brooklyn semtin-
re dikkat çeker. Ona göre kişi ile için- de büyür. 1956 yılında Ohio
de bulunulan durum arasındaki di- dirde hemen yiyebilecek ancak yirmi Devlet Üniversitesi'nden klinik
namik etkileşime bakılması şarttır. dakika bekleyip öyle yerse, ikinci şe psikoloji diploması alır.
kerlemeyi almaya hak kazanacaktır. Ardından Colorado Üniversit e-
İnsan davranışları, dış etkerılerden Bazı çocuklar yirmi dakika sabrede- si, Harvard ve Stanford gibi
bilirler diÇjerleri ise edemezler. Misc- okullarda ders verir. 1983
tamamen bağımsız olsaydı, ne kadar hel, çocukları ergenlik dönemine dek senesinde New York'taki
tuhaf olacağını düşünün. Mischel , takip eder. Takip sonuçlarına göre i- Columbia Üniversitesi'den
özgün kişiliği meydana getiren dav- rade gösterebilen çocuklar psikolojik Robert Johnston Niven Fahri
ranış modellerinin görülebilmesi için, olarak daha oturmuş, daha güvenilir-
uzun bir kişilik özellikleri listesi yeri- dirlerdir. Ayrıca okulda da daha ba- Doktorası alır.
ne, farklı dururrılardaki, farklı zaman- şarılılardır. Kendilerine daha fazla
larda gözlemlenen insan davranışla güvenmekte ve medeni cesaret gös- Mischel pek çok fahri
rının analız edilmesi gerektiğini öne terebilmektedirler. Tatmini erteleye- unvana layık görülmüştür.
sürmüştür. Durumun bireysel yorum- bilme gücü gelecekteki başarıyı ön- Bunlardan bazıları Amerikan
lanması da hesaba katılmalıdır. görmek için daha önce ölçülen bütün Psikoloji Derneği'nin verdiği
ayırt edici özellıklerden daha doğru Özel Bilimsel Katkı Ödülü ile
Daha sonra, düşünce alışkarılıkla sonuçlar vermiştir. Özel Bilim Adamı ödülü ve
rıru araştıran Mischel özellikle farklı saygın Grawemeyer
şartlar altında, uzun zaman devam e- Mischel 'in araştırmaları kişilik Ödülü'dür. Mischel, aynı
den alışkanlıklara yoğunlaşır. Ünlü çalışmalarının yönünü değiştirmiş zamanda üretken ve yetenekli
şekerleme deneyinde, irade gücü test t ir. Eskiden kişiliğin davranışı nasıl bir ressamdır.
edilmiştir. Dört yaşındaki de rn'lklere
iki seçenek verilir. Her çocuk kendile- şekillendirdiği araştırılırken ÖDemll eHrlerl
rine verilen şekerlemeyi istediği tak-
Mischel'in çalışmalarından sonra 1968 Kişilik ve Tespiti
' 'Kişilik testleri bize insanlar davranışın insan karakterini nasıl 1973 Bireyler Hakkındaki
hakkında gerçekten ne ortaya çıkardığ ı araştırılmaya baş Bilgiler, Durumlar Hakkında
1m lcıtıyor? lanmıştır. Bu araştırmalardan sonra, Bilgilerden Daha mı Önemli-
Walter Mischel eleman seçiminde kişilik profilinin dir?
oynadığı rol de değişmiştir. Eskideıı 2003 Kişiliğe Giriş
'' eleman seçiminin en doğru yöntemi
olarak kabul edilen testler artık sa-
dece söz konusu işte meydana gele-
bilecek durumlarda neler olabilece-
ğini gösterebilecek bir rehber olarak
görülmeye başlanı r. •
328
DELİ OLANLA OLMAYANI
AKIL HASTANELERİNDE
AYIRAMAYIZ
DAVID ROSENHAN (1932-)
KISACA Psikiyatrlar ruhsal bozuklukların, hastalık olarak
sınıflandırılabilecek belirtiler sayesinde doğru olarak
YAKLAŞIM
teşhis edilebileceğini söyler.
Antipsikiyatri
Böylece aklı başında ve deli ayrımı yapabilmelidirler.
ÖNCE
1960 R. D. Laing, Bölünmüş İlk deney aklı başında birinin İkinci deney gerçekten ruh
Benlik. Aklı Başında Olmak ve deli olduğu kanaatine hastası olan kişilerin, bazen
Çılgınlık Üzerine Varoluşsal Bir numara yapıyor yargısına
Araştırma adlı kitabında ruh- varılabileceğini gösterdi.
sal hastalık nedeni olarak varabileceğini gösterdi.
ailenin üzerinde durur.
Psikiyatrik teşhisler tarafsız değildir;
1961 E. Zigler ve L. Phillips sadece gözlemcinin zihninde bulunurlar.
adlı psikiyatrlar değişik psiki-
yatrik bozukluk sınıfları
arasındaki çok önemli örtüş
meleri gözler önüne serer.
1961 Macar asıllı Ameıikalı
psikiyatr Thomas Szasz, tartış
malara yol açan Ruhsal
Hastalık Miti adlı kitabını ya-
zar.
1967 İngiliz psikiyatr David
Cooper Psikiyatri ve Antipsiki-
yatri kitabında antipsikiyatri
hareketinden bahseder.
SONRA
2008 Thomas Szazs, Psikiyatri:
Yalan Bilimi adlı kitabını ya-
yırnlar.
FARKLILIKLAR PSİKOLOJiSi 329
Ayrıca bkz. Emil Kraepelin 31 • R.D. Laing 150- 51 • Leon Festinger 166-67 • Elliot Aronson 244-45
1 960'Jarda, "antipsikiyatrlar" o- tam olarak duyulamadığını ama ara- hastalara ayırdığı vakit günde yedi
larak bilinen bir grup uzman, dan "boşluk" ve "cani" gibi sözcükleri dakikadır. Hastane personeli tarafın
psikiyatrinin en temel inançla- seçebildiklerini iddia ederler. Bu söz- dan akli dengelerinin yerinde olduğu
nna açık açık itiraz etmeye başla cükler varoluşsal anlamsızlık duygu- anlaşılmayan hastalar sık sık ctiğer
mıştır. Sosyal güvenlik görevWeri, larına işaret ediyordu. Deneklere sah- hastalar tarafından akli dengelerin
psikologlar ve psikiyatrlardan oluşan te isim ve meslekler dışında, tama- yerinde olmasıyla itham edilir. Diğer
bu gayrı resmi grup, psikiyatrinin as- men gerçek kişisel geçmişlerini anlat- hastalar bazen oldukça sert çıkışta
lında hiçbir belirti olmamasına rağ bulunup "Sen deli değilsin. Hastane-
men, ruhsal sağlık için tıbbi bir mo- maları talimatı verilmiştir. yi araştıran bir gazetecisin" şeklinde
del oluşturduğunu iddia ederi. Ayrıca cümleler sarf eder.
tedavi yöntemleri hasta kabul edilen Sonuçta sekiz sahte hastanın ta-
kişilerin ihtiyaç ve davranışlarını göz mamı ortada hiçbir belirti olmaması Delilere akıllı demek
ardı etmektedir. na rağmen şizofreni teşhisi ile hasta- Rosenhan, çalışmasının ikinci bölü-
neye yatırılır. Denekler hastanedeki münde, deneyin ilk bölümünden ar-
1973 yılında, David Rosenhan kalış süreleri boyunca tamamen nor- tık haberdar olan hastane yetkilileri-
Amerika'da psikiyatrların koyduğu mal davranışlar sergilerler. Ortalama ne yanlış bilgiler verir. Üç ay içinde,
teşhislerin geçerliliğini araştıran bir kalış süreleri 19 gündür. Denekler de- bir ya da birden fazla yeni sahte has-
saha araştırması yapar. Sonuçta deli tanın hastaneye yatmaya çalışacağı
ve aklı başı arasındaki ayrımın akıl neyimlerini anlatan günlükler tutar- nı söyler. Tıbbi yetkiWerden her yeni
hastanelerinde yapılamadığı ortaya lar. Önce günlükler gizli saklı tutulur. başvuruda bulunan hastanın. sahte
Sonra sorgu sual olmayınca açıkça hasta olma ihtimaHni belirlemeleri is-
çıkar. tutulmaya başlanır. Normal davranış tenir. Neticede deneyle ilgisiz 193 ha-
ların bile psikiyatrik bozukluk olarak kiki hasta başvurusundan 41 tanesi
Çalışmanın ilk bölümünde Rosen- addedilebileceğini ortaya koyan Ro- en a z bir hastane personeli tarafın
ham, farklı mesleklere sahip, akli den- senham, bütün hastalar için tutulan dan sahte olarak değerlendirilir. En
gesi yerinde sekiz kadın ve erkekten tıbbi notlarda ortak bir yorum tespit az bir psikiyatr tarafından sahte has-
oluşan denek grubunu (gruba kendisi eder. Tıbbi notların tamamında "has- ta sanılan kişi sayısı ise 23'tür.
de dahildi) sahte hastalar olarak kul- ta yazı yazma eğilimi gösteriyor"
lanır. Bu sekiz kişi, ABD'de beş akıl cümlesi vardır. Rosenhan'ın deneyleri büyük tar-
hastanesine başvuracaktır. İlk önce tışma yaratır. Sonuçta birçok kurum
telefonla randevu alınır. Ardından ka- "Hastalar" kendi deneyimlerini hastalarla olan ilişkilerini düzelir. •
bul'bölümünde, zihinlerinde yabancı güçsüzlük ve kişilik kaybına uğrama
bir ses duyduklarını söylerler. Sesin sözcükleriyle tarif etmektedirler. Has-
tane kayıtlanna göre tıbbi personeHn
Davld Rosenhan David Rosenhan 1932'de ABD'de olarak ders vermiş olan Rosen-
doğmuştur. New York'taki Yeshiva han aynı zamanda Ame rikan
Üniversitesi'nden psikoloji derece- Bilimsel Gelişme Vakfı'na
si alır. Yüksek lisans ve doktora üyedir. Vaka Analiz Grubu'nu
için Columbia Üniversite'sine kuran Rosenhan akıl hastaları
geçer. Klinik ve sosyal psikolojide nın yasal haklarının e n önemli
savunucularından biridir.
uzmanlaşır. Yasal dava taktikleri
ve yasal karar sürecinde uzman Önemli eserleri
olur. 1957 ve 1970 yılları arasında
Princeton Üniversitesi, Swarthmo- 1968 Anormal Psikolojinin
Temelleri (Perry London'la
re College ve Haverford College'de birlikte)
ders verdikten sonra 30 yıl boyun- 1973 Delilik Mekanlarında Akli
ca çalışacağı Stanford Dengeye Sahip Olmak
Üniversitesi'ne geçer. Halen 1997 Anormallik (Martin
Stanford Üniversitesi'nde hukuk Seligman ve Lisa Butlar)
ve psikoloji dalında Ordinaryüs
Profesör olarak görev yapmakta-
dır. Oxford Üniversitesi'nde konuk
330
EYE:iN ÜÇ
YUZU
CORBETT H. THIGPEN (1919-1999)
HERVEY M. CLECKLEY (1903-1984)
YAKLAŞIM Ç oklu kişilik bozukluğu (ÇKB, rından biri Eve White vakasıdır.
sonradan verilen adıyla dis- Eve, tedavi için 1952 yılında,
Zihinsel rahatsızlıklar sosiyati f kimlik bozukluğu), Thigpen ve Clecklcy'c gelmiştir.
b ireyin kişiliğinin iki veya daha Şikayeti şiddetli baş ağrısı ve ara
ÖNCE fazla kimliğe sahip olduğu bir sıra görülen şuur kaybıdır. Dört
1880'ler Pierre Janet Çoklu Ki- zihinsel rahatsı zlıktır. ÇKB ilk kez yaşında bir çocuk annesi olan Eve
şilik Rahatsızlığı'nı birçok bi- 1791 yılında Eberh ardt Gmelin t ara- 25 yaşında, derli toplu , ağırbaşlı,
linç lilik durumu olarak tanımlar fından tanımlanmıştır. Sonraki 150 evli bir kadındır. Tedavisi yaklaşık
ve ilk kez disosiyasyon , çözül- yıl boyunca 100 klinik vaka belge-
me terimini kullanır. lenmiştir. Hastalığın çocukluk 14 ay sürecektir.
döneminde yaşanan tacizden kay- Eve doktorlara bütçesini aşan
1887 Fransız cerrah Eugene A- naklandığı ve alt kişilikleri esas
zam, Felida X'in çoklu kişilikle kişiliğe entegre ederek tedavi edi- abartılı kıyafetler satın aldığı rahat-
rini belgeler. lebileceği düşünülmüştür. En bili- sız edici bir nöbetten bahseder.
nen çoklu kişilik bozukluğu vakala- Ancak satın alına anını anımsama
1906 Amerikalı hekim Mortin maklötlır. Bu olayı anlatırken tavır
Prince Kişilik Çözülmesi adlı ki-
tabında Chiristine Beauchamp ları değ işmeye başlar. Kafası karış -
vakasından söz eder.
SONRA
1970'lar Amerikalı psikiyatr
Cornelia Wilbur, Sybil İsabel
Dorse l vakasından söz ede re k
çoklu kişilik bozukluklarını ço-
cukluk döneminde yaşanan ta-
cize bağlar.
1980 Amerikan Psikiyatri Der-
neği, çoklu kişilik bozukluğunu,
Tanısal ve İstatistiki Akıl Has-
t.alıklan Kitapçıgı 'nın 3 . basımı
nı yayımlayarak meşrulaştırır.
1994 Çoklu kişilik bozukluğu
na Dissosiyatif Kimlik Bozuklu-
ğu adı verilir.
FARKLILIKLAR PSiKOLOJİSİ 331
Aynca bkz. Pierre Janet 54-55 • Timothy Leary 148 • Millon Erickson 336 Corbett H. Thlgpen
& Hervey M. Cleckley
mış gibi görünmektedir. Sonra yüzü Eve'in hikayesi Eve'in Üç Ylizü adlı Corbett H. Thigpen Corbett
değişir. Gözle ri açılır. Yüzünce canlı kitap ve film ile popüler hale geldi. Kitap H. Thigpen Macon, Atlanta,
bir gülümseme belirir. Parlak, ve film kamuoyunun ilgisini çekerek. ABD'de dünyaya gelmiştir.
davetkar bir ses tonuyla konuşmaya Eve'in vakıısını en ünlü ÇKB vakası Çocukluk yıllarında merak
başlar. Sigara kullanmadığı halde haline getirdi. sardığı sihirbazlık hobisiyle
sigara ister. hayatının sonuna dek uğraş
düşmanlık hissi. Eve'in durumunun mıştır. Güneydoğulu Ünlü Si-
Bu Eve Black'tir. Eve White'dan küçük yaşlarda yaşadığı tacizden hirbazlar Derneği'ne katılmı ş
o kadar farklı bir kişiliktir ki, Eve kaynaklandığına karar verilir. tır. 1942 yılında Mercer
White'da bulunmayan naylon Dolayısıyla hipnoz gibi tekniklerle Üniversitesi'nden, 1945 yılın
alerjisinden muztariptir. Eve White, Eve Black karakterinin ortaya da ise Georgia Tıp
Eve Black'in farkında değildir. çıkması ve çocukluğunun ilk Fakültesi'nden mezun olur. II.
Ancak Eve Black, diğer Eve'in gayet yıllarına gitmesi sağlanmaya Dünya Savaşı'nda Amerikan
farkındadır. Hatta Eve White'ın çalışılır. Sonunda her iki karakterin ordusunda görev aldıktan
"lanet bir ahmak" olduğunu aynı anda ortaya çıkartılma sonra 1948 yılında Hervey M.
çabaları sonuç verir. Eve transa Cleckley ile birlikte özel mua-
düşünmektedir. geçer. Sonuçta üçüncü bir insan yenehanesinde başarılı psiki-
olarak uyanır. Üçüncü kişi Eve'in, yatri kariyerine başlar. İkili
Farklı kişilikler 3. yüzü olan Jane'dir. Eve White'a yirmi yıl boyunca, Georgia
göre daha yetenekli ve enteresan Tıp Fakültesi'nde nöroloji ve
Her iki kişilik de kapsamlı bir karakter olan Jane her iki Eve'in psikiyatri bölümlerinde ders
psikolojik testlerden geçirilir. Eve güçsüz yönlerine değil sadece verir. "Her konferanstan son-
White'ın, IO'su, Eve Black'ten biraz güçlü taraflarına sahiptir. Her iki ra ayakta alkışlanan profesör"
dah a yüksek çıkmıştır. Her ikisi de Eve'in ondan haberi yoktur ama olarak tanınan Thigpen, 1987
akıllı-normal kategorisine Jane onların farkındadır. yılında emekli olur.
girmektedir. Karakter dinamikleri
Rorschach testiyle ölçülür. Testte Jane her iki Eve'in dengeli bir He rvey M. Cleckley Agusta,
kişiler mürekkep lekelerine bakarak karışımı gibidir. Her üç karakterin Georgia doğumlu olan Cleck-
ne gördüklerini söylemektedirler. karmaşık özeliklerine en iyi hakim ley, Georgia Üniversitesi'nden
İkisi arasında muazzam farklar olan odur. İki Eve de onun mezun olur. Öğrencilik yılla
vardır. Eve Black'te bariz bir histeri karakterine dahil olmuştur. rında sporla uğraşmıştır. 1926
eğ'ılimiyle uyum sağlama becerisi yılında mezun olduğu Oxford
vardır. Eve White'da ise "daralma, Eve'inki gibi tam ÇKB nadir Üniversitesi'nde Rhodes bur-
endişe ve obsesif-kompulsif görülür. Daha az belirgin vakalara su ile okumuştur. Kariyeri bo-
özellikler" ve başa çıkamadığı bir daha sık rastlandığı kabul edilir. yunca Georgia Tıp
Eve'in vakası gibi vakaların Fakültesi'nde görev yapar. Bu
' 'Eve Black diyordu ki "Gece derinlemesine belgelenmesi, süre zarfında Psikiyatri ve
ÇKB'yi tedavi edilebilir bir konuma Sağlık Davranışı Kürsüsü ku-
dışarı çıkıp sarhoş oluyorum. getirmiştir. • rucu başkanlığı başta olmak
Sonra akşamdan kalma bir üzere birçok pozisyonda bulu-
nur. 1941 yılında, psikopatlar
h;ıklP. uyanan o oluyor". hakkında çığır açıcı bir çalış
Thigpen & Cleckley ma olan Akli Denge Maskesi
'' adlı kitabını yayımlamıştır.
Önemli Herlerl
1941 Akli Denge Maskesi
(Cleckley)
1957 Eve'in Üç Yüzü (Thigpen
& Cleckley)
334
REHBER
U ygarlık tarihinin ilk günlerinden beri, insanlık zihnin nasıl
çalıştığım anlamaya çabalıyor. İlk çabalar modem anlamda
bilimsel olmaktan çok felsefiydi. Zihinsel süreçlerimizi bilimsel
olarak tahlil edilebilmemizi sağlayan, 19. yüzyılın ikinci yarısında yapılan
bilimsel keşifler olmuştur. Böylece psikoloji ayrı bir çalışma alanı olmaya
başlamıştır. Bu kitapta psikoloji dalında bazı kilit isimlerin fikir ve
araştırmalarına değindik. Ancak psikolojinin ayrı bir bilim dalı olmasını
sağlayan daha birçok isim var. Yapısalcılaıdan davranışçılara,
psikanalistlerden, bilişsel terapistlere kadar aşağıdaki bütün isimler insan
olarak benzersizliğimizi anlamamızda büyük rol oynadı.
JOHN DEWEY Ayrıca bkz. Wilhelm Wundt 32-
1859-1952 37 • Hermann Ebbinghaus 48-49 • WILLIAM STERN
Sigmund Freud 92-99 1871-1938
Amerikalı John Dewey, 20. yüzyılın EDWARD B. TITCHENER Almanya doğumlu William Stern ge-
ilk yarısında bilim ve beşeri düşün lişimsel psikolojinin kurulmasında
ce dünyasındaki gelişmeleri derin- 1867-1927 kilit isimlerden biridir. İlk kitabı olan
den etkiledi. Aslında davranışsa! Erken Çocukluk Dönemi Psikolojisi
psikolog olan Dewey, pragmatik fel- İngiliz Edward Bradford Titchener (1914), hepsi 18 yaşının altındaki üç
sefeyi topluma uygulayarak Ameri- önce Oxford'da ardından çocuğu üzerinde yaptığı gözlemlere
ka'daki eğitim fikirlerini ve işleyişi Almanya'da Wilhem Wundt'un öğ dayanarak yazılmıştır. Stem kendisi-
ni değiştirdi. rencisi olarak deneysel psikoloji o- ne ait olan "kişisel psikoloji" yönLemi
Ayrıca bkz. William James 38-45 kudu. 1892 yılında Amerika'ya ta- ile genel, genetik, uygulamalı ve dife-
• G. Stanley Hall 46-47 şındı. Burada insanların deneyim- ransiyal psikolojiyi birleştirerek, kişi
lerini küçük parçalara ayırıp ardın sel gelişim yollarını araştırdı. Adli
W.H.R. RIVERS dan temel yapılar haline toparlayan psikolojinin öncülerinden biri olan
yapısal psikolojinin kurucusu olarak Stem, nomotetik idiyografi yaklaşı
1864-1922 tanındı. İçebakış temeli üzerine ku- mını ilk kullanan kişiydi. Stem en
rulan yapısal psikoloji çok rağbet çok 10 testlerini çocukların zekasını
William Hales Rivers Rivers, İngiliz gören davranışçılık la zıt düşüyordu. ölçmek için kullanılması çalışmala
bir cerrah, nörolog ve psikiyatr. Uz- 1920'li yıllarda, Titchener, Mla say- rıyla tanınır. Test sonucu, testi çözen
manlık alanı beden ve zihin arasında gın bir isim olmasına rağmen, fikir- kişinin "zihinsel" yaşının, kronolojik
ki ilişkiydi. İsteri dahil birçok nörolojik leri destek bulamıyordu. Psikoloji yaşına bölünüp, ardından 100 ile çar-
durumla ilgili makaleler yazdı. Rivers' hakkında aralarında Ana Hatlarıyla pılmasıyla belirlenir.
ın en ünlü makalesi "savaş sonrası psikoloji (1896), Deneyse/ Psikoloji Ayrıca bkz. Alfred Binet 50-53 •
nevroz"la (Post travmatik Stres Bo- (1901-1905), Psikoloji Üzerine Bir Jean Piaget 262-69
zukluğu) ilgili çalışmasıdır. Modem Ders Kitabı (1910) adlı kitapların bu-
tıbbi antropolojinin kurucularından lunduğu birçok ders kitabı yazdı. CHARLES SAMUEL MYERS
biri olarak tanınan Rivers'ın, Pasi- Ayrıca bkz. Wilhelm Wundt 32-37
fik'teki Torres Boğazı gezisinde kul- • William James 38-45 • J.P. Guil- 1873-1946
landığı kültürlerarası yöntemler, son- ford 304-05 • Edwin Boring 335
raki saha çalışmalarının temelini attı. W. H. R. River'ın öğrencisi olarak
Cambridge Üniversitesi'nde deneysel
REHBER 335
psikoloji eğitimi alan Myers. L Dünya araya getirildiği deneyde, beş yıllık ve hipnozdu. 1929 yılında Yetenek
Savaşı sırasında savaş sonrası nevro- bir süreç içerisinde, altı kadın işçi Testi ve 1933 yılında Hipnoz ve Tel-
zundan mustarip askerleri tedavi etti. nin moral seviyeleri ve üretkenlikle- kine Açıklık adlı kitapları yayımlan
Savaş sonrası nevroz terimi, Myers'a ri incelenmişti. Bu süre zarfında ça- dı. Hull'ın nesnel davranışçı yaklaşı
aittır. Savaştan sonra, mesleki psiko- lışma koşulları değiştirilmişti. Elde mıyla şekillenen ve 1940 yılında ya-
lojinin kurulmasında kilit isimlerden edilen en şaşırtıcı sonuç işçilerin a- yınlanan Ezberciliğin Matematiksel
biri oldu. Eserleri arasında Zihin ve İş raştırmanın kendisini karşılama şe Tümdengelimci Kuramı adlı kitabın
(1920), Birleşik Krallıkta Endüstriyel killeriydi. Şimdilerde, Hawthorno dan hayvansal olanlar dahil bütün
Psikoloji ve Zihin Diyan nda (1937) bu- etkisi olarak bilinen etkiye göre, ki- davranışlar tek bir matematik denk-
şiler kendileri üzerinde bir araştır lemi ile ölçülüyordu. 1943 yılında ya-
lunmaktadır. ma yapıldığını öğrendiklerinde, yımlanan Davranış Prensipleri kitabı
davranışlarında değişiklikler olur. ise, pekiştirmenin uyarılına ve karşı
Ayrıca bkz. Kurt Lewin 218-23 • Bu keşif, endüstriyel etik ve ilişkiler lık ilişkisi üzerindeki etkisini araştı
Solomon Asch 224- 27 • Raymond ile sosyal bilimlerde kullanılana rıyordu. Döneminde, Global Davranış
Cattell 314-15 • W. R. H. Rivers 334 raştırma yöntemleri üzerinde büyük Teorisi bütün psikolojik araştırmala
etki yaratmıştır. rın standart sistemlerinden biriydi.
MAX WERTHEIMER Ayrıca bkz. Sigmund Freud 92- Ayrıca bkz. Jean-Martin Charcot
99 • Cari Jung 102- 07 30 • Alfred Binet 50-53 • lvan Pavlov
1880- 1943 60-61 • Edward Thorndike 62- 65
HERMANN RORSCHACH
Çek psikolog Max Wortheimer, EDWIN BORING
1930'1u yıllarda, Amerika'da Kurt 1884- 1922
Koffka ve Wolfgang Köhler ile birlik- 1886- 1968
te, Gestalt psikolojisi ekolünü kurdu. Rorschach, İsviçre'de geçen çocuk-
Gestalt, önceden var olan algıda or- luk yıllarında, sürekb çizim yaptığı i- Deneysel psikoloji alanındaki en ö-
ganizasyon kuramları üzerine kuru- çin lakabı Klek'ti (mürekkep lekesi) . nemli isimlerinden biri olan Boring'in
luydu. Wundt'un her parçayı teker Sonra, belirli mürekkep lekelerine ve- uzmanlık alanı insanlardaki algısal ve
teker incelemesinden farklı olarak, rilen tepkilerin duygusal. kişilik ve duyusal sistemlerdi. W.E. Hill'e ait iki
bütününün incelenmesi gerektiğini taraflı genç kadın/genç hizmetçi çizi-
savunuyordu. Wertheimer, bu inancı düşünce bozukluklarına açığa çıka mi üzerindeki yorumu nedeniyle, çi-
nı ünlü '"Bütün, parçalarının topla- zim Boring figürü olarak tanındı.
mından daha büyüktür" deyişiyle or- rabileceğini öngören mürekkep leke- 1920'b yıllarda, Harvard Üniversite-
taya koymuştu. Ayrıca, Pragnanz ya- si testini geliştirdi. 37 yaşındayken, si'nde psikoloji kürsüsünü, psikiyatri-
sasını geliştirdi. Bu yasaya göre, zi- Psikoteşhis (form yorumu testi) adlı den uzaklaştırdı. Psikolojiyi yapısalcı
hin, görsel bilgiyi, simet rinin ve şe çalışmasının yayımlanmflsından bir lığı ve davranışçılığı birleştiren bilim-
killerin en sade formlarına dönüşe yıl sonra hayatını kaybetti. Ardın sel bir ekol haline getirdi. 1929 yılında
cek şekilde işliyordu. dan. dört kişi bu testi geliştirdiyse yayımlanan Deneysel Psikolojinin Ta-
Ayrıca bkz. Abraham Maslow de, ortaya çıkan sonuç hepsi hatalı rihi adlı kitabını, 1942 yılında yayım
138-39 • Solomon Asch 224- 27 olan dört yöntem oldu. 1933 yılında lanan ikinci kitabı Deneysel Psikoloji
Amerikalı Joh n Exner, bu yöntemleri Tarihinde Algılama takip etti.
ELTON MAYO psikanalitik deneylerin en kalıcıla Ayrıca bkz. Wilhelm Wundt 32-
rından biri olan Kapsamlı Sistem'de 37 • Edward B. Titchener 334
1880-1949 bir araya getirdi.
Ayrıca bkz. Alfred Binet 50- 53 • FREDERIC BARTLETT
Avustralyalı psikolog Elton Mayo, Sigmund Freud 92-99 • Cari Jung
1930 'lu yıllardıı, Hrırvard 102-07 1886- 1969
Üniversitesi'nde Endüstriyel İdare
Profesörü olarak görev yapıyordu. CLARK L. HULL Frederic Bartlett, Cambridge
Çığır açan Hawthorne Deneyleri'ni Üniversitesi'nde 1931-1951 tarihlerin-
bu tarihlerde gerçekleştirdi. Psiko- 1884- 1952 de görev yaparak, ilk Deneysel Psiko-
loji, fizyoloji ve antropoloji gibi deği
şik disiplinlere ait yöntemlerinin bir Amerikalı Clark Leonard Hull'ın er-
ken dönem çalışmaları psikometri
336 REHBER
loji profesörü oldu. Özellikle bellek DAVID WECHSLER yanılma gözlemleri sayesinde dün-
deneyleri ile tanınır. Bellek deneyle- yaca ünlü bir hipnoz ve trans otori-
rinde deneklerden Bartlett tarafın 1896-1981 tesi haline geldi. En çok Erickson
dan yazılmış (Hayaletlerin Savaşı usulü tokalaşma tekniğiyle tanınır.
vb.) fazla tanınamayan, hayali öykü- Birinci Dünya Savaşı esnasında, Ro- Bu teknikte , trans, zihnin bir anlık
ler okunması isteniyordu. Sonra de- manya doğumlu Amerikan vatandaşı " davranışsa! boşluğu" ile karışma
nekler bu hikayeleri kendileri anlatı Wechlser, orduda Edwaıd Thomdike sıyla sağlanır. Bu boşluk, e l sıkış
yordu. Sonuçta, deneklerin ve Charles Spearman ile birlikte görev masının ritm ine müdahale edilme-
hikayelere kendilerinden detaylar ka- yapıyordu. Zeka ölçümü için orduda siyle gerçekleşir. Hipnozla terapi
tıkları veya bazı anlamlan kendi kül- Alfa testi yapılıyordu. Sonra Binet'nin yönteminin kurucusu olarak kabul
türlerine uygun şekilde değiştirdiği testlerine sözel olmayan düşünce un- edilen Erickson'ın, ayrıca aile tera-
görü ldü. Bartlett, deneklerin hikayeyi surunu ekleyerek, geliştirdi. Wcchsler'a pisi, sonuç odaklı terapi, sistematik
hatırlamaktan çok, yeniden yapılan göre zeka sadece mantıklı düşünme terapi ve NLP (Nöro-linguistik prog-
dırdığı sonucuna vardı. yeteneği değil, aynı zamanda amaca ramlama) başta olmak üzere birçok
Ayrıca hkz. Ende! Tulving 186- 91 uygun hareket etme ve çevreyle uyum kısa terapi tedavilerinin gelişme
• Gordon H. Bower 194-95 • sağlayabilmekti. 1939 yılında Wech- s inde çok önemli etkileri olmuştur.
W. H.R. Rivers 334 lser- Bellevuc Zeka Ölçümü yayımlan Ayrıca hkz. B.F. Skinner 78-85 •
dı. 1949'da ise Wechsler Yetişkin Zeka Stanley Milgram 246-53.
CHARLOTTE BUHLER Ölçümü yayımlandı. Wechsler Yetişkin
Zeka Ölçeği (1955), günümüzde M la ALEXANDER LURIA
1893-1974 en çok kulJarulan zeka testidir.
Ayrıca hkz. Francis Gaitan 28-29 1902-1977
Almanya doğumlu Charlotte Buh- • Alfred Binet 50-53 • David C.
ler, Viyana Psikoloji Enstitüsünü, McClelland 322-23 Kazan, Rusya doğumlu Luria, eğiti
1922 yılında kocası Kari ile birlikte mini Moskova Psikoloji Enstitü-
kurdu. Çocukluk çağında kişilik ve NANCY BAYLEY sü'nde tamamladı. Tepki zamanları
bilişsel gelişimi çalışmaları zaman ve düşünce süreçleri üzerinde yaptı
içinde yaşam boyu görülen gelişim 1899- 1994 ğı araştırmalar sonucunda ilk yalan
leri kapsamaya başladı. J ung'un ya- makinesini ve "kombine motor yön-
şamın üç evresi teorisi yerine, dört Önde gelen çocuk gelişimi psikologla- temini" geliştirdi. Ardından tıp fa-
evresi olduğunu iddia etti. Bu evre- rından Amerikalı Nancy Bayley, motor kültesine giderek, nöroloji dalında
ler doğ um ile 15. yaş, 15. ile 25. yaş ve zihirısel becerilerin gelişiminin öl- uzm an oldu. Fiziksel ve zihinsel ara-
ve 26. yaş-45. yaş ile son olarak 46- çülmesi alanında uzmanlaştı. Doktora- sındaki dengeyi bularak, beyin ha-
65 yaş arasındaki dönemlerden olu- sında, çocuklardaki korkuyu ölçmek i- sarı, hafıza kaybı , algı, ve afazi (dil
şuyordu. Bühler, erken çocukluk dö- çin ter bezlerindekj nem seviyelerin- bozuklukları) konusunda çığır açan
nemi ve yetişkin duyguları arasın den yola çıkarak, sempatik sinir siste- bulgular elde etti. Dünyası Yıkılan
da ilişkiler tespit etmişti. Geliştirdi mini ana]jz etti. Bay/ey Zihinsel ve Mo- Adam: Beyin İncinmelerinin Tarih-
ği Dünya Testinde, çocukların iç çesi (1972) gibi kitapları sayesinde
dünyasını ortaya çıkarmak için bir wr Gelişimi Ölçümü (1969) halen bütün nörolojiyi popüler hale getirdi.
dizi numaralandırılmış m inyatür Ayrıca hkz. Sigmund Fıeud 92-
kullanılır. 1935 yılında Doğumdan dünyada, 1-42 aylık küçük çocukların 99 • B.F. Skinner 78- 85 • Noam
Olgunluğa ve 1938 yılında Çocuk- zihinsel ve fiziksel gelişimini ölçmek i- Chomsky 294-97
luktan Yaşlılığa adlı kitaplarını ya- çin kullanılan en önemli testtil.
yımladıktan sonra ABD'ye yerleşti. Ayrıca bkz. Edwin Guthrie 74 • DANIEL LAGACHE
1960'lı yıllarda, hüman ist psikoloji- Simon Baron-Coh en 298-99
nin gelişim sürecine katkıda bulun- 1903-1972
du. MILTON ERICKSON
Ayrıca hkz. Car! Rogers 130- 37 • Fransız Daniel Lagache, George
Abraham Maslow 138- 39 • Viktor 1901-1980 Dumas'nın seminerlerinden ilham
Frank! 140 • Gordon Allport 306- 13 alarak deneysel psikoloji, psikopa-
Nevada doğumlu Erickson, yıllarca
hipnoz üzerinde yaptığı deneme-
REHBER 337
taloji ve fonemoloji okumaya karar katkıda bulunmuştur. Kelly'nin hu- NEAL MiLLER
verdi. Adli tıp ve suç uzmanı olan manist fikirlerine göre, bireyler, olay-
Lagache'nin önemli eserlerinden ları kendi bilişsel değer biçme süreç- 1909-2002
bazıları Kıskançlık (1974), Patolojik leri ile algılıyor ve kişiliklerini buna
Yas (1956) adlı kitaplardır. 1953 yı göre yaratıyorlardı. Bu varsayımdan Amerikalı psikolog Miller,
lında, Sacha Nacht'ın tıbbi otoriter- yola çıkarak "rol bulgusu repertuarı Viyana'da Anna Freud ve Heinz
liğini eleşti rdiği için, Uluslararası testi" testini geliştirdi. Testte kişili
Psikanaliz Örgütü'nden atıldı. Ar- ğin doğası araştırılıyor ve teşhis edi- Harman'ın yanında araştırmalar
dından, Jacques Lacan ile birlikte liyordu. Test hem bilişsel psikoloji ve
Fransız Psikanaliz Cemiyeti'ni kur- danışmanlıkta, hem de eğitimsel a- yaptı. K. B Bykov'un Beyin Zan ve
du. Freudyen bir teorisyen olarak, raştırmalar ile örgütsel davranış a- İç Organlar (1954) adlı çalışmasını
psikanaliz ile klinik deneyimler ara- lanlarında çok değerlidir. okuduktan sonra, iç organların ve
sında bağ kurarak , psikanalizin po- Ayrıca bkz. Johann Friedrich işlevlerinin istenilen şekilde kulla-
pülerlik kazanmasını sağladı. Herbart 24-25 • Cari Rogers 130-37 nılabileceğini kanıtlamak için ça-
Ayrıca bkz. Jacques Lacan 122- • Ulric Neisser 339 lışmalara başladı. Elde ettiği bulgu-
23 lar, Biofeedback adlı tedavi yönte-
MUZAFFER ŞERİF mini geliştirmesine yardımcı oldu.
ERNEST R. HILGARD Biofeedback yönteminde, hasta
1906-1988 kendi vücudundan gelen sinyallere
1904-2001 yanıt vermeyi öğrenerek iyileşir.
Türkiye'de yetişen Şerif, doktorası Ayrıca bkz. Anna Freud 111 •
1950'li yıllarda, Ernest Ropiequet nı ABD'deki Columbia Albert Bandura 286- 91
"Jack" Hilgard, karısı Josephine ile Üniversitesi'nde tamamladı. Tez
beraber, Stanford Üniversitesi 'nde konusu sosyal faktörlerin algı üze- ERIC BERNE
hipnozla ilgili öncü araştırmalar ya- rindeki etkisiydi. 1936 yılında Sos-
pıyordu. 1957 yılında , Hipnoz Araş yal Normlar Psikolojisi adıyla bası 1910-1970
tırma Laboratuarı'nı kurdu. Burada, lan tez "otokinetik etki" deneyleri o-
Andre Muller ile beraber, Standford larak bilinir. Şerifin en önemli kat- Kanadalı bir psikiyatr ve psikanalist
Hipnotik Duyarlılık Ölçümlerini kısı deneysel yöntemleri başarılı bir olan Berne, etkileşimsel analiz teori-
(1959) geliştirdi. Çok tartışmalı yeni- şekilde laboratuar ve saha çalışma sini geliştirmiştir. Bu teoriye göre
aytıştırma teorisi ve hipnoz altın larında bir araya getirmesidir. Eşi psikoterapinin merkezinde sözel ile-
dayken bilinçlilik haline ait birçok Carolyn Woods Sherif ile birlikte tişim vardır. İlk konuşmacının, Ara-
yardımcı sistemin merkezi bir kont- yaptığı Soyguncu Mağarası Deneyi cının, sözcükleri etkileşimsel uyarı ,
rol sistemi tarafından denetlendiğini (1954) çok önemli bir çalışmadır. Bu Karşılık Verenin yanıtı etkileşimsel
öngören "gizli gözlemci teorisi" çalışmada erkek çocuklardan olu- karşılık adını alıyordu . Hor kişilik i-
(1977) yıllardan beri geçerliliklerini şan kampçılar iki gruba ayrılmıştı. kinci kişiliklere bölünmüştü: çoc uk,
korumaktadır. Hilgard imzalı ders Kendini temizlik görevlisi olarak ta- yetişkin ve ebeveyn. Her uyarıcı ve
kitapları Koşullanma ve Öğrenme nıtan Şerif, sosyal gruplarda önyar- karşılık bu "parçalardan" birini oy-
(1950) ve Psikoloji'ye Giriş halen o- gı, anlaşmazlık ve strotiplerin kö- nuyordu. Bu değiş tokuş "Ben sana
kullarda kullanmaktadır. kenlerini gözlemlemişti. Deney so- bir şey yaparım ve sen karşılık ola-
Ayrıca bkz. lvan Pavlov 60-61 • nucunda geliştirdiği Gerçekçi An- rak bir şey yaparsın" şeklinde bir et-
Leon Festinger 166-67 • Eleanor E. laşmazlık Teorisi halen grup davra- kileşimsel analiz olarak inceleniyor-
Maccoby 284-85 nışı hakkındaki bilgilerimizin te- du. Berne, 1964 yılında yazdığı Ha-
melini oluşturmaktadır. Car! Harv- yat Denen Oyun adlı kitabında kişi
GEORGE KELLY land ile 1961 yılında Sosyal Yargı ler arasındaki "oyunların" veya dav-
1905-1967 Kuramını geliştirmiştir. ranış örgüleriniıı yi~li duyguların
Kelly, Kişisel Yapı Psikolojisi (1955) Aynca bkz. Soloman Asch 224- veya hislerin göstergesi olabileceği
adlı eseriyle psikolojiye önemli bir 27 • Philip Zimbardo 254- 55 ni belirtti.
Ayrıca bkz. Erik Erikson 272- 73 •
David C. McClelland 322- 23
338 REHBER
ROGER W. SPERRY Fikir, 1960). Rokeach'ın hii.la kulla- buldu. Kuantum belirsizliğine odak-
nılmakta olan dogmatizm ölçümün- lanarak yaptığı determinizm ve hür
1913-1994 de, dogmatizm ideolojiden ve içe- irade çalışmaları Determinizm- Öz-
rikten bağımsız olarak ölçülebiliyor- gürlük ve Zihin- Beden Sorunları
Amerikalı sinir sistemi biyologu du. Rokeach Değer Anketi belirli (Herbery Feigl ile birlikte, 1974) a-
Sperry'nin korpus kallosumu -beynin grupların değer ve inançlarını ölç-
sağ ve sol yarırnküresi arasındaki sin- menin en etkin yolu olarak görül- dında yayınlandı.
yal transferini yapan sinir liflerinden mektedir. Büyük Amerikan Değer
oluşan demetler- başan bir şekilde a- leri Testi'nde, Roekach, televizyo- Ayrıca bkz. B. F. Skinner 78- 85 •
yırması. epilepsinin belırli türlerinin nun değer yarg ılarını değiştirebile David Rosenhan 328-29
tedavisinde çığır açtı. 1981 yılında, ceğini kanıtlamak için görüşlerdeki
David Hubel ve Torten Wiesel ile bir- HAROLD H. KELLEY
likte ayn-beyin teorisiyle Fizyoloji ve değişimleri ölçmüştü.
Tıp dalında Nobel Ödülü'ne aday gös- 1921- 2003
terildi. Ayn-beyin teorisi, beynin sağ Ayrıca bkz. Leon Festinger 166-
ve sol yarım küresinin ayrı konularda 67 • Solomon Asch 224-27 • Al- Amerikan sosyal psikolog Kelley
uzmanlaştığım gösteriyordu. bert Bandura 286-91 doktorasını Kurt Lewin'in öğrencisi
Aynca bkz. William James 38- 45 olarak MIT'de tamamladı. İlk önemli
• Simon Baron-Cohen 298-99 RENE DIATKINE eseri olan İletişim ve İkna (Hovland
ve Janis ile birlikte, 1953) adlı kita-
SERGE LEBOVICI 1918-1997 bında iletişimi "kim", "ne der", ve
"kime der" olmak üzere üçe ayırdı.
1915-2000 Fransız psikanalist ve psikiyatr Di- Bu fikir yaygın olarak kabul gördü.
atkine, dinamik psikiyatri gelişimi Politikacılar başta olmak üzere, in-
Lebovici, Fransız bir Freudyen'dir. nin öncülerindendir. Gözlemlenebi- sanların kendilerini görüş şekillerini
Uzmanlık alanları ergenlik, küçük lir davranışlar yerine, duygular ve değiştirdi. 1953'de John Thibaut ile
çocuk gelişimi, çocuklar ve özellikle altta yatan düşüncelere odaklan- çalışmaya başladı. Birlikte, Grupla-
anne ve bebek arasındaki bağlanma mıştır. Diatkine, ayrıca 1958 yılında rın Sosyal Psikolojisi (1959) ve Kişiler
süreciydi. Çocuk psikanalizini Akıl Sağlığı Örgütü'nü kurarak, ku-
Fransa'ya tanıtan kişi olarak tanınır. rumsal akıl sağlığında faaliyet gös- Arası İlişkiler: Karşılıklı Bağımlılık
Yazdığı çok sayıda eserin arasında termiştir. İlkel fantaziler üzerine ka-
Fransa'da Psikanaliz (1980) ve Ergen leme aldığı Prekosiyöz Psikanalizi (1978) gibi kitaplar yazdılar.
Psikiyatrisinin Uluslararası Kayıtlan en kalıcı eserlerinden biridir. Ayrıca bkz. Leon Festinger 166-
(1988) bulunmaktadır. Ayrıca bkz. Anna Freud 111 • 67 • Kurt Lewin 218- 23 • Noam
Aynca bkz. Sigmund Freud 92- Jacques Lacan 122-23 Chomsky 294- 97
99 • Anna Freud 111
PAUL MEEHL STANLEY SCHACHTER
MILTON ROKEACH
1920-2003 1922- 1997
1918-1988
Amerikalı Paul Meehl'in çalışmaları New York doğumlu Schachter en
Polonya asıllı Amerikalı sosyal psi- akıl sağlığı ve araştırma tekniklerin- çok, Jerome Singer ile birlikte geliş
kolog Roekach, d ini inançların de- de önemli rol oynamıştır. Klinik Tah- tirdiği iki faktörlü duygu teorisi
!jerleri ve tavırları nasıl etkilediğini min İstatistiksel Tahmine Karşı: Ka- (Schachter- Singer Teorisi) ile tanı
araştırıyordu. Değerleri, ana güdü- mı:Jann Teorik Tahlili ve İzlenimler nır. İkili fiziksel duyumların duygu-
ler ve temel psikolojik ihtiyaçların (1954) adlı kitabınrlR, rlıwranışsal is- lara bağlı olduğunu gösterdi. Bu du-
zihni dönüşümleri olarak görüyor- tatistiklerin klinik analiz yerine for- ruma örnek olarak insanların kork-
du. Dogmatizm teorisiyle açık ve müllere dayanan matematiksel yön- tuklarında hızlanan kalp atışı ve
kapalı fikirli olmanın bilişsel özel- temlerle incelenmesi gerektiğini sa- kaslarda gerginlik gibi deneyimler
liklerini incelemişti (Açık ve Kapalı vunmuştu. 1962 yılında daha önce yaşamalarını verdiler. Ayrıca bilişi
sebebinin kötü ebeveynler olduğu min bireyin psikolojik durumuna
sanılan şizofreniye yol açan bir gen bağlı olduğunu da belirttiler.
Aynca bkz. William James 38- 45
• Leon Festinger 166-67
REHBER 339
HEINZ HECKHAUSEN ULRIC NEISSER kuramını ret etti ve çocukluk döne-
minde birden fazla kişi ya da nesne
1926-1988 1928- bağlanmanın normal olduğunu gös-
terdi. Sonraki araştırmalarında yok-
Alman psikolog Heinz Heckhausen Alman asıllı Amerikalı Nesser'in en sunluk (bir şeyin kaybedilmesi) ve
dünyanın en önemli motivasyon psi- ünlü kitabı 1967'de basılan Bilişimsel mahrumiyet (bir şeye asla sahip ola-
kolojisi uzmanlarından biriydi. Dok- Piskoloji'dir. Kitapta zihinsel süreçlere mamak) arasındaki farkı gösterdi.
tora sonrası yaptığı bilimsel incele- odaklanan psikolojik yaklaşımlar ince- Asosyal davranışı anne yoksunluğu
mesi başarı ve korkunun yarattığı u- lenir. Nesser, ilerleyen yıllarda algının yerine ailevi geçimsizliğe bağladı.
mut ile korkular üzerineydi. Erken rolünü görmezden gelir. Uzmanlığı Ayrıca bkz. John Bowlby 272-77
çocukluk döneminde motivasyon ü- bellek üzerinedir. 1985'te Amerikan • Simon Baron-Cohen 298-99
zerine yaptığı çalışmaların sonucun- Psikoloji Örgütü'nün zeka testi teorile-
da İleri Bilişimsel Motivasyon Mode- rini inceleyen "Zeka, Bilinenler ve Bi- FRIEDEMANN SCHULZ
lini (Heckhausen& Rheinberg, 1980) linmeyenler" adlı çalışma koluna baş YON THUN
oluşturdu. Psikolog kızı Jutta ile be- kanlık etmiştir. Araştırmaları IO'.nun
raber kaleme aldığı Motivasyon ve Uzun Vadede Getirdikleri ve İlişkili Öl- 1944-
Eylem (1980) adlı kitabı uzun süre et- çümler (1998) adiyla kitaplaşmıştır.
kili oldu. Ayrıca bkz. George Arınitage Miller Alman psikolog Friedemarın Schulz
Ayrıca bkz. Zing-Yang Kuo 75 • 168-73 • Donald Broadbent 178- 85 von Thun, Karşılıklı Konuşma (1981,
Albert Bandura 286-91 • Siman 1989, 1998) adiyla üç ciltlik bir kitap
Baron-Cohen 298-99 JEROME KAGAN halinde basılan İletişim Modeli ile ta-
nınır. Von Thun'a göre her diyalogda
ANDRE GREEN 1929- dört iletişim seviyesi vardır. Bunlar
gerçeklere dayalı konuşmak, kendimi-
1927- Deneysel psikoloji alanının önde ge- zi ifade etmek, diğer insanla ilişkimiz
len isimlerinden biri olan Amerikalı hakkinda yorum yapmak ve karşımız
Mısır doğumlu Fransız psikanalist Kagan, fizyolojinin psikoloji üzerinde- daki kişiden bir şey istemektir.
Andre Green, 1950'li yıllarda, Jac- ki etkilerinin çevreden daha fazla ol- Aynca bkz. B.F. Skinner 78- 85 •
ques Lacan'ın yanında staj yaptığı duğuna inanıyordu. Çocuk gelişimi Kurt Lewin 218-223
dönemde iletişim kuramı ve siber- nin biyolojik yönleri (öz-bilinç, ahlak,
n~tikle ilgilenmeye başladı. Green, bellek ve sembolizmde endişe ve kor- JOHN D. TEASDALE
ilerleyen dönemlerde, Lacan'ı en kuyla ilgili etkiler) üzerine yaptığı ça-
sert eleştiren kişilerden biri oldu. O- lışmalar mizaç fizyolojisiyle ilgili ya- 1944-
na göre, Lacan sembolik ve yapısal pılan bütün araştırmaların temelini
formlara gerektiğinden fazla odak- oluşturmuştur. Çalışmaları psikoloji İngiliz psikolog Teasdale depres-
lanarak, Freudyen savlarını hüküm- dışında, suç, eğitim, sosyoloji ve poli- yonla ilgili bilişimsel yaklaşımları
süz kılıyordu. Green, 1960'1ı yılların tika gibi alanlarda da etkili olmuştur. araştırdı. Zinde! Segal ve Mark Wil-
sonunda, olumsuzluğu araştırarak, Aynca bkz. Sigmund Freud 92- liams ile birlikte Farkındalık Temelli
Freudyen köklerine geri döndü. Bu 99 • Jean Piaget 262- 69 Kognitif Tedavi adlı bir teknik ge-
geri dönüş, 1980 yılında yazdığı Ölü
Anne kitabında ince bir şekilde be- MICHAEL RUTTER liştirdi. Bilişsel terapiyı farkındalık
lirtilmiştir. Kitapta psikolojik olarak
annesi ölü olduğu halde, annesinin 1933- ve Asya kökenli meditasyonlarıyla
vaılığı yüzünden kafası karışan ve birleştirerek, yineleyen majör dep-
korkan bir çocuk anlatılmıştır. İngiliz psikiyatr Michael Rutter ço- resyondan mustarip hastalardan
Ayrıca bkz. Sigmund Freud 92- cuk gelişimi konusu ve davranış bo- kötü düşüncelerle kendiliklerinden
99 • Donald Winnicott 118- 21 • değil, kasten meşgul olmalarını is-
Jacques Lacan 122-23 • Françoise zukluklarına bakışımızı değiştirdi. tiyordu. Ardından hastalardan bu
Dolto 279 düşünceleri daha nesnel bir bakış
Annelik Yoksunluğunun Yeniden açısıyla gözlemlemeleri isteniyordu.
Değerlendirilmesi (1972) adlı kitabın Ayrıca bkz. Gordon H. Bower
da, John Bowlby'ın seçici bağlanma 194-95 • Aaron Beck 174-77
340
TERİMLER SÖZLÜGÜ
Aile terapisi Tek bir kişi yerine örgüler ve yapılar deneyimlerimizi Bilişsel çelişki İki inanç veya
ailenin tamamını tedavi eden tertiplememizi sağlar. Arketipler duygu arasında gerilime neden
terapilere verilen isim. Aile sistemi genellikle mitoslarda ve kişisel olan tutarsızlık.
içindeki karşılıklı ilişkilerin sorunlu h ikayelerde bulunur.
Bilişsel psikoloji Zihnin
olduğu varsayıldığında uygulanır. Aşağılık kompleksi Adlerian deneyimleri nasıl organize ettiğine
psikanalistler (ekol, kurucusu ve öğrenme ve bilme süreçleriyle
Aktarım Psikanalizde, hastanın Alfred Adler'in ardından bu ismi ilgili zihinsel süreçlere odaklanan
geçmiş ilişkilerdeki (özellikle almıştır) tarafından ortaya atılan bu psikoloji dalı .
ebeveyn ilişkilerindeki) duygusal durum kişinin gerçek veya kurgu
reaksiyonlarını terapiste aktarması. Bilişsel tarz Bireylerin
aşağılık duygularıyla baş alışılagelmiş bilgi işlem tarzı.
Amaçlı davranışçılık Edward
Tolman'ın bütün davranışların edememesi sonucu içine Birleşme İki fikir veya olayın
nihai bir amaca yönelik olduğunu kapanmasıyla ortaya çıkar. birbirlerine yakın olduklarının ortaya
çıkması. Bu durumun çağrışım için
savunduğu kuramı. Ayırt edici özellik kuramı şart olduğu kabul edilir.
Bireysel farkların büyük ölçüde
Amprizim Bütün bilgiyi duruma ve zamana göre değişiklik Çağrışım i) Bilginin oluşumunu
deneyim lere bağlayan felsefi ve göstermeyen kişilik niteliklerine anlatan felsefi açıklama. Buna göre
psikolojik yaklaşım. (özelliklerine) bağlı olduğu inancı. bilgi, basit fikirlerin daha karmaşık
fikirleri çağrıştırması veya bu
Ancak gözlemlenebilir fark İki Bağlanma Bireyin başka bir bireye fikirlerle bağlantı kurulmasıyla
fiziksel uyarıcı arasındaki kişiler yakın olmak istemesi ve onun oluşuyordu. ii) Psikolojik süreçlerin
tarafından gözlemlenebilen en mevcudiyetiyle kendini güvende geçmiş deneyimlerle eşleştirilmesi
küçük fark. hissettiği duygusal önem taşıyan sonucu görülen iki süreç arasındaki
ilişki. Özellikle küçük çocuklar ve
Anekdot yöntemi Çoğu zaman ebeveynleri arasında gözlenir. bağlantı.
bilimsel olmayan gözlemsel
raporların araştırma verisi olarak Bastırma Psikanalitik kuramda, Çağrışımcılık Farklı davranış
kabul edilemez düşünce, anı, arzu
kullanılması. ve dürtülerin ego savunma örgülerinin, kalıtımsal ve edinilmiş
meka nizması tarafından bilinçsel sinirsel bağlantıların uyarıcı ve
Anlamsız hece Tanımlanabilir farkındalık dışına itilmesi. Anna tepkileri bir araya getirmesi sonucu
sözcükler oluşturmayan üç harfli Freud bu duruma "motivasyonlu meydana geldiğini savunan
heceler. İlk kez Herman Ebbinghaus unutma" diyordu.
tarafından öğrenme ve bellek yaklaşım.
deneylerinde kullanıldı. Bilinç akışı William James'in
bilinci sürekli akan bir düşünce Çift kulaklıklı dinleme Aynı
Araçsal şartlandırma süreci olarak betimlemesi. anda, her bir kulağa sunulan iki
Hayvanların olayların sonucuna farklı mesajı dinlemek.
etki ettiği şartlandırmalar. Bu tip Bilinçdışı Psikanalizde insan
koşullamaya örnek olarak bir hay- ruhunun bilinçli zihin tarafından Davranış modifikasyonu
vanın labirentteki hareketlerinin Bireylerin veya grupların
incelendiği durumlar gösterilebilir. erişilemeyen kısmı. davranışlarını kontrol etmek veya
değiştirmek için etkisi kanıtlanmış
Arketip Car! Jung'un teorisinde, Bilişsel Algılama, bellek ve davranış değiştirme tekniklerin in
kolektif bilinçaltından edilen düşünce gibi süreçlere dair olan.
kullanılması.
TERiMLER SÖZLÜGÜ 341
Davranışçılık Görülebilir, Ego İnsanı meydana getiren üç Gerçekçilik prensibi
betimlenebilir ve nesnel bir şekilde unsurdan biri (ayrıca bakınız id, Psikanalizde egoyu yöneten ve
ölçülebilir olduğu gerekçesiyle süper ego)_ Ego kişiliğin dış gerçek dünya ile bu dünyanın
sadece gözlemlenebilen dünyanın ve gerektirdiklerinin gerektirdiklerini dikkate alan
davranışların araştırma konusu farkında olan ve içgüdüleri kontrol kurallar grubu.
olması gerektiğini savunan etmekle sorumlu olan mantıklı
psikoloji dalı_ yönüdür. Geri alma Arama ve bulma süreci
sonucu bellekte depolanan bilgının
Deneme yanılma yöntemiyle Etki yasası Edward Thorndike geri alınması.
öğrenme İlk kez Edward tarafından öne sürülen ilkeye göre
Thorndike tarafından öne sürülen bir olaya birçok tepki verilmesi Gestalt psikolojisi Algılama gibi
öğrenme kuramına göre öğrenme mümkündür. Ödül ile sonuçlanan zihinsel süreçlerde, bütünün
birçok tepki performansından, tepkiler olayı daha fazla çağrıştırır. parçaları yerine, organize
arzulanan sonuçları sağlayanların Ceza getiren tepkiler ise en az "bütünün" rolünün altını çizen
tekrar edilmesi aracılığıyla oluşur. çağrışımı yapar. bütüncül psikolojik yaklaşım.
Depresyon Hayattan zevk almama Etoloji Hayvan davranışlarının, Hipnoz Geçici, transa yakın bir
ve kayıtsızlıkla beraber görülen doğal şartlar altında, bilimsel artmış telkine açıklık durumuna
umutsuzluk ve düşük özsaygıyla yollarla araştırılması. neden olma.
kendini gösteren ruh hali
bozukluğu. Ekstrem vakalarda, Fenemonoloji Önyargı, varsayım Hipotez Doğruluğu test edilen ya
depresyon normal işlevleri ve yorumla kategorize edilmemiş da bir deneyle aksi ispat edilen bir
zayıflatabilir ve intihar doğrudan deneyim üzerine kurulu önerme veya öngörü.
düşüncelerine yol açabilir. bilgi yaklaşımı.
Hümanist psikoloji Ruh sağlığını
Destek Klasik şartlandırmada, bir Fobi Yoğun ve mantıksız korkuyla belirlemede kendini gerçekleştirme
tepkinin verilme ihtimalini arttıran kendini gösteren endişe bozukluğu. ve özgür iradenin öneminin altını
prosedür. çizen psikolojik yaklaşım.
Freudyen sürçme Bilinçli olarak
Determinizm Bütün olayların ve niyetlenenden farklı fakat yakın İç gözlem En eski psikolojik
seçimlerin daha önceden yaşanmış sözcük ya da eylem. Bilinçdışı yöntem olan iç gözlem kişinin
olaylar veya önceden var olmuş güdüleri veya endişeleri yansıttığı kendini gözlemlemesiyle oluşur.
nedenler yüzünden olduğunu Kişi iç durumunu öğrenmek için
savunan doktrin. düşünü lür. kendi zihnini kullanır.
Dışadönüklük Enerjisini Geçerlilik Testin ölçmesi gereken İçedönük Enerjisini çoğunlukla
çoğunlukla dış dünyaya ve başka şeyi ölçebilme derecesi. içsel duygu ve düşüncelerine
insanlara yönlendiren kişilik tipi yönelten kişilik tipi.
(ayrıca bkz. içedönüklük). Genel zeka ("g") Charles
Spearman'in tanımıyla, zekanın İçgin Doğal veya doğumundan
Dikkat Seçmeli ve odaklanmış genel faktörü veya birçok zihinsel beri organizmada var olan.
algıdaki süreçler için kullanılan test sonucu arasındaki korelasyonla Kalıtımsal olabilir veya olmayabilir.
genel terim. belirlenmiş kabiliyet. Spearman bu
yeteneği zihinsel enerjinin ölçümü İçgüdü Doğal güdü veya eğilimler.
Duyarsızlaşma Bir şeye veya olarak kabul ediyordu. Fakat Psikanalizde bunlar kişiliği ve
olaya verilen güçlü tepkinin, sürekli bazıları tarafından bireyletin soyut davranışı motive eden dinamik
olarak aynı uyarıcıya maruz güçler olarak kabul edilir.
kalınarak azaltılması süreci. tümevarım yeteneği olduğu
düşünülür.
342TERIMLER SÖZLÜGÜ
İd İnsan personasını oluşturan üç Kristal zeka Sıvı zeka kullanılarak gayrı resmi terim. Otizm aşırı
unsurdan birine verilen isim (ayrıca elde edilmiş yetenek. Bilişsel kendiyle ilgilenme, empati
bakınız ego, süper ego). İd ruhsal yetenek ve stratejilerin tümüne eksikliği, birbirini tekrar eden
enerji kaynağıdır. Ayrıca içgüdülere verilen ad. Yaşla beraber arttığı motor eylemler ve dil ile kavramsal
yeteneklerin yoksunluğuyla ken dini
bağlıdır. düşünülür. gösteren bir zih insel işlevselsizlik
grubudur.
İşlemsel şartlandırma Sonucun Materyalizm Sadece fiziksel alemi
hayvanın çevresini işletmesine gerçek olarak gören doktrine göre Pozitif pekiştirme
bağlı olan bir koşullama türü. zihinsel fenomen ler fiziksel Davranışçılıkta anahtar
Örnek olarak yeme ulaşmak için terimlerle açıklanabilir. kavramlardan biri olan pozitif
kaldıracı çekmesi gereken kobay pekiştirmede, tepkinin olabilirliği
gösterilebilir. Merkezi özellikler Gordon arzu edilen tepkinin hemen bir ödül
Allport'un kuramına göre, insanı veya pozitif uyarıcıyla
İşlevselcilik Zihnin uyumsal tanımlamak için k ullanılan
işlevlerinin çevreyle olan ilgisini yaklaşık altı ana özellik. "Utangaç" karşılanmasıyla artırılır.
araştıran psikolojik yaklaşım. veya "iyi huylu" gibi bu özellikler
Psikanaliz Sigmund Freud'un
Kendini gerçekleştirme Kişinin k işiliğin "yapı taşlarıdır". insan davranışını etkileyen
olanaklarının tam olarak bilinçdışı süreçleri araştırdığı
geliştirilmesi ve potansiyelinin Mühürleme Etolojide hayvanların kuram ve tedavi edici yöntemler
gerçekleştirilmesi. Abraham doğumundan hemen sonra çok hızlı grubu.
Maslow'a göre bu en gelişmiş insan bir kalıtımsal öğrenme süreci başlar.
Bu süreç çoğunlukla belirli bir kişiye Psikofizik Zihinsel ve fiziksel
ihtiyacıdır. veya nesneye bağlanmayı içerir. süreçler arasındaki ilişkilerin
bilimsel araştırılması.
Kişilik Kişinin zaman içinde Negatif pekiştirme Etkili veya
göreceli olarak daha tutarlı edinimsel şartlandırmada negatif Psikoseksüel süreçler
davranmasına neden olan sabit, bir uyarıcıyı ortadan kaldırarak Psikanalitik kuramda, çocukluk
kalıcı zihinsel ve davranışsa! özellik tepkiyi kuvvetlendirmek. döneminde zevk veren vücut
ve nitelikleri. bölgelerine göre gruplandıran
Nöron Beynin farklı bölümleri gelişim evreleri.
Klasik şartlandırma Tarafsız arasındaki mesajları (sinir sinyali
uyaranın belirli bir tepkiyi gibi) ileten sinir hücresi tipi. Psikoterapi Fiziksel ve fizyolojik
tetikleme yeteneğini şartsız bir yöntemler yerine, psikolojik
uyarıcıyla birleşerek edindiği bir Nöropsikoloji Beynin yapısı ve yöntemler kullanan bütün
öğrenme tipi. işleviyle ilgilenen ve beyinsel iyileştirici tedaviler için kullanılan
bozuklukların davranış ve bilişim genel ad.
Kodlama Duyumsal bilginin üzerindeki etkisini araştıran
psikoloji ve nörolojinin alt Refleks Bir uyarıcıya verilen
belleğe işlenmesi. disiplinlerinden biri. otomatik tepki.
Kolektif bilinçdışı Cari Jung'un Oedipus kompleksi Psikanalitik Replikasyon Bir deneyin veya
teorisinde psikenin en derin düzeyi. kurama göre erkeklerde beş yaş araştırmanın tekra rında hep aynı
İlktipler aracılığıyla edinilen kalıtsal civarında anneye duyulan sonuçlara ulaşılması. Bulguların
ruhi tertibatları içerir. bilinçdışı arzu ve babayı yok doğruluğunu ispatlamak için
ederek yerine geçme isteğiyle replikasyon şarttır.
Korelasyon İki veri kümesinin kendini gösteren gelişimsel süreç.
veya değişkenlerinin belirli koşullar Ruh-beden problemi İlk kez Rene
altında benzer çeşitlilik Otizm Otistik Spektrum Descartes tarafından dile get irilen,
göstermesidir. Çoğunlukla neden Bozukluğu (OSB) için kullanılan
sonuç ilişkisi ile karıştırılır.
TERiMLER SÖZLÜGÜ 343
zihinsel ve fiziksel olaylar Şartlı tepki (ŞT) İlk başta tarafsız Temel yükleme hatası Diğer
olan uyarıcının sonra doğal olarak
arasındaki etkileşimi tanımlama bu tepkiye olan açan şartsız bir insanların davranışlarını dışsal
uyaranla birleşmesiyle oraya çıkan
sorunudur. tepki. durum faktörleri yerine kişilik
Şartlı uyarıcı (ŞU) Klasik özellikleriyle açıklama eğilimi.
Saha kuramı Kurt Lewin'in insan koşullanmada bir uyaranın, şarts ız
davranışı modeli. Bu modelde, bir uyaranla bir araya gelmesiyle Tükenme i)Bir şeyin, özellikle bir
bireyin çevresindeki sosyal etkileri belirli bir (şartlı) karşılığa neden türün, yok olması.
veya "yaşam alanını" açıklamak ii) Şartlı öğrenmede, tepki gücünün
için kuvvet alanı kavramı kullanılır. olması. destek yokluğu yüzünden azalması.
Sahte anı Yaşanmamış bir olaya Şartsız olumlu bakış Carı Uyarıcı Bireyin çevresinde
dair hatırlanan anı veya aldatıcı Rogers'ın danışan insan odaklı bulunan ve tepki verebileceği
terapisinde, birinin sadece insan herhangi bir nesne, olay, durum ve
anı. Hatırlatmalar aracılığıyla olduğu için mutlak olarak kabul etkendir.
edilmesi.
ortaya çıktığı düşünülür. Yapısalcılık Zihinsel yapıyı
Şartsız tepki Klasik araştıran psikolojik yaklaşım.
Savunma mekanizması koşullanmada, belirli bir uyarana
Psikanalitik kuramda, endişeyi karşı (örneğin acı veren bir Zeigarnik etkisi Eksik ya da
etkisiz hale getirmek için devreye uyarandan uzaklaşmak) verilen tamamlanmamış görevleri
giren bılınçdışı yöntemler. yansımalı (şartsız, doğal) tepki tamamlanmış olanlara göre daha
kolay hatırlama eğilimi.
Serbest çağrışım Hastanın Şartsız uyarıcı Klasik
verilen kelimeden sonra aklına Zekli katsayısı (IO) Bireylerin
gelen ilk şeyi söylediği psikoterapi şartlanmada, yansımalı (şartsız , mukayeseli zeka düzeylerine
ayrılmasını sağlayan zekA
tekniği. doğal) bir tepkiye neden olan göstergesi. İlk kez William Stern
tarafından ortaya atılan zekA
Sıvı zekli Yeni sorunlarla başa uyarıcı. katsayısı bireyin zihinsel yaşının
kronolojik yaşına bölünüp 100 ile
çıkabilme yeteneği. Yaş arttıkça Şekillendirme Davranışçılıkta çarpılmasıyla elde edilir.
azaldığı düşünülür.
şekillendirme arzulanan bir Zihin yaşı Ortalama kabiliyete
Sosyal öğrenme Başkalarının tepkinin ardışık benzerliği için sahip çocukların standart haline
davranışlarını ve bu davranışların pozitif takviye sağlamaktır. gelmiş testlerdeki
sonucunu gözlemleyerek performanslarının gösterdıği belirli
öğrenmeye verilen ad. Bu kuramı Şizofreni Birçok işlev alanında görevleri yerine getirebileceği yaş.
en önemli savunucusu Albert azalmaya neden olan (ilk başta
dementia praecox olarak
Bandura 'dır. biliniyordu) ciddi zihinsel bozukluk
grubu. Belirgin düşünce bozukluğu,
Süperego Psikanalizde, insan boyutsuz veya uygunsuz duygular
ruhunun toplumsal ve ailevi ve çarpık gerçeklik görüşüyle
standart ve değerlerin nitelenir.
içselleştirilmesi sonucu oluşan
kısmına verilen isim. Ahlaki
baskılar tarafından yönetilir.
351
TEŞEKKU•• R
Dorhng Kındersley Shnya Paramcswaıan, 83 Corbis: Bettmann (tr). 84 Alamy 182 Corbls: Carol Kohen (bl). 184 Corbis:
Neha Sharma, Paya! Rosa!ınd Malik, Gadi lmages: Momıshee Frantz (bl). 87 Getty H. Armstrong Roberts / ClassıeStock (be. br).
Farfour, Helen Spencer, Steve Woosnam- lmages: Larnbcrt / Archive Photos (tr). Getty lmages: George Marks I Retrofile I
Savage ve Paul Drislane'ye tasarım yardımlan 94 Getty Images: lmagno I Hulı..oıı Hultoıı Archive (bl). 185 Corbla: Monty
ıçın, St.cvc Sct.ford'a ediı..oryal yardımları için Archive I Sigmund Freud Prıvatstiftung (tr). Rakusen (tr). 190 Alamy lmagea: Gary
ve Stephanic Chılman'a dizin için teşekkür 97 Alamy lmagea: Bjanka Kadre (bl). Roebuek (ti). Courtesy of Baycrest: (bl).
eder. 98 The Bridgeman Art Library: Museum 192 Corbls: Ownkı/ Kulla (cra). 195 Corbis:
ol Modem Art. New York I C> Salvador Dali, Ocean (tr). 197 Getty Images: Steven
FOTOGRAFLAR Fundaei6 Gala-Salvadoı Dall. DACS, 2011. Dewall I Redferns (bl). 199 Claremont
99 Corbls: Hulton-Dcutsch Collection (tr). Graduate Univeralty: Photo by C. Sajg6 (bl).
Yayıncvi fol.Oğraflannın kullanılmasına izin 101 Corbla: Guo Dayuc / Xinhua Press (ti). Corbis: Charles Vlen I Bettmann (ti).
verdığı içın aşaQldakilero teşekkür eder: Getty lmages: lmagno I Hulton Arehive (tr). 201 Getty Images: Purestock (be).
105 Getty Images: lmagno I Hulton Positlve Psychology Center, University
(Anahtar: a-yukan, b-alt, e-orta, !-sol, r-sağ, Arehıve (bı). 106 Getty Images: Apıe / of Pennsylvanla. : (tr). 204 Courtesy of
t -ü s t ) Hulton Archive (bl). 107 akg-images: UC lrvine: (bl). 207 Corbls: Guy Call (bl).
Walt Dısney ProducLıons (ti). Getty lmages: 210 Alamy lmages: Mıehclc Burgess (cb).
19 The Bridgeman Art Library: lmagno I Hulton Arehivc (tr). 108 Corbis: 212 Lebrecht Music and Arts:
Bıblıothôquc de la Faeult.e de Medecine, Robbie Jack (cra). 109 Wellcome Imagea: Matti Kolho (be). 213 Universlty of Bath:
Pans I Arehıves Charmet (tr). 21 Corbis: (bl). 116 Corbia: Robert Wallıs (ti) 117 (tr). 221 Getty lmagea: Chıis Ryan / OJO
Bettmann (tr). Getty Images: Hu!ton Alamy Images: Harvey Lloyd / Peter lmages (tr). 222 Corbls: Moment/ Cultura
Arehive (bl). 23 akg-lmages: Bıblıotheque Arnold, lnc. (ti). Science Photo Library: (be). 223 Alamy Imagea: Inteıloto (bl).
nationale (tc). Alamy lmages: 1'ihon LI (bl). Natıonal Lıbraıy ol Medicine (bl). 119 Getty Corbis: K.J. Historical (ti) 225 Solomon
25 Getty Images: Hulton Arehive (tr) Images: Hulton Archıve (tr). 120 Corbis: Asch Center for Study of Ethnopolitical
27 akg·images: Coll. Aıchiv f. Kunst & Nancy Honey (br). 123 Getty Images: Conflict: (tı). 227 Corbis: Bettmann (bl)
Geschıehte (ti). Corbls: Bettmann (bl). Ryan McVay (ti). Lebrecht Muslc a nd Arts: 229 American Sociological Association,
29 The Brldgema n Art Llbrary: Rue des Archives I Collection Bourgcron (bl). www.asanet.org. : Photo of Erving
Birmingham Museurns and Art Gallcry (be). 127 Corbls: Michael Reynolds / EPA (tr). Goffman (bl). Corbls: Yi Lu (cı). 234 Corbis:
Getty Images: Hulton Arehive (tr) 129 Ge tty Images: Leonard Mccombe ı Claro Cortes I Hanoi, Vıetnam (ti).
30 Getty Images: lmagno / Hulton Archive 1'ime & Life Picturcs (tr); Roger-Viollet (bl). 235 Corbie: Hannes Hepp (be). Stanford
(br). 35 Alamy Images: lnterfoto (br). 134 Corbla: Paseal Deloche / Godong (ti). News Service. : Linda A . Cicero (tr).
li:orbls: Visuals Unlimit.ed (tel. 36 Corbis: 135 Getty lmagea: David Malan/ 237 Corbis: Walt Sisco / Bettmann (er).
Bettrnann (tr. te). 37 Corbls: Betunann (bl). Photographer"s Choiee (tr). 136 Corbla: Roger 239 Corbis: Sophie Bassouls ı Sygma (bl).
40 Corbls: (bl). 43 Corbls: Thc Gallery Ressmeyeı (bl). 137 Getty Imagea: Peter 241 The Brldgeman Art Library: Musee
Collection. 44 Corbls: Underwood & Cade / Iconica (ti). 139 Corbia: national des arts et tradıtıons populaires,
Underwood (br). 45 Science Photo Llbrary: Ann Kaplan (tr) 144 Corbia: Bettmann (bl). Paris I Archives Charmct (te). Wllllam
Chris Gallagheı (tı). 47 Corbis: Bettmann (tr). Getty lmagea: Mark Douet (tr). 147 Corbis: Glasser ine. · www.wglasserbooks.com :
49 Corbla: Betunann (bl); Bili Varie (tr). Jutta Klee (tl/computcr). Roy Morseh (tc/ (tr). 243 Alamy lmagee: Davıd Grossman
51 Selence Photo Llbrary: US National blarner); Laıry Wıllıams (tı/plaeator). (tl) University of Waterloo: Maurice
Lıbrary of Medicine (tı) 52 Corbls: Getty Imagea: Nathan Blaney / Photodıse Greene (bl). 245 Corbis: Bettrnann (bl).
Bettmann (bl). 55 Alamy lmagea: Eddıe (tc/levelleı). 148 Getty lmagea: Dennis Special Collections, University of
Geıald (er). Lebrecht Music and Arts: Hallınan (b). 151 Corbls: Ailen Ginsberg (tr); Californla, Santa Cruz: (tr). 249 Getty
Rue des Archives /Varma (bl). 61 Corbis: Robbıe Jack (bl) 153 Getty Images: lmagee: Apie / Hulton Arehıve (tı).
Bettmann (bl). LawtonPhotos.com : (ti). Mıguel Medına I AFP (tı), Toru Yarnanaka / Manuscripts and Archives, Yale
65 Corbls: Josc Luis Pelaez, ine. (ti). AFP (ti). 155 Alamy Images: Sigrıd Olsson I University Library: Courtesy of
Selence Photo Library: HumaniLies and PhotoAlto (cra). 161 TopFoto.co.uk: Alexandra Milgraın (bl). 251 Getty Images:
Social Sciences Library / New York Public Topham Pieturepoint (ti, tr). 162 Getty Peter Staekpole / 1'ime & Life Pietuıes (br).
Library (tr). 69 Corbla: Underwood & Images: Andersen Ross 1Photodisc (eb). 252 Corbls: Stapleton Collcction (br).
Underwood (bl). 71 The Advertiaing 165 Preas Assoclatlon Images: (tr). 253 Corbis: Genevi~ve Chauvcl / Sygma (ti).
Archlvea: (br). 73 Corbla: Sandy Stockwell / 167 Science Photo Llbrary: Estate of 255 TopFoto.co .uk: Topham Pıeturepoint
Skyscan (er). Magnum Photos: Wayne Franeis Bello (bl). 173 Corbis: Willıam (tr). Phllip G. Zlmbardo, Profeaaor
Miller (bl). 75 The Advertlalng Archlvea: Wlutehurst (ti). Jon Roemer: (tr). Emeritus, Stanford University: (tl).
(cıa). 77 Getty lmages: Nina Leen / 1'ime 175 Beck Institute for Cognitive 257 Universidad Centroamericana
& Life Pictwes (bı). 81 Getty lmagea: Behavlor Therapy: (tr). 176 Corbis: "Josit Sime6n Caiias" (UCA), El
Nına Lcen / 1'imo & Life Pictuıes (bı). Bettmann (br). 181 Alamy lmagea: Salvador: (bl). 265 Corbis: The Gallery
82 Getty Imagea: Joe Raedle (bı). David O. Baıley (ti). Selence Photo Collection (te). 267 Science Photo Library:
Library: Coıbin O'Grady Studıo (tı) Bıll Anderson (bl). 268 Corbia: Bettrnann (bl).
352 TEŞEKKÜR
269 Alamy Images: Thom•s CockrP.m (br) Felvcr (bl) 297 Corbis: Fıans Lanting (br); 325 Getty lmages: Univeısal History
271 Corbls: Jcrry Cooke (er). 273 Corbis: Bnan Mıtchell (ti). 299 Getty Images: Archive I Hulton Archıvc (tr). Dolph
Ted Streshınsky (tr). Getty Images: Trish• O. / Flickr (bl). Rex Features: Kohnstamm: (bl). 327 Corbls: Monalyn
Jose Luis Pelaeı / Iconıca (be). 276 Corbis; Brian Harris (tr). 306 Getty Images: Gracia (tc). Courtesy of Universlty
Hulton-Deutsch Collection (tr). 277 Richard SLan Munro I Barcroft Medıa (ti). Archives, Columbia University in the
Bowlby: (bl). Getty Images: Lawrence 310 The Bridgeman Art Library: Clty of New York. : Joe Pineir.o ı Offlce of
Mıgdale (tr). 278 Science Photo Library: Palazzo Vccchio (Palazzo della Signorıa), Publıc Affaırs NegalJves - Box 109 (tr). 329
Photo Rcscarchers (cı). 281 Corbie: Florence (tr) 312 Getty Images: MPI I Corbls: Bettmann (bl). 331 The Koba l
1im Page (tr) 282 Llbrary Of Congyess, Archıve Photos (ti) 313 Corbls: Bettrnann Collection: 20th Century Fox (tc).
Washington, D .C.: Gordon Pruks (er}. (tr). 315 Courtesy of the Unlverslty
Dığeı tüm imajlar C Dorling Kındersley'c
283 Corbis: Bettmann (tr). 285 Corbis: of Illinois Archives: lmAqe ()()(X)950
Bob Thomas (tc). Special Collectlons, Found in RS: 39/1111, Box 12, Folder aıttır.
Eric V. Hauser Memorial Library, Raymond B. Cattell (bl). 320 Corbis:
Reed College, Portland, Oregon: (bl). Bettmann (bl). 321 Getty Images: Daha fazla bilgi için:
Universal History Archivc/ Hulton Aıchive (tl). www.dkimages.co.uk
289 Albert Bandura: Department of Mary Evans Picture Library:John
Psychology, Stanford Univcrsıty (tr). Cutten (tr). 323 Harvard Unlverslty :
290 Alamy lmages: Alex Scgre (tr). Jane Reed I Harvard News Office (tr)
291 Corbis: Ocean (b) 293 Corbls: Selence Photo Library: Van D. Bucher (be).
Bettrnann (tr). 296 Corbis: Chnstopher
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Alfa - Psikoloji Kitabı
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search