PKN Jrg 11 t/m 15

Heinrich Melling uit Schoeneck zelf en vervolgens Caspar Jung.
In 1832 geeft de plaats werk aan 40 pijpenarbeiders. Het moe-
ten er echter veel meer geweest zijn, want veel families ver-
vaardigen de pijpen als huiswerk, waarbij vrouw, kinderen en
grootouders assisteerden.
Naast gladde pijpen worden ook dierkoppen vervaardigd en pij-
pen worden beschilderd met bloemen, blaadjes enz. Een gewone
pijp is 12 tot 15 cm lang en de lange pijpen tussen 18 en 37
cm. Het hoogtepunt van de produktie lag rond 1850. Het depar-
tement Moselle consumeerde rond dat jaar meer dan 4 miljoen
exemplaren, waarvan Schoeneck er ca. 3,5 miljoen leverde!

Jean Leo geeft aan: Schmidt Frères~ milieu 19e S. Fabrique de
pipes en terre fine de Cologne et de Belgique et pipes émail-
lées. (Annuaire Bottin, 1862)

Een teruggevonden archiefstuk uit Les Archives départementales
Je la Moselle uit ca. 1850 laten we onverkort volgen. Tekst en
inhoud spreken voor zichzelf:

Fabrique de pipes en terre:
Les frères Schmidt et Jung~ leur beaufrère~ exploitent une pi-
perie à Forbach et deux à Schoeneck~ ils emploient 23 horrorzes
à 2 fr. par jour et 49 femmes à 1 fr.~ leurs produits qu'ils
expedient dans toute la France~ s'élèvent à 3.520.000 pipes de
te~re~ fines~ émaillées~ ordinaires évaluées à 43.000 francs.

Tussen 1850 en 1870 vond de eerste teruggang plaats, vooral
door de concurrentiestrijd tussen het zeer grote aantal fami-
1iebedrij f jes.
Maar de genadeklap viel in 1870 door de Frans-Duitse oorlog,
waardoor Schoeneck bij Duitsland ging behoren en invoerrechten
moest gaan betalen voor zijn export naar Frankrijk, hun tradi-

ti6ne1~ !afietgebted J
Nu moest er met
HÖhr-Grenzhausen ge-
concurreerd worden,
dat de grondstof, de
pijpaarde, dichtbij
had en de Zuidwest-
duitse markt bevoor-
raadde.
Dit betekende het
, ,einde van de piJpen-
'· , ·, fabricage.

"Die Schoenecker
Pfif f eköpf"

494

1--i hl SCHMIDT FRERES N° 786

~ Légende sur Ie turban : JE SUIS LE BEAU JACOB.
~
Hauteur : 6,6 cm.
~ Longueur : 7,1 cm.
Sur Ie haut du bandeau JACOB à droite et transversale-
~ ment, la marque S.F.
Sur Ie haut du bandeau JACOB à gauche et transversa-
~ lement, Ie numéro 786.
Pas d'oreille droite.
~~- Yeux globuleux et sourcils noirs.
Barbe ronde sans échancrure, émaillée gris argent terne.
(\)
SCHMIDT FRERES N° 785BIS
.~~~.-
Légende sur ie turban : JE SUIS LE BEAU JACOB.
~ Hauteur : 6 cm.
Longueur : 5,9 cm.
~ Sur Ie haut du bandeau JACOB à droite et transversa•
lement, ia marque S.F.
C) Sur Ie haut du bandeau JACOB à gauche et transversa-
~ iement, Ie numéro 785 et en dessous BIS.
~ Pas d'oreille droite.
~ Barbe ronde à peine échancrée. émaillée gris argent terne.
~
(\) SCHMIDT FRERES N° 793

~ Légende sur Ie turban : JE SUIS LE BEAU JACOB.
Haureur : 5,3 cm.
Cf.) Longueur : 5,1 cm.
Sur Ie haut du bandeau JACOB à droite et transversa-
~~- lement, la marque S.F.
Sur Ie haut du bandeau JACOB à gauche et transversa-
~ lement , Ie numéro 793.
(\) L 'oreille droite est marquée.
Barhe ronde. à peine échancrée.
('.J:l

+:'
'-0

lJ1

PLANCHE 18

S.F. N" 785bis S.F. N" 793

Schmidt stopte in 1875 in Forbach. De laatste pijpenmaker in
voornoemde plaats was ene Heinrich Kiefer in 1884.
Toch is er iets overgebleven van de toenmalige pijpenindus-
trie en wel de bijnaam die de Schoenecker tot op heden achter-
volgt: PfiffekÖpf!
In een klein 'museum' in het oude schoolgebouw in Schoeneck
bevindt zich een kistje met pijpekoppen en stelen, afkomstig
van bodemvondsten uit Schoeneck en omgeving. Praktisch alle
fragmenten stannnen uit de fabriek van Schmidt. Opvallend is de
sneeuwwitte klei, de goede afwerking van de koppen, die gebot-
terd, geradeerd en geglaasd zijn.
Praktisch alle koppen dragen als zijmerk op de hiel ter rech-

terzijde het cijfer 5 of 7. Links is een onduidelijk zijmerk

te zien, dat wat wegheeft van een ontplof.fende bom. Het hiel-
merk zelf is bijna onleesbaar, al valt vaag 46 te onderschei-
den.

Sd"m:dt

5choe ne..c. k.

Toch z1.Jn er uit de Schmidt Frères- produktie ook Jacobpij pen

bekend, zowel met de tekst Je suis Ze bon Jacob als Je suis
Ze beau Jacob. In beide gevallen merkte men met de letters SF.

BRONNEN
- Augustin, Niels: Het Europese pijpen- prentenboek, 1981
- Leo, Jean: Les pipes en terre Francaises, Brussel, 1971
- Raphaël, Maurice: Les pipes en terre Francaises, Vitrolles,

1991
- Mamy, Bernard: Reprint Culottage des pipes, Parijs. 1982

496

MAASEIKSE PIJPEN IN STEVENSWEERT

door Jos Engelen en Har Rutten

In 1952-1953 werden in Stevensweert opgravingen gedaan om de
precieze ligging van het middeleeuwse kasteel van Stevensweert
vast te stellen. Daarbij kwamen rond de Ned. Herv. kerk die in
oorsprong deel had uitgemaakt van het vroegere kasteelcomplex,
een aanzienlijke hoeveelheid ongerookte pijpen te voorschijn,
die in juli 1992 na een particuliere zolderopruiming in ons
bezit kwam.
Het betreft hier met zekerheid pijpen uit Maaseik, niet alleen
vanwege hiel- en andere kenmerken maar vooral gezien hun klei-
bewerking en baktechnische afwerking (Afb. 1 en 2)

...YMt••H ... ······· . ................. ··········..

S I S2

Afb. 1 S6

497

S10

©

................-...,....

S 8 S12 S13

S9 CD S14

Afb. 2
498

Het meest intrigerende in deze vondst was vooral het veelvul-
dig voorkomen van het hielmerk K, dat door Peter HÖlsenspies
c.s. tussen 1832 en 1879 gezet werd in Stevensweert, terwijl
pijpen met K als hielmerk daar praktisch niet als bodemvondst
wordèn aangetroffen. En hoe komen zoveel ongerookte pijpen op
een dergelijke plek terecht?
De navolgende reconstructie levert naar ons idee een plausibel
antwoord op beide vragen:
Zoals bekend (1)(2) was Peter HÖlsenspies in de periode 1817-
1830 werkzaam bij de pijpenfabriek van François Ritzen (hiel-
merk F.R.) in Maaseik en vestigde zich ca. 1832 als zelfstan-
dig pijpenfabrikant in Stevensweert, waar hij en vervolgens
zijn zonen pijpen fabriceerden in zijn eigen werkplaats met
oven.

In 1835 deponeerde hij de letter K als zijn hielmerk. Terwijl
de fabriek van Ritzen een hoge vlucht nam, bleef het fabriekje
van HÖlsenspies kleinschalig. Maximaal 9 arbeiders telde zijn
bedrijf, waarvan het merendeel familieleden. En een omzet van
4000 gros op jaarbasis vormde voor minimaal twee kroostrijke
gezinnen zeker geen vetpot!
Wat is dan logischer om naast z1Jn eigen produktie de oude
banden met Ritzen aan de overzijde van de Maas op een steen-
worp afstand te herstellen en voor Ritzen als grote fabrikant
te gaan werken. Deze vorm van 'horigheid' was de familie HÖl-
senspies nog zeer bekend vanuit HÖhr-Grenzhausen in het verle-
den! En dan is het ook al niet meer zo vreemd de letter K, die
bij Ritzens opgave van gezette merken in 1829 niet voorkwam,
veelvuldig te zien voorkomen op de produktie van Ritzen vanaf
die tijd en daarvan tal van vondsten terug te vinden 1n Ste-
vensweert!

In 1860 overlijdt Peter HÖlsenspies en in 1861 wordt de fa-
briek van Ritzen in Maaseik opgeheven. De zonen HÖlsenspies
zitten dan ongetwijfeld met aanzienlijke restanten geërfde
Ritzen-pijpen in hun maag, waarvoor de afzetmogelijkheden ,,mi-
nimaal waren.
Wanneer dan in 1864 bij de Ned. Herv. kerk, waar zoon Peter
Willem koster was, een portaal wordt gebouwd en een ophoging
met verstevigde grond noodzakelijk is, worden daarvoor alle
relevante materialen gebruikt en de ongerookte pijpen waren
hierop een welkome aanvulling.
Saillant detail hierbij is nog, dat de gevonden pijpen volle-
dig overeenkomen met de honderden pijpen die gebruikt zijn om
de oven van Ritzen in 1861 mee op te vullen bij de sloop en
die bij de opgraving in 1985 in Maaseik te voorschijn kwamen.

Zie voor de BRONNEN bij dit artikel bladzijde 500.

499

BRONNEN

1 PKN-monografie 1985, Afstannnelingen van Wester wald se p1Jpma-
kers in beide Limburgen.

2 R.A.M. Rapport 2. Regionaal Archeologisch Muset.nn Maaseik,
Wij v inden hier pijpen... Waer is den Toeback?

ADVERTENTIE

Naar aanleiding van het artikel "Nieuwe aanwinst voor p1.Jpen-
en aardewerkmuset.nn De Moriaan" (aankoop collectie Vrij) in PKN
nr. 59 maak ik bekend, dat ik nog enkele exemplaren betreffen-

de het besproken boek van de auteurs Krommenhoek & Vrij, geti-

teld KLEIPIJPEN - DRIE EEUWEN NEDERLANDSE KLEIPIJPEN IN FOTO'S
(1986) beschikbaar heb ad f 69,- incl. verzendkosten.
Detai ls : 958 foto's in zwar t-wit, 19 x 25 cm, 336 blz., gebon-
den in harde band met stofomslag in krimpfo lie .
Bestelling door overmaking van f 69,- op rekening 94.22.30.736
t.n.v. P.J.G.Tengnagel, onder vermelding BOEK KVK.

ADVERTENTIE

T~bakspijpennijverheid in Gorinchem: een inventarisatie van
de pijpenmakers en hun produkten gedurende een periode van
200 jaar door J . van der Meulen, J.P . Brinkerink en P. von

Hout .
Deze vierde monografie van de Pijpelogische Kring Nederland,
uitgegeven ter gel egenhe id van het IS-jarig bestaan, is rij ke-
lijk voorzien van illustraties (ca . 800) en volgt de ontwikke-
ling van de nijverheid op de voet. Ook is een ruime plaats in-
ger uimd voor het wel en wee van de afzonder lijke bazen .

Een must voor iedere verzamelaar vanwege de verspreiding van

pi jpen uit deze plaats .
ISBN 90-801138- 1-6 (1992) . Met index en literatuuropgave , 161
pag . Winkelprijs !28 , 50 , voor abonnees van de PKN !22 , 50 (ex-
clusief fS,- verzendkosten) , te bestellen bij de Pijpelogische
Kring Nederland , Utrechtse Jaagpad 115 , 2314 AT Leiden , door
storting op gir onr . 382378 met vermelding 1 Gorinchem 1 •

HET VOLGENDE NUMMER

verschijnt op 1 juli .
Daarna op 1 oktober~ 1 januari en 1 april .

500