Alfa - Psikoloji Kitabı

BİLİŞSEL PSiKOLOJi 201

Aynca bkz. Erich Fromm 124-29 • Cari Rogers 130 37 • Abraham Maslow

138-39 • Aaron Beck 174- 77 • Mih<ily CsikszentmiMlyi 198-99 • Jon
Kabat-Zinn 210

' 'İyi sosyal ilişkiler görülmektedir. Zevkli hayat, ya da Martin Sellgman
mümkün olduğu kadar çok zevk
ısıldüzenleme gibidir, insan peşinden koşmak, mutluluk getiriyor New York, Albany'de doğan
ruhu için evrensel olarak gibi görünür ama Seligman bunun Martin Seligman ilk felsefe
önemlidirler. kısa ömürlü olduğunu keşfetmiştir. diplomasını 1964'te
Martin Seligman İyi hayat ya da ilişkiler, iş ve oyunla Princeton'dan almıştır. Sonra
meşgul olmak, daha derin ve kalıcı ilgisini psikolojiye yönlendir-
'' bir mutluluk verir. Benzer şekilde miş ve 1967'de Pennsylvania
anlamlı hayat veya kendisinden Üniversitesi'nden doktora al-
Martin Seligman'ın psikolojinin üstün birine ya da birilerine hizmet mıştır. Üç yıl boyunca New
sunduğunun iyi olduğuna, ancak etmek de büyük bir tatmin ve York'taki Cornell Üniversite-
daha fazlasını sunabileceğine doyum sağlar. si'nde ders vermiş , 1970 'de
ınanmaktadır. Terapinin "zayıflıkla Pennsylvania Üniversitesi'ne
olduğu kadar. güçlü olmakla Seligman ayrıca, iyi ve anlamlı geri dönerek orada 1976'ya
uğraşması; yaşamdaki en kötüleri hayat tarzlarının, meslektaşı dek psikoloji profesörü olarak
onarmak kadar en iyileri inşa CsikszentmiMlyi'nin "akış" diye
etmekle de ilgilenmesi gerektiğini" tanımladığı faaliyetleri veya derin çalışmıştır.
düşünür. Felsefe eğitimi almış biri bir zihinsel uğraşı kapsadığını
olarak, "pozitif psikoloji"sinin gözlemlemiştir. Zevkli hayat akışı Seligman'ın 1970'lerdeki
görevini Aristoteles'in içermez ama Seligman birlikte depresyon araştırmaları onu
eudaemonia'yı; yeni "mutlu hayatı" çalıştığı "aşırı mutlu insanların" "öğrenilmiş çaresizlik" kura-
aramasına benzetir. Filozof hep sosyal bir hayat ve mutlu mına götürmüş, ona eşlik eden
öncülleri gibi Seligman da bunun. ilişkiler içinde olduklarını yaygın kötümserliğe karşı bir
bizi mutsuz eden şeyleri hafifletme görmüştür. "Sosyal ilişkiler büyük başka kuram ortaya çıkarmış­
ya da yok etme sorunu olmadığını, mutlulukları garanti etmez, ancak tır. Ancak kızıyla yaşadığı
bizi mutlu eden şeyleri teşvik etme anlaşılan onlar olmadan mutluluk kendi doğuştan gelen olum-
da olmaz" sonucuna varmıştır. İyi suzluğunu vurgulayan bir
ve ilk önce bunların neler ve anlamlı hayat eudaemonia olaydan sonra olumsuz olan
olduğunu keşfetme- sorunu getirebilir ama zevkli bir hayat da zayıflıklar yerine olumlu olan
eriştiğiniz tüm mutlulukları noktalara odaklanmanın mut-
olduğunu bulmuştur. artıracaktır. • luluğa giden yol olduğuna ikna
olur. Modern pozitif psikoloji-
"M utlu" hayatlar Sosyal etkinliklerin keyfini çıkar­ nin kurucularından kabul
Seligman çok mutlu, tatmin olmuş mak ve başkalarıyla birlikte olmak de- edilen Seligman, Pennsylvania
i nsanların başkalarıyla iyi rin bir entelektüel veya duygusal tat- Üniversitesi'nde Pozitif Psiko-
geçindiklerini ve arkadaşlıktan min sağlamayabilir ama Seligman bun- loji Merkezi'ni de başlatmıştır.
hoşlandıklarını fark etmiştir. Onun ların gerçekten mutlu olmak için gerek-
tanımladığı üç ayrı tür "mutlu" önemli eserleri
hayattan biri olan "zevkli hayat"ı li olduklarını gözlemlemiştir.
(diğer ikisi "iyi hayat" ve "anlamlı 1975 Çaresizlik
hayat"tır) sürdürmekte oldukları 1991 Öğrenilmiş İyimserlik
2002 Otantik Mutluluk

YU•• M KALB• •iMi•ZLE

I•NANDIKLARIMIZ

MUTLAKA GERÇEK

OLMAYABİLİR

1 ELIZABETH LOFTUS (1944- )



204 ELIZABETH LOFTUS

KISACA 1 g_ yüzyılın sonlarına doğru ' 'İnsan beyinin hatırlama süreci
Sigmund Freud kabul edile- görüntü kayıt cihazı veya
YAKLAŞIM mez veya acı verici düşünce­ kamera gibi çalışmaz.
Hafıza çalışmaları ler ve uyarıcılara karşı zihnin bir Elizabeth Loftus
savunma yöntemi olduğunu öne
ÖNCE sürmüştür. Bu sistemde, kötü anı­ ''
1896 Sigınund Freud, bastml- lan bilinçten uzak tutmak için
mış bellek kavramını öne Freud'un "bastırma" adını verdiği Loftus'un çalışmalarına başladığı
sürer. bilinçdışı bir mekanizmayı kullan- sıralarda özellikle uzun sürekli bellek
maktadır_ Daha sonraları Freud çekici bir araştırma alanıdır ve
1932 Frederic Bartlett, düşüncesini, bastırılmış arzular ve 1980'lerde mahkemelere taşınmaya
Hatırlama'da hafızanın duygulara dair daha genel bir başlayan çocuk istismarı vakaları
süslenmeye, unutulmaya ve kuram olarak değiştirir. Ancak yüzünden bastırılmış ve örtülmüş
travmatik bir olayın anısının bastı­ bellek de sıcak bir gündem maddesi
çarpıtılmaya açık olduğunu rılabileceği ve bilincin hatırlama olmak üzeredir.
kapasitesinin ötesinde depolanabi-
iddia eder. leceği fikri, pek çok psikolog tara- Etkilenebilir hafıza
fından kabul edilmiştir. Loftus, araştırmaları sırasında bas-
1947 Gordon Allport ve Leo tırılmış anıların geri kazanılması
Postman, çeşitli kasıtsız hatalı 20. yüzyılda psikoterapinin düşüncesi ile ilgili şüpheye düşer.
bildirim biçimlerini gösteren çeşitli biçimlerinin doğuşu dikkat- Frcderic Bartlett, Gordon Allport ve
deneyler yürütür. leri keşfe çevirir ve bastırılmış anı­ Leo Postman tarafından daha önce
ları bulup çıkarma olasılığı psikana- yapılan araştırmalar insan beyni-
SONRA lizle o kadar güçlü bir şekilde
1988 Ellen Bass ve Laura özdeşleştirilir ki, Hollywood senar-
Davis'in cinsel istismar yoları bile bu bağlantıyı keşfe başlar.
kurbanları için yazdıkları Özellikle davranışçılığın gözden
kişisel gelişim kitabı İyileşme düşmeye başladığı ve "bilişsel
Cesareti, 1990'larda ortaya devrim"in beynin bilgiyi nasıl işle­
çıkarılan anılar terapisinin yerek hafızaya sakladığı konusunda
yaygırılaşmasında etkili olur. yeni modeller ileri sürdüğü il. Dünya
Savaşı sonrasında genel olarak
2001 Daniel Schacter, Hafıza­ hahza da deneysel psikolojinin
nın Yedi Günahı'nda hafızamı­ konuları arasına girmiştir. Elizabeth
zın yedi farklı yanlış çalışma
biçimini tanımlar_

Ellzabeth Loftus 1944'te ABD, Los Angeles'da profesörü olmuştur. 2002'de
doğan Elizabeth Fishman, Califor- California Üniversitesi'nde
nia Üniversitesi'nden matematik seçkin bir profesör olarak
öğretmeni olarak mezun olmuştur. görevlendirilmiş ve 20. yüzyılın
Ancak oradaki eğitimi sırasında en önemli psikologları bilimsel
psikoloji dersleri de almış ve del')erlendirme sıralamasında
1970'de Stanford Üniversitesi'nde kadın bilim insanları içinde en
psikoloji doktorasını tamamlamış­ üst sırada yer almıştır.

tır. Uzun süreli bellek konusuyla Önemli eserleri
ilgilenmeye başlaması da, sonra-
dan evlenip boşanacağı kendisi 1979 Görgü Tamklığı İfadeleri
gibi psikoloji öl')rencisi Geoffrey 1991 Savunma Tanıklığı
Loftus'la tanışması da orada (Katherine Ketcham ile birlikte)
olmuştur. 29 yıl boyunca 1994 Bastırılmış Anı Efsanesi
Seattle'da Washington (Katherine Ketcham ile birlikte)
Üniversitesi'nde ders vermiş,
psikoloji profesörü ve konuk hukuk

BiLIŞSEL PSİKOLOJİ 205

~~~~~~~~~~~~~~~~

Ayrıca bkz. Sigmund Freud 92-99 • Bluma Zeigamik 162 • Gcorge Armitage Miller 168 73 • Ende! Tulving 186- 91 •
Gordon H. Bower 194-95 • Daniel Schacter 208-09 • Roger Brown 237 • Frederic Bartlett 335-36

nin normal işleyişi içinde bile hafı­ ilgili filmler gösterilmiş ve sonra- tarzı ile ilişkilidir. Deneyin sonraki
zadan bilgi geri alımının pek güve- sında ne gördüklerini anlatmaları versiyonlarında deneklere. kazanın
nilir olmadığını göstermektedir. istenmiştir. Loftus, soruların ifade ayrıntılarıyla ilgili hatalı sözel bilgi-
Loftus bunun aynı zamanda, çok biçimlerinin, insanların olayları ler (olay yerindeki yol işaretleri gibi)
travmatik olduklarından dolayı aktarma şekillerinde etkili oldu- verilmiş ve bunlar çoğu katılımcı­
bastırılan -hatta olayların duygusal ğunu bulmuştur. Örneğin arabala- nın ifadelerinde hatırlanan şeyler
doğaları gereği normalden bile rın hızlarının tahmin edilmesi olarak aktarılmıştır.
fazlası- olayların hatırlanması için istendiğinde gelen cevaplar, soruda
de geçerli olduğuna inanmaktadır. kazayı tanımlamak için kullanılan Yasal çıkarımlar
"toslamak", çarpmak" veya "bindir-
Loftus, hatırlamadaki yanılma mek" fiillerine göre büyük ölçüde Loftus böylece hatırlamanın telkin-
payı ile ilgili araştırmalarına değişmektedir. Deneklere ayrıca ler veya yönlendirici sorular aracılı­
1970'lerin başında, görgü tanıkları kazadan sonra camların kırılıp ğıyla çarpıtılabileceğinden emin
ifadelerinin doğruluklarını test kırılmadığı da sorulmuştur ve olmuştur. Bir gözlemcinin hafıza­
eden bir dizi örnek deneyle başla­ cevaplar yine hız sorusundaki ifade sına yanlış bilgiler "ekilebilir".
mıştır. Deneklere trafik kazalarıyla Deneylerini anlatan 1979 tarihli

206 ELIZABETH LOFTUS

A binmiştir". Loftus mahkemede hip-
noz sırasındaki bir telkinle mevcut
B korkunç anıların birleşimi sonu-
cunda, Eileen'in öfkesi ve acısının
c tamamen sahte bir "bastırılmış anı"

1974'de yapılan bir deneyde Loftus bir grup insana çarpışan arabalarla yarattığını başarıyla savunmuştur.
ilgili bir film göstermiş ve onlara arabaların bırbi rlerine ne hızda
"tosladıklaıını", "çarptıklarını" veya "bindirdiklerini" sormuştur. Fiil Loftus'un müdahil olmadığı Paul
seçimleri onların arabarın hızı hakkıhdaki tahminlerini belirleyecekti r. lngram vakası da yine sahte anılar
yerleştirme olasılığına işaret etmek-
tedir. 1988'de kızlarına cirısel tacizde
bulunmaktan tutuklanan lngram,
başta suçlamaları inkfu etmiş ama
aylar süren sorgusundan sonra arala-
rında başka tecavüz vakalarının ve
hatta bir de cinayetin bulunduğu
diğer suçlarıyla birlikte bunu da itiraf
etmiştir. Davaya müdahil olan psiko-
log Richard Ofshe durumdan şüphe­
lenerek lngram'ın aklına başka bir
cirısel içerikli suç işlediğini sokmuş­
tur ancak bu kez, suç tamamen
uydurulmuştur. lngram başta yine
suçlamayı reddetmiş ama daha
sonra ayrıntılı bir itirafta bulunmuş
tur.

kitabı Görgü Tanığı İfadeleri bu davası "sahte anı sendromu" olarak Alışveriş merkezinde kay-
"yanlış bilgilendirme etkisi"nin adlandırılacak kavramın farklı yön- bolma
sadece hafızanın psikolojik kuramı lerini mükemmel bir biçimde örnek- Ancak sahte anıların yerleştirilme­
açısından değil, aynı zamanda ler. Franklin, kızı Eileen'in en iyi sinin kanıtları Mla anekdotsaldır ve
yasal süreç açısından da ne gibi arkadaşı olan bir çocuğu öldürmek- kesinlikten uzaktır. Loftus o
çıkarımları olduğunun bilincinde- ten 1990'da mahkum olur. Eileen'in zamanlar tartışmalı olarak kabul
dir. Loftus ardından gelecek tartış­ cinayetten 20 yıl sonraki tanıklığı, edilen fikirleri yüzünden sert eleşti­
maları öngörerek şunları yazmıştır: mahkumiyet kararında hayati önem rilere maruz kalır. Bunun üzerine,
"Tanık teşhisi kanıtlarının güvenil- taşımaktadır. Loftus, Eileen'in kasten sahte anılar yerleştirmeyi
mezliği, ceza yargılamalarıyla tanıklığında sayısız çelişki bulur ve amaçlayan bir deney aracılığıyla
medeni hukuk davalarının en ciddi anılarının pek çok açıdan yanlış ve inkar edilemeyecek kanıtlar topla-
sorunlarından birini oluşturur". güvenilmez olduğunu kanıtlar ama maya karar verir. Bu karar onun
jüri yine de Franklin'i suçlu bulur. 1995'teki "Alışverişte Kaybolma"
Sahte anı sendromu deneyinin temelini oluşturur.
Loftus çok geçmeden adli psikolo- 1995'te karar bozulur çünkü
jiyle ilgilenmeye başlamış, mahkeme, Eileen'in anılarını hipnoz Loftus her bir deneğe, çocukluk-
1980'1e rin çocuk istismarı davaları terapisi sırasında "geri alması" larına ait, kendi aile üyeleri tarafın­
furyasında uzman tanık olarak yer nedeniyle "kritik kanıtlar"dan yok- dan açıkça hatırlanan ve anlatılan
almıştır. O dönemde anıların, yal- sun kalmıştır. Loftus, Eileen'in hafı­ dört hikaye sunar. Aslında bu
nızca sonraki telkin ve yanlış bilgi- zasında, babasının cinayeti işlerken hikayelerin sadece üçü doğrudur;
lendirmenin getirdiği hatalı ayrıntı­ gördüğüne samimiyetle inandığına Bir alışveriş merkezinde kaybol-
larla çarpıtılabileceğini, dahası ama bu anının sahte olduğuna ve makla ilgili olan dördüncüsü sahte-
tamamen sahte olabileceklerini de dir ve deney için uydurulmuştur.
fark eder. Müdahil olduğu pek çok değiştirildiğine inanmaktadır, Alışveriş merkezinin detayları gibi
vaka içinde, George Franklin mantıklı ayrıntılar akrabaların yar-
çünkü Eileen babasını başka dımıyla hazırlanmıştır. Deneklerle
zalimce eylemlerine tanık olmuş ve
"bir vahşi görüntü diğerinin üzerine

BİLİŞSEL PSiKOLOJi 207

bu hikayelerin tümü hakkında bir sürmüştür. Zaten ona "tüm kalbi- ' 'Gerçek hayatta da deneylerde
hafta ve iki hafta sonra görüşülmüş mizle inandığımız bir şeyin mutlaka olduğu gibi, insanlar hiç
ve onlara bu hikayelerle ilgili olaylan gerçek olması gerekmez" dedirten olmamış şeylere inanırlar.
hatırlama oranlan sorulmuştur. İki de bu düşüncedir. Elizabeth Loftus
görüşmede de deneklerin yüzde 25'i
alışveriş merkezindeki olayla ilgili Ancak, 1986'da psikologlar John ''
anıları olduğunu iddia etmişlerdir. Yuille ve Judith Cutshall Lravmatik
bir durumun ardından bir hafıza kullanılan ve aralarında gerileme.
Deneyden sonra deneklere bilgi rüya çalışması ve hipnoz gibi psikote-
verilmiş, hıkayelerden birinin sahte çalışması gerçekleştirmeyi başara­ rapötik tekniklerin de bulunduğu
olduğu söylenmiş ve bunun hangisi çeşitli yöntemlerin geçerliliğini de
olabileceği sorulmuştur. 24 denek- bilmişlerdir. Gerçek bir silahla tartışmaya açmıştır. Sonuç olarak bu,
ten 19'u alışveriş merkezi vurulma olayının tanıklarının olay- sahte anıların terapötik süreç sıra­
hikayesinin sahte olduğunu doğru dan altı ay sonra bile kayda değer sında telkin yoluyla yerleştirilebile­
bilmiştir ancak beş denek orta dere- ölçüde doğru anıları olduğunu ve ceği olasılığını doğurmaktadır ve
cede travmatik bir olayın sahte anı­ 1990'larda "sahte anı sendromu"nun
sına samimi olarak inanmışlardır. ırn'lştırmFJcılFJr tFJTafından yanıltıcı kurbanı olduğunu iddia eden pek çok
Amerikalı hasta, terapistlerine dava
Loftus sahte anıların gündelik sorular aracılığıyla anı l arın çarpıtıl­ açmıştır. Bastırılmış anılar fikrine bu
ortamlarda nasıl oluşabildiklerini ması girişimlerine direndiklerini açık saldırı, hiç de şaşırtıcı olmayan
kavramıştır. Etik nedenler sebebiyle bir şekilde, hafıza alanında çalışan
Loftus (çocuk istismarı gibi) gerçek- keşfetmişlerdir. bazı psikoterapistlerin karşı tepkile-
ten travmatik bir sahte anının daha rini çekmiştir. Yasal dünyanın tepki-
Tartışmaya açık terapi leri de da ikiye ayrılmıştır ancak
canlı hatırlanıp hatırlanmayacağını Loftus bulgularının, taciz gibi suçla- 1990'1ardaki bir dizi çocuk istismarı
rın gerçekten olduğunu yadsımadı­ skandalını çevreleyen histeri yatıştı­
ya da buna samimiyetle inanılıp ğını ya da kendisinin bastırılmış ğında Lcftus'un tanık ifadelerirıirı
inanılmayacağını test edecek bir güvenilirliği üzerindeki kuramlarını
deney gerçekleştirmemiştir. Ancak , anıların aslında varolmadıklarını oluşturan ana hatlar pek çok yasal
bunun da tıpkı rahatsız edici bir sistem tarafından benimsenmiştir.
rüya gibi daha canlı hatırlanabilme­ kanıtlayamayacağını söyler. O
sinin hatta gerçekle karıştırılabil­ sadece, geri kazanılmış anıların Günümüzde Loftus, sahte anılar
mesinin mümkün olduğunu ileri güvenilmezliğine vurgu yapmakta ve konusunda bir otorite kabul edil-
mahkemelerin bunların ötesinde mektedir. Kuramları ana akım psi-
koloji tarafından kabul edilmiş ve
kanıt aramaları gerektiğinde ısrar genelde hafızanın yanılma payı ile
ilgili sonraki çalışmalara, özellikle
etmektedir. Çalışmaları aynı de Steven Schacter'in Hafızanın
zamanda, anıları geri kazanmak için Yedi Günahı adlı kitabına ilham

Görgü tanığı ifadelerinin güvenilir kaynağı olmuştur •
olmamasına rağmen Loftus. jüri
üyelerinin karar verirken diğer
kanıtlardan daha fazla bu ifadelere

ağırlık verdiğini bulmuştur.

' 'Gerçeği, yalnızca gerçeği ya
da hatırladığınızı
düşündüğünüz şeyi
söyleyeceğinize yem in eder

misiniz?
Elizabeth Loftus

''

208

HAFIZANIN
YEDİ GÜNAHI

DANIEL SCHACTER (1952-)

KISACA D aniel Schacter unutmanın verir. Schacter ilk üçüne "atlama"
insan hafızasının, etkili ya da unutma günahları, sondör-
YAKLAŞIM düne de "işleme" ya da hatırlama
çalışmasını sağlayan , günahları der. Her günah bilgi
Bellek araıJtırmalan hatırlamada belli bir hata türüne
önemli bir işlevi olduğuna inanır. neden olur.
ÖNCE
1885 Hermann Ebbinghaus, Yaşadığımız bazı şeylerin ve öğren­ Günahların ilki olan uçuculuk;
Hahza'da "unutma eğrisi"ni hafızanın , özellikle de olaysal hafıza­
diğimiz bazı bilgilerin hatırlanması nın (olayların hafızasının) zamanla
tanımlar. bozulmasını içerir. Bu, iki faktöre
gerekmektedir ama çoğu da ilgisiz-
1932 Frederic Bartlett, bağlıdır: Yakın geçmişte yaşanan
Hatırlama adlı kitabında bir dir ve bilişsel psikolojide sıklıkla
hikAyenin yanlış bir olayı uzak geçmiştekinden daha
hatırlanabileceği yedi yolu yapıldığı gibi, bilgisayar benzet- çok hatırlayabiliriz ve olayı her hatır­
listeler. ladığımızda (anıyı bulup çıkardığı­
mesi kullanılırsa, hafızamızın mızda) beynimizde yeniden işleye­
1956 George Armitage Miller, rek hafifçe değiştiririz.
Sihirli Rakam Yedi, Artı veya değerli "depolama alanları"nı
Eksi İki'yi yayımlar. ' 'Yaşadığımız şeyin her
gereksiz yere işgal ettiklerinden
1972 Ende! Tulving anlamsal parçasını depolayan bir hafıza
ve olaysal bellek ayrımını "silinmeleri" gerekir. istemeyiz. Bu kadar gereksiz
yapar.
Ancak bazen elenme süreci ıvır zıvır bizi boğabilirdi.
SONRA Daniel Schacter
1995 F.lizabeth Loftus, Sahte başarısız olur. Gerekli bilgi olarak
Anıların Oluşması'nda geriye ''
dönük hafızayı anlatır. etiketlenmesi ve ilerde kullanılmak

2005 Amerikalı psikolog üzere saklanması gereken bilgiler
Susan Clancy, uzaylılar
tarafından kaçırılma gibi hafızadan kaldırılır ve böyle ce unu-
görünen anılar üzerinde çalışır.
tulur; ya da tam tersine ıvır zıvır

veya istenmeyen bilgiler hafıza­

mızda saklanmaya devam eder.

Hafızanın potansiyel işleyiş

sorunları olan tek alan depolama

değildir. Geri alma süreci de bilgi

karışıklıklarına neden olarak bize

deforme edilmiş anılar verebilir.

Schacter hafızanın bizi yarı yolda

bıraktığı yedi yolu şöyle sıralar:

geçicilik, dalgınlık, tıkan ma, yanlış

atıf, etki altında kalma, taraf tutma,

ısrar. Yedi Ölümcül Günah'a ve

George Armitage Miller'ın Si h irli

Rakam Yedi'sine atıf yaparak bun-

lara "Hafızanın Yedi Günahı" adını

BİLIŞSEL PSİKOLOJi 209

Aynca bkz. Hermann Ebbinghaus 48-49 • Bluma Zeigarnik 162 • George Armitage Miller 168-73 • Ende! Tulving
186 91 • Gordon H. Bower 194-95 • Elizabeth Loftus 202-07 • Frederic Bartlett 335- 36

Kendini kaybolmuş anahtarlar Hafw• n•n Yedi Ganabı
veya kaçırılan randevula rla belli
eden dalgınlık günahı, anımsama Daniel Schacter tartışmalara neden olan Ende!
hatası olmaktan çok depolama Tulving'in gözetimi altında
seçimidir. Bazen bir şeyleri yapar- Daniel Schactar 1952'de New yüksek lisans çalışmalarına
ken (anahtarları bir yere koyarken) York'ta doğmuştur. Lisede aldığı başlar. 1981'de Tulving ve
yeterince dikkat etmeyiz, beyin de bir ders psikolojiye ilgisini Morris Moscovitch'le birlikte
bu bilgiyi ıvır zıvır olarak değerlen­ uyandırır ve North Carolina Toronto'da hafıza bozuklukları
dirir ve daha sonra kullanılmak Üniversitesi'nde psikoloji eğitimi için bir birim kurar. On yıl sonra
üzere depolamaz. Bunun tersi olan alır. Mezuniyetinden sonra iki yıl Harvard'da psikoloji profesörü
günahsa, depolanan bir anının Durham Gaziler Hastanesi'nin olur ve Schacter Hafıza
büyük ihtimalle yolunun üzerinde algı ve hafıza laboratuarında Laboratuarını kurar.
duran başka bir anı yüzünden bulu- çalışarak organik hafıza
namaması, yani tıkanmadır. Çok iyi bozuklukları olan hastaları Önemli - rl• rl
bildiğimiz bir kelimeyi hafızamız­ gözlemleyip test eder. Daha
dan tam olarak çıkaramadığımız sonra Kanada, Toronto 1982 Belleğin Arkasındaki
"dilimin ucunda" sendromu buna Üniversitesi'nde, anlamsal
bir örnek olarak verilebilir. belleğe karşı olaysal bellek Yabancı
üzerindeki çalışmaları ateşli
İcrai günahlan 1996 Anıları Aramak
" İşleme günahları" bir o kadar yay- 2001 Hafızanın Yedi Günahı
gın ama biraz daha karmaşıktır.
Yanlış eşleştirmede bilgi doğru
a ma bilginin kaynağı yanlış olarak
hatırlanır. Etkisi bakımından , anı­
ların hangi yolla hatırlandıkların­
dan (örneğin önemli bir s oruya
cevap verirken) esinlenen etki
11ltında kalma günahı ile aynıdır.
Önyargı da anının bozulmasını
ıçerir: Kişinin bir olayı hatırlarken
duygu ve düşüncelerinin hatırla­
mayı çarpıttığı zamanla rda olduğu
gibi.

Son olarak direnç günahı hafıza­
nın fazla iyi çalıştığını gösterir. Bu,
küçük utançlaıdan aşırı üzücü olan-
lara kadar hafızada depolanmış
rahatsız edici veya öfkclcndirtci bir
anının davetsizce ve ısrarla hatırlan­

masıdır.

Ancak Schacter günahların
kus ur olmadığı , çoğu zaman
mükemm el şekilde işleyen karmaşık
bir sistem için ödediğimiz bedel
olduğunda ısrarcıdır. •

210

KİŞİNİN
DÜŞÜNCELERİ,
KENDİSİ DEGİLDİR

JON KABAT-ZINN (1944-)

YAKLAŞIM 1L Dünya Savaşı sonrası Avrupa Farkındalığı uygulamak
ve Amerika'da Doğu felsefelerine Kabat-Zinn'in yaklaşımının merke-
Farkındalık meditasyonu giderek artan ilgi meditasyon gi- zinde farkındalık vardır. Bu meditas-
bi kavramları ana akım kültüre dahil yon biçiminde amaç, düşünceleri ve
ÖNCE etmiştir. Meditasyonun tıbbi yararlan zihinsel süreçleri (bedensel veya fi-
MÖ 500 civan Siddharta Amerikalı biyolog ve psikolog Jon ziksel süreçler gibi) bağlantısız, mer-
Kabat-Zinn'in de ilgisini çekmi~Ur. kezden uzak ve yargılamayan bir
Gautama (Buda), doğru Kabat-Zinn meditasyonu bilişsel tera- yöntemle gözlemlemek; "Bedende ka-
farkındalığı acıyı sona pi çerçevesine dahil eden Farkındalık lıp, zihinde olup bitenleri izlemek,
erdirmek için Sekiz Kavşaklı Merkezli Stres Azaltma olarak bilinen reddetmeden ya da kovalamadan sa-
Yol'un yedinci basamağına yaklaşımın öncüsü olmuştur. dece şeylerin olmasına ve gitmesine
dahil eder. izin vermeyi öğrenmek"tir.
Budist meditasyon 2000 yıldan beri far-
1960'lar Vietnamlı Budist kındalık meditasyonu uygulamasını teşvik Farkındalık meditasyonunda dü-
rahip Thich Nhat Hanh, etmektedir ancak bunun zihinsP.1VP.117.iksP.l şünce süreçlerini, onlarla özdeşleş­
farkındalık meditasyonunu sağlığa olan yararları, 1990'1arın başlarına meden ve zihinlerimizin kendilerine
ABD'de yaygınlaştırır. kadar klinik olarak test edilmernıştir. özgü bir hayat olduğunun farkına
vararak, soğukkanlılıkla gözlemle-
SONRA meyi öğreniriz. Örneğin başarısızlık
1990'lar Zinde! Segal, Mark düşüncesi zihinde basit bir olay ola-
Williams ve John D. Teasdale rak görülür ve "Ben bir başarısızlı­
tarafından depresyonun ğım" sonucuna atlama tahtası olarak
tedavisi için geliştirilen kullanılmaz. Alıştırma yaparak zihin
Farkındalık Merkezli Bilişsel ve bedenin tek bir şey oldukları nı ,
Terapi, Kabat-Zinn'in onları bir "bütünlük" olarak görmeyi
MBSR'sini örnek alır. öğrenebiliriz. Kabat-Zinn her birimi-
zin bir bedenden ve zihinlerimizden
1993 Diyalektik Davranış geçen düşüncelerden fazlası olduğu­
Teıapü;i zihnin gerekli muzu söyler. •
durumuna erişebilıneyi
başaramayan çok rahatsız Ayrıca bkz. Joseph Wolpe 86 87 • Fritz Perls 112-17 • Erich Fromm 124- 29 •
kişilerde meditasyonsuz Aaron Beck 174- 77 • Neal Miller 337 • John D. Teasdale 339

farkındalığı kullanır.

BILİŞSEL PSiKOLOJİ 211

KORKULAN ODUR Kİ
BİYOLOJİ KUTSAL
SAYDIGJMIZ HER Ş~Yİ

ALAŞAGIEDECEKTIR

STEVEN PINKER (1954-)

KISACA D avranışlarımızın ne kada- sıyla dezavantajlılara yard ım etmek
rının doğuştan ve ne ka- için yapılan sosyal reformların bo-
YAKLAŞIM darının da çevremize atfe- şuna olmasıdır. Üçüncü korku, dav-
ranışlarımızın genlerimiz tarafın­
Evrimsel psikoloji dildiği tartışmasının tarihi binlerce dan belirlenmiş olmasıdır, kabahat-
larımız için sorumluluğu genetik o-
ÖNCE yıl öncesine dayanmaktadır. Bazı luşumumuza atabiliriz. Pinker so-
1859 Biyolog Charles Darwin nuncunun en temel korku olduğunu
duygu, algı ve anlayışın bilişsel psikologlar belli psikolojik ö- söyler: Eğer evrimsel psikoloji tara-
evrimsel adaptasyonlar
olduğunu söyler. zelliklerin kalıtsal olduğunu iddia fından şekillendiğimize inanırsak

1960'lar Noam Chomsky, dil etmekle kalmaz, aynı zamanda fi- "ince hislerimiz" sadece genetik ev-
kapasitesinin doğuştan gelen rimimizin süreçlerine indirgenmiş
bir beceri olduğunu iddia eder. ziksel özelliklerimizinkine benzer olacak ve biyoloji "kutsal saydığımız
her şeyi alaşağı edecektir". •
' 1969 John Bowlby, yenidoğan türden bir doğal elemeye maruz
bebeklerin anneleriyle ' 'Irkçılığı, cinsiyet ayrımcılığını
bağlarının genetik olarak kaldıklarını da öne sürerler. Bunlar ve sınıfsal önyargıları
programlı olduğunu savunur. gerçeklere dayanarak
zihnin, beynin bir ürünü olduğunu çürütmeyi vaat eden..
1976 İngiliz biyolog Richard Boş bir levha...
Dawkins, Bencil Gen'de ve beynin de genetikle şekillendiği­ Steven Pinker
davranışsa! eğilimlerin uzun
bir zaman dilimi içinde ni belirtirler. ''

başkalarıyla etki leşim Evrimsel psikolojinin bu yeni a-

aracılığıyla evrildiğini belirtir. lanı büyük bir muhalefetle karşılan­
mıştır. Öncülerinden biri de deney-
SONRA
2000 Amerikalı evrim sel kanıtlara rağmen evrimsel psiko-
psikoloğu Geoffrey Miller,
Eşleşen Zihin'de insan lojiye inanmaktaki isteksizliğimizin
zekasının cinsel seçimle
biçimlendiğini söyler. arkasında yatan dört korkuyu ta-

nımlayan Kanadalı psikolog Steven

Pinker'dır. Bu korkulardan birincisi

eşitsizlik korkusudur: Eğer zihnimiz

doğuştan boş birer levhaysa hepi-

miz doğuştan eşitizdir. Ama eğer

zihinsel özellikler kalıtsal olarak ge-

çiyorsa, bazı insanların doğal avan-
tajları var demektir. İkinci korku, e-

ğer belli kusurlar kalıtsalsa değişi­

me elverişli olmamamız ve dolayı-

Ayrıca bkz. Francis Gaitan 28- 29 • Konrad Loıen ı 77 • John Bowlby 274-77 •
Noam Chomsky 294-97

212

ZORLANIMLI DAVRANIŞ

A~IŞ!(ANLIKL~RI DAVETSİZ

DUŞUNÇE~E~IKO~T~OL

ETME GiRiŞiMLERiDiR

PAUL SALKOVSKIS (1950'1er-)

KISACA 2 O. yüzyılın ikinci yarısı klinik ğini bulmuştur. Salkovskis sorunu
psikolojide önemli bir değişi­ bilişsel psikoloji bağlamında açıkla­
YAKLAŞIM me sahne olmuştur. Psikana- mış ve bilişsel ve davranışsa! bir te-
liz p ek çok psikiyatr tarafından bi- davi önermiştir.
Bilişsel davranışsal terapi limsel olmaktan uzak görülmüş ve
1960'larla birlikte bazı rahatsızların Saplantılı düşünceler
ÖNCE tedavisinde yerini davranış terapile-
1950'ler Joseph Wolpe rine veya Aaron Beck tarafından ge- Salkovskis saplantılı-zorlanımlı bo-
liştirilen daha yeni bilişsel terapiye zuklukların (SZB) temelinde hepimi-
davranışçı düşünceleri , bırakmıştır. Bu yaklaşımların bir zin zaman zaman aklına gelen da-
vetsiz düşüncelerin - kötü şeyler ola-
sistematik duyarsızlaştırma şemsiye altında birleşmelerinden cağına, başımıza talihsiz şeylerin
gibi teknikterle klinik geleceği ya da bunlara neden olaca-
psikolojiye uyarlar. 1980'lerde başını İngiltere'de Paul ğımıza dair düşünceler- olduğunu ö-
Salkovskis'in çektiği bilişsel davra- ne sürer. Çoğunlukla bu düşünceleri
1952 Davranış ve kişilik nışsa! terapi (BDT) terimi türemiştir. zihnimizden atabilir ve hayatımıza
kuramcısı Hans J . Eyse nck, Salkovskis BDT'nin özellikle, psika- devam edebiliriz ama bazen bunları
psikoterapinin hiçbir yararlı nalizin, rahatsızlığın nedenini psiko- silip atmak daha zor olabilir. Bu dü-
etkisi olmadığını söyleyerek lojik baskı veya geçmiş travmalarda şünceler aşırı durumlarda saplantısal
tartışmalara neden olur. bulma konusunda başarısız olduğu hale gelirler ve beraberinde büyük
bir korku ve sorumluluk hissi de ge-
1955 Albert Ellis, Rasyonel saplantı lı-zorlanımlı boz uklukların tirirler. Bu tür saplantılı düşüncelere
Duygusal Davranış Terapisi ile eğilimi olan kişiler, bunların önemini
geleneksel psikoterapiye bir tedavisinde başarılı sonuçlar verdi- akılcı şekilde değerlendirmekte zor-
alternatif oluşturur. lanırlar ve sadece herhangi bir zarar
riskini değil, bunu engellemek için
1960'lar Aaron Beck, gereksindikleri kontrol miktarım da
psikanalitik terapinin etkisini abartırlar. Örneğin ölümcül bir has-
sorgularken bilişsel terapiyi talığa yakalanma ve ölme ile ilgili
geliştirmeye devam eder.
Tekrarlanan el yıkama gibi zorlanımlı
SONRA eylemler, davetsiz düşünceleri kontrol altı­
2000'ler Bilişsel davranışsa! na alma girişimleri olabilir.
terapi kaygı, panik atak ve Shakespeare'in Lady Macbeth'ini sürekli
diğer rahatsızlıklarda standart ellerini yıkamaya yönelten de suçluluk
tedavi yöntemi haline gelir. duygusudur.

BİLIŞSEL PSiKOLOJİ 213

Ayrıca bkz. Joseph Wolpe 86- 87 • Fritz Perls 112- 17 • Albort Ellis 142-45 •
Aaron Beck 174-77

Hepimizin davetsiz düşünceleri vardır.

Arrıa bazı insanlar bunları kafalarından atmakta zorlarıırlar ve
düşünceler aşırı önemli ve saplantısal bir hal alırlar.

Bu insanlar, bu düşüncelerin Bu davetsiz düşüncelerin Paul Salkovslds
yarattığı tehdidi abartırlar. beraberinde getirdiği her
zarardan sorumlu hissederler. 1979'da Londra'daki Psikiyatri
Enstitüsü'nden mezun olan
Bu yüzden de bu tehditlere karşı koymak ve düşünceleri kontrol Paul Salkovskis, 1985'te
altına almak için harekete geçmeye mecbur hissederler. Oxford Üniversitesi'nde panik
bozuklukları araştırmak üzere
~!·"'.- j )' '
çalışmaya başlamıştır. Kaygı
,ı bozukluklarında bilişsel

ı: kuramın uygulanmasına olan
ilgisi onun Bilişsel Psikoloji
' alanında önce kıdemli öğretim
üyesi daha sonra da profesör
saplantılı düşünceler zorlanımlı bir el saplantılı düşüncelerinin nelerle il- unvanı almasına yol açmıştır.
yıkama veya titizlikle sonuçlanabilir. gili olduğunun farkına varması, ris-
Aynı zamanda harekete geçmek için kin daha akılcı bir değerlendirmesi­ Oxford'dayken çalışmaları­
bir sorumluluk hissi de vardır, hatta ni yapması ve en önemlisi bunu en- nın odak noktası bilişsel
bu hareket riskle tamamen orantısız gellemede ne kadar sorumluluk al- davranışsa! terapi kullanarak
da olabiHr. Sonuçta ortaya çıkan zor-
lanımlı eylemler alışıldık davranış ması gerektiğini saptaması sağla­ saplantılı-zorlanımlı rahatsız­
kalıpları haline gelebilirler, algılanan
bir tehdide karşı kontrol kazanmak i- nır. Bu biHşsel yaklaşım üzüntüyü lıkların tedavisine doğru
çin tekrarlayan bir girişim halini ala- azaltır. Bunun yanında duyarsızlaş­ kaymıştır. 2000'de Psikiyatri
bilirler. tırma (algılanan tehdide yavaş ya- Enstitüsü'nde Klinik Psikoloji
vaş maruz bırakılma) gibi davranış ve Uygulamalı Bilim Profesörü
Bilişsel davranışsa! terapi terapisi teknikleri de hastanın zor- ve Kaygı Bozuklukları ve
SZB'nın nedenlerine ve belirtilerine Ianımlı davranışlarını kontrol altına Travma Merkezi'nde Klinik
büyük ölçüde hitap eden bilişsel ve almasına yardımcı olur. Salkovskis Direktör olur. 2010'dan beri
davranışsa! teknikleri birleştirir. BDT tekniklerini kaygı, panik atak Bilişsel Davranış Terapisi'nde
Önce bilişsel terapi ile hastanın ve fobilerin tedavisinde başarıyla uzmanlaşmış bir araştırma ve
kullanır. • tedavi merkezi kurmakta
olduğu Batlı Üniversitesi'nde

çalışmaktadır.

önemli enrleri

1998 Panik Bozukluklar
1999 Saplantılı-Zorlanımlı
Rahatsızlığın Teşhisi ve
Tedavisi
2000 Zarara Neden Olmak ve
Zarara İzin Vermek
(A. Wroe ile birlikte)





216 GiRiŞ

1

John Dewey insanı Kurt Lewin davranışın, Gordon Allport önyargı Serge Moscovici sosyal
11sosyal hayvan'' temsiller kavramını
kişinin yaşam alanı çalışmalarının
olarak lanımladığı tanıtır.
(bülünselliği) ile kuramsal temellerini
Sosyal Psikoloji belirlendiğini öne
İhtiyacı'nı yayımlar. attığı Önyargının
sürdüğü alan
kuramını orlaya atar. Doğası'nı yayımlar.

1 ii i 1

1 1917 1940s 1954 1961

1 1935 1951 1959 1963

ı ı ıı
Muzafer Şerif grupların Solomon Asch'un uyum Erving Goffman sosyal Stanley Milgram'ın İtaat
uyum eğilimini gösteren deneyleri insanların uyum etkileşimin bir gösteri
Üzerine Davranışsa/
"otokinetik etki" sağlama adına kendi olduğunu iddia eden İnceleme'si insanların
deneylerini yapar.
düşüncelerini Günlük Yaşamda Benliğin otoriteye uyum

çiğneyebileceklerini öne Sunumu'nu yayımlar. sağlamak için kendi
ahlaki değerlerini
sürer.
gözardı ettiklerini gösterir.

P sikoloji bilimsel bir disiplin diklerini incelemişlerdir. Sosyal malarda grup dinamikleri ve grup-
haline gelirken kapsamı psikologlar ayrıca bu gruplar için- larla grup üyelerinin nasıl değişim
önce zihnin ve işleyişinin deki bireylerin ve farklı grupların meydana getirdikleri konularında
incelenmesiyle sınırlı kalmış, sonra birbirleriyle olan ilişkileri üzerinde daha sonraki araştırmalara zemin
davranış üzerine çalışmaları da de çalışmışlardır. Bu da psikoloji-
içine alarak genişlemiştir. Bu da 20. nin, grup dinamikleri, tutumlar ve hazırlar.
yüzyılın ilk yarısının büyük bölü- önyargıların yanı sıra sosyal çatış­
münde, daha çok zihin çalışmaları malar, uydumculuk, itaat ve sosyal Davranışçılık !!. Dünya Savaşı
ve bireylerin davranışları ve çevre- değişim gibi bir dizi yeni başlıkla sonrasında gözden düşer ve
lerine tepkileri üzerine vurgu yapıl­ tanışmasına neden olmuştur. Lewirı'in sosyal çevrenin etkileri
dığı anlamına gelmektedir. Buna hakkındaki fikirleri bir sonraki nesil
rağmen bazı psikologlar "çevrenin" Sosyal çevre tarafından istekle devralınacak bir
diğer insanları da kapsadığından Sosyal grupların ps ikolojisi üzerine alternatif oluşturur. "Niteleme" kav-
s istematik çalışmalar yürüten ilk
kuşku duymamaktadırlar. kişilerden biri "sosyal psikolojirıin ramı -başkalarının davranışlarını
babası" kabul edilen Alman-
Sosyal psikoloji alanı 1930'larda, Amerikalı Kurt Lewin'dir. Lewin anlama ve yorumlama biçimimiz-
psikologların, bireylerin grup için- egeme n davranışçı yaklaşıma taze özel bir araştırma alanı haline gelir
deki ve bütün olarak toplumdaki bir bakış açısı getirerek davranışın, ve buradan da Solomon Asch 'ınkiler
etkileşimlerini incelemeye başla­ bireyle çevresi arasındaki etkile- gibi uydumculuk ve kültürel norm
masıyla ortaya çıkmıştır. Bunlar şimden olduğu kadar bu çevrenin kuramları doğar. Erving Goffman'ın
sosyal organizasyonların bireyler doğasından da doğduğu sonucuna enbilinen kuramı -başkalarında
üzerindeki etkilerini ve sosyal yapı­ varır. Küçük gruplarla yaptığı çalış- bırakmak istediğimiz izlenimlere
ların kendilerini oluşturan bireyle- uyacak şekilde belli davranışları
rin psikolojilerinden nasıl etkilen- sergilediğimiz- da sosyal etkileşi­
min önemi üzerindeki bu yeni vur-
gudan ortaya çıkar.

SOSYAL PSiKOLOJİ 217

William Glasser Elliot Aronson ırk Janet Taylor Spcnce ve Melvin Lerner, pek
sonraki Seçim ayrımına son veren, yeni Robert Holmroich
Kuramı'nın temelini çoğumuzun ınsanların
oluşturan Gerçeklik sınıflarda etnik Kadınlara Yönelik
Terapisi'ni yayımlar. çekişmeyi azaltacak ve Tutumlar Ölçeği'ni neyi hak ediyorlarsa onu
işbirliğini teşvik edecek (AWS) geliştirmişlerdir aldıklarına inanma
i bir teknik olan "yapboz
i eğiliminde olduğumuzu
1965 sınıf" ı geliştirir.
1972 iddia eden adil dünya
i inancı kuramını ortaya

1971 atar.

i

1978

1968 1971 1977 1994

ı ı ı ı

Robert Zajonc salt Philip Zimbardo Roger Brown and James lgnacio Marlin-Bar6
maruz kalma etkisi Stanford Hapishane Kulik özel biyolojik yoksul ve savaş
üzerindeki deneylerini yüzünden zarar
Deneyl'ni yapar. bellek mekanizmamız
yürütür. hakkında flaş Bellek'i görmüş ülkeler için
Özgürlük Psikolojisi
yayımlarlar.
çağrısı yapar.

1960'lardaki araştırmalar davra- vurgulanmıştır. Modern toplumda ketini ve feminizmin doğuşunu
nışın karanlık yönlerine ışık tut- giderek artan önemde rol oynayan görmüştür. Önyargıları, kültürel
muştur. Melvin Lerner kurbanların kitle iletişim araçları ve reklam sek- normları ve inançları çevreleyen
, başlarına gelenler yüzünden nasıl törü bu bulguları kullanmıştır. Kitle sorunlar gündeme gelmiş ve Janet
suçlandıklarını göstermiş ve Elliott iletişim araçları ve reklam sektörü- Taylar Spence gibi sosyal psikolog-
Aronson normaldışı davranışların nün de sosyal yapılar üzerinde gide- ların çalışmaları kadınlara yönelik
delilikten çok koşulların sonucunda rek büyüyen etkileri olmuş, Serge tutumları değiştirme yolunda
ortaya çıkabileceğini açıklamıştır. Moscovici gibi psikologlar tarafın­ önemli rol oynarken, diğerleri
Daha da tartışmalı biçimde, il. dan sosyal yapısalcılık kuramlarını Lewin'in sosyal dönüşüm sürecini
Dünya Savaşı'nın tüm kötülükleri harekete geçirmiştir. örgütsel değişimler meydana getir-
insanların aklında hala tazeyken mek için kullanmışlardır. Sosyal
Stanley Milgram ve Philip Sonuç olarak sosyal psikoloji psikologlar tarafından öncülüğü
Zimbardo'nun deneyleri itaat ve hızla, pek çok farklı duruma uygu- yapılan kuram ve modeller artık iş
uyum ihtiyacının ne dereceye lanabilmeye başlanmıştır. dünyası, sanayi ve her türden sos-
kadar davranışlarımızı etkilediğini Psikolojinin diğer alanlarını, özel- yal örgüt tarafından kullanılmaya
likle de William Glasser'in "gerçek- başlanmış ve son dönemlerde baskı
göstermiş tir. lik terapisi" aracılığıyla psikotera- altındaki toplumlarda, özellikle de
p iyi etkilemiştir. Ayrıca aralarında Ignacio Martin-Barô tarafından
Psikolojiyi uygulamak sosyoloji, antropoloji, hatta siyaset desteklenen "Özgürlük
BiHşsel psikolojideki ilerlemeler sos- ve ekonominin de bulunduğu diğer Psikolojisi"nde, sosyal ve siyasi
yal psikolojide yeni bir etki yarat- disiplinler üzerinde de etkili olmuş­ reformlara ulaşmanın bir aracı ola-
mıştır. Hafıza ve duygu gibi bilişsel tur. rak benimsenmiştir. •
süreçlerin etkilerinin Roger Brown
ve Robert Zajonc tarafından altı 1960'lar her ikisi de statükoya
tehdit oluşturan insan hakları hare-

BİR SİSTEMİ ONU

DEGi TİRMEYE

ALI MADAN

ANLAYAMAZSINIZ

KURT LEWIN (1890-1947)



220 KURT LEWIN D avranışçılar davranışın ' 'Kaderinin, içinde bulunduğu

KISACA sadece çevre tarafından grubun kaderine ne denli bağlı

YAKLAŞIM belirleneceğine inanırlar olduğunu anlamayı öğrenen

Alan kuramı ancak 1920'lerde Kurt Lewin davra- kişi kendi refahı adına, üzerine
düşen sorumluluğu almaya
ÖNCE nışın hem birey hem de çevrenin istekli olacaktır.
KurtLewin
1990'lerin başı Sigmund bir sonucu olduğunu öne sürer.
Freud ve diğer psikoterapistler ''
insan davranışının geçmiş Onun devrimci fikirlerinden günü-
deneyimlerin bir sonucu deki çeşitli etkileri hesaba katmak
olduğunu savunurlar. müzün kurumları için paha biçil- zorunda. Lewin değişim modelini
açıklarken, ilgili tüm kişisel ve çev-
1910'lar Wolfgang Köhler ve mez değerdeki grup dinamiği çalış­ resel ayrıntıların hesaba katılması
diğer Gestalt psikologları gerektiğini çünkü izole gerçeklere
insanların, tüm unsurları ve maları gelişmiş ve evrilmiştir. odaklanmanın koşulların çarpık bir
kendilerini saran çevre ile algısına yol açabileceğini vurgular.
etkileşimlerine göre bütün Lewin insan davranışını ince- Bir durumu değiştirmek için onun
olarak anlaşılmaları gerektiğini detaylı ve bütüncül kavrayışına
savunur. lerken, herhangi bir durumu etkile- sahip olmalısınız. Aynı zamanda
bu kavrayış aslında değişim süre-
SONRA yen güçleri ve unsurları araştıran cince derinleşir ve bu yüzden de
1958 Ronald Lippitt, Jeanne "bir sistemi onu değiştirmeye
Watson ve Bruce Westley alan kuramını geliştirir. Lewin'in
çalışmadan anlayamazsınız ".
Planlı Değişimin "alan"ı bireyin psikolojik çevresine

Dinamikleri'nde değişimin veya zaman içindeki belli bir nokta-
kendi evriminden çok değişim
faktörünün rolü üzerine daki kolektif gruba atıfta bulunur
odaklanan yedi basamaklı bir
ve Lewin herhangi bir alandaki
değişim kuramı yaratırlar.
mevcut iki karşıt gücü tanımlar:

insanları amaçlarına ulaşmaya

yönlendiren yardımcı güçler ve bu

amaçlara yönelik hareketi sınırla­

yan engelleyici güçler.

Lewin'in değişim modeli
Hem bireyler hem kurumların dönü-
şümü için paha biçilmez bir rehber
sunan alan kuramı, Lewin'in deği­
şim modelinin temelini oluşturur.
Model, değişim sürecini başarıyla
götürebilmek için kişinin ya da
kurumsal liderin, hem bireylerin
zihinlerindeki hem de çevrelerin-

Bir davranışın değişmesi için hem birey
hem çevre hakkındaki detaylar

hesaba katılmalıdır.

SOSYAL PSiKOLOJi 221

Ayrıca bkz. Sigmund Freud 92-99 • Wolfgang Köhler 160- 61 • Leon Festingcr 166- 67 • Max Wertheimer 335 •
Elton Mayo 335

Başarılı bir kurumsal değişim
müdahil kişilere ve durumsal güçlere
özgün bir teşhis koyarak ve
aralarındaki etkileşimi kavrayarak
meydana getirilebilir.

Lewin'in modeli kişisel veya ku- insanlar doğal olarak yerleşmiş ğunu kabullenmesine yardımcı
rumsal dönüşümü gerçekleştirmek i- zihniyet ve alışkanlıklarındaki olunması ve psikolojik güven hissi
çin üç aşamalı bir süreci tanımlar. değişimlere direnmeye meyillidir- sağlayacak destek verilmesi gere-
Lewin'in "buzları çözme" dediği ilk ler. Bu süreç dikkatli bir hazırlık kir.
aşama, değişimin gerekli olduğunun gerektiri r; kurumsal değişimlerdeki
farkına vararak ve eskj inançlarla uy- pek çok değişim çabası, sadece Lewin, !!. Dünya Savaşı sıra­
gulamaları ortadan kaldırarak hazır­ çalışanların yeterince hazırlıklı sında Amerikalı ev kadınlarını
lanmayı içerir. İkinci aşamada deği­ olmaması, bunun onları değişime evde yemek olarak hayvanların
şim meydana gelir ve eskj sistem ya daha da dirençli yapması ve yeni organlarını pişirmeye ikna çabaları
da zihruyet yıkılırken, genelbkle kar- sistem altında etkili biçimde çalış­ ile buzları çözme (ve değişim süre-
maşa ve üzüntü de buna eşlik eder. cine aktif katılıma izin verme) aşa­
Üçüncü ve son aşama olan "dondur- maları olasılığının düşük olması masında psikolojik bir güven
ma" sırasında yeni zihniyet belügin- artamı yaratmanın olumlu etkile-
leşir ve bu yeni çerçeve içinde uyum yüzünden başarısızlığa uğramak­ rini göstermiştir. Tarihsel olarak
ve istikrar duygusu yerleşir. Süreç tadır. Hazırlık süreci, değişim için sakatatlar sadece düşük gelirli
zordur çünkü acılı bir unutma, zorlu çalışanların da destekleyecekleri aileler tarafından tüketilen bir yjye-
bir yeniden öğrenme dönemini ve heyecan verici bir vizyon yarat-
mayı, bunu etkili biçimde iletmeyi, cektir ama Amerikan hükümeti
düşüncelerin, duyguların, tutumların değişimin gerekliliği ve aciliyeti yiyecek kıtlığı döneminde besleyici
hissini geliştirmeyi, çalışanlara gıdaların, özellikle de böbrek, akci-
ve algıların yenjden yapılandırılması­ destek vermeyi ve onları sürece ğer ve yürek gibi yüksek proteinli
nı içermektedir. dahil etmeyi içerebilir. yiyeceklerin ziyan edilmediğini
garantilemek istemektedir. ABD
İnançların buzunu çözmek Bireysel düzeyde insanlar, Tarım Bakanlığı, ev kadınlarını bu
, Buz çözme aşaması belki de süre- rahatlarını terk etmeyi, yeni bece- parçaları yemeklerinde kullanmaya
cin en karmaşık evresidir çünkü riler öğrenmeyi veya yeni bir ikna etmek için Lewin'den yardım
inançlar sistemini kabullenmeyi istemiştir. Lewin ev kadınlarıyla
' 'Hepimizin birbirimize ihtiyacı istemeyerek, bu aşamaya savun- yaptığı görüşmelerde hem yar-
macı tepkiler verebilirler. Bu doğal dımcı hem de engelleyici güçlerin
vardır. Bu tür bir bağlılık birey direncin üstesinden gelmek ve en devreye girdiğini fark eder. Ev
ve grup çalışmasının iyi sonuçları almak için bireyin, kadınlarının bu organların etine
değişimin gerekli ve geçerli oldu-
olgunlaşması için en büyük
dürtüdür.

KurtLewin

''

222 KURT LEWIN

' 'Öğrenme, pasif değil aktifken tır. Lewin, inançlarının yanı sıra kanıtlandığında eski inanç siste-
çok daha etkilidir. yiyecek kıtlığı ile ilgili g erçekleri mini yenisiyle değiştirmeye, buz
KurtLewin soruşturarak, hangi etlerin yenile- çözme sürecinden geride kalan
bilir olduğu ile ilgili fikirlerini rahatsız edici boşluğu doldurmaya
'' değiştirmelerine yardımcı olmuş ve doğal olarak meyilliyizdir. Bunu
onları sakakat satın almanın ve birkaç yöntemin birleşimiyle yapa-
yönelik görüşlerini değiştirecek yemeklerde kullanmanın kabul rız: İçgüdüsel duygularımıza daya-
yardımcı güç ya da teşvik onların edilebilir olduğuyla ilgili yeni bir narak, rol modelleri örnek alarak ve
besin değerinin yüksek olmasıdır. inanca yöneltmiştir. geniş bilgi dağarcığına daha genel
Bu gıdaların kendileri ve aileleri bir bakışla bakarak Bu yolla kendi-
için uygun olmadığına odaklanan Değişimi yaratmak mizi sorunu çözecek yeni bir bilgi
alan düşüncelerini değiştirmenin Lewin'in ikinci aşamasında -fiili parçasıyla karşı karşıya bırakırız. Bu
önündeki sınırlayıcı güç veya değişim süreci- insanlar yeni bir anlayışa ulaştıktan sonra yeni bir
engelse - daha az derecede- lezze- sistemi yerleştirmek gibi ürkütücü zihniyeti kabul eder ve yerleştiririz.
tinin iyi olmayacağıdır. ve karmaşık bir görevle karşı karşıya
!!. Dünya Savaşı döneminde
Lewin değişimi başlatmanın en kalmaktadırlar. Aşina oldukları alış­ Amerikan ev kadınlarının duru-
iyi yolunu bulabilmek için iki grup munda, Lewin kadınları sakatatın
ev kadınını kullanarak bir deney kanlık ve uygulamalarından vazgeç- besin değeri ve lezzeti konusunda
hazırlar. Birinci gruptaki kadınlara meleri ve yeni beceriler edinmeleri eğiterek (böylece bunun değersiz bir
tekrar t ekrar sakatat yemenin çok (ki bu bile kendi başına belirsizlik e t olduğuyla ilgili eski inancı değiş­
faydalı olduğu söylenirken, ikinci duyguları veya başarısızlık korkusu tirerek) ve onları savaş döneminin
gruptakiler de eğer ke ndileri gibi doğmasına neden olabilir) gerek- yiyecek kıtlığı göz önüne alındı­
kadınlar ciğer, böbrek ve yürek gibi mektedir. Bir kurumda yeni sistem ğında bu eti ailelerine yedirmekte
ikinci kesim etleri kullanmayla liderler tarafından tanımlanır ve utanılacak hiçbir şey olmadığına
ilgili bir programda rol almaya ikna genellikle teknoloji, yapı, yöntem ikna ederek (böylece bu etin sadece
olurlarsa yiyecek kıtlığı sorunun ne veya kültürle ilişkilidir. Bu aşamada alt sosyal seviyedekilerin yiyeceği
kadar azalacağını konu alan küçük çalı şanlara yeterli destek sağlan­ olduğuna dair savaş öncesi döneme
bir grup tartışmasına katılırlar. ması ve engellerin ortadan kaldırıl­ ait inançlarını değiştirerek) onlara
Tartışmaya katılan kadınların yak- masının temini önemlidir. yeni bilgiler sağlamıştır.
laşık üçte biri akşam yemeği için
sakatat kullanınca Lewin insanla- Kişisel gelişim düzeyinde insan- Donma evresi
rın konuya katılım düzeylerini yük- lara yeni bir inanç sistemi verilemez Bir kurumda değişim tesis edildik-
seltmenin onların tutumları ve ama kendileri için bir tane bulmalı ten sonra uzun vadede başarılı ola-
ve kabul etmelidirler. Eski bir inan- bilmesi için şirket kültürünün bir par-
davranışlarını değiştirme olasılık­ cın yanlış ya da işe yaramaz olduğu çası haline gelmelidir (veya donmalı­
dır). Geçiş sürecinde benimsenen ye-
larını da yükselttiği sonucuna ni düşünme süreçleri, uygulamalar
varır. İlk gruba öğütler vermenin ve davranışlar alışkanlık haline gel-
etkisiz olduğu kanıtlanmıştır ama melidir. Yöneticiler değişimin şirkete
tartışma grubunda Lewin, kadınla­ ne bakımlardan yararlı olacağını du-
rın endişelerini ve fikirlerim ıfade yurarak, çalışanlar arasında değişi­
etmek için yeterli psikolojik güveni me yönelik olumlu duygular uyandı­
hissedecekleri bir ortam yaratmış- rarak ve belki de yeni becerileri veya
süreçleri yerleştirme için ödüller vere-
rek de!'ıişliklerinin sağlam bir şekilde

Eskiler yerine yeni teknolojileri

kullanmayı öğrenmek -dünyanın

her yerindeki arkadaşlar ve akrabalarla
anında ve ucuz şekilde iletişim kurabil-
me gibi- itici güçlerdeki artışla daha

kolaylaştırılmıştır.

SOSYAL PSİKOLOJi 223

sağlamaya yardımcı olabilirler. Örne- i l. Dünya Savaşı sırasında ev nun et seçimini eleştiriyorlarsa sa-
ğin 1990'larda Continental Havayol- kadınları, kabul edilebilir yıyecek ve katatı bırakıp ailesini doyuracak
ları iflasını ila n etmek zorunda kal- giysi türlerinden "erkek işlerini" başka yollar aramaya başlayarak
mıştır. Sektörde kalabilmek için şir­ yapabilme kapasitelerine kadar pek çok buz çözme ve değişim sürecine iş·
ket yönetimi büyük bir değişime gi- lemine yeniden başlayabilir.
der: Şirketin hedefini maliyetleri dü- inançlarını değiştirmeye teşvik
şürmekten, üst düzey müşteri stan- edilmişlerdir. Lewin'in sosyal sistemlerdeki ön·
darllarını karşılayacak kaliteli bir ü- cü deneysel çalışmaları onun sosyal
rün çıkarmaya çevirirler. Eğer ABD lamalarını garantilemek için) karar- psikolojinin babası olarak kabul edil·
Ulaştırma Bakanlığı şirketi en iyi beş laştırırlar. Continental"in en zayıf per- mesine neden olmuştur. "Grup dina-
havayolu arasında gösterecek olursa, formanslı havayolundan Yılın Hava- mikleri" ve kurumsal gelişim üzerin·
yeni politikaları ve uygulamaları be- yolu seçilmesine doğru giden evri- de sistemli olarak çalışan ilk psikolog
' nimseyen çalışanlara 65$'1ık bir prim mindeki en büyük pay Lewin'in de- odur. Yararli sosyal dönüşümler oluş­
vermeyi (yeni önceliklere uyum sağ- ğişim modelinin kullanılması olmuş­ turabilmek için sosyal bilimleri özen-
tur. li biçimde uygulamıştır ve çalışma­
KurtLewtn ları deneysel ve sosyal psikoloji alan-
Bireysel düzeyde dondurma aşa­ larında çok etkili olmuştur. •
ması yeni inançların ve uygulama-
ların deneme yanılma ile test edil- ' 'İyi bir kuram kadar pratik
diği dönemi belirler; bu ya değişimi hiçbir şey yoktur.
pekiştirir ya da yeni bir değişim KurtLewin
döngüsü başlatır. Örneğin ailesine
bir hafta boyunca sakatat yediren ''
savaş dönemi bir ev kadını, a ilesi-
nin yemekten hoşnut kalıp kalma- maya zorlar. Önce Comwall
dığını, sağlıklı görünüp görünmedi- Üniversitesi'nde çalışır sonra Io-
ğini ve et seçimleri yüzünden diğer wa Üniversitesi'ne geçer ve orada
ailelerin onları olumlu ya da olum- profesör olur. 1944'te Massachu-
suz biçimde yargılayıp yargılama­ setts Institute of Technology'de
Grup Dinamikleri Merkezi'nin di·
d ıklarını değerlendirecektir. Eğer rektörü olur ancak sadece üç yıl
sonra bir kalp krizi sonucunu ha-
bu soruların cevapları evetse ak- yatını kaybeder.
şam yemeklerinde sakatat pişirme­
ye devam edecektir. Ama eğer ço- Ön•mll •••rlart
cukları tavuk veya dana eti yedikle-
ri zamankinden daha sağlıksız gö- 1935 Kişiliğin Dinamik Bir Kura-
rünüyorlarsa veya başka kadınlar o-
mı
Alman-Amerikalı psikolog Kurt Le-
win 1890'da orta sınıf bir Yahudi a- 1948 Sosyal Çatışmaları Çözmek
ilenin oğlu olarak Polonya (daha 1951 Sosyal Bilimde Alan Kura-
sonra Prusya), Mogilno'da doğar.
1905'te ailesi Berlin'e taşırur ve Le- mı
win Freiburg Üniversitesi'nde tıp e-
ğitimi almaya başlar. Daha sonra
Münih Üniversitesi'ne geçerek bi-
yoloji eğitimi alır. I. Dünya Savaşı
sırasında Alman ordusunda hizmet
eder, ancak yaralandıktan sonra
doktorasını tamamlamak üzere
Berlin'e döner. 1921'den 1933'e ka·
dar Berlin'de Psikoloji
Enstitüsü'nde çalışır. 1933'te Yahu-
di toplumu üzerindeki kısıtlamalar
onu istifaya ve Amerika'ya sığın-

224 KISACA

SOSYAL YAKLAŞIM
UYDUMCULUKTA
BASKININ GU•• CU•• Uydumculuk (Konformizm)
NE KADARDIR?
ÖNCE
SOLOMON ASCH (1907-1996) 1880'ler Fransız hekim
Hippolyte Bernheim "telkine
açıklık" kavramını gösterebil-
mek için hipnozu kullanır.

1935 Muzafer Şerifin uydum-
culuk deneyi Asch'ın Asch

Paradigması'nı geliştirmesine

yol açar.

SONRA
1963 Stanley Milgram'ın itaat
deneyleri irısanlann bir otorite
figürüne ahlaki çatışma
yaşama pahasına itaat ettikle-
rini gösterir.

1976 Serge Moscovici istikrarlı
bir azınlığın etki yaratabilece-
ğini savunur.

1979 Danimarkalı psikolog
Knud S. Larsen, uydumculu-
ğun kültürel ortamla bağlantılı
olabileceğini gösterir.

S osyal psikolog Solomon
Asch, uyum sağlama
dürtümüzü göstermek için
gerçekleştirdiği deneyle özerk

varlıklar olduğumuz düşüncesine

meydan okur. Ünlü deneyi
insanların çoğunluğun fikriyle karşı
karşıya kald ıklarında uyum
sağlama eğilimlerinin doğru olarak
algıladıklarına olan bağlılıklarından
güçlü olduğunu göstermiştir.
Bulgularını 1956 tarihli makalesi
Düşünceler ve Sosyal Baskı' da
detaylandırır. Makale aynı
zamanda kişinin inançlarını,
kararlarını ve uygulamalarını
şekillendiren sosyal etkileri de ele
almaktadır. Asch grup baskısının
bireysel karar alma

SOSYAL PSiKOLOJi 225

Ayrıca bkz. Serge Moscovici 238-39 • Stanley Milgram 246 53 •
Philip Zimbardo 254-55 • Max Wertheimer 335 • Muzaffer Şerif 337

Bir grup, üyeleri üzerinde Belli bir miktardaki
derin sosyal etkiler uydumculuk önemli sosyal

oluşturur. işlevlere hizmet eder

İnsanlar gruba uygun düşmek Solomon Asch
adına uyum sağlamaya mecbur
Solomon Elliott Asch sosyal
hissederler. psikoloji alanının öncülerin-
dendir. 1907'de (o zamanlar
~ Rusya İmparatorluğu'nun bir
parçası olan) Varşova'da
1 Yahudi bir ailenin çocuğu
olarak doğar. 13 yaşındayken
Çoğunlukla aynı fikirdeymiş gibi ABD'ye göç eder ve psikoloji
yaparlar, hatta buna kendilerini de ikna eğitimi almaya başlar. 1932'de
Max Wertheimer'den esinlen-
ederler. diği Columbia Üniversite-
si'nden doktorasını alır.
'} '
Asch 1947'de Swarthmore
Uyum sağlama eğilimleri College'da profesör olur ve
değerleri ya da temel Wolfgang Köhler'le birlikte
algılarından daha güçlü olabilir. çalışır. Massachusett s Instit u-
te of Technology'de ve Stanley
mekanizmalarını nasıl etkilediğini durumlarda deneklerin başkalarının Milgram'ın doktora tezinin
tahminlerini referans çerçevesi danışmanı olduğu Harvard'da
ve insanların tutumlarının olarak kullandıklarını ortaya konuk öğretim üyeliği yapar.
r,;evıelerindeki sosyal güçler Daha sonra Pennsylvania
tarafından nasıl ve nereye kadar çıkarmıştır. Üniversitesi'ne g ider. Aldığı
pek çok ödül arasında Ameri-
etkilendiğini araştırmak Şerif bunun uydumculuğun kan Psikoloji Derneği'nden
ilkelerini gösterdiğine inansa da Seçkin Bilimsel Katkılar Ödülü
istemektedir. Asch verilen görevde doğru ve de bulunmaktadır. 88 yaşında
Türk psikolog Muzaffer Şerif yanlış cevap olmadığı için kesin bir
sonuç çıkarılamayacağını söyler. ölmüştür.
1935'te benzer sorulara cevap Asch uydumculuğun ancak, bireyin
aramak için karanlık bir odada sabit belirsiz bir çözümü olan bir işte, 1951 Grup Baskısının Düşün­
bir spot ışığını hareket eder gibi oybirliğiyle yanlış cevap veren bir celerin Değişmesinde ve
gösteren ve oto kinetik etki adı grubun üyeleriyle aynı fikirde Çarpıtılmasındaki Etkileri
verilen görsel bir illüzyon kullanır. olması halinde ölçülebileceğine 1952 Sosyal Psikoloji
Çalışmasında deneklere ışığı inanır. Asch Paradigması olarak 195 5 Düşünceler ve Sosyal
hareket ettireceği ni söyleyerek bilinen basit algılama görevi bunu
onların ışığın ne kadar uzağa sunmak için tasarlanmıştır. Baskı
kaydığını düşündüklerini sorar.
Gruplar halinde test edilen 1956 Bağımsızlık ve Uyum
katılımcıların tahminleri bir grup
normuna dönüşerek, belirsiz Çalışmaları

226 SOLOMON ASCH

Asch Paradigması test etmektir. Başlangıçta Asch ' 'Tüm zayıf denekler uyum
Deney 123 erkek denekle sadece birkaç deneğin, sağlama sıklıklarını
gerçekleştirilmiştir. Deneklerin her müttefiklerin cevaplarıyla uyumlu azımsamıştır.
biri, 5-7 kişilik "müttefikler"in olacağını düşünmüştür. Ne de olsa Solomon Asch
(deneyin gerçek amaçlarının bu basit bir testtir ve cevaplar da
farkında olan ama diğer denekler gayet açıktır; yanlış gruba uyum ''
olarak tanıtılan kişiler) gruplarına sağlanıp baskısının olmadığı pilot
yerleştirilirler. Gruba üzerinde bir deney sırasında 720 toplam 13'ü (yüzde 26'sı) hiç uyum
çizgi olan bir kart ve ardından denemede sadece üç yanlış cevap
üzerinde A. B ve C olarak çıkmıştır. Gerçek deneyin sonuçları göstermemiştir.
işaretlenmiş üç çizgi bulunan ise şaşırtıcıdır. Aynı yanlış cevabı
başka bir kart gösterilir ve bu üç veren bir grup insanla çevrili Sonuçlar deneklerin çok
çizgiden hangisinin ilk karttaki ile olduklarında denekler soruların
aynı uzunlukta olduğunu yaklaşık üçte birine (yüzde 32) istikrarlı olduklarını kanıtlamıştır.
söylemeleri istenir. yanlış cevap vermiş; yüzde 75'i en
az bir soruya yanlış cevap Grup düşüncesinden ayrı düşen ve
Oda deneğin hep sonuncu ya da vermiştir. Bir kişi 12 denemenin bağımsız cevap verenler pek çok
sondan bir önceki cevabı vereceği 11'inde yanlış cevap veren gruba denemeden sonra bile çoğunluğa
şekilde düzenlenir. 18 deneme uyum göstermiştir. Ödev hem basit uymamışlardır. Öte yandan,
sırasında müttefikler ilk altıya hem de belirsiz olmadı\'.jından bu çoğunluğa uyanlar bu kalıbı
doğru ve sonraki 12'ye benzer ama rakamlar deneklerin yüksek kıramamış gibi gözükmektedirler.
yanlış cevap verme talimatı derecede uyum sağladığını
almışlardır. Bunun amacı deneğin göstermiştir. Ancak tüm kritik Açıklamalar
doğru cevap mı vereceği yoksa denemelerde uyum gösteren tek biı
cevabını müttefiklerin aynı - denek bile yoktur ve 50 denekten Sonuçlarını daha derinden kavraya-
bilmek için Asch neden yanlış
yanlış- cevabına mı uyduracağını cevap verdiklerini bulmak için
denekleriyle görüşmeler yapmıştır.
Asch Paradigması deneyinde deneklere görsel bır test Bazıları deneyi yapan kişinin isteği
verilir. İkinci karttaki üç çizgiden hangisinin ilk karttaki ile olduğuna inandıkları şeye destek
vermek istediklerini ve tüm deneyi
aynı uzunlukta olduğuna karar vermeleri gerekmektedir. Her altüst etmek istemediklerini söyle-
soru "deneme" olarak adlandırılır ve hepsinde 18 deneme mişlerdir. Birkaçı gerçekten göz
yorgunluğundan muzdarip olup
vardır. olmadıklarını veya odada yanlış bir
açıda oturtulup oturtulmadıklarını
ABc merak etmişlerdir. Bazıları yanlış
cevap verdiklerinin farkında olduk-
larını inkar etmişlerdir. En sonunda
bazıları da cevaplarının yanlış oldu-
ğunu bildiklerini itiraf etmiş ve
farklı veya aptal görünmek isteme-
dikleri için gruba uymak istedikle-
rini söylemişlerdir.

Asch ayrıca doğru ve bağımsız
cevaplar veren deneklerle de
görüşmüş ve bu kişilerin çoğunluğa

SOSYAL PSiKOLOJi 227

tepkisiz olmadıklarını ama uydumculuğun kayda değer ölçüde ' 'Bir yamyam kabilesinin üyesi
çıördüklerini dürüstçe beyan etmek azalacağını ve bunun müttefikler
için duydukları şüpheden cevaplarını yüksek sesle verdikleri yamyamlığı tamamen doğru
zaman da geçerlibğini ve uygun kabul eder.
kurtulmayı başarmışlardır. Solomon Asch
koruyacağını keşfetmiştir.
Asch çoğunluk grubunun ''
boyutunun uydumculuk Kültürel normlar
seviyelerinde ne fark yarattığını Bazı psikologların Asch'in bulgula- bir azınlığın, çoğunluğun
test etmek için deneyde rının Amerika'nın 1950'lerde,
çeşitlemeler yapar. Tek bir muhaliflerin Amerikan karşıtı sayıl­ düşüncesini nasıl
müttefikin deneğin uyumunda dığı ve insanların fikirlerinden
hiçbir etkisi olmadığını, ikisinin dolayı hapse atıldıkları McCarthy etkileyebileceğini göstermek için
çok az etkisi olduğunu ama üç veya dönemini yansıttığı ile ilgili varsa- kendi araştırmalarını geliştirmiştir.
daha fazlasının uyum sağlamaya yımları vardır. Daha sonraki çalış­
nispeten sabit bir eğilimi teşvik malar uydumculuk seviyelerinde Asch sosyal yaşamın mutabakat
ettiğini bulur. Müttefiklerin gerektirdiğini kabul etse de, bunun
cevaplarındaki oybirliği çok güçlü farklılıklar bulmuşlardır. Örneğin en çok her bireyin kendi bağımsız
bir faktör değildir, ama tek bir anlayışı ve deneyimiyle katkıda
müttefik alternatif bir cevap 1970'lerin başında (Amerika'da bulunduğu zaman verimli olduğunu
verdiğinde bile, deneklerin liberal, ilerici düşünce dönemi) da vurgular. Mutabakat korku ya da
bağımsız (ve doğru) bir cevap yürütülen bir araştırmada çok daha uydumculukLan doğmamalıdır;
verme olasılıkları artmaktadır. Bu düşük uydumculuk oranları bulun- uydumculuk eğiliminin kültürlü
bulgu çok küçük bile olsa muhalif muştur. Ancak 1970'lerin sonun- insanlar arasında bile güçlü olması,
azınlığın gücünün altını daki bir araştırma yüksek oranlara Asch 'ın zihninde toplumsal
çizmektedir. Asch bunlara ek geri dönüş olduğunu göstermiştir. değerler ve eğitimin kalitesi
olarak eğer deneklere cevaplarını hakkında da sorular doğmasına
kendi başlarına, bir parça kağıt Uydumculuk oranları dünyada neden olmuştur.
üzerine yazmaları için izin kültürden değişkenlik göstermekte-
dir. Araştırmacılar kişisel seçim ve Asch'ın vardığı sonuçlar kişinin
Amerikalı senatör Joseph bireysel başarıların yüksek değere inançlarını ve davranışını şekillen­
McCarthy 1950'lerde bir komünist avı sahip olduğu ABD, İngiltere ve di- dirmede sosyal etkinin gücünü (ve
başlat.arak korku ve yüksek düzeyde bir ğer Batı Avrupa ülkelerindeki gibi tehlikesini) de belirtir. Eğer bir şey
sıyası ve sosyal uyum ortamı bireyci kültürlerde uydumculuk o- bir grup için normalse, sosyal baskı
ranlarının, grup aidiyetinin yüksek uydumculuk garanti etmektedir.
y aratmıştır değere sahip olduğu Japonya, Fiji Asch'ın kuramından esinlenen
ve Afrika'daki gibi kolektivist kül- Stanley Milgram'ın itaat deneyi
türlere oranla daha düşük seviyeler- sıradan insanların uyduculuk
de kaldığını bulmuşlardır. baskısı altında acımasız olabi-
leceklerini göstermiştir.
Psikologlar Asch'ın
yöntemlerini, onun denekler Ancak Asch'ın araştırmasındaki
arasında fazla etkileşim deneklerin çoğunluğu, hatta uyum
bulunmayan, yalın bir grup sağlayanlar bile, düşüncenin bağım­
davranışına odaklandığı veya grup sızlığına önem verdiklerini belirterek
dinamiğinden çok gruptaki onu insanlık hakkında iyimser dü-
bireylere odaklandığı temelinde şünmeye sevketmişlerdir. •
eleştirmişlerdir. Bazıları da onun
çoğunluğun azınlığı etkileme
gücünü abartıp abartmadığını
merak etmişlerdir. Ozellikle Serge
Moscovici, Asch'ın analizine karşı
çıkmış ve etkin bir azınlığın
çoğunluğu etkileyebileceğini ve
değişim meydana getirebileceğini
savunmuştur. Moscovici istikrarlı

228

YAŞAM TEATRAL
OLARAK OYNANAN

BİR ŞEYDİR

ERVING GOFFMAN (1922-1982)

KISACA Sosyal etkileşim bir tiyatro oyununa benzetilebilir.

YAKLAŞIM İnsanlar, aktörler gibi, Kamusal Gösteri için
karakterlerimiz izleyiciler de
İzlenim idaresi senaryoları, sahneleri, için "sahne önü"
kostümleri ve dekorları alanlarımız ve özel mevcuttur.
ÖNCE aracılığıyla olumlu bir yaşamlarımız için
"sahne arkası"
1890 William James, ilk kez izlenim yaratmaya
özne olarak özel be nlikle alanlarımız vardır.
("ben") ve n esne olarak çalışırlar.
kamusal benliğin ("kendim")
ayrımını yapar. E rving Goffman tarafından girsek, kendimizin bir ka musal
geliştirilen izlenim idaresi görüntüsünü sunarız. Bazı durum-
1902 Amerikalı sosyolog kuramı sosyal kimlikleri- larda belli bir kişiyi (iş görüşmesi
Charles Cooley, benliğin başka m izi nasıl yarattığımız, sürdürdü- yaptığımız insanı) etkilemeye
ğümüz ve çıenişlettiğimizle ilgilidir. bazen de kendimize ait hoşa giden
insanların davranışlarında Goffman sosyal etkileşimin temel bir imgeyi devam ettirmeye çalışı­
özelliği nin, başka l arının bizi algı­ rız. 1959 tarihli kitabı Günlük
yansıdığını savunan ayna- lama biçim lerini -bilinçli ya da Yaşamda Benliğin Sun umu'nda
benlik kuramını ortaya koyar. bilinçsiz olarak- yönlendirmeye
çalışmamız olduğunu söyler. Başka Goffman izlenim idaresi ile tiyatro
SONRA insanlarla ne zaman etkileşime arasında bir paralellik kurarak ger-
çek dünyada kendimizi sunma
1990 Amerikalı psikologlar
Mark Leary ve Robin Kowalski,
izlenim yönetiminin muUuluğu
artırabileceği üç yol
tanımlarlar: aidiyet, kendini
geliştirme ve kendini anlama.

1995 Psikolog Sarah
Hampson, davranışlarımızın
kimlerle birlikLe ukluğumuza
göre değiştiğini ve farklı

insanların kişiliğimizin çeşitli

yönle rini ortaya çıkardığını
savunur.

SOSYAL PSiKOLOJi 229

Ayrıca bkz. Willıam James 38-45 • William Glasser 240-41 • Stanlcy Milgram 246-53 • David C. McClelland 322 23 •
Walter Mischel 326 27

yollarımızla tiyatro oyuncularının amacı diğer oyuncularla etkileşim­ değişmemiş gibi yapmaya eğilimli
sahnedeki performanslarının ne leri aracılığıyla bir bütünlük hissini olurlar, böylece huzuru korumak ya
kadar benzer olduğunu gösterir. sağlamaktır. Bu da sadece herkesin da utancı engellemek adına yapay
Her sosyal etkileşim izleyicilerin "durumun tanımı" ve belirli bir bir inanılırlık duygusunu korurlar.
üzerinde özel bir etki yaratmak performansın ya da etkileşimin
amacıyla olduğu kadar, dürüst bir özellikleri, beklentileri ve kısıtlama­ Goffman'ın kendisinin de resto-
kendini ifadeye yönelik de işler. ları üzerinde fikir birliği içinde ranlarda, amfiteatr/arda ve sinema
olması, birbirlerine sosyal ortama
Aslında Goffman'ın kuramına uygun şekilde, uygun reaksiyon kuyruklarındaki karşılaşmaları
biçimleriyle işaretler vermesiyle şekillendiren kuralların sınırların ı
göre kişilik, insanın yaşamında
oynadığı çeşitli rollerin toplamıdır. sağlanabilir. test etmekten çok hoşlandığı söyle-
Bu, gerçek benliğin özel ya da içsel nir. •
bir olgu olmayıp kişinin kendini Tam bir uyum sağlayabilmek
kamusal olarak takdim ettiği teatral için insanlar kişisel kimlikleri, sos- Otel persone li insanlarla iletişim
efektler olduğunu ima eder. "Yaşam yal bağlamı ve ortak davranış bek- içindeyken "sa hne önü"nü kullanır.
tiyatro oyunu gibi canlandırılan bir lentileri üzerinde anlaşmalıdırlar. Görevde olmadıkları "sahne arkası"nda
şeydir" der Goffman. Başarılı bir Örneğin, seçkin bir partiye katılan ise daha az resmi olabilirler ve
izlenim yaratmak doğru sahneyi, ünlülerin hepsi üstü kapalı olarak
dekoru, kostümleri, yeteneği ve "seçkin bir partideki ünlüler" olduk- davranışları değişebilir.
sahnede olmaya (kamusal alan) larını anlama konusunda hemfikir-
karşı sahne arkasında (kişisel, özel dirler; her biri bu durumdaki tanım­
a lan) olmayı oluşturan bileşenler lanmış rollerini kabul eder ve diğer
için ortak bir anlayışı gerektirir. oyuncularla gözlemcileri (veya izle-
yicileri) de benzer şekilde bu tanımı
Performans yeteneği kabul etmeleri için teşvik ederler.
Ancak eğer bu durumun belirli
Goffman gerçek hayatta herkesin tanımı bir şekilde itibarını kaybe-
izleyicilerine sunacağı kendi sah- derse -mesela partide ikram edilen
nesini, dekorunu ve kostümlerini yiyecekler pizzadan ibaretse veya
seçme yeteneği olduğuna inanır. katılımcılar arasında ünsüz kimse-
, Hem sosyal oyuncunun hem de ler de varsa- insanlar hiçbir şey
sahne üzerindeki oyuncunun asıl

Erving Goffman Kanadalı sosyolog ve yazar 1981'de yeniden evlenmiş ve
Erving Goffman Alberta, 1982'de -biraz başına buyruk
Manville'de doğmuştur. Ataları olarak görülmesin rağmen­
Kanada'ya göç etmiş Ukraynalı Amerikan Sosyoloji Derneği'nin
Yahudilerdir. Goffman Toronto başkanı olmuştur. Birkaç ay
Üniversitesi'nde sosyoloji ve sonra mide kanserinden
antropoloji alanında lisans
eğitimi almış, Chicago hayatını kaybetmiştir.
Üniversitesi'nde sosyoloji
alanında yüksek lisans ve doktora Önemli aurlarl
yapmıştır. 1962'de Ca!ifornia
Üniversitesi'nde profesör olmuş 1959 Günlük Yaşamda Benliğin
ve 1969'a kadar yedi önemli kitap Sunumu
yayınlamıştır. 1964'te ilk karısı 1961 Akıl Hastaneleri
intihar etmiş, Goffman bu 1971 Kamusal İlişkiler
deneyimi 1969'da yayımladığı 1974 Çerçeve Analizi

Mekanın Deliliği'nde yazmıştır.

N~. K~DAR ~K

1

GORURSENIZ

OKADAR OK
••
EVER iNiZ

ROBERT ZAJONC (1923-2008)



232 ROBERT ZAJONC Bir uyarıcıya tekrarlanan maruz kalma sonucunda

KISACA tanıdıklık oluşur.

YAKLAŞIM Tanıdıklık uyarana karşı bir tutum değişikliği
Tanıdıklık (Aşinalık) meydana getirir ..

ÖNCE .. .bu ya tercih etme ya da bağlılık şeklindedir.
1876 Alman deneysel psikolog
Gustav Fechner, aşina olmanın Bu tercih duygusaldır ve insan farkına bile
sanat nesnelerine olan olumlu varmadan ewel bilinçaltı düzeyde oluşur.
duygulan artırdığını ama "aşın
doygunluğun" isteksizliğe ne- Ne kadar çok gkGneniz, o kadar çok .........ız.
den olduğunu öne sürer.

1910 Edward B. Titchener, salt
maruz kalma etkisini belgele-
yerek bunu insanların tanıdık
şeylerin varlığı karşısında his-
settikleri "sıcaklık ışıltısı" ola-
rak tanımlar.

SONRA
1971 Psikologlar T. T. Faw ve
D.Pien, yetişkinlerin ve çocuk-
ların tan ımadıkları çizgileri ve
des enleri tanıdık olanlara ter-
cih eWklerini bulur.

1989 Robert Bornstein, salt
maruz kalma e tkis inin en güç-
lü olduğu zamanın tanımadık
uyarıcıların kısaca s unuldukla-
rı zaman olduğunu bulur.

2 O. yüzyılın ortalarına kadar onun sosyal psikoloji alanına yap- Titchener'in hipotezi o yıllarda
sosyal bilimciler insan davra- tığı tartışmasız en büyük katkı olan reddedilmiş ve bu düşünce nispe-
nışı açıklamaları nı çevresel "salt maruz kalma etkisi"ni keşfet­ ten karanlığa gömülmüştür.
faktörlere dayandırma eğilimi mesine neden olur.
içinde olmuşlardır. Ancak Polonya Zajonc'un bu etkiye ilgisi
doğumlu psikolog Robert Zajonc, Tanıdıkhk deneyleri 1967'de Oıegon State
daha kapsamlı bir anlayış için zih- Zajonc, salt maruz kalmanın Üniversitesi'nde yapılan ilginç bir
nin işlevlerini de hesaba katmak basitçe belirli bir uyarıcının, bilinç deneyi anlatan bir gazete yazısı ile
ya da bilinçaltı yoluyla, kişinin algı­ başlar. Yazıda "esrarengiz bir
gerektiğine inanmaktadır . sına erişebilir olduğu durumu anla- öğıenci"nin iki aydır derslere s iyah
tır. Salt maru z kalmanın etkileri bir ç uvala sarılmış halde girdiğini
Zajonc'un asıl ilgi alanı duygu ve daha önceleri psikolog Edward B. anlatmaktadır. Profesör Charles
diişii nr.P. flrasındaki ilişkidir -duy- Titchener tarafından belgelenmiş­ Goetzinger çuvalın içindeki kişinin
gularla bilincin kesişimi- ve kariye- tir. Titchener 1910'da "sıcaklık ki mliğini bilmektedir ama sınıfta­
rinin büyük bölümünü bu unsurlar- ışıltısı"nı kişinin tanıd ık bir şeyin kilerin onun kim olduğuyla ilgili en
dan hangisinin davranış üzerinde varlığından duyduğu yakın lık hissi ufak bir fikirleri yoktur. Goetzinger
daha güçlü bir etki8i olduğunu olarak tanımlamıştır. Ancak zaman içinde sınıfın tepkilerini
araştırmaya adamıştır. Bu amaçla ölçmek için gözlem yapmaya başlar.
1968'de yaptığı önemli bir deney,

SOSYAL PSiKOLOJi 233

Ayrıca bkz. Leon Festinger 166-67 • Edward B. Titchener 334 • Stanley Schachter 338

Zajonc'un 1968'deki
deneyi insanlara eşit
olmayan tekrar sayılarında
sembol slaylları göstererek
salt maruz kalma etkisi ni
test eder: Bir sembol ne
kadar sık görülürse ondan
hoşlanma oranı o kadar

artmaktadır.

Öğrenciler önce siyah çuvala düş­ kadar görürseniz o kadar seversi- mun pek çoğumuzun tahmininden
manca davranmışlar ama zaman niz". farklı olduğunu ortaya koymakta-
içinde bu tavırları yumuşamış ve
en sonunda çuvalın içindeki kişiye Zajonc'tan bu yana salt maruz dır.
dostça ve hatta koruyucu şekilde kalma olgusunu inceleyen araştır­
macılar, bu etkinin resim yerine ses 1980'de yazdığı Hissetme ve
ya klaşmaya başlamışlardır . kullanarak da yeniden yaratılabilme­ Düşünme adlı makalesinde Zajonc
sinin mümkün olduğunu keşfetmiş­ duyguların ve düşüncelerin aslında
Goetzinger öğrencilerin tutumları­ lerdir. 1974'te psikolog D. W. Rajecki birbirlerinden tamamen bağımsız
nın yavaş yavaş "siyah çuvallı döllenmiş tavuk yumurtalarını kulla- olduklarını savunur. Duygular
kişiye karşı düşmanlıktan meraka narak bir deney yapmıştır. sadece insanın bir uyarıcıya ver-
ve sonunda dostluğa doğru değişti­ Yumurtalardaki civcivler çıkmadan diği karmaşık tepki sırasında
ğini " belirtir. önce farklı gruplardaki yumurtalara düşüncelerden önce gelmekle kal-
farklı frekanslarda müzik parçaları mazlar, aslında kişinin tutumlarını
Zajonc'un çığır açan makalesi çalmış ve daha sonra yumurtadan ve kararlarını belirleyen en güçlü
Salt Maruz Kalmanın Davranışsa/ çıkan tüm civcivlere aynı tonları unsurlardır. Bu makale hayli tar-
Etkileri 1968' de The Journal of çalmıştır. İstisnasız tüm civcivler tışma yaratmış ve duygu araştır­
Personality and Social doğum öncesinde çalınanları tercih malarını Batı psikolojisinin günde-
Psychology'de yayımlanmıştır. mine geri getirmeye yardımcı
,Zajonc'un makalesi, katılımcılara etmişlerdir. olmuştur. Bunun nedeni kısmen,
hangilerinin tekrar gösterildiğini
a nlamayacakları bir hızda, anlık Tercihler akılcı değildir ' 'Yenilik genellikle belirsizlik ve
rastgele görüntülerin - geometrik çatışmayla özdeşleştirilir ve
şekiller, Çin sembolleri, tablolar ve Zajonc'un bulguları tanıdık şeyleri bunlar olumludan çok olumsuz
yüz resimleri- gösterildiği bir dizi tercih etmenin sadece onlara
deneyi anlatmaktadır. Deneklere maruz kalmanın geçmişine dayan- etki yaratma olasılığı olan
daha sonra hangi görüntüleri ter- dığını ve kişinin ifade edilmiş
cih ettikleri sorulduğunda bilinçli kişisel inançları veya tutumların­ durumlardır.
olarak farkında olmasalar da en sık dan etkilenmediğini göstermiştir.
gösterilenleri seçmişlerdir. Bu, maruz kalmanın sadece bilin- Robert Zajonc
Zajonc'un keşfetmiş g ibi görün- çaltı düzeyde olduğu, kişilerin
düğ ü şey tanıklığın bir tutum kendilerine bir uyarıcının sunuldu- ''
değişikliğ ine neden olduğu, tanı­ ğunun hiç farkında olmadıkları
dık uyarıcılara bir tür tanıdıklık ya durumlarda bile geçerlidir. Bu
da bağlılık geliştirildiğidir. Bu, keşif Zajonc'un "tercihlerin anlam-
maruz kalma ile artmaktadır: Bir lara ihtiyacı yoktur" saptaması
şeye ne kadar çok maruz kalırsanız yapmasına neden olmuştur. Bunun
ona karşı o kadar bağlılık hisseder- anlamı şudur: Bağlılık hissi akılcı
siniz. Daha basit bir deyişle, "ne bir karara dayanmaz. Bu da duru-

234ROBERT ZAJONC

' 'Reklamcılık endüstrisi maruz

kalmaya her zaman müthiş bir
reklam potansiyeli atfetmiştir.

Robert Zajonc

''

Bir markaya sıklıkla maruz kalma.
hiçbir gerçek bilgi sunmasa ve ona
bakan kişiden karar vermesini
istemese bile, mmkaya karşı bir

hoşlanm a doğurabilir.

kuramın karar alma mekanizmala- ğimiz kararları gerekçelendirir ve dan biri evrime odaklanır:
rıyla ilgili çalışmalar içi n önemli Hayvanlar bir şeye ilk kez maruz
haklı çıkartırlar. kaldıklarında genellikle korku ve
çıkarımları olmasındandır. saldırganlıkla tepki gösterirler ama
Zajonc "duygu, düşüncenin yinelenen durumlarda -hayvan
Sandığımızın aksine, kararlarımıza ayrılmaz arkadaşıdır ama tersi algılanan tehdidin gerçekleşmedi­
yön veren akıl ve mantık değildir; biliş için doğru değildir" sonucuna ğini fark ettiğinde- olumsuz tepki-
gerçekte, seçimimizi bilişsel olarak varmıştır. Hiçbir zaman bir duygu- lerde bir azalma olur. Zajonc bunu
düşünmeye bile fırsat bulamadan nun eşlik etmediği bir şey düşüne­ insan deneklerle araştırmış ve
hızlı, içgüdüsel, duygu temelli meyiz. Zajonc'un dediği gibi insanların tanımadıkları hayali bir
kararlar veririz - kararlarımızı bilgi sadece "bir ev" görmeyiz, "güzel grup insana karşı çok olumsuz
olmadan alırız. Eğer bu doğruysa, bir ev" veya "gösterişli bir ev" tutumlar oluşturduklarını, görü-
mantıklı düşüncelerimiz, önce görürüz. Zajonc'a göre duygunun nürde sadece tamamen yabancı
seçeneklerimizi bilgilendirme biliş üzerindeki üstünlüğü bellekte olmaları dışında hiçbir neden
görevi yapmaktan çok zaten verdi- de belirgin olarak görülür; olmaksızın onlara nahoş özellikler
Frederick Bartlett'in Hatırlama adlı atfettiklerini keşfeder. Ancak şekil­
' '"Duygu" adını verdiğimiz kitabında da dediği gibi: "Bir ler ve sembollerde olduğu gibi,
deneyim biçimi tüm yinelenen maruz kalma durumunda
kavrayışlara eşlik eder. kişiye hatırlaması söylendiğinde güven ve bağlılığın arttığı görül-
Robert Zajonc mektedir.
ortaya çıkan ilk şey genellikle
'' tutum doğasına ilişkindir." "Yakınlık etkisi" için başka bir
açıklama da tanıdıklık, tutum ben-
Kişilerarası çekim zerlikleri, fiziksel çekim ve karşılıklı
Salt maruz kalma etkisinin önemi bağlılık gibi kişiler arası çekimin
laboratuvarın sınırlarının öt esine kapsadığı pek çok faktöre odakla-
geçerek kişiler arası çekimin ala-
nına girer. Bu bağlamda olguya nır. İnsanlar arasındaki etkileşimin
"yakınlık etkisi" adı verilir. Bu,
düzenli olarak gördüğümüz kişilerle sıklığı, sadece tanıdıklık düzeyini
arkadaşlıklar veya romantik ilişkiler artırmakla kalmaz aynı zamanda
oluşturma eğilimi içinde olmamızı artan bir benzerlik izlenimi de sağ-
anlatır. Buna getirilen açıklamalar-

SOSYAL PSiKOLOJi 235

!ar, böylece olumlu duygulara ve benzemediklerini test etmek için Robert Zajonc Polonya,
sonuçta çekime neden olur. bir çalışma yürütmüştür. Çiftlerin Lodz'da doğmuştur. 16
evliliklerinin ilk yılında çekilmiş fo- yaşındayken ailesi Nazilerin
Maruz kalma ve toğraflarıyla 25 yıl sonra çekilmiş Polonya'yı işgali nedeniyle
fotoğrafları kıyaslanmış ve birlikte Varşova'ya kaçar. İki hafta
reklamcılık geçirilen yıllardan sonra birbirlerine sonra oturdukları binanın
daha çok benzedikleri bulunmuş­ bombalanması sonucu anne
Reklamcılık, her ne kadar bu alan- tur. Diğer olası açıklamalar bir yana ve babası ölür. Zajonc
daki tablo daha az net olsa da, salt bırakıldığında, araştırmalar bunun iyileşmesi için altı ay bir
maruz kalma etkisinin çok önemli için en olası nedenin empati oldu- hastanede tutulduktan sonra
bir rol oynadığı başka bir alandır. ğuna karar vermişlerdir. Zaman, Nazi subayları tarafından
Araştırmalar bir markaya veya şirket çiftlerin birbirine olan empatisini tutuklanır ve bir Alman
ismine tekrar tekrar maruz kalma- artırmakta ve insan duygu ları yüz 9alışma kampına gönderilir.
nın satışları yükselttiğini ama bu ifadeleri aracılığıyla iletildiğinden Iki mahkumla birlikte oradan
varsayımın aşırı derecede basitleşti­ dolayı, birbirlerinin ifadelerini taklit kaçar ve 320 km yürüyerek
rilmiş olduğunu ve maruz kalma ederek zaman içinde aynı kırışık­ Fransa'ya gider ancak tekrar
sıklığının diğer olası etkilerini dik- lıklara sahip olmalarıyla sonuçlan- yakalanır ve hapsedilir. Bir kez
kate almadığını göstermektedir. daha kaçar ve bu kez ABD'ye
maktadır. gider.
Bir araştırmada üniversite
çağındaki öğrenciler üzerindeki salt Sosyal davranışın temel süreç- II. Dünya Savaşı'ndan
maruz kalma etkisini test etmek leri üzerine olan geniş çaplı araştır­ sonra Zajonc ABD'ye taşınır,
için pankartlı reklamlar kullanılmış­ malarıyla tanınan Zajonc'un orada saygın bir psikolog olur,
tır. Denekler bilgisayar ekranında modern bir sosyal psikoloji alanı Michigan Üniversitesi'nden
bir yazı okurlarken ekranın tepe- yaratılmasında önemli katkıları doktora düzeyinde psikoloji
sinde bir yazı yanıp sönmektedir. olmuştur. Duygu ve düşünceler dereceleri alır. 1994'te emekli
Sonuçlar bu reklamlara daha çok üzerindeki çalışmasını ırkçılık, olup Stanford Üniversitesi'nde
maruz kalanların gerçekten de daha soykırım ve terörizm gibi sorunları emeritus profesör olana dek
a z sıklıkta maruz kalanlara - ya da incelemek için kullanmış ve araş­ orada çalışır. 85 yaşında
hiç maruz kalmayanlara- oranla tırmalarının günün birinde savaş­ pankreas kanserinden
markayı daha çok beğendiklerini lara ve insanoğlunun acılarına son hayatını kaybeder.
göstermiştir. Ancak başka bir araş­ vermeye bir yardımı olmasını umut
tırmada da tanıdık bir markanın Önemli eserleri
kararsız bir tutum yarattığı bulun- etmiştir. •
muştur. Bunun nedeni insanların 1968 Salt Maruz Kalmanın
tanıdık firmalarla ilgili hem iyi hem Davranışsa! Etkileri
kötü çağrışımları olması ve tüm bu 1975 Doğum Sırası ve Zeka
çağrışımların maruz kalma sıklığı
nedeniyle daha çok akla gelmesinin Gelişimi
daha çok kararsızlık yaratmasından
olabilir. Sonuç olarak tekrarlanan 1980 Duygu ve Düşünce
reklamlarla yaratılan tanıdıklığın,
tek başına, satışlar için iyi olup
olmadığı belirsizdir.

Tanıdık yüzler Çiftler zaman içinde birbirlerine
benzemeye başlarlar çünkü empati
Zajonc maruz kalma etkisinin sade- yoluyla birbirlerinin yüz ifadelerini
ce insanların başkaları hakkında yansıtırlar ve bu da benzer yüz
hissettiklerini etkilemekle kalmayıp çizgilerinin oluşmasına neden olur.
zaman içinde kişilerin görüntüleri-
n i bile değiştirebildiğini bulmuştur.
Zajonc bir grup meslektaşıyla, 25
yılı birlikte geçirdikten sonra eşle­
rin yüzlerinin birbirlerine benzeyip

236

YETKİN

KADINLARI KİM
SEVER?

JANET TAYLOR SPENCE (1923-)

KISACA K adın özgürlüğü harekeli rollerine yönelik tutumları ölçen
1970'lerde yerleşene dek Kadınlara Yönelik Tutum Ölçeği'ni
YAKLAŞIM Janet Taylar Spence'in tasarlarlar. Sonuçlar şaşırtıcıdır:
araştırmaları esas olarak kaygı Araştırmacıların beklentilerinin
Cinsiyet çalışmaları üzerine yoğunlaşmıştır. Ancak iki aksine katılımcılar sadece yetkin
meslektaşı tarafından yürütülen ve kadınları yetkin olmayanlara tercih
ÖNCE erkeklerin yetkinliklerinin hoşlanı­ etmekle kalmazlar; erkeklere ait
1961 Albert Bandura, kızların labilirlikleriyle ilişkisini inceleyen görülen alanlarda yetkin olan kadın­
ve erkeklerin muamele bir çalışmayı okuduktan sonra ları da en üst sıralara yerleştirirler.
gördükleri için farklı Amerikalı psikologun ilgi alanı
davrandıklarını öne süren cinsiyetle ilgili sorunlara kaymıştır. Bir dönüm noktası olan araştırma
sosyal öğrenme kuramını cirısiyet araştırmalarının sosyal psi-
Çalışmanın kadınları kapsamadı­ koloji içinde bir alt kategori olarak
geliştirir. sayılması için başlangıç olmuştur. •
ğını fark ederek benzer bir çalış­
1970 Robert Helmreich ve mayı sadece kadınlar üzerinde ' 'En muhafazakar deneklerimiz
Elliot Aaronson erkeklerin, yapmaya karar verir. Sonuçları açık­ bile... erkeklere ait sayılan
yetkin erkekleri yetkin ladığı makalesi Yetkin Kadınlan alanlarda yetkin olan kadınları
olmayanlara göre daha Kim Sever? 1972'de yayımlanır.
en üst sıralara koydu.
hoşlanılabilir bulduklannı Robert Helmreich'la çalışan Janet Taylor Spence
Taylar Spence, erkekler ve kadınla­
gösteren çalışmasını yayımlar. rın yetkin kadınları yetkin olmayan ''
kadınlara tercih edip etmediklerini
SONRA test etmek üzere işe koyulur. İki
1992 Amerikalı psikolog Alice psikolog, sadece kadın erkek eşitli­
Eagly, kadınlann geleneksel ğine inananların yetkinliği tercih
erkeksi tarzda bir liderlik
sergilediklerinde daha edeceğine inanmaktadırlar.
olumsuz değerlendirildiklerini
Hipotezlerini test etmek üzere, eği­
keşfeder. tim, evlilik, profesyonel yaşam, alış­
kanlıklar, entelektüel liderlikle sosyal
2003 Simon Baron-Culıeıı, ve ekonomik özgürlük hakkında
kadın beyninin baskın olarak sorular sorarak kadın hakları ve
ernpati, erkek beynininse
sistemleri kavrama üzerine Ayrıca bkz. Sigınund Frcud 92-99 • Guy Corneau 155 • Eleanor E. Maccoby
donanmış olduğunu öne sürer. 284-85 • Albert Bandura 286-87 • Siman Baron-Cohen 298-99

SOSYAL PSiKOLOJi 237

FLAŞ BELLEK
DUYGUSAL OLAYLARLA

ATEŞLENİR

ROGER BROWN (1925- 1997)

KISACA 1 970'lerin sonunda Harvard Başkan John F. Kennedy'nin
Üniversitesi profesörlerinden 1968'deki suikastı şok edici ve
YAKLAŞIM Roger Brown, meslektaşı kültürel anlamda çok önemliydi. Brown
Hafıza çalışmaları James Kulik'le birlikte bellek bu tür olayların " flaş " anıların
olg usu üzerinde bir klasik oluşumuna neden olduğunu öne sürer.
ÖNCE
1890 William James, kısa oluşturaca k Flaşbellek ad ındaki kuramına karşı çıkarak anıların
süreli (birincil) bellek ile uzurı kalıcılığının, olayın sonrasında
süreli (ikincil) hafızanın makaleye imza atar. Brown ve Kulik
ayrımını yapar. bu terimi insanların şok edici bir birey ve dış dünya tarafından tekrar
olayı öğrendikleri anın oldukça tekrar düşünüldüğünden (veya
1932 Frederic Bartlett'ın ayrıntılı canlı bir kaydını yaptıkları tekrarlandığından) böylece
özel bir tür otobiyografik anı için ha fızada sürekli pekiştirildiği nden
çalışmaları hatırlamanın kaynaklandığını öne s ürerler. •
kullanırlar.
sadece bir geri alma meselesi
Makale, J. F. Kennedy'nin veya
o1rnadığını; geçmiş olayların Martin Luther King 'in vurulması
gibi kültürel ve kişisel olarak
aktif bir yeniden önemli olayların, olayın ve bizim
olayın ilk farkına vardığımız andaki
yapılandırması olduğunu koşulların kalıcı bir kaydını yarat an
özel bir biyolojik bellek
gösterir.
mekan izmasının işleyişini
SONRA
1982 Amerikalı psikolog Uhric tetiklediğini savunmaktadır. 11
Neisser, flaş belleğin özel bir Eylül'de ikiz ku lelere saldırı gibi bir
mekanizma kullanmadığını ve olayı duyduğumuz a nda neredeyse
olaydan sonraki çoklu şipşak bir fotoğraf gibi nerede ,
"tekrarlar" yüzünden kesin kimlo ve ne yapıyor olduğumuzu
olmayabileceğini savunur. gözümüzün önüne getirebiliriz.
Brown ve Kulik bu anıların canlı,
1987 Amerikalı psikolog David doğru ve kalıcı olduklarını iddia
Rubin, Otobiyografik Rellek'te ederler. Ancak Ulric Neisser gibi
bizi insan olarak tanımlayan araştırmacılar özel meka nizma
simgesel olayları
hatırladığımızı öne sürer. Aynca bkz. William James 38-45 • Jerome Bruner 164-65 • Ende! Tulving
186-91 • Frederic Bartlett 335-36 • Ulric Neisser 339

238

AMAÇ BİLGİYİ

GELİŞTİRMEK DEGİL

HABERDAR OLMAKTIR

SERGE MOSCOVICI (1925-)

KISACA ~Merakımızı uyandıran Bu, bildiğimiz veya

YAKLAŞIM bir şeye kulak misafiri oluruz. yaşantıladığırnız diğer
şeylere karışır.
Sosyal konstrüktivizm
~
ÖNCE
1807 Alman filozof Georg Herkes bilgi aktarmaya ve I~ Bunun hakkında başkalarıyla
Hegel düşüncelerimizin ve sohbet halkasında bir yer konuşur ve düşüncelerimizi

değerlerimizin, karşıt tutmaya isteklidir. paylaşırız .
görüşlerin uzlaşmaları
'1t
neticesinde sürekli değişen
zeitgeist, ya da çağın ruhu Ortak konuşmalar ~ Davranışlar düzenli hale
devam eder ve herkes gelir ve değerler yerleşir.
tarafından şekillendiğini
daha çok bilgilenir.
söyler.
Toplum ortak bir akıl
1927 Alman fizıkçi Werner oluşturmak için yeni
Heisenberg'in "Belirsizlik
İlkesi" gözleyenin gözleneni cümlecikler ve görüntüler
etkilediğini ortaya çıkarır. kullanmaya başlar.

1973 Amerıkalı psikolog
Kenneth Gergen, sosyal
konstrüktivizmin doğuşunu
belirleyen Tarih Olarak Sosyal
Psikoloji'yi yazar.

SONRA

1978 Lev Vygotsky proksimal

gelişim alanı kuramı

çerçevesinde öğrenmenin
temelde toplumsal aracılıklı bir
faaliyet olduğunu öne sürer.

SOSYAL PSİKOLOJİ 239

Ayrıca bkz. Friedrich Herbart 24- 25 • Kurt Lcwin 218- 23 • Solomon Asch 224- 27 • Lev Vygotsky 270

ı 960'1arın sonunda sosyal din ve sosyal gruplar arasındaki olmaktır." Süreç tanıdık olmayanın
konstrüktivistler olarak etkileşim aracılığıyla inşa edilen tanıdık hale gelmesini sağlar ve
bilinen bazı sosyal - gerçeğin paylaşılan versiyonu. bilimin sağduyu haline gelmesinin
psikologlar sıradan insanların ortak "sağduyu"dur. yolunu açar. Bu şekilde sosyal
seslerinin psikolojik temsiller insan topluluklarının
Kuramını test etmek için dünyayı anlamaları için bir çerçeve
araştırmalardan kaybolduğunu Moscovici psikanalitik kuramın oluşturur. Aynı zamanda insanların
kavramlarının il. Dünya topluluk içinde birbirlerine
savunurlar. Endişelen, bireylerin Savaşı'ndan beri Fransa'da nasıl davranışlarını etkiler. Ne zaman
sosyal dünyalarını gerçekten inşa anlaşıldığına bakar. Ortak bilinç tartışmalı bir sosyal konuda fikir
etmek yerine sadece algılarmış gibi etrafında yüzen bilgi türlerinin çatışmaları olsa -eşcinsellerin evlat
yanlış tasvir edildikleridir. Bu kanıtları için kitle pazar yayınları edinmelerinin yasallaştırılması
endişe verici eğilimlere karşılık, üzerinde çalışır ve görüşmeler gibi- sosyal temsillerin etkisi ve
sosyal psikolog Serge Moscovici yapar. Psikanalitik kuramın hem önemi görünür hale gelir.
insanların fikirleri ve kendi "yüksek kültür" biçiminde hem de
dünyalarını anlama yollarıyla ilgili popüler sağduyu olarak Moscovici sosyal temsillerin üst
bir araştırma yürütür. düzey bilgilerin seyreltilmiş
süzüldüğünü keşfeder: İnsanlar
1961'de Fransa'da yayımlanan versiyonları değil, başlı başına
çalışması Psikanalizin Toplumdaki karmaşık psikanalitik kavramlar
İmajı'nda Moscovici tüm hakkında oldukça normal görünen özgün bilgi formları olduğunda
düşüncelerin ve id rakın "sosyal ısrarcıdır. Hatta, bu günlük
temsiller"in işleyişine dayandığı şekillerde düşünüp tartışmakta düşüncelerin (soyut, bilimsel
inancını incelemektedir. Bunlar versiyonlarından daha fa~la) önemli
günlük hayatın etkileşimi ve ama bütününde basitleştirilmiş olduğunu açıkça ifade eder çünkü
ıletişimi içinde insanlar arasında
yaratılan pek çok kavram, ifade ve versiyonlarını kullanmaktadırlar. "ortak temsiller ortak bir 'gerçek',
açıklamalardır. Sosyal ve maddesel 'normal' hale gelen sağduyu
dünyalarımızda yönümüzü Sağduyuyu biçimlendirmek oluşturmak için vardırlar." •
bulmamızı sağlarlar ve bizi bir
topluluk içinde iletişim kurma Moscovici zor kavramların daha
ulaşılabilir ve daha kolay iletilebilir
araçlarıyla donatırlar. Aslında bir dile çevrilmesinde bir sorun
olmadığını iddia eder çünkü ortak
bunlar, kitle iletişim araçları, bilim, çevrimin etkin bir katılımcısı
olabilmek için "amaç bilgiyi
geliştirmek değil haberdar

Serge Moacovtcl Romanya, Braila'da Yahudi bir eder. Mülteci bağışı desteğiyle
ailenin oğlu olarak doğan Srul önce 1949'da bir psikoloji diploma·
Hersh Moskovitch, eğitimine sı, sonra da Daniel Lagache'ın
Bükreş'te başlamış ama Yahudi danışmanlığında bir doktora
karşıtı yasalar yüzünden sürgüne derecesi kazanır. 1965'te Avrupa
gönderilmiştir. Yüzlerce Yahudinin Sosyal Psikoloji Laboratuarı'nın
öldürüldüğü ve işkence edildiği kurucularından biri olur ve ABD
1941'deki vahşi katliamdan kurtul- ve Avrupa'nın en prestijli üniver·
duktan sonra o ve babası ülkede sitelerinde psikoloji profesörü
sürekli oradan oraya kaçmaya olarak dersler verir.
başlarlar. II. Dünya Savaşı sırasında
Fransızca öğrenir ve sonradan ÖDemU eserleri
sansür yasaları gereği yasaklanan
bir sanat dergisi olan Da'yı çıkaran· 1961 Psikanaliz
!ardan biri olur. 1947'de Romanya'yı 1976 Sosyal Etki ve Sosyal
terk ederek bir yıl sonra Fransa'ya
ulaşana dek "yurtsuz kişiler"in Değişim
kamplarında konaklayarak yolculuk
1981 Kalabalıklar Çağı

240

DOGAMIZ GEREGi
SOSYAL
VARLIKLARIZ

WILLIAM GLASSER (1925-)

KISACA W illiam Glasser geleneksel luluk ve dönüşüm aracılığıyla tat-
psikiyatriyi ve ilaç kulla- mine ulaşmaya odaklıdır.
YAKLAŞIM nımını açıkça reddede-
rek insanların yaşadıkları zihinsel 1965'te tedaviye bilişsel davranış­
Seçim kuramı ve psikolojik sorunların aslında sağ­ sa!, sorun çözücü bir yaklaşım olan ve
lıklı insan deneyimi yelpazesinde hastaları o anda gerçekten istedikle-
ÖNCE yer aldığı ve davranıı;;lardaki deği­ rinin peşirıden gitmeye ve seçtikleri
MÖ 350 c. Yunanlı filozof Arts- şikliklerle iyileştirilebileceklerini ö-
toteles, bizi yönete n üç şey ol- ne sürer. Düşünceleri daha fazla davranışlarının onları amaçlarına
duğunu söyler: Tensel işt.ah, öf· mutluluğa ve kişisel seçim, sorum- yaklaştırdığını mı uzaklaştırdığını mı
ke ve faydalı olana karşı duyu-
lan akılcı arzu, yani boulesis. değerlendirmeye teşvik eden "Ger-
çeklik Terapisi"ni geliştirir.
1943 Clark L. Hull, tüm insan
davranışlarının dört ana itki- Kişiler arası yakın Sevgi ve aidiyet, sağ kalma
den kaynaklandığını söyler: dışındaki en temel
Açlık, susuzluk, cinsellik ve a- ilişkilerimizde sorun
cının engelle nmesi. yaşadığımızda muts uz ihtiyaçlarımızdır.

1973 Amerikalı bilim adamı oluruz.
William T. Powers, davranışla­
rımızın, algılarımızı içsel olarak Aşın mutsu zluk çıenellikle Psikolojik sorunlara
sabitlenmiş referans düze yleri-
ne yakın tutmak için kontrol et- akıl hastalıklarıyla kişilerarası iliş kilerimizi
memiz olduğunu öne süren al-
gısal kontrol kuramını gelıştirir. özdeşleştirilen semptomlara onararak çare bulabiliriz;
neden olabilir. psikiyatrik ilaçlar gereksizdir.
SONRA
2000 Amerikalı psikiyatr Peter
Breggin, sorunlu çocukları "iyi-
leştirmek" için psikiyatrik ilaç-

ların kullanılmasını eleşti ren

Çocuklarımızı Geri Kazanmak'ı

yayımlar.

SOSYAL PSiKOLOJİ 241

Ayrıca bkz. Emil Kraepelin 31 • Sigmund Freud 92 99 • David Rosenhan
328- 29 • Clark L. Hull 335

Seçim Kuramı Yakınlarımı zla yaşadığımız kişilera­ William Glasser 1925'te
ABD'nin Ohio eyaletinin Cleve-
Glasser onlarca yıl boyunca gerçek- rası kavgalar akıl hastalıklarının belirti- land kentinde doğmuştur.
lik terapisini uyguladıkt,an sonra lerini yaratan ayrılıklar ve pişmanlıklara Kimya mühendisliği eğitimi
tüm yaklaşımının, insanların tatmin neden olur; bu sorunlar gerçekle sorunlu almış ancak sonra
olmak için ne yapmak istediklerim Cleveland'da tıp okuluna
etkin şekilde tanımlamaları üzerine ilişkilerin mantıksal sonuçlarıdırlar. giderek Los Angeles'ta da
kurulduğunu fark eder, bu da onun psikiyatri eğitimi görmüştür.
seçim kuramını geliştirmesine ne- başkalarının kontrolünden bağımsız 1957'de mesleğini yapmaya
clP.n olur. Bu kuram hepimizin hazzı hissetmemiz gerekir ve kendi başı­ başlar. William T. Powers'ın
arttırıp acıyı azaltacak yöntemlerle mıza eğlenmemiz mümkündür, ama algısal kontrol kuramıyla ilgili
güdülenmemize dayanmaktadır - başkalarıyla daha kolaydır. Gtasser yazdıkları aracılığıyla kontrol
kendimizi iyi hissedeceğimiz şekil­ bu nedenlerden dolayı "doğamız ge- kuramı sistemleriyle tanışır.
de düşünür ve davranırız. Ona göre reği sosyal varlıklar olduğumuzu" 1967'de California'da öğrenci­
t üm hazlar ve acılarımız genetik ola- söyler. lere Seçim Kuramı'nı öğreten
rak kodlanmış beş gereksinimi tat- Gerçeklik Terapisi
min etme çabalarımızdan türemek- Glasser kahcı psikolojik sorunla- Enstitüsü'nü kurar (enstitü
tedir. Bu gereksinimler sağ kalma, rın genellikle (beyindeki biyokimya- daha sonra William Glasser
sevgi ve aidiyet, güç, özgürlük ve sal bir anomalinin işareti olmaktan Enstitüsü adını almıştır).
eğlencedir. Bunlardan birini karşıla­ çok) kişisel ilişkilerimizdeki sorunlar- Yaklaşımı 28'den fazla ülkede
yan herhangi bir davranış haz veri- dan kaynaklandığını ve üzüntünün
cıdir ve bunu başaramayan davra- psikiyatrik ilaçlar kullanmadan bu i- öğretilmiş, akıl hastalıkları,
nışlarsa acı kaynağı olurlar. Sonuçta lişkileri onararak iyileştirilebileceğini
bu gereksinimleri sadece insan iliş­ vurgular. Diğer insanları kontrol altı­ danışmanlık ve okulları
kileri aracılığıyla tatmin edebiliriz. na alma girişimlerimizle tatmin et- geliştirme gibi konular üzerine
Sağ kalmaya çalışırken başka biri- meye çalıştığımız, insanın temel ge-
nin yardımı kendimizi iyi hissetme- reksinimlerinden olan güce işaret e- yazmıştır. Aralarında " Danış­
mizi sağlar; sevgi ve aidiyet hisset- der. Aslında kontrol edebileceğimiz
' memiz için en az bir iyi ilişkimizin tek şey, kendi davranış ve düşünme manlıkta bir Efsane Ödülü"nün
olması gerekir; kendi gücümüzün biçimlerimizdir; başkalarınınkileri ve Amerikan Psikiyatri Derne-
birazını bile hissetmemiz için söyle- kontrol edemeyiz. Glasser bunu yap- ği tarafından verilen Usta
diklerimizi dinleyen birine gereksi- maya çalışmanın başkalarına saygı Terapist unvanının da bulun-
nim duyarız; özgür hissetmemiz için eksikliğimizi gösterdiğini ve mutsuz- duğu pek çok ödülün sahibidir.
luğun nedeni olduğunu söyler. Seçim
' 'İlişkilerimizi iyileştirmek akıl kuramı bu eğilime karşı koymak ve Önemli 8Hrlerl
sağlığımızı iyileştirmektir.
William Glasser mutluluğu ilişkilerimizde bulmamıza 1965 Gerçekli k Terapisi
1969 Başarısızhğın Olmadığı
'' yardımcı olmak için tasarlanmış bir Okul
kendini kontrol psikolojisidir. •
1998 Seçim Teorisi
2003 Dikkat: Psikiyatri Akıl
Sağlığınız için Tehlikeli
Olabilir

242

İNSANLARIN HAK ..

ETTİKLERİNİ
ALDIKLARINA İNANIRIZ
MELVIN LERNER (1929-)

KISACA İnsanlar güvenli, ...bu dünyada "kötü"
istikrarlı ve sistemli bir şeyler sadece "kötü"
YAKLAŞIM dünyada yaşadıklarına insanların ve "iyi" şeyler de
yalnız "iyi" insanların
Yüklem kuramı inanmak isterler ..
başına gelir.
ÖNCE
1958 Avusturyalı psikolog insanlar "'herkes bak İnsanlar kendilerini
Fritz Heider, yükleme sürecini korunmasız hissetmemek
ya da insanların bir durumu ettlObd abr" ve aldıOmı
etkileyen faktörleri nasıl yargı­ için talihsizlik
ladıklarını inceler. bak eder vanayum kurbanlarını suçlarlar.
altmda .. g6riblar.
1965 Amerikalı psikologlar
Edward E. Jones ve Keith Da- • nsanlar en çok, hayatları üze- konusu insanların varsayılan karak-
vis, yüklemenin amacının dav- ter özelliklerine aşırı önem atfeden
ranış ve niyetlerin kişinin te- ri nde bir kontrol hissine sahip tehlikeli bir yanlış anlamadır. Eğer
mel doğasını nasıl ortaya çı­ biri acı çekiyor ya da cezalandırıl­
1olduklarında rahat ederler. İyi­ mışsa, o insanın bu tür bir durumu
kardığını keşfetmek olduğunu hak etmek için bir şey yaptığına i-
lerin ödüllendirildiği, kötülerin ce- nanmayı daha kolay buluruz. Adil-
savunurlar. zalandırıldığı bir dünyada yaşadı­ Dünya kuramı görünürde açıklana­
ğımıza inanmaya ihtiyaç duyarız; maz olaylar için rahatlatıcı bir ba-
SONRA bu da olayları öngörme, yönlendir- hane haline gelir ve dünyanın kao-
1971 Amerikalı sosyolog Willi- mA ve nihayet kontrol edebilmemi- tik veya rastlantısal görünmesine
am J . Ryan "kurbanı suçlama" zin mümkün olduğu hissine önemli son verir. Aynı zamanda insanların,
terimini icat ederek bunun ırk­ bir katkıda bulunur. Bu "Adil-Dünya "iyi" oldukları sürece başlarına "iyi"
çılığı ve sos yal adaletsizliği Hipotezi" "insanların hak ettiklerini
haklı çıkarmak için nasıl kulla- aldıklarına" inanmaya bir eğilimdir. şeyler geleceğine inanmalarını sağ-
nıldığını ortaya çıkarır. Ancak Melvin Lemer'a göre bu, bir
durumun fiili gerçekleri yerine söz
1975 Amerikalı psikologlar
Zick Rubin ve Letitia Peplau
"Adil Dünya"ya sıkı sıkıycı ina-
narıların daha otoriter, daha
dindar olduğunu, varolan sos-
yal ve siyasi kurumlara daha
çok hayranlık duyduklarını bu-
lur.

SOSYAL PSİKOLOJİ 243

Ayrıca bkz. Dorothy Rowe 154 • Elizabcth Loftus 202-07

Eğer insanların kendi talihsizlikle- böylece çocuklar olurken. bu inanç sorumlu tutup tutmayacaklarında
rinden sorumlu olduklarına sapasağlam yerinde durur. etken olmaktadır.
ınanıyorsanız, evsizlik de, pek çok diğer
sosyal sorun gibi, göz yumulması ya da Kurbanı suçlama Lerner'in hipotezi önemli sosyal
kayıtsız kalınması kolay bir hal alabilir. 1965'teki çalışmasında Lemer, arka- adalet araştırmalarının temelini oluş­
daşlarına piyango çıktığı söylenen turmuştur. Aynca yaşama Adil Dün-
!ayarak sahte bir güven ve kontrol öğrencilerin bu olayı onun herkesten ya yaklaşımının etkileri üzennde bir
hissi yaratır. daha çok çalışmış olması gerektiğiyle tartışmanın başlamasına neden ol-
gerekçelendirdiklerini bulmuştur. A- muştur. Bu yaklaşım zorluklara daya-
Adil Bir Dünyaya İnanç adlı kita- dil Dünya'ya inanmak insanların bir nabilmeleri için insanlara yardımcı o-
bında Lerner, çocuklardan "iyi" ol- durumun gerçeklerine uyum sağla­ luyor mu? Onun yerine ne kadar kü-
malarını istediğimizi ve onlara do- malarına imkan sağlıyor gibidir. Bu, çük ya da kasıtsız olursa olsun her-
ğal dürtülerini ve arzularını bir ke- suç veya istismar kurbarilarına bakış hangi bir kötülüğün bir felakete yola-
nara bırakmaları karşılığında gele- açımıza uygulandığında özellikle za- çacağı hissini karnçilıyor olabilir. Bu,
cekle ödüllendirileceklerine dair söz rar vericidir. Örneğin tecavüz vakala- Avustralyalı psikolog Dorothy
verdiğimizi savunur. Bu anlaşmanın Rowe'un depresyona eğilimi artırdı­
,yerine getirilmesi için adil bir dün- rında çoğunlukla kadın kurbanın kısa ğını öne sürdüğü bir inançtır. •
yada yaşamamız gerekmektedir ve
etek giydiği veya flörtöz olduğu çıibi ' 'İnsanlar Adil bir Dünyada
gerekçelerle "bunu çağırdığı" öne sü-
rülerek, suçlu sorumluluktan kurtarıl­ yaşadıklarına inanmaya
makta, sorumluluk kurbanın omuzla- ihtiyaç duyarlar.
Melvin Lerner
rına bırakılmaktadır. Dışarıdakiler,
''
kurbaru suçlayarak kendi güvenlik
duygularını da korumaktadırlar.

Ancak Lerner, Adil Dünyaya olan
inancın her zaman kurbanı suçla-
maya neden olmadığını vurgular.
Masumiyet görüntüsü, çekicilik,
mevki ve kurbanın onu değerlendi­
rerilerle benzerlik derecesi, insanla-
rın onu başına gelen talihsizlikten

Melvin Lerner Adalet üzerine psikolojik çalışma­ gisinin editörlüğünü de yapmış

lar yapan ilk kişilerden biri olan ve 2008'de Intemational Society

Melvin Lerner New York for Justice Research tarafından

Üniversitesi'nde sosyal psikoloji e- Ömür Boyu Başarı Ödülü'ne layık

ğitimi görmüş, 1957'de de doktora- görülmüştür. Florida Atlantic
Üniversitesi'nde konuk öğretim
sını almıştır. Daha sonra California,
Stanford Üniversitesi'ne geçmiş ve üyesidir.

orada klinik psikoloji alanında dok-

tora sonrası eğitimini almıştır. Önemli eserleri

1970'den 1994'e kadar Kanada'daki

Waterloo Üniversitesi'nde sosyal 1980 Adil Bir Dünyaya İnanç:

psikoloji dersleri vermiştir. Ayrıca Temel bir Aldanma

ABD ve Avrupa'da, aralarında Cali- 1981 Sosyal Davranışta Adalet

fornia, Washington, Hollanda'daki Motifi: Kıtlık ve Değişim Dönem-

Utrecht ve Leiden'ın da bulunduğu lerine Uyum ASdağalleatmHaakkında
pek çok üniversitede çalışmıştır. 1996 Sosyal

Lerner, Social Justice Research der- 1 Güncel Düşünceler

244

DELİCE ŞEYLER

YAPANLARIN MUTLAKA.
DELİ OLMALARI
GEREKMEZ

ELLIOT ARONSON (1932-)

KISACA 1 972 tarihli kitabı Sosyal çısından psikolojik bir dengesizliği
Hayvan'da Aronson "Aron- yansıtıyor olduklan düşünülür. Ancak
DAL son'un İlk Yasası"nı ortaya a- Aronson psikolik insanların kesinlikle
Sosyal psikoloji tar: Delice şeyler yapan insanların var olduklarını kabul ederken, genel
mutlaka deli olınaları gerekmez. Bah- olarak sağllklı psikolojilere sahiplerin
YAKLAŞIM settiği "delice şeyler" şiddet eylemleri, de deli zannedilecekleri kadar aşın
işkence ve derin önyargılardır. Bunlar davranışlarına yönelebileceğini savu-
Tutum değitimi o kadar aşırı hareketlerdir ki, suçlu a- nur. Bu yüzden de insanlara psikotik

ÖNCE Bazı durumlarda aklı başında insanlar delice şeyler yaparlar.
1956 Sosyal psikolog Leon
Festinger, tutarsız inançlara Eğer hareketlerine neden olan koşulları bilmiyorsak...
sahip olmanın rahatsız edici
bir psikolojik gerilime neden o- ..bu hareketlere karakterlerindeki bir kusurun veya
lacağı varsayımından hareke t deliliğin sebep olduğu sonucuna varmaya hazırızdır.
eden bilişsel uyumsuzluk ku-

ramını tanıtır.

1968 Vietnam'da sivillere kar-
şı My Lai katliamı gerçekleşir.
Sebep muhtemelen Amerikalı
askerlerin bilişsel uyumsuzlu-
ğu azaltmak içirı kurban larına
canavarca davranmalarıdır.

SONRA
1978 Elliot Aronson, birbirine
bağımlı küçük grup eğfömini
içeren ve okullarda önyargıyla
şiddeti azaltan Yapboz öğren­
me modelini geliştirir.

1980'ler Psikologlar uyumsuz-
luk deneylerinin gerçek tutum
değişimlerini değil, tutarlı, ka-
bul edilebilir görünme arzusunu
yansıtabileceğini savunurlar.

SOSYAL PSİKOLOJİ 245

Ayrıca bkz. Leon Festinger 166-67 • Solomon Asch 224 27 • Melvin
Lcrner 242 43 • Stanley Milgram 246-53 • Philip Zimbardo 254-55

teşhisi koymadan önce sosyal psiko- ' 'Bazı durumsal değişenler, biz Elllot Aronson
logların, bu insanların anormal davra-
nışın meydana geldiği sırada karşı "normal" yetişkinlerin büyük Elliot Aronson Büyük Bunalım
karşıya bulunduklan koşulları ve Ü- yıllarında Massachusetts,
zerlerindeki baskıyı anlamak için her kısmının iştah kaçırıcı şekilde Revere'de büyümüştür.
tür çabayı göstermesi çok önemlidir. Bran deis Üniversit esi'nde
davranmamıza neden olur. okumak için burs kazanan
Bilişsel uyumsuzluk Elliot Aronson Aronson buradan lisans
Anlatmak istediği şeyi göstermek i- derecesini aldıktan sonra
çin Aronson 1970'de Ohio, Kont Stu- '' Wesleyan Üniversitesi'nde
te Üniversitesi'nde meydana gelen y ü ksek lisansını ve Stanford
bir olayı anlatır. Ohio Ulusal Muha- tında ve çelişkili zihinlerin rahatla- Üniversitesi'nde de doktorasını
fızları dört silahsız öğrenciyi vurup ma girişimi olduğunu savunur. yapmıştır. O zamandan bu
öldürmüş, dokuzunu da yaralamış­ yana aralarında Harvard ve
lardır. Bu öğrencilerden bazıları Bu insanlar tarafından hissedilen Stanford'un da bulunduğu pek
çelişki, kişinin iki ya da daha fazla i- çok üniversitede de rsler
Amerika'nın Kamboçya'yı işgalini nancının tutarsız olduğu durumlarda v er m e k t e di r.
yaşanan ve "bilişsel uyumsuzluk" ola-
protesto etmişler ama diğerleri o sı­ rak bilinen nahoş duygudur. Uuyum- Kariyeri boyunca araştırma
rada sadece kampüsten geçmekte- suzluğu azaltmak için insanlar, diğer­
d irler. Açılan ateşin nedeni belirsiz lerine karşı şiddeti haklı çıkarmak ve- bulgularını insanoğlunun
kalmakla birlikte trajik biçimde ge- ya inkar etmeyi içerse bile, tutumları­
reksiz olduğu <H;ıktır. Ancak olay nı, inançlarını ve hareketlerini değiş­ şartlarını iyileştirmede ve
sonrasında Ohio'lu bir okul öğretme­ tirirler. Aronson bunun Kent katliamı adaletsizliği azaltmada
ni (aynen Ulusal Muhafızlar gibi) öğ­ sonrasında meydana gelen şey oldu- kullanmaya çalışmıştır.
rencilerin ölmeyi hak ettiklerini ileri ğunu iddia eder. Kent halkı Ulusal Eserleriyle William James ve
sürmüş, ölen kızlardan bazılarının Muhafızlarının iyiliğine inanmak is- Gardan A llport ödülleri almış
hamile veya frengi hastası oldukları temiş, bu da kurbanların ölmeyi hak ve Review of General
veya pis giyindikleriyle ilgili söylen- ettiklerine inanmak anlamına gel- Psychology'nin 20. yüzyılın en
t iler hızla alıp yürümüştür. Aronson mektedir. Öldürülenlerin hafif meşrep etkili 100 psikologu listesine
, bu söylentilerin yalan olmasına rağ­ ve pis olmaları insanları rahatlatarak, dah il edilmiştir. Amerikan
men psikotik zihinlerin inançlarını masum öğrencilerin gereksiz yere öl- Psikoloji Derneği'nin yazma,
yansıtmadığını, daha çok baskı al- dürüldüklerine inanmakla yaşanacak öğretme ve araştırma
duygusal çelişkiyi yok etmektedir. alanlarında verdiği üç ödülü
Kent State Ünivers itesi'ndeki b irden alan tek kişidir.
olayda dört öğrenci Ulusal Muhafızlar Aronson benzer koşullar altında
tarafından vurularak öldürülmüştü ve herkesin aynı şekilde davranabilece- Önemli •nrleri
bu olay duygusal çelişki yaşayan kent ğini iddia eder. İnsanların şiddet
halkının kurbanlara iftira atmalarına kullanımını haklı çıkarma veya inkar 1972 Sosyal Hayvan
neden oldu. etme nedenlerini anlayarak savaş 1978 Yapboz Sınıfı
veya sosyal adaletsizlik gibi daha 2007 Hatalar Yapılır (ama
geniş sosyal bağlamlarda arabulucu- benim tarafımdan değil)
luk yapmak veya engelelyici olmak i-
çin daha iyi pozisyon alabiliriz. •

KEND•iLERi•NE

YAPMALARI SÖYLENENİ

STANLEY MILGRAM (1933-1984)



re -

248 STANLEY MILGRAM

KISACA S osyal psikolog Stanley öyle yapması için emir aldığından
Milgram 1963'te Itaat dolayı doğru ve yanlış olarak
YAKLAŞIM Üzerine Davranışsa] Bir bildiklerini bir yana bırakabilir mi?
Çalışma'yı yayımladığında insan Milgram'ın çalışması otorite ile
Uydumculuk itaati ile ilgili anlayışımiz tümden itaat arasındaki ilişkinin önemli
değişmiştir. Bu makale, insanların yönlerini göstermeye devam eder
ÖNCE çoğunun, bir otorite figürü ve çalışma psikoloji tarihinin en
1939-45 II. Dünya Savaşı sıra­ tarafından kendilerine emir tartışmalı deneylerinden biri olarak
sında yaklaşık altı milyon Yahu-
di Nazi Almanya'sının emriyle verildiğinde, başkalarına aşırı kalır.
sistematik olarak öldürülür.
derecede zarar verme yetisine sahip Grubun gücü
1950 Solomon Asch çizgi öde- olduklarını öne süren bir deneyin Milgram Nazi şiddetini mümkün
vi deneylerinde sosyal baskı sonuçlarını içermektedir. Makale
gücünün insanlan nasıl uyu- aynı zamanda insanların psikolojik kılanın -Almanların
ma zorladığını gösterir. deneylerin etik sınırlarını
sorgulamalarına neden olmuştur. . yaradılışlarından çok- II. Dünya
1961 Nazi savaş suçlusu Adolf Savaşı koşulları ve itaat
Eichmann, mahkemede sadece Milgram itaat üzerine mecburiyeti olduğuna inanır. O,
"emirleri yerine getirdiğini" id- çalışmakla özel olarak ilgilenmeye davranışın koşulların doğrudan bir
dia etmiştir. Alman Nazi savaş suçlusu Adolf sonucu olduğunu ve aynı koşullarda
hepimizin aynı şekilde
SONRA Eichmann'ın davası sırasında davranacağımızı savunur.
1971 Philip Zimbardo, başka 1950'lerin sonunda Milgram yoğun
zamanlarda iyi olan insanların başlamıştır. Geçerli görüş 20. biçimde Solomon Asch ile birlikte
belli durumlarda kötü şeyler ya- uydumculuk araştırmalarında
pabileceklerini gösteren hapis- yüzyıl Almanlarında doğuştan çalışır ve insanların, yanlış
hane deneyini yapar. olduğunu bilseler bile, bir grubun
gelen farklı bir şey taşıdıklarıdır. kararına katıldığına tanıklık eder.
1989 Amerikalı psikologlar 1950'1erde Theodor Adorno gibi Deneyler insanların kendi gerçeklik
Herbert Kelman ve psikologlar Almanların, soykırım
V.L.Hamilton, bir grubun üye- kötülüklerini işlemeye özellikle duygularıyla çelişik şeyler
lerinin meşruiyetini kabul et- yatkın olmalarını sağlayan belirli
tiklerinde otoriteye itaat ettik- kişisel özellikleri olduğunu öne söylemeye veya yapmaya hazır
lerini öne sürerler. sürmüştür. Ancak Eichmann olduklarını göstermektedir. Ahlaki
sadece "emirleri yerine getirdiğini" yargılarının da bir grubun ya da tek
iddia etmiştir. Bunun üzerine bir figürün otoritesinden
Milgram bunun doğru olup etkilenmesine izin verecekler
olmadığını incelemek için kolları midir?
sıvar - sıradan bir insan sadece

Milgram deneyi
Milgram normalde nazik,
hoşlanılabilir türden insanların, bir
tür otoritenin egemen olduğu bir
ortamda kendi ahlaki değerlerine
karşı hareket etmeye zorlanıp
zorlanmayacaklarını test etmek için

kolları sıvar. Seçilmiş "sıradan"

erkeklerin bir otorite figürü
tarafından başka bir insana elektrik
şoku vermeleri istendiğinde, buna
ne kadar itaat edeceklerini
inceleyecek bir deney tasarlar.
Deney 1961'dc, Milgram'ın psikoloji
profesörü olduğu Yale
Üniversitesi 'ndeki bir laboratuvarda

SOSYAL PSİKOLOJi 249

Ayrıca bkz. Solomon Asch 224-27 • Serge Moscovici 238-39 • Philip Zimbardo 254-55 • Walter Mischel 326 27

' 'Tüm itaat deneylerinin en yaratmıştır. Bu cihazın 15 voltluk Tellerle bağlanmaya ikna edilen
aralıklarla artan ve üzerlerindeki Mr. Wallace masum bir gönüllü gibi
ünlüsü ve tartışmalı olanı. etiketlerde bir ucunda "hafif şok "tan
Richard Gross diğer ucunda "aşırı yoğun şok ", davranıyordu . Çığlıkları, katılımcıların
"tehlike: şiddetli şok" ve son olarak
'' sadece "XXX" işaretli farklı şok yüzde 65'inin sahte elektroşokun
seviyelerini gösteren 30 anahtar seviyesini en üst düzeye çıkarmalarını
gerçekleşir. Katılımcılar bir gazete engellemedi.
ilanı ile toplanmışlardır ve vardır.
bir şapkadan kağıt çekerler; kura
aralarında öğretmenler, postacılar, Deneyi yapan kişinin ya da bilim hilelidir ve her seferinde Mr. Wallace
adamının rolü kendisini "öğrenci" rolünü çeker. Katılımcının
mühendisler, işçiler ve satış katılımcılara Jack Williams olarak gözü önünde "öğrenci" (Mr. Wallace)
temsilcilerinin de bulunduğu farklı tanıtan bir biyoloji öğretmeni bileğine bağlı bir elektrotla bir
mesleklerden 40 erkek seçilmiştir. tarafından oynanmaktadır. Otorite "elektrikli sandalye"ye bağlanır;
Katılımları için her birine 4,50 $ izlenimi bırakmak için gri bir katılımcıya bu elektrotun yan odada
ödenmiştir; para laboratuvara gelir laboratuvar teknisyeni önlüğü duran şok üretecine bağlı olduğu
gelmez verilmiş ve deney sırasında giymiştir ve deney süresince katı ve söylenir. Katılımcı "bilim adarnı"nın
ne olduğuna bakılmaksızın paranın duygusuz bir davranış biçimini
kendilerinde kalacağı söylenmiştir. sürdürür.

Milgram laboratuarda sahte Katılımcılara çalışmanın,
(ama çok etkileyici ve gerçek
görünümlü) bir elektrik şoku üreteci cezanın öğrenme üzerindeki etkisini
incelemek için yapıldığı ve iki
gönüllüden birinin öğrenci diğerinin
de öğretmen olacağı söylenir.
Aslında her vakada iki "gönüllü"den
biri katılımcı değil, işbirlikçidir: Bu,
Mr. Wallace adında sempatik bir
muhasebecidir ve kurban rolünü
oynamak için eğitim almıştır. Mr.
Wallace ve gerçek katılımcı hangi
rolü oynayacaklarını belirlemek için

Stanley Milgram Stanley Milgrarn 1933'te New York Menkin'le evlenmiş ve ondan iki
City'de Yahudi bir ailenin oğlu ola- çocuğu olmuştur. 1963'te
rak doğmuştur. Macar ailesi Harvard'a döner ancak deneyi
Bronx'ta bir fırın işletmektedirler ve çevresindeki tartışmalardan do-
Milgrarn, Philip Zimbardo ile birlik-
te Jarnes Morıroe Lisesi'ne gider. layı öğretim üyeliği engellenmiş ­

Büyük akademik başarıları olan tir. Bunun üzerine New York City
ve akranları arasında bir öncü sa- Üniversitesi'ne dönmüş ve 51 ya-
yılan Milgram, başta siyaset bilimi şında hayatını kaybedene dek o-
eğitimi almış ama 1960'da Gordon rada ders vermiştir.
Allport'un altında doktorasını yap-
mak üzere Harvard'a gitmiştir. Önemli eserleri
Harvard'da Solomon Asch ile bir-
likte uydumculuk araştırmaları 1963 İtaat Üzerine Davranışsa]
yaptıktan sorıra itaat deneylerini bir Çalışma
sürdürdüğü Yale'de yardımcı do- 1967 Küçük Dünya Problemi
çent olmuştur. 1961'de Alexandra 1974 Otoriteye İtaat: Deney sel
Bir Görüş

250 STANLEY MILGRAM

ov 450V

"öğrenci "ye "şoklar aşırı derecede (diğer bir deyişle makinedeki şok basit bir ricadan sonunda devam
acı verici olabilse de kalıcı bir zarara seviyesini artırmaya devam elme- etmekten başka şansı olmadığının
yol açmazlar" dediğini duyar. leri) için talimat almışlardır. söylenmesine kadar giden bir teşvik
Durumun daha gerçekti almaktadır. Son ihtardan sonra da
görünmesini sağlamak için bilim Şok uygulama itaat etmeyi reddederse, deney
adamı katılımcıyı bağlar ve 45 Deneyin bir parçası olarak, bitirilmektedir.
voltluk bir örnek şok verir - aslında katılımcının elektrik şoku
bu üretecin üretebildiği tek şok uygulamaya başlamasını Milgram deneyden önce,
gücü zaten bu kadardır. garantilemek için öğrenciye (Mr.
Wallace) yaklaşık dört sorudan aralarında sıradan vatandaşların
Bu noktada katılımcı şok üreteci- birine yanlış cevap vermesi
nin bulunduğu odaya geçirilir ve söylenmiştir. Deney sırasında yanı sıra psikolog ve psikiyatrların
"öğretmen" rolünü takınması söyle- öğrenci, voltaj 300'e çıktığında da bulunduğu farklı insan
nir. "Mavi-kız", "güzel-gün" gibi duvara çarpıp "Daha fazla cevap gruplarına elektrik şoklarını
kelime çiftlerini, öğrencinin ezberle- vermeyi reddediyorum' Beni
mesi için yüksek sesle okuması buradan çıkarın! Beni burada ' 'Düzene karşı hissizleşen iyi
istenir. Bundan sonra tek kelimeler tutamazsınız! Bırakın beni"' diye
okuyacaktır; öğrencinin görevi her bağıracaktır. Şok seviyesi artıkça insanların otoritenin talepleri
seferinde kelimenin diğer çiftini öğrenci daha çılgınca bağıracak ve karşısında boyun eğip
hatırlamak ve cevabını şok ürete- sonra ses çıkarmayı kesecek,
cinde bir ışığı yakacak anahtara sorulara tamamen sessiz kalarak duygusuz ve sert hareketler
basarak göstermektir. Eğer öğrenci­ tepki verecektir. Katılımcıya cevap sergiledikleri görülmüştür.
nin cevabı doğruysa sorulara devam verilmeyen her soruya yanlış cevap
edilir; e(JP.r r.P.vcıp yanlışsa katılım­ verilmiş soru muamelesi yapması ve Stanley Milgram
cıya doğru cevabı ve birazdan ala- şok seviyesini bir derece yukarı
cağı şok seviyesini öğrenciye söyle- ''
mesi ve şoku vermek için bir çıkarması söylenmiş tir. Eğer
anahtara basması için talimat veril-
miştir. Katılımcılar şok seviyesini deneyin devam etmesi hakkında
her yanlış cevapta 15 volt artırmaları endişelerini dile getirirse, "bilim
adamı"ndan devam etmesi için