1-5-gecomprimeerd

-1-

I.••=· ❖,.••;..:,..;,•=-❖.:••:•,;•:••=••!·•:•·=··!•·=••!•·!·~-·!••:.•:•-:-·=··=··=••!•-:,•!•-:,•!••!••:••!•···•!••=· ••••••····=••!•,:,··••!••'1>•··••••••••....... ................ .............••••.......... -~•••...••• ••••••••••••••••••••••• • • • "" • •

3 ~·I·j~~~:;i~~~~Ë~;A~· ...........................MAANDELIJKS CONTACTBL.AD. ~~OR ·D~·

abonnement f 10,- per jaar.

REDAKTIE: Hans van der Meulen, Utrechtse Jaagpad 115, Leiden .
Fred Tymstra, Zilvermeeuwplantsoen 27 , Volendam.

1e jaargang nr. 1 juni 1978 .

...❖❖❖❖❖❖❖❖❖❖❖❖❖ •!""❖❖❖❖❖❖❖ •!,. ❖❖❖❖❖❖❖❖❖❖❖i•❖-❖❖❖❖ ❖.:- ❖❖❖❖❖❖..)-4!•❖❖❖❖❖❖ '!,❖❖❖ ,e.•~❖❖❖ ~-..;.:,. .~ ❖ ❖ ❖ •!'- ·>❖❖❖❖❖❖❖ ❖❖ ❖❖ ~ ❖

Van de redaktie ..

De kop is er af, het eerste nummer ligt voor U.
Inmiddels hebben de eerste leden zich gemeld, maar er is nog plaats
voor velen.Weet u iemand die in pijpen geïnteresseerd is, laat die-
gene ons dan schrijven .

We beseffen heel goed dat de kring verzamelaars van stenen p1Jpen
nog vrij klein is. Daarvoor is het verzamelgebied te specialistisch.
Daar komt bij dat de leden over het hele land verspreid wonen.
Communiceren zal niet gemakkelijk zi jn, en dat is de reden dat we
menen dat een contactblad zijn nut kan bewijzen.
Wat voor de één een vraag is, i s voor de ander een weet.
Het publiceren van kennis en wetenswaardigheden kan anderen akti-
veren.Maak zelf nieuwe ruilkontakten en help elkaar met de opzet
van dez e zo veelzijdige hobby.Dan wordt het verzamelen van pijpen
voor iedereen waardevoller!

Als lid kunt u in dit blàd van een aantal mogelijkheden gebruik
maken:

- Ieder lid mag een gratis advertentie van~ 5 regels plaatsen .

- Allerlei vragen en oproepen worden geplaatst.

Inge zonden stukken zijn welkom.

Leden die in staat z1Jn een artikeltje te schrijven kunnen het
opsturen naar één van de redaktieleden.

- Graag alle recente literatuur doorgeven voor publicatie .

Voorlopig berust de redaktie bij Hans van· der Meulen en Fred Tijm-
stra. Mocht alles naar wens verlopen dan zullen we te zijner tijd
het geheel opnieuw bekijken.

In dit eerste nummer zijn nog maar weinig leden aan het woord.
We hopen dat bij de volgende nummers hierin verandering komt.
Het hoofdartikel gaat over Utrechtse pijpenmakers,geschreven
door Piet Smiesing.We willen hem hierbij hartelijk bedanken, dat
hij bereid is geweest om als eerste voor dit blad te schrijven .

U wordt verzooht na ontvangst van dit nummer f 10,- te storten (voorde
eerste 4 nummers) op: Postgiro 1 0 4 8 0

t . g .v. rek. 588 . 612.782

F.Tymstra, Volendam

-2-

door P.K . Smiesing.

Q~-~~!~!~_E!iE~~~

Met de komst van Graaf Leicester in 1587 kreeg Utrecht Engelse
en Schotse troepen binnen de muren.Toen deze graaf in 1589 ver-
trok, verdween ook dit garnizoen.
Waarschijnlijk rookte dit krijgsvolk uit de vroege pijpjes met
de typische" spoor", die nog steeds in en om de stad gevonden
worden. Andere Engelse soldaten, die vanaf 1603 als huurlingen
voor Prins Maurits vochten, bezochten tot 1610 de stad.
Zij woonden Engelse diensten bij in de Pieterskerk.Omdat ook
na 1610 deze kerk als Engelse kerk dienst bleef doen, mogen we
wel aannemen dat hier veel engelsen zijn achtergebleven. Onder
deze achterblijvers moeten we zeker de eerste Utrechtse pijpen-
makers zoeken.
Omdat de pijpjes uit die tijd zelden merkjes hadden, weten we
van de makers echter maar weinig. Enig houvast bieden de pijp-
jes die vanaf 1620 werden gemaakt, met het Utrechtse wapen .als
merk. ( zie afb. 1a )
Van 1625-1630 combineerde een pijpenmaker zijn initialen I.P.
met het Utrechtse wapentje. ( zie afb. 1b)
De eerste aanwijzing in àe archiefstukken vinden we pas in 1677.
Dan vestigt Jacob Dirkszoon Deyl zich als pijpenmaker in de
Domstad.

1a lb

Piipenmakers_in_de_18e_eeuw.
In de" Geschiedenis en beschrijving der stad der Goude "ver-
meldt G.J. de Lange van Wijngaarden dat in de 18e eeuw in Utrecht

-3-

voornamelijk korte grove tabakspijpen werden gemaakt.
Dat we van de makers van deze pijpen meer weten, danken we vooral
aan dié pijpenmakers die hun naam voluit op de" ketel" plaatsten.
Het wareri -de namen Hendrik Versluijs( H.V.S. ) en Gerrit van West-
dijk ( G.W.D. ), d-ie de sleutel vormden tot het historisch archief-
onderzoek.
Op 14 april koopt Hendrik Versluijs twee" cameren" of woningen
in. het Gerecht Lauwerecht. Gerrit van Westdijk koopt op 21 juli
1774 van de zeepzieder Christiaan Achterberg een huis in hetzelfde
stadsdeel en krijgt de pottenbakker Cornelis van Blaricom als
naaste buur. Al vanouds werkten en woonden de pottenbakkers in de
Lauwerecht, een wijk buiten de stadswallen, gunstig gelegen aan
de Vecht, waarlangs klei en turf werden aangevoerd.
Vanwege het brandgevaar werd het hun niet toegestaan hun ovens
binnen de stad te hebben. Door juist hun bedrijfjes hier te ves-
tigen konden de pijpenmakers tegen bakloon hun pijpen laten bak-
ken in de pottenbakkersovens en bespaarden zo de kosten van een
eigen oven. Ook vervaardigden deze pottenbakkers de pijpenpotten,
waarin de pijpen werden geplaatst alvorens in de oven gebakken
te worden.
Het_stadswaEen_als_biimerk.
Het Goudse wapen werd in 1739 op de zijkant van de hiel aange-
bracht om de handel in Goudse pijpen te beschermen tegen de prak-
tijken van de pijpenhandelaren. Deze verkochten ·n.l. "slegte 11
soorten pijpen tegen· de prijs van de betere. De betere soorten
· .of " porcelein~n ,i pijpen kregen als bij merk één Gouds wapen op
de zij kant van de hiel. De mindere of '' slegte " soort, kreeg op
beide zij den van de hiel dit wa,pen met de toevoeging "S" van slegte.
Bijzonder was dan ook de vondst van enkele fraaie geglaasde pijpe-
koppen met, · zoals op de afbeelding te zien is,. op de zijkant 1van
de hiel het Utrechtse stadswapen als bijmerk. Deze pijpen moeten
omstreeks 1760 gemaakt zijn en dragen het merk D.V.S.( afb. 2)

2

3

-4-

Het_stadswaEen_als_versiering.

Naast de bekende gouwenaar werden er in Gouda ook kortere pijpen
vervaardigd waarvan de koppen niet geglaasd werden.
Deze pijpen kregen vaak al in de vorm het merk van de maker.
Zo voorzag de Goudse pijpenmaker Dirk Blok, die al vanaf 1759
het" Utrechtse wapen" als merk voerde, dit type pijpen van het
Utrechtse wapen.
Deze pijp had vooral in Utrecht grote aftrek. Daarom brachten ook
Utrechtse pijpenmakers dit" Stadswapen" in de handel, zoals de
~aker I.P. en ~.V.T. ( zie afb.3)

De_familie_Versluiis.

Van 1750-1765 voerden de pijpenmakers D.V.S en P.V . S. buiten deze
initialen op de andere zijde van de kop ook nog het merk" de duif
op de tak". Omdat we in H.V.S. reeds Hendrik Versluijs leerden
kennen,mogen we aannemen dat de beide anderen ook tot de familie
Versluijs behoorden en dan zou de duif het handelsmerk geweest
zijn van hun familiebedrijf. ( zie afb.4)
Als variant op dit merk kennen we" de gekroonde duif". De let-
ters G.W.D. boven deze kroon ' duiden ech~er op de pijpenmaker
Gerrit van Westdijk.( zie afb.5)
Van 1765 tot 1780 vinden we dit drietal verenigd met de makers
A.V.T. en I.P.
Ze hebben nu II de zwemmende zwaan" als handelsmerk.( zie afb . 6)

-·-";=

--# ;;;

---.•.-;:.

~

4 5

.à- ,~.
)1 (

-5-

----- '

J\~IF~j 6

Enkele_beKende_~8e_eeuwse_merken.

In Utrecht vinden we bekende merken terug zoals " de gekroonde
snoek'' . Gerrit van Westdijk is verantwoordelijk voor zo'n pijpje
met de toevoeging G.W.D.( zie afb.7)
De letters H.V.S . wijzen op llendrik Versluijs, verreweg de aktief-
ste in het imiteren van bekende merken . Buiten deze snoek schonk
hij ons de merken" de koorddanser II en" de gekroonde ooievaar"
.-( zie a fb . 8 )
Dan resten ons nog pijpjes met de initialen als enige versiering .
Zij zijn van de pijpenmaker A.V.T. en een nieuwe telg van de fa-
milie Versluijs, C.V. S . ( zie afb.9 )
Doordat de Utrechtse pijµenmakers niet in een gilde verenigd waren
is het niet geheel gelukt om achter de namen van de pijpenmakers
te komen die achter deze initialen schuil gaan .

78

-6-

9

\

De_Piipenindustrie~
Dat er in Utrecht slechts op beperkte schaal pijpen werden ge-
maakt, kunnen we opmaken uit de v~ndsten van fragmenten van deze
pijpen, die nog geen 2% uitmaken van het totaal van het gevonden
materiaal.
Na 1780 is dit ambacht duidelijk over zijn hoogtepunt heen. De
kwaliteit van het produkt verandert aanzienlijk. Doordat de vorm-
helften niet meer geheel sluiten zièn de koppen er slordig afge-
werkt uit. Door het langdurig gebruik sleten de vormen en zijn de
tekens op de kop vaak niet meer te onderscheiden.
Ook het uitdeuken van de vormen liet sporen op de pijpekoppen na.
Het verval wordt nog eens duidelijk aangetoond door de vondst van
enkele fraai afgewerkte pijpekoppen waarop in reliëf het embleem
van de Utrechtse Universiteit werd afgebeeld: het Utrechtse stads-
wapen in een stralende zon. Op het lint lezen we de spreuk:
" Sol justitiae Il lustra Nos 11 ( Zon der gerechtigheid verlicht
ons). ( zie afb.10)
Deze pijp werd waarschijnlijk in 1786 vervaardigd ter gelegenheid
van het 150- jarig bestaan der Universiteit.
De opdracht tot produktie van deze pijp werd niet in handen gege-
ven van Utrechtse pijpenmakers. Ze werden in Gouda gemaakt door
Abraham Booij, die het merk 11 bok met B " voerde en Jan Woutersz.
Begeer met zijn merk" de gekruiste sleutels of het wapen van
Leiden". Duidelijk we rd het vakmanschap van de Goudse pijpenmakers
hoger aangeslagen!

10

-7-

De_laatste_EiiEenmakers.

Door de financiële gevolgen van de oorlog met Frankrijk besloten
Burgemeester en vroedschap in 1793 tot de invoering van de 100-ste
penning. Dit was rampzalig voor de handwerkers in de armenwijken
en gaf de genadeslag aan de laatste Utrechtse pijpenmakers .
Bijzonder dankbaar zijn we de Schout en zijn secretaris, die de
gegevens van alle neringdoenden in dit gerecht nauwkeurig opte-
kenden. Met deze gegevens konden de volgende pijpenmakers en
knechten aan de ver.getelheid ontrukt worden .

JAN GLANSBEEK. - PIJPENMAKER

JAN VERSLUIJS - PIJPENMAKER

PIETER DE GRAAF - PIJPENBAKKER

BAREND ROELOFS - PIJPENMAKERSKNECHT

JAN VAN DER SLUIJS - PIJPENMAKERSKNECHT

PIETER VAN DER SLUIJS .- PIJPENMAKERSKNECHT

Zij verklaarden allen" niet gegoed te zijn om te furneren"
Aangezien Barend Roelofs gehuwd was met Sofia van der Sluijs en
de namen van der Sluijs en Versluijs in het archief tot één fa-
milie werden gerekend, mogen we aannemen dat de pijpenproduktie

in Utrecht grotendeels in handen was van deze familie .

Ik hoop dat dit overzicht, dat nog lang niet compleet is, wat
meer licht heeft kunnen werpen op deze tot dusver weinig bekende
Utrechtse industrie.

**************

-8-

MERKENREGISTRATIE

Iedereen die wel eens pijpekoppen gevonden heeft is het wel op-
gevallen dat er op de hiel, onderaan de ketel, soms een merk
staat.
Er zijn maar weinig verzamelaars die deze merken systematisch
verzamelen, dit komt misschien omdat er geen overzicht is van alle
bestaande pijpmakersmerken.
Hierin zou deze rubriek verandering kunnen brengen door het samen-
stellen van een merkenlijst, later aangevuld met merken die door
anderen gevonden zijn en nog niet vermeld staan.

Als basis is van de volgende publicaties gebruik gemaakt:
- Goudse pijpmerken van 1724-1881.(uitg.Medisch Comitê Ned-Vietnam)
- De pijpmerken van het pijpmakersgilde van Gouda,door Ir.J.A.

Grootenhuis.(uitg.Ver.v.vrienden v.d. musea voor de IJsselmeer-
polders)
De aanwezige merken uit mijn verzameling.

Om de gebruiksduur van de merken te achterhalen zullen we het merk
volgen door de verschillende tijdsperioden waarin een duidelijke
vormverandering heeft plaatsgevonden. Hierbij moet worden opgemerkt
dat in de 18e eeuw de pijpen in hoofdzaak in Gouda gemaakt werden,
terwijl soms· eerder dezelfde merken in andere plaatsen gebruikt
zijn.( b.v. Alphen,~sterdam,Gorichem,Groningen,Leiden,Rotterdam
Schoonhoven,Utrecht en Zutphen)
·De merken vallen in een drietal groepen uiteen; zo zijn er letter-,
figuur- en cijfermerken. Deze zullen we in.aparte lijsten opnemen.
Ook de zijmerken worden te zijner tijd geïnventariseerd.

Op de volgende bladzijde is een aanvang gemaakt met de registra-
tie van de letter A als hielmerk en zijn varianten.
Mocht iemand in zijn collectie merken bezitten die als" niet aan-
wezig II zijn ·geregistreerd dan zou ik daarvan graag op de hoogte
gesteld worden.
Wilt u het merk duidelijk weergeven en ook vermelden tot welke
periode de pijp behoort? ( raadpleeg: "Pijpelogie "van F.H.W.
Friederich, monografie nr.2, uitg. A.W.N. )

Hans van der Meulen.

+ = aanwezig - = niet aanwezig -9-
na 1800
HIELMERK 1600-1680 1680-1730 1730-1800
+
A + + + +
AA + + +
+ +
AB + + +
ABC + + +
AC + + + +
AD + +
ADS + + + +
AD + +
VH + + +
AE + + +
AF + + +
AG + +
AGV + + +
AHB +
AI +
. A1H + +
+
AK +
AL +
AM +
AP +

R +
+
AR +
+
R... +
+
A +
+
R
AS

Aê,

Aifi S
ASV
AV

_r,,YB

AVB
AVD
AVR
AVS
AW

M

-10-

Stem2el_~ _Py-eefabriekeur_".

In oktober van het vorig jaar werUen door een antiquair enige
originele stempels aangeboden. Hieronder bevond zich een stempel
van di pijpenfabrikant ,Pieter van Rijk in Gouda.
Het opmerkelijke is, dat dit stempel niet afgebeeld staat in het
boek " _Goudsche pijpen " van G. C.Helbers en D.A. Goedewaagen.
In" Pijprnakers en pijpmerken van 1724-1865 "noemt S.Laansma de
pijpmakers Pieter van Rijk ( 1814) en Simon van Rijk ( 1839).
Pieter van Rijk voerde het merk" het wapen van Haarlem", hetgeen
overeenkomt met d~ afbeelding op het stempel.
Het stempel is aangekocht door de Heer G.A.Brongers van het
Niemeyer Nederlands Tabacologisch Museum.

GedichtEiipen.

Van Leen v.d.Berg kreeg ik onlangs een fotocöpie toegestuurd uit
"Het boek der opschriften" door Mr.J.v.Lennep en J.ter Gouw.
Daarin staat .de volgende pijp beschreven:

Voor ons Zigt eene uit de Gekroonde 27 herkomstig , op wier
kop tusschen Zauwertakken, àeze regeZs staan:

De heZd van WaterZoo, de gZorie van zijn tijd
Was minzaam voor het voZk, en dapper in den strijd.

van 1815 tot 1865
Eigenaar van het merk de gekroonde 27 was J.de Gidts in Gouda.
Het toeval wil, dat ik in mijn collectie een soortgelijke pijp
bezit van dezelfde . pijpmaker . Bovenstaande pijp droeg een lofdicht
over Koning Willem I. Hieronder volgt er een over Koning Willem II .

De tweede WiZZems moed, waaraan wij nu -herdenken
Mogt door zijn dapperheid, den vrede aan ons schenken.

1815 - 1865

De jaartallen zijn ver -
warrend omdat ze niet
een regeringsperiode
aangeven.Wel is het in
1865 vijftig jaar gele-
den dat Koning Willem I,
en vijfentwintig jaar ge-
leden dat Koning Willem II
de troon besteeg .

Fred Tymstra .

-11 -

******************************************************************************
L I T ERAT UUR

******************************************************************************

1 . 11 De pijp "
anoniem
artikel .in Citroën Magazine nr.5 (febr. 1978)
Met fo~o's uit de pijpenverzameling van René Henoumont.

2. "Amsterdam en de tabaksteelt in Nederland"
door H.K.Roessingh
artikel· in Spiegel Historiael. 13e jaargang nr.2 ( febr.1978)

3. Catalogus van de pijpenexpositie in de Galerie Spaarbank voor
de Stad Amsterdam
door Fred Tymstra.
Geïllustreerd met foto's '

Binnenkort versc·hij nen:

" Goudsche Pijpe.n 11 door G.C.Helbers en D.A .Goedewaagen
Herdruk van de uitgave uit 1942 .

Een nieuw boek van G.A.Brongers over pijpen.
Titel en bijzonderheden worden in het volgende nummer vermeld.

KOMT U ARTIKELEN OF BOEKEN TEGEN BERICHT ONS DAN,
WE NEMEN HET OP IN HET VOLGENDE NUMMER,

•******************************************************************************
V R A A G B A A K ADV ER TENT I E. S

· ******************************************************************************

Enige tijd geleden ben ik begonnen met de inventarisatie van de
pijpen met "kijkglaasjes". Het gaat vooral om de vragen:
Welke modellen zijn er uitgebracht? En welke voorstellingen treft
men in de kijkglaasjes aan?Mocht iemand nog gegevens voor me hebben,
dan zou ik dat graag vernemen . Wel alles duidelijk omschrijven of
tekenen. F.Tymstra,Zilvermeeuwplantsoen 21, 1131 MG Volendam.

Inkoop-Rui l-Verkoop van alle soorten Goudse pijpen, ook fragmenten.
Niels Augustin,Frederiksplein 16,Amsterdam .

Tentoonstelling van stenen pijpen en pijpmakersgereedschappen,
van 14 juni t /m 7 juli.
Galerie van de Spaarbank voor de stad Amste rdam
Singel 548 te Amsterdam ( bij het Muntplein)
Geopend tijdens de openingsuren van de bank.

JÇZif1=' Het volgende nummer verschijnt begin september.

-1- , { .V ,

·=·•:• ~~··=·•:. ·=··=· •!•·=·•!••=--.!• ·!•.!••!·•!.•!•.:.•!••!••:-•:.•:••!•................................♦••••••• • •• • •• •••••• • •••••• ••• ••••••••• • • • • • • •
3•!••!••:••:••:••!•·=··=··~·=· ·=·•!•.:,•!••:.•!••:•·=·•:•·=··=·•!.·!·•!• CONTACTBLAD VOOR ~·I·~~~~;i~~~~·E·~;~~················ ··• ··•···•···•···•···•···•·..•····• • ❖•.••

MAANDELIJKS

abonnement f 10,- per jaar.

REDAKTIE: Hans van der Meulen, Utrechtse Jaagpad 115, Leiden.
Fred Tymstra, Zilvermeeuwplantsoen 21, Volendam.

•"•. ❖❖❖❖❖❖❖❖❖•!•1❖e❖❖❖j❖a❖a❖r❖❖g❖a❖n•!g••!..!•n❖❖r❖.❖,2❖❖❖❖❖•:•❖·•!•❖❖❖❖❖•!••!..:•❖•!•❖❖❖❖•!•❖❖•!•❖❖❖•:•s•e❖❖p❖t❖e❖❖m❖•!•b❖e❖❖r -!•❖❖❖❖1❖9❖7❖❖8•.❖❖❖❖❖❖❖❖
INGEKOMEN_BRI~VEN,

In het eerste nummer van de" Pijpelogische Kring Nederland" vroeg
U om titels van artikelen of boeken over pijpen en/ of tabak.
Van Niemeyers Nederlands Tabacologisch Museum ontving ik een lijst
van enkele publikaties o.a."Pijpen en tabak" (±f 6 ,90 ), "Tabakorama"
(:tf 2,50) en een in het engels geschreven boek "Nicotiana Tabacum"
(±f45,00 ). Alle drie boeken zijn door de Heer G.A.Brongers geschreven.
Huisvestings- en besteladres; Theodorus Niemeyer, Postbus 41, Groningen.
Betalingscondities: Postgirc~rek. 801085 t.n.v. Theodorus Niemeyer,
Groningen.
De boekjes zijn geïllustreerd met foto's en tekeningen.De tekst handelt
o.a. over tabaksdozen,pijpepeuters,tabakspotten,geschiedenis,gebruik
van tabak en stenen pijpen.
Een compliment voor de goed geslaagde eerste uitgave van de II Pijpelo-
gische Kring Nederland"

Jeroen Jorna.

De rubriek" Literatuur II is opgezet om melding te maken van nieuw
uitgekomen artikelen en boeken. Oudere literatuur is alleen nog te
krijgen via tweedehands boekwinkels.
Helaas is" Tabakorama "uitverkocht:De andere boeken zijn nog . ver-
krijgbaar. Hartelijk dank voor deze nuttige aanvulling .

red.

Ik wil weten van welke pijpenbakker of maker deze pijpen zijn ge-
weest.Niet allemaal natuurlijk, maar dat mag uzelf beslissen.

Albert-Jan Bakkers, Warmond.

s =t
b

Wanneer men tekeningen opstuurt is het plezierig als deze op ware
grootte zijn, vooral als hierover vragen gesteld worden.
Ook het opgeven van de maten van de pijpekop vereenvoudigt het te-
rugvinden van de maker. De maten die gewenst zijn: H = hoogte,

B = breedte (grootste), O = de middellijn van de opening van de kop.

De merken gingen na verloop van tijd weer naar een andere pijpmaker
over, zodat een juiste datering noodzakelijk is. In het boek van S.
Laansma heb ik enige gegevens over de merken kunnen vinden.

1. onduidelijke tekening, waarschijnlijk het merk de drie degens.
2. merk gebruikt door Cornelis van Kleef en Jan Nieuwenhuyze.
3. dit merk is door vele pijpmakers gebruikt.( gekroonde snoek)
4,5. onbekend
6,7. roosmotief, door veel pijpmakers als versiering gebruikt.

red.

-2-

DE BRUIDEGOMS PIJ P.

door Harry Tupan.

Het huwelijk is door de eeuwen heen
r vaak met folkloristische gebruiken

gepaard gegaan . In vele streken van
Nederland werden traditie getrouw
symbolische geschenken aangeboden.
~1et name in Groningen, Friesland en
Drente was het, vooral in de 19e
eeuw, de gewoonte dat de bruidegom
een versierde pijp aangeboden kreeg .
Het gebruik van bruidegomspijpen is
echter veel ouder. Reeds in 1771
wordt er melding gemaakt van een zo-
genaamde II Bruigomspyp , een in
linten bestrikte tabakspyp ".
J .le Francq van Berkhey zegt dan in
zijn II Natuurlijke historie van Hol -
land": "Een vcender toonde mij
eens, ui~ dien hoofde, als iets zeld-
zaams, de Pyp, daar hy, dertig jaa-
ren geleeden, op zyne Bruiloft, en
ook op zyn Vyf -en twintigjaarig
Feest, uit gerookt had; en ik ken er
die deeze hunne Pyp telkens op de
Verjaaring van hunnen Trouwdag ge-
brui ken, om dezelve, door den tyd,
git zwart te rooken; waarin de Boe-
ren meermaals eene aartigheid stel-
len".

Wat is nu preci es een bruidegomspijp?
In de meeste gevallen is dit een kleipijp van 50 cm. of langer, waar-
van de steel weelderig versierd is met droogbloemen,stoffenbloemen,
linten en strikken. Op de kop zit vaak een pijpedop.
De pijp werd na de bruiloft meestal in een speciaal kastje geplaatst,
om breuk te voorkomen. Het verhaal ging namelijk, dat wanneer de pijp
brak, ook het huwelijk kapot zou gaan.
Hij werd verder alleen gerookt op de koperen-,zilveren-,gouden- en
diamanten bruiloft.
Vaak werd tesamen met de bruidegomspijp het bruidsboeket of de bruids-
sluier in het kistje geplaatst.
Per provincie waren de gewoontes rondom het aanbieden en de benaming
verschillend. Op deze verschillen zal ik nu wat dieper ingaan.
In Drente wordt de bruidegomspijp, ook wel breugmanspiep genoemd, aan-
geboden door de meid of door de zuster van de bruid, na terugkomst
uit het gemeentehuis.
Terwijl ze de pijp aanbiedt zegt ze een gedichtje op:

Geachte jongeman, ik ben er toe genegen,

V deez 1 ~ersierde pijp ~e geven;

Is dit de eers~e keer, 't zij ook de laatste keer,

Dat ik U z;ûk een pijp :,ei>eer.

-3-

Niet alleen de bruidegom, doch ook de rest van de mannelijke aanwe-
zigen kregen een pijp aangeboden. Deze pijpen waren, zij het eenvou-
diger, ook met enkele linten versierd.

Als het meisje de pijp heeft overhandigd, krijgt zij van de bruidegom
als dank een gulden. Van de overige mannelijke gasten krijgt ze een
kwartje, omdat hun pijp minder versierd is.
Aardig is onderstaand" Pijp Gedigt tl uit 1830, welke werd opgezegd

en gemaakt door Margje Wolters Zeer ter gelegenheid van het huwelijk
van haar zuster in het Drentse plaatsje Dwingeloo.

Met aan het eind: Bruidegom ik ga ZM sieren
Met eene pijpe wilt nog zwieren
Wijl gij zijt de bruidegom
't Is gedaan komt gij weer om
îian de kerk ·zo als wij weten
Dan wa.rd man en vrouw geheten
Nu nog bruidegom en bruid
Strakjes is dat deuntje uit

Maar gedenkt eens komt die nood
Op het troZMen volgt de dood
Bruidegom wilt nu op stoken
en een lekker pijpje roken
't zal voor U1iJ nog zoeter zijn
Als de beste brandewijn
Nu tot slot gij jonge lieden
laat de zonde van U?J vlieden
Dat het scheiden dan ook blij
uw een geestelijk huwelijk zij.

In het bekende Overijsselse plaatsje Staphorst werd de pijp door de
vrienden van de bruidegom aangeboden.

De pijp, hier bruurmanspiepe genoemd, werd ook na de huwelijksdag in
een kastje opgehangen.

Ook hier werd bij de aanbieding een toepasselijk gedicht opgezegd.
Het eerste couplet van dit tl Pijp Gedicht II luidt als volgt:

Bruidegom, 't is mijn begeren,
Om in deze stand u te eren.
't Is een oud. gebruik gewis,
Dat nog niet verouderd is • • •• ( 1865)

Bruid opgeëist - 4-

,-
1

'N°

·• De bruidegom krijgt van zijn moeder een versierde pijp. Links zijn "eiser".

(Van een onzer verslaggevers) aan de deur van de bruid. Met een oud ,...,

Klaas van der Veen uit Dalen heeft rijm eiste hij Rinîe Prinsen op voor Klaas z
gisteren een oudDrents gebruik opnieuw
toegepast. Hij liet zijn bruid Rinie Prin- van der Veen.
sen uit Erica door een eiser met een Dit gebeurde in een dracht die vroeger

"riemsel" opeisen. de bruidegom heeft gebruikelijk was bij dit soort gelegen-
het hele ritueel rond dit ,,riemsel" toe- heden. Het enige verschil was, dat de ei-
ser en zijn gezelschap vroeger in boeren-
gespeeld gekregen door folklore-kenm,r
wagens aankwamen en dat het nu met
R. Lubbers uit Dalen.
De "eiser", een familielid of een be, auto's gebeurde. Tijdens het "riemsel"
moest het gezelschap enkele malen pau-
kende van de bruidegom, meldde zich zeren om een borrel te nuttigen. Hetjon-
gistermorgen tegen kwan voor twaalf
ge paar gaatin Dalen wonen.

Bijzonder frappant w;1s ook de groep: .Een Drentsche boerenbruiloft". Zoo'n herschcppina

hee~t ook .folldoristische w_aarde,.want snel s.~erven 011de kleeJerdmchten en gtbruiken uit.
Zoon hru1loft mei de _mooi bestnkte lange p1Jp, de blanke muts en 't oorijzer. de zijden pet
(en dan dat symbool hnks ! !), de verzen, die als uitno~diging door den .ne~ger" werden

gedeclameerd - dat was zeker ec:o plecbtstahge g~beurtenis. Men zou
mt>er oude gebruiken zoo "in beeld'' wenschen !

-5-

De bruidegomspijp, in Friesland de breggemanspiip genoemd, werd

daar door de bruidszusters aangeboden.

Fraai is de herdenkingspijp uit de verzameling van Niemeyers Neder-
lands Tabacologisch museum. Deze Goudse pijp is in Harlingen of

Makkum -beschilderd ter gelegenheid van een 50-jarig huwelijk.
Op de ketel staat onder meer 11 Houwliks Oanthinken "

Ook bij dergelijke gelegenheden werden versjes gemaakt:

• o" zijn dochte1• wenkt, en ' t kleine Jantjen
Reikt hem de bt'Uigomspijp, het pronksieraad van 't mandjeri.
Hij neemt h.aa:P Zaahend aan, om kZeinzoons vreugd ve:rnoegd,
Maa:r' 't omgesZingerd groen is hem tot het last bij het stoppen.

Rond 1900 neemt het gebruik van bruidegomspijpen sterk af, mede door
het uit het gebruik raken van de kleipijp.

Men ziet dan ook poseleinen pijpen, kleurig versierd, als bruidegoms -
pijpen verschijnen.
Kenmerkend voor onze drang naar het verleden is het feit dat men te-
genwoordig weer veelvuldig het aloude gebruik van het aanbieden van

bruidegomspijpen ter hand neemt.( zie illustratie)
Een heuglijk feit, want het zou jammer zijn dat zo'n oude traditie
voorgoed uit het gebruik zou raken.

Over de pijpen en de kastjes nog het volgende:
De pijpen zijn meestal ongeveer een halve meter lang en zijn zowel

gedecoreerd als glad. Opvallend is, dat alle gebruikte pijpen na 1900
afkomstig waren van de Firma Goedewaagen .
In het II Noorden" ( Gron-Friesl - Drente) vinden we de pijpen in

smalle verticale kastjes.
In de" Achterhoek" (Gelderland) vinden we kastjes met een zes-
hoekig bovenstuk waarin vaak het bruidsboeket zit; hieronder zit dan

dikwijls een verticale kist, met daarin de pijp.

Waar bevinden zich bruidegomspijpen?

Ni emeyer Ned .Tab. Museum- Groningen 7 exempl.
- Arnhem
Openluchtmuseum 4 ,' ',
Harry Tupan - Hoogeveen 3
- Gouda 2
De Moriaan - Assen ''
Drents Museum 2 ,' ',
Openlucht Museum - Schoonoord 2
- Utrecht 1
Douwe Egberts - '' ',
Douwe Egberts - Joure 1
- ''
Behouden Huys - Terschelling 1
Hoogeveens Museum '' ,'
Drie Haringen Hoogeveen 1 ,'
Deventer 1
Don Düco ',
Pijpenmuseum St.Claude Leiden 1

St.Claude 1

Literatuurliist.

Anoniem- De Naoberschap in Aalten, de Oude Tijd 1874, pg.12 - 13.
Anoniem-" Bruidspijp voor de bruidegom", Pijprokersmagazine 12e

jaargang . nr.4, nov/dec 1973
Anoniem-" De bruidegomspijp in ere hersteld" , Niemeyer Nieuws,

nov/dec 1970, pg.1 - 2.
Anoniem-" Bruid opgeeist ", Nieuwsblad van het Noorden,26.11.197 7.

pg. 5.
Anoniem- (28).Gedigt ", Meppeler Courant, 30.11.1977

-6-

Bergmans - Beins , J.H. - artikel in de Nieuwe Drentse Vol ksalmanak .
1928, pg74

Brongers,G.A. - Nicotiana Tabacum, Amsterdam, Becht,1964 pg.46 - 47 .
Dykstra ,W - Uit Frieslands volksleven van vroeger en later,1,

Leeuwarden, Suringar , 1845, pg 209.
Francq van Berkhey, Jle. - Natuurlijke Historie van Holland 3, Amster-

dam, yntema en Tieboel, 1771, pg. 1129-1130.
Laan,K ter.-Folkloristisch woordenboek.
Kuipers,G. - Vo l ksleven in het oude Drente . pg.85 - 86 .
Scheltema, J. - Volksgebruiken der Nederlanders bij het vrijen en

trouwen, Utrecht, Van Treveen, 1832, pg 105 .
Schotel,G . D.J. - Het Oud- Hollandsch huisgezin der 17e eeuw , Sijthoff,

Leiden, 1904,pg. 241 -2 42.

0 U D E ART I KE L E N

In het II Geïllustreerd maandschrift OP DE HOOGTE II van 1912, trof
ik onlangs een aardig artikel aan over de pijpenfabricage bij de

firma Goedewaagen en zoon te Gouda .
Het artikel geeft een volledig overzicht van het ambacht in al zijn
facetten, van de kleiaanvoer per scheepslading , het rottingsproces
van de klei in schuren voor 2 to t 3 jaar, de bewe r king van de klei
in de kleimolen, het vormen en kasten van de pijpen , het tremmen en
glazen, het bakproces in vuurvaste potten waarbij de oven tot 1000

graden celsius werd gestookt.
Het gehele proces nam 24 uur in beslag tot de algehele afwerking en

verpakking van de pijpen.
Dit ar tikel is verlucht d .m.v. een achttal foto's die een goede in-
druk geven hoe het indertijd in de fabriek te Gouda toeging.
Doo r technische drukproblemen is het he l aas nie t mogel ijk gebleken
het bovengenoemde artikel in het contactblad over te nemen.
Aangezien wij de leden dit artikel toch niet willen onthouden, stel-
len we jullie in staat genoemd artikel toch in he t bezit te krijgen ,
d.m .v. een briefkaart aan ondergenoemd adres en overillaking van f 2,50

( incl.porto) op vermeld bankrekeningnummer .
De sluitingsdatum is gesteld op 15 oktober, na de administratieve
afwikkeling zullen de fotocopieën z.s.m. worden toegezonden.

P.J.G.Tengnagel bankrek.nr. 94 . 22 . 30.736

Bondsspaarbank .
rr artikel pijpenfabricage"

******************************************************************************;

VRAAGBAA K ADVE RT E NT I E S
******************************************************************************'

PROTECTIONISTISCHE MAATREGELEN

TEN GUNSTE VAN DE GOUDSE PIJPEMAKERS IN 1791,

In het zeker belangrijke standaardwerk van Helbers en Goedewaagen
"Goudse Pijpen" schrijft laatstgenoemde o.a. op pag . 6 :
11 Hoewel de handel al sterk was teruggeloopen, gingen omstr eeks 1765
jaarli jks nog 10 Friesche tjalkschepen met Goudsche pijpen naar Ham-
burg. In 1789 gingen er geen 3 schepen meer . Dit alles was oorzaak
dat het gilde in 1789 bij de regeering aandrong op een in- en door-
voerbelasting op pijpen." Dit gebeurde door de sterke concurrentie
van de Duitse stad Höhr, die veel goedkoper produceerde door de veel
lagere levensstandaard en bovendien niet aarzelde de ·merken van de
beste Goudse ateliers op zijn pijpen te plaatsen .
Op 11 19 mey 1791 11 ( de regeringsmolens maalden ook toen al langzaam!)
behaagde het Hunne Ed . Gr . Mog. eene Publicatie uit te geven, waarbij
het volgende werd bepaald:

~

n Voor Eerst, dat niemand op eenige Pypen buiten de Stad
Gouda gemaakt vordende, op de zyde van de hiel, of op
de kop of steel van de Gemelde Pypen of op eenig gedeelte
derzelven, hoe ook genaamd, het Wapen der Stad Gouda , of
ook eenige sterreijes, bloemen of stippen, of iets dierge -
lijks, eenigzints naar het Wapen de Stad Gouda gelykende
of dat verbeeldende, noeh ook den naam der Stad Gouda,
zal mogen stellen of doen stellen, het zy zulks in de Vorm
gesneden , het zy door andere instrumenten daarin of op ge-
drukt wordende of op eenigerlei manieren hoegenaamd.
Ten Tweeden , dat geen Pypenfabriqueur op desselfs Pypen
een andere naam, dat zijn eigen, zal mogen gebruiken, of
stellen of doen stellen; en dat byzonder niemand op de Py -
pen, buiten Gouda gemaakt wordende, de naam of het merk
van de Pypenfabriqueur te Gouda op enigerlei wyze zal mo -
gen stellen of doen stellen mitsgaders dat niemand voor-
wetens enige Pypen, welke buiten Gouda gemaakt , doch , te -
gen het voorschreven verbod, met het wapen , of den naam
der Stad Gouda, of met den naam of met het merk van een
Goudschen Pypen- fabriqueur voorzien zijn zal mogen verko-
pen , mitsgaders zodanige Pypen in &e pakken of te doen in-
pakken in tonnen, mandens, kisten of andere embalagie,met
het Wapen der Stad Gouda of de naam of het teeken van een
der Pypemakerijen, aldaar geëxcerceert wordende; alles op
eene boete van zes hondert Guldens, telkens by den overtre-
den, te verbeuren; en bovendien op poene van zoodanige ar-
bitaire straffen, als na de omstandigheden van den g~pleeg-
den bedrieglyken handel, als een soort van falsiteit zynde ,
zal bevonden worden te behooren . n

Wijlen de heer Goedewaagen spreekt van een 11 in- en doorvoerbelas-
ting", waarvan in het voorgaande geen sprake is.
Mijn vraag is dan ook, wie spoort - zo deze ooit is verschenen -
de publicatie of ordonnantie op , waarbij deze belasting werd inge-
steld? Of was de voornoemde publicatie de honorering van het verzoek
van de pijpemakers?

G. A.Brongers,
conservator van het Niemeyer
Nederlands Tabacologisch Museum

te Groningen.

-8-

D E A A P E N T A B A K.

De traditionele Moriaan had in de achttiende en negentiende eeuw
een geducht konkurrent als blikvanger en dat was de aap.
Hij werd veel gebruikt op uithangtekens en tabakszakjes.
Zelfs in onze eeuw wordt hij nog in verband gebracht met het roken,
denkend aan het gezegde als men jongeren ziet roken:"mooi weer,
de apen roken".
Terugkerend naar voorbije eeuwen een paar voorbeelden overgenomen
uit het boek: "uithangtekens van J.van Lennep en J ter Gouw 1868.

Op een uithangbord in de Anjelierenstraat te Amsterdam stond aan de
ene zijde een aap en aan de andere zijde een uil, beide met een pijp
in de bek, daaronder dit rijmpje:

Sijt gij met weelde of wee beiaan
Denk dat die beide als -Pook ver-gaan.

Op de deur van een tabakswinkel in Hoorn stond" Het Aapje met de
Kraag", en daaronder het versç

Gij Bu:l'gers en Boeren en wilt niet voorbijgaan
Want hier vint gij den oprechten weiriekende Nieoxiaan,
Die alle flegmatieke hwnev.:Pen doet opdx>oogen,
Sij is goet voor een dx>uipende neus en loopende oogen.
Komt maar in, vrienden, hier heb je hagendevelt,
Een pijp vooraf voor niet, en veel voor je gelt.
Sij zelje deUY1.Jarmen van agteren naar voren~
En kruipen door je neusgat en beide jou ooren.
Hebje wat van doen, volg dit briefje maa:t'~en vraag,
Na Joris l>tu.ishond~ in 1t Aapje met de kraag.

Dit vers werd ook op tabakszakjes gebruikt.
Elders lezen wij : Een Moriaan met gestopte pijp in de mond, betiteld
als Rockend Moortje,- of wel een boer of een aap, die een pijp
scheen te rooken,- geplaatst boven de deur of in 't venster, strekten
soms nog tot een extra cieraad van den tabakswinkel.

Het in de negentiende eeuw beroemde aapjessnuif geeft aan hoe popu-
lair de aap ook toen was .

Leen van den Berg.

******************************************************************************
L I T E RAT UUR

******************************************************************************

NIEUWE BOEKEN.

Clay Tobacco Pipes from Excavations in Lincoln 1970-74
door Jenny E. Mann
Lincoln Archeological Trust
Monograph Series Volume XV -1
1977, 60 blz .waarvan 33 met afbeeldingen,prijs ~ 4 pond.

De bedoeling van deze studie was om, net als voor andere delen van
Engeland was gebeurd, enig licht te werpen op de lokale pijpenindus-
trie in Lincoln(shire) en bovendien de ontwikkeling van een speci-
fieke Lincolnshire stijl aan te geven.
Pas in de tweede helft van de 17e eeuw wordt melding gemaakt van
pijpmakers in Lincoln. Ondanks het toenemend gebruik van snuiftabak
groeide het aa·ntal pij pmakers van 15 in de periode 17 00-17 50 tot 21
tussen 1750-1800 om weer terug te vallen van 15 in de eerste helft
van de 19e eeuw tot 6 in de periode 1850-1900, een voor Nederland
ook geen onbekend gegeven.

- 1-

3 MAANDELIJKS CONTACTBLAD VOOR DE PIJPENVERZAMELAAR

Red: Hans v.d.Meulen,Utrechtse Jaagpad 115, 2314 AT Leiden.
Fred TyrastraJZilvermeeuwplantsoen 21, 1131 MG Volendam.

abonnement f 10,- per jaar ( 4 nrs)

le jaargang nr . 3 december, 1978.

van de redaktie . . .

Verheugend is dat het aantal leden blijft groeien. We zijn de 75
reeds gepasseerd.Wel vinden we dat veel leden te weinig gebruik
maken van dit blad om nieuwe ruilkontakten te krijgen.
Zoekt u iets, heeft u iets t~ ruil, wil u wat ~e weten komen, pro -
beer eens een advertentie.Wie weet wat er uit voortvloeit.
Intussen zijn er enkele brieven van leden binnengekomen waarin een
aantal vragen stonden. We zullen de brieven zoveel mogelijk persoon-
lijk beantwoorden.
Mocht de brief interessant zijn voor de overige leden, dan zullen
we die wel in het blad opnemen.
Helaas wordt de merkenregistratie ( zie nr.1.) voorlopig niet voort-
gezet. Er werd ons verteld dat anderen er ook aan werkten en al in
een vergevorderd stadium waren. We wachten dus even af.
We kunnen weer wat kopy gebruiken voor het volgende nummer.
Wie iets interessants te melden heeft kan het opsturen naar de
redaktie.

•******************************************************************************
VRAAGBAA K ADVE RT E NT I E S

f******************************************************************************

- Bezoek" Pijpenkamer Egmond", Limmerweg 2 te Egmond- Binnen .

Een grote verzameling van kleipijpen met meer dan 1000 hele
pijpekoppen.Ook vele duizenden fragmenten.Mogelijkheid tot rui-
len . Bezichtiging na tel . afspraak.02206-2179.

- Verzamelaar wil 18e eeuwse geheel versierde pijpekoppen ruilen
tegen andere geheel versierde. H.v.d .Meulen, Utrechtse Jaagpad 113,

2314 AT Leiden. 071 - 121156.

- Voor geïnteresseerden zijn nog enkele exemplaren verkrijgbaar van

de lijst: Goudse pijpmerken 1724-1881 .Uitgave Medisch Comité
Ned- Vietnam . Stort f3,30 op postgiro 1304131 t.n . v. L.v.d.Berg

onder vermelding 11 Lijst Pijpmerken 11

Wie kent de fabri- Wie bezit p1Jpen met zo'n 'visse-
kant van dit porce- bek '? Graag een briefje naar de
leinmerk?Het merk
(4x ware grootte) redaktie. (vraag van J.Smit jr . )
staat op een pijpe-

kop.
P.K.Smiesing,Mon-
tevideodreef 92
B.K.3563 Utrecht.

- ADRESWIJZIGING. J.R.Beuker verhuisd naar: De Wouden 304 Assen .

-2-

E E N G--R--A--F--V--O--N--D--S--T--.

In de oude Rijnbedding bij Lobith, vlak bij de plaats waar in de
zeventiende eeuw een veeroversteekplaats is geweest, werd in 1973
door enkele jongelui een geraamte gevonden.
Naast het geraamte stond een aardewerk pot gevuld met pijpekoppen

en stelen.
Hoewel de pijpen door het grondwater en door de werking van de grond
enigszins zijn versleten en verschraald is het nog zeer goed mogelijk
de zij- en hielmerken te onderscheiden.
Alle merken vallen volgens mijn onderzoek te dateren in de periode
1620 - 1640, doch dit is niet meer geweest dan een vluchtige meting.
Aangezien alle fragmenten bij elkaar werden gevonden lijkt mij de
veronderstelling gewettigd dat dit alle hele exemplaren zijn geweest.
Een nauwkeurige restauratie door een deskundige zou mijn stelling

kunnen bewijzen.
Waarom werden deze pijpen bij een overledene begraven?
Is zijn vak mogelijk dat van ··11 pijpemaker " geweest?
Deze vragen zou ik helaas niet kunnen beantwoorden.
Aangezien de vondst een periode beslaat waarvan nog lang niet alles

bekend is, besloot ik de vondst op te tekenen.
Misschien kan dit tot een verdere bekendheid van deze periode bijdra-
gen en misschien kan iemand mij nadere aanvullingen, suggesties e.d
aan de hand doen om de summiere eerste opsomming van de volgende pagi-

na's te vervolmaken.

De metingen werden verricht met behulp van een stalen schuifmaat
II 11
volgens de methode Friederich. Zie o.a . het boek Pijpelogie •

Door het produkt HxBxO -te nemen ( B over de reliëfs heen gemeten )

werd het uiteindelijke jaartal verkregen .

De tekeningen werden met de pantograaf overgebracht.

~

........ _ _ i '

3

1

ooa

ooo
00

-3-

Inventarisatieliist . ( zie afbeeldingen)

1. Tweezijdig gekroonde fleur de Lis,zonder hielrnerk + 1627

2. , , , , 5-blad Tudorroos ,met hielmerk + 1630
+ 1633
3. , , , , 4- blad Tudorroos ,met hielmer k

4 ,, ,, 5-blad T- roos met steunblad,zonder

5. ,, hielmerk + 1625
fleur de Lis ,5-blad.met steunblad,zonder hielm .+ 1637
6. , , fleur de Lis, zonder hielmerk + 1630

7. ,, 5- blad T- roos met steunblad,zonder hielmerk + 1625

8. zes en zevenblad T-roos zonder hielmerk + 1633

9. Tweezijdig -een 6- blad T- roos,zonder hielmerk ~ 1632

10. , , een 4- blad T-roos ,met steunblad, zonder hielmerk + 1627

11. , , een 5-blad T- roos ,met steunblad, zonder hielmerk + 1635

13 b
e.
a.

C

d1llI]

®

15 i)J_·_ l

b

12. Tweezijdig een 5-blad î-roos,met steunblad,met hielmerk + 1625

* 13 . Sir Walter Raleigh met hielmerk 5-blad Tudorroos --+++ 1637
1630
14 . 11 Barok "pijp zonder hielmerk,diverse steelfragmenten 1635
15. Tweezijdig een 5-blad T-roos,met steunblad,met hielmerk

* HoeweZ de meeaten over Sir Walter RaZeigh spreken i s de benaming voor di~ soort

pijpen op het ogenbZik aanvechtbaar.

-3-

Inventarisatieliist. ( zie afbeeldingen)

1. Tweezijdig gekroonde fleur de Lis,zonder hielmerk + 1627

2. , , , , 5- blad Tudorroos ,met hielmerk -+ 1630

3. , , , , 4-blad Tudorroos ,met hielmerk + 1633

4 ,, ,, 5-blad T-roos met steunblad,zonder

hie lmerk + 1625
5. ,, fleur de Lis ,5-blad.met steunblad,zonder hielm .+ 1637
6. , , fleur de Lis, zonder hielmerk + 1630

7. ,, 5-blad T- roos met steunblad,zonder hielmerk + 1625

8. zes en zevenblad T- roos zonder hielmerk + 1633

9. Tweezijdig -een 6- blad T- roos,zonder hielmerk + 1632

10. ,, een 4- blad T-roos,met steunblad,zonder hielmerk + 1627
een 5- blad T-roos,met steunblad,zonder hielmer k + 1635
11. ,,

13
a

b

e.

@

15

12. Tweez ijdig een 5- blad T-roos,met steunblad,met hielmerk + 1625

* 13. Sir Walter Raleigh met hielmerk 5-blad Tudorroos --+++ 163 7

14. 11 Barok "pijp zonder hielmerk,diverse steelfragmenten 1630

15. Tweez ijdig een 5-blad î - roos,met steunblad,met hielmerk 163 S

* Hoewel de meesten over Sir Walter Raleigh spreken is de benaming voor dit soort

pijpen op het ogenblik aanvechtbaar.

-4-

zo

22.

23

24

ab d, e

C

16 . Ongedecoreerde pijp met hielmerk 5-blad Tudorroos + 1639
.1 7. , ,
18. ' ,, ,' ,'' ,,' gekroond + 1625
19. ,, ,' + 1621
, + 1626
20. Pijpfragment met hielmerk gekroonde NG +fleurde Lis
21. Ongedecoreerde pijp met hielmerk fleur de Lis
22. ,, + 1627
,, gekroonde RG
+ 1637
23. Gedecoreerde s~elen met ingestempelde fleur de Lis varianten
24. Ongedecoreerde pijp zonder hielmerk
+ 1615
25. met hielmerk 5-blad T-roos
26. '' ' zonder hielmerk,te fragmentarisch. + 1618

,

Het verdient aanbeveling om eens te letten op de diverse kronen.
Ze lijken duidelijk afgeleid te z ijn van het fleur de Lis motief.

Deze gesloten -vondst bevatte in totaal 54 pijpekoppen en 122 steel-
fragmenten.

Jos Engelen.

-s-

EEN ROOKVERBOD TE HAARLEM EN ZIJN GEVOLGEN IN 1690,

Den 18den Juli 1690 stelden" mijne E.E.Heeren van den Gerechte der stad Hae:rlem"
een keur vast, waarbij verboden werd," Tabak te drink.en binnen deze stad of'te de
Vrijdomme van de zelve op de publyque Markten en Straaten, in de Stoepene,Commenyen
of'te Pothuizen, op wagens noch schuiten" .
Geen ambachtslieden mochten in dienst van anderen, op hun ·werk roken.Ook in zijn
huis was men niet vrij, op plaatsen waar" Turf,Krullen,Hey,Swavel,Hooy,Vlas of
andere Brandveroorsakende Materiën" waren, moest men zich het genot van de pijp
ontzeggen . Op overtreding was een dadelijk invorderbare boete van zes Carolus-guldens
gesteld, welke boete verdubbeld werd, indien de overtreder in dienst van de Stad was.
In het geval dat de boete niet onmiddellijk betaald kon worden was voorzien door de
machtiging, welke de Hoofd-Officier, de Commissaris van de Keure, de Kapitein va.n de
Nachtwacht en hun dienaars ontvingen: Zij zonden hem, die in overtreding kwa.m en niet
tot ogenblikkelijke betaling in staat was, zijn" opperste Kleed 11 mogen" a:fllemen ",
indien dit de waarde van de boete had. Anders mochten zij hem brengen" 't haren
(hunnen) koste ( van de overtreders natuurlijk) in een StadsGijsel-Kamer, waar
zij zouden blijven, totdat de boete betaald was.

Indien iemand zich mocht verzetten tegen het ten uitvoer leggen van deze maatregelen,
dan zou hij beboet worden met 100 Carolus-guldens, onverminderd nadere II correctie".
De volgende dag werd deze keur op de gebruikelijke wijze afgekondigd.
Uit het stuk blijkt nog, dat vroegere keuren op het roken niet het gevolg hadden
gehad dat de Heeren er zich van voorgesteld hadden . Ook nu bleef aanvankelijk het
effect uit. Men zondigde er zo openlijk tegen, dat de Hoofd- Officier, Mr.Adriaan
Bakker, meende, dat krasse ma.a.tregelen genomen moesten worden.
Op Maandag 23 October werd" zekere Jongm.an" rokende op straat aangetroffen en
door de Hoofd- Officier van zijn jas ontdaa.~, wijl hij de boete niet betalen kon.
Dit was de aanleiding tot een volksoploop. De wilde troep ging naar het huis van
deze ambtenaar, dwong hem niet alleen" den Rok van den gemelden Jongman II af te
geven, ma.ar ook alle boeten, welke hij ter zake van deze overtreding reeds geïnd
had,en wierp daarna" met een verschrikkelijk geweld" alle ruiten zijner woning in.
Hetzelfde gebeurde bij enige andere leden van de Regering.
Politieke straatslijpers riepen al, dat het nu tijd was, de zoutpacht en andere
belastingen 11 van den hals te smijten".

Gelukkig bewaarde de burgerij haar kalmte . Zij doorzag de oproerkraaiers en gaf met
overtuiging gehoor aan den oproep, om de goede orde met de wapenen tegen het grauw
te verdedigen. De orde was hersteld.
De Stadsregering had intussen de Overheid van den Lande van de toest~d op de hoogte
gesteld,en 25 October trokken 700 man te voet van het Regiment Torlay en verschei-
dene ruiters de stad binnen. Zij brachten zulk een ontzag met zich, dat niemand zich
ten dien einde meer dorst reppen of te roeren.
Twee van de grootste belhamels waren i n handen der Justitie geraakt.In het begin
van November 1690 werden zij in het openbaar gegeseld.Maar nog velen liepen vrij
rond. Om hen in handen te kri jgen vaardigden de Heeren Staten van Holland en West-
Friesland op 8 November een" Publicat ie en Waarschouwinge11 uit, waarin zij, na
warme lof toegezwaaid te hebben aan de goedgezinde Burgerij, een premie uitloofden
v.an 1000 Carolusguldens aan hem, die een deel nemer aan het tumult van 23 October
aanwees met het gevolg, dat deze gevonnist zou worden; wie er twee of meer aanbracht
ontving deze som voor elk van de belhamels.Bovendien zou de naam van de aanbrenger
geheim blijven. Indien deze zelf aan de wanordel ijk.heden had deelgenomen zou hij
kvijtschelding van straf en 500 Guldens ontvangen voor elke aangifte van een mede-
dader.

Op een boete van 1000 Gulden, bij niet betaling t e vervangen door l ijfstraffen,
werd verboden de belhamel s te II herbergen , huisvesten of te verst eeken 11 •
Deze publicat ie had in zoverre het gewenst e gevol g , dat Schouten Schepenen ( resp.
Mr. Adriaan Bakker, Mr. Crist of f el van Valkenburg en J ohan de Ram) de namen van
enige misdadigers te wet en kwamen. Zij hadden echt er het hazenpad gekozen.
Met het luiden van de klok wer den den 24st en November ingedaagd de navolgende per-

-6-

sonen, en hun gelast op Donderdag 14 December des voormiddags te tien ure in
personen te compareeren op de Gerechtzitting van dien dag.
Deze" citatie en indaginge "had na 24 November nog tweemaal plaats.

De gezochten waren:

- Jacobus van Geldere, gewoond hebbende op de Croft, op den hoek van
de Soetemelk-wittebrood-of Heer Fatingstraat.

- Rarmen, varensgezel en bedelaar,gewoond hebbende in de Slik of
Witte-Leliesteeg.

- Hendrik, broeder van no 2, beroep en woonplaat~ als no 2.

- Arent Janszn, weever_, in de nieuwe Uitleg no 17.

- Bastiaan, in de wandeling Lekker Beetje genaa.md,gewoond hebbende in
een poort, uitkomende op de Bakenessergracht.

- Adriaan Jansz, pijpebranderszoon, op de Zuid- Voldersgracht .

- Govert Jansz, gewezen klee~rmaker, op de Bakenessergracht b1.J. de brou-

werij van de Passer.

- Marcelis Jansz, tÎlllmermansgezel,in het Pottebakkerspoortje op den
Burgwal.

- Adriaan Baas van .Alk.ma.ar, timm.ermansknecht,in de Korte Bagijnenstraat.

- Pieter Pietersz, lintwever, in de Kamp.

- Magdaleentje .•...... huisvrouw van Marcells de Kuiper,in de Gravinne-
steeg.

- Gerbrant Klaasz, bezemmakersknecht,op de Vest bij de Schalkwijkerpoort.

Aan de laatste twee was ten laste gelegd het terugvorderen van de wegens het in het
openbaar roken betaalde boeten. No 11 trad hierbij voor haar man op.
Latere mededelingen omtrent deze personen troffen wij niet aan, zodat zij vennoede-
lijk althans voorlopig, in het oord van hun vrijwillige ballingschap zijn gebleven.

Een kranteknipsel uit+ 1937.

ingezonden door Joh.de Haan.

OPROEP TOT HET REGISTREREN VAN DUBBELMERKEN.

Het is jammer, dat de poging van Hans van der Meulen om tot een regis-
tratie van de merken te komen in dit blad niet zal worden voortgezet.
Omdat juist het merk ons inlicht over de pijpmaker, gaat ,er nu een
essentieel onderdeel van het verzamelen, n.l. de geschiedenis van het
pijpmaken, verloren.
Om er toch iets aan te doen kunnen we b.v. de" dubbelmerken" belich-
ten.
Vooral in de achttiende eeuw hadden pijpen een dubbel merk.
De gekroonde snoek b.v. leverde veel interessante gegevens op.( zie
18e eeuwse pijpen uit Schoonhoven van D.Duco)
Omdat in iedere verzameling wel van deze" dubbelmerken " 1 voorkomen
is het zinvol deze in dit blad te vermelden en af te beelden, zodat
we op die manier een overzicht van deze merken krijgen.
Op bijgaande tekening ( fig.1 ) is een vroeg dubbelmerk te zien.
De Tudorroos en de Franse Lelie op één hiel keurig gehalveerd aange-
bracht. Het pijpje werd in+ 1645 gemaakt.en is in Gouda gevonden.
Mogelijk had een knecht na het beeîndigen van z'n leertijd niet de
middelen om een eigen" pijpmakerij "te beginnen en bleef hij bij
zijn leermeester om samen het bedrijf voort te zetten??

-7-

(tl &
\~ : fig.2

""•:-'1./ fig.1

Uit Gouda werd naar mijn idee ook een bijzondere pijp gevonden.
Het betreft hier de bekende gekroonde snoek met" Gouda" aan de
ene zijde en aan de andere kant nog twee merken, de letters S.V.O

met daaronder de twee liggende pijpen.( zie fig.2)
Dit pijpje (datering+ 1765) roept de vraag op of deze merken
zijn samengegaan. De geschriften van de merkenregistrat i e vermelden

alleen maar afzonderlijke merken.
Misschien kunnen leden van de Pijpelogische Kring hierover nadere
informatie geven of dit met andere voorbeelden aanvullen.

P.K.Smiesing/Leen v.d . Berg.

M--ET-H-O-D-E--O-M---PI-J-P-E-K-O-P-P-E-N---M-ET---V-E-R-S-IE-R-I-N-G---A-F--TE---B-E-E-L-D-E-N,

Het afbeelden van pijpen die versierd zijn levert vaak problemen
qp.Meestal worden twee manieren gebruikt, n.l. door ze na te teke-
nen of te fotograferen.
Aan beide methoden zitten nadelen. Wat het tekenen betreft is het
moeilijk de versiering nauwkeurig en op schaal weer te geven. Boven-
dien moet men r ede lijk goed kunnen tekenen.
Het fotograferen heeft als nadeel dat we meerdere foto's van ver-
schillende kanten moeten nemen om de voo rstelling duidelijk over te
brengen. Om deze problemen te omzeilen heb ik een mani er bedacht om
een juiste weergave te krijgen. Met wat ervaring en geduld kunnen
goede resultaten berei kt worden.
We gebruiken modelleerkl~i van Talens ( Modeline ) .
Dit kneden we tot het goed vervormbaar is. Op een plank leggen we
een stukje glad papier,doen de kl ei er op, dan weer een vel glad
papier en tenslotte daarbovenop een plank.
Nu gaan we op de plank drukken tot we een plak van+ 1 cm dikte
hebben . De bovenste plank en het papier worden verwijderd. Door
met een vinger over het oppervlak te strijken maken we deze glad.
Nu rollen we de pijpekop er stevig overheen. Wel oppassen dat de
boven- en onderkant goed ingedrukt worden! ( afb.1)
Vervolgens zetten we er een rand klei omheen ( afb.2) en gieten
de ruimte vol met gips . Door voorzichtig tegen de plank te stoten
voorkomen we dat er luchtbelletjes in de afdruk blijven zitten.
Het gips moet daarna goed drogen, voordat we het uit de vorm kun-
nen halen. Als het gips spierwit is, bestrijken we de afdruk voor-
zichtig met wat as. Op deze manier komt er meer relief in.(afb.4)
Nu kunnen we gaan fotograferen en op de juiste grootte afdrukken.
Veel succes!

Hans v.d. Meulen.

1

34
5

78

-9-

DE BHIELPIJP (CHILLUM),

Liefhebbers van pijpen uit" den vreemde" kunnen goed terecht in

de '' boetieks ". Zo vond ik in zo'n sfeervol winkeltje trechtervor-
mi ge holle buisjes, van terra- en zwartgekleurde klei.Deze 10 cm

lange pijpjes worden in India op de pottenbakkersschijf gedraaid.

In de klei zijn in vele variaties eenvoudige versieringen getrokken.

Het mondstuk is duidelijk smaller dan het kopstuk, doordat de klei

aan dit eind wat verder wordt uitgedrukt en daarom het kopeinde

wijder en de wand dunner wordt.Bij het bestuderen van dit pijpje

zat ik met het probleem, hoe steekt de roker zo'n plomp dikwandig

mondstuk tussen de lipp~n?
Deze vraag werd beantwoord door de pater L.Jungblut in z'n boek

"Misdadige stapunen "dat ik toevallig doorbladerde,De pater etnoloog

bezocht een stam in Dzjaboea in Centraal India de z.g.n. Bhiels,

hetgeen boogschutters betekent. Op blz.267 vond ik de beschrijving

van zo'n pijp.

"EeI\- haalt zijn trechtervormig pijpje voor de dag,

0 dat rechtop in zijn tulband stak.Er zit nog 'n vui-
le natte prop in, een lapje waaraan nog niet ieder
de eer heeft te mogen zuigen. Zo ma.geen trommelaar
-die bijna Bhiel i _s- wel aan dezelfde pijp, maar
niet aan het zelfde lapje zuigen, dat om het mond-

,, ~ einde der pijp gelegd wordt om zodoende afgekoelde
' ) r ook in de mond te krijgen.

Even voelen cf het steentje ook nog in de pijp zit,

ander s valt er straks de tabak. doorheen, omdat het

kanaal zeer ruim is.

Een jongen wordt gestuurd om een stuk smeulende

11 pannekoek "te halen, die je in de eerste de beste

hut kunt krijgen. De eigenaar van de pijp maakt nu

'n knoop van zijn tulband los, waarin wat tabak is.

Het pijpje wordt gevuld en een brokske van de" pan-

nekoek II er bovenop gelegd. Nu nog het natte lapje

om het mond.stuk heen en de" smoke "kan "beginnen.

Zo'n Bhielpijp wordt steeds verticaal gehouden tus-

sen beide handen. Het mondstuk met het lapje ligt

achter de spleet der twee naast elkaar gelegde dui-

men, waar ook de mond t egenaan gelegd wordt. Luid

paffend wordt de koele rook ingezogen en bollewangend

uitgeblazen. Een Hollandse rookexpert verzekerde mij

eens, dat afgekoelde rook ook de bedoeling geweest

ï is bij de lange Goudse pijpen en alle andere lange

pijpen. Hetzelfde pijpje gaat van hand tot hand en

van mond tot mond. Tussen lapje en mond in liggen

1 t/ echter beide duimen , zodat niemands mond in directe

1 aanraking met de pijp komt".
/,

i.
ilI 1
Uit het verhaal blijkt dat uit deze pijpjes

(~\ best te roken valt, alleen wordt het steen-

~ tje vervangen door een roostertje van dun
kopergaas, dat eveneens in het winkeltje

te krijgen is.

Literatuur: L.Jungblut - Misdadige stammen 1945.

P.K.Smiesing.

nummer 4 verschijnt begin maart,kopy inzenden voor 10 febr.
Liefst eerder! We wensen aiie Zeden aivast een prettig 1979!

- 10-

Over_'Haus_Seefahrt'_en_ 1 Felix_Meritis'.

Het kwam dikwijls voor dat pijpenfabrikanten op verzoek van de klant
pijpen fabriceerden met reclameteksten.Indien men verzekerd was van

een behoorlijke afname, dan was dit geen enkel probleem.
Meestal werden bestaande vormen gebruikt, waarin de tekst werd ge-
graveerd.Mocht de pijp uit de produktie geraken, dan werd de vorm

weer dicht gesoldeerd.
Bekende reclamepijpen zijn Henkes,Ons Genoegen,Balma,Saint Nicholas

Society New York ( gezicht met 3-kante steek )fa.Goedewaagen .
Een vrij onbekende pijp is die met het opschrift" Haus Seefahrt"

uit Bremen. De pijp is 40 cm lang en is het type van een engelse
churchwarden pijp met een aantal ringen in het midden van de steel.
Elk jaar wordt op de tweede vrijdag in februari in de grote Raads-

zaal te Bremen een jaarlijkse maaltijd gehouden. Dit" Deutsche
Brudermahl "wordt sinds 1545 door de stichting" Haus Seefahrt"
verzorgd. Bij het nuttigen van een eenvoudige scheepsmaaltijd en het

drinken van alcoholvrij bier ~preken handelaren,reders en kapiteins
over de aktuele vraagstukken betreffende de scheepvaart.
Vreemden, die zoals de statuten voorschrijven slechts éénmaal te gast

mogen zijn, dienen evenals de andere leden in rok te verschijnen.
Na het eten roken ze sterke tabak uit lange pijpen.

Een pijpekop die nog al eens uit de bodem te voorschijn komt draagt

het opschrift" Felix Meritis "·
Deze pijp is gemaakt door Pieter Stomman in Gouda.Datering 1780 - 1800.
Er bestaan 2 varianten. Bij de ene pijp staat de tekst tussen twee
lijnen in, bij de andere tussen twee parelsnoeren.Beide zijn gemerkt
met de gekroonde 96 en behoren tot de goede kwaliteit Goudse pijp.
De vereniging Felix Meritis (= gelukkig door verdiensten) werd in
1777 opgericht.Doel van de vereniging was het vrij beoefenen van
kunsten en wetenschappen. Het aantal leden werd beperkt tot 400.
In het begin was de vereniging gevestigd op de Leliegracht te Amster-
dam. In 1788 werd een nieuw gebouw geplaatst aan de Keizersgracht.
In dit gebouw bevonden zich een konstkabinet,een bibliotheek,een aula,
een museum,een observatorium,zalen voor natuurkunde en tenslotte de

beroemde concertzaal.
Jarenlang is Felix Meritis het culturele middelpunt van Amsterdam ge-
weest met zeer vele beroemdheden onder haar leden. Na het eeuwfeest in
1877 werd de belangstelling minder en in 1888 werden de laatste con-

certen gegeven.
Op de bijeenkomsten werden dikwijls de Felix Meritis-pijpen gerookt,
en menig gebroken pijp verdween later in de gracht voor het gebouw.
Want die kwamen te voorschijn toen in 1974 een gedeelte van Keizers-

gracht afgedamd werd.

F.Tymstra.

-1-

3 MAANDELIJKS CONTACTBLAD VOOR DE PIJPENVERZAMELAAR

Red: Hans v.d.Meulen,Utrechtse Jaagpad 115, 2314 AT Leiden.
Fred Tymstra,Zilvermeeuwplantsoen 21, 1-131 MG Volendam.

abonnement f 10,- per jaar ( 4 nrs)

le jaargang nr. 4 maart,1979.

Dit is het laatste nummer van dele jaargang.Het heeft een paar
bladzijden meer dan de vorige nummers en meteen komt het probleem
van de porto om de hoek kijken.De vorige nummers wogen met envelop
mee iets meer dan 100 gram,maar de posterijen hebben het nog gepikt.
Het was wel een uitkienerij om de kopy binnen het aantal bladzijden
te houden. We hebben de knoop doorgehakt en het nummer iets dikker
gemaakt.Voor de volgende jaatgang betekent dit een kontributie-ver-
hoging die grotendeels naar de P.T.T. gaat.Een uiteenzetting treft
U aan op een apart vel dat we bij dit nummer voegen.

red.

*******************************************************************************
VRAAGB AA K ADV E RT E NT I E S

*******************************************************************************

- In het vorige nummer deden we een oproep voor het registreren

van dubbelmerken.De oproep is nog steeds van kracht, want in het
volgende nummer zullen we er een aantal pagina's aan wijden.
Wie nog een bijdrage kan leveren tot een vollediger geheel wordt
verzocht gegevens op te sturen naar een van de redaktieleden.

' Wie weet iets over het merk DNB zie afb?
Dit merk is volgens mijn gegevens in
Wie weet of deze pijpjes Gouda onbekend.
ook buiten Utrecht ge- Zou het misschien de gekroonde N met het
vonden worden? bijmerk DB kunnen zijn? Vermoedelijk niet
De voorstelling op het want dan zou de N wel groter gegraveerd
bovenste pijpje is een zijn geweest.F.F.Kompier,Haarlemmerstraat-
primitieve kwispedoor. weg 47, 1165 MJ Halfweg.
Graag een berichtje
naar P.K.Smiesing, /',
Montevideodreef 92,
3563 BK Utrecht. /
tel: 030-613706.
/

-2-

P IJ P E N ME T KIJK GLAASJES.

In veel verzamelingen komen pijpen met kijkglaasjes voor.

Aangezien er tot nu toe weinig over bekend was leek het mij nuttig

om deze kijk - en rookvoorwerpen eens aan een onderzoek te onderwer-

pen.Een tiental verzamelaars zijn mij hierbij van dienst geweest,

waarvoor ik ze hierbij hartelijk dank zeg.

Om een kijkglaasje aan de pijp te kunnen bevestigen werd in de mees-

te gevallen een voorziening in de pijpvorrn getroffen. Aan de boven-

kant van de steel werd een cirkelvormige gleuf gegraveerd.

Als de pijp de vorm verliet ontstond op de steel een hol kleibolle-

tje, waarin later het kijkglaasje aangebracht kon worden.

Hoe ziet zo'n kijkglaasje er uit?

Het kij kg laas je· bestaat uit een staafje glas van 7 mm 1 engte, diameter

2 mm. Aan één kant is het staafje bol geslepen en dient als lensje.

Op de andere zijde is op vernuftige wijze een microfoto aangebracht.

Ter bescherming van de foto is\daarop

weer een stukje glas van 2 mm aange-

bracht.

Houd men het glaasje met de bolle

kant dicht bij het oog tegen het licht,. 6eeéd._;e /
dan is de micro-opname als een soort

dia te bekijken.

Een veelgehoorde ·vraag is: Hoe hebben ze dat gemaakt? ·

In de II Photomagazine "van mei 1959 vermeldt men dat .de Engelsman

J.B.Dancer al in 1839 in staat was beelden van 1 ,3 vierkante mm te

maken. De beeld jes die we in de kijkglaasjes aantreffen zijn gemaakt

volgens de natte collodium methode, een uitvinding van Scott Archer.

Collodium, een oplossing van schietkatoen in ether werd in 1848 door

Maynard te Boston voor het eerst bereid. Het is een dik kleverig

vocht dat, op _een gl?zen plaat of op de huid uitgestreken, na ver-

damping van de ether een dun doorschijnend vliesje achterlaat.

Het werd vroeger in de geneeskunde gebruikt om wonden luchtdicht af

te sluiten.

In de fotografie was collodium een uitstekend middel om de lichtge -

voelige laag op het glas te hechten.Na droging was de laag zeer kwets-

baar, vandaar het tweede stukje glas ter bescherming.

Helaas heb ik nog geen artikel kunnen vinden over de ouderdom en de

fabricage van de kijkglaasjes.Om toch de ouderdom van dit soort pij-

pen te kunnen bepalen heb ik mij hoofdzakelijk -beziggehouden met de

voorstellingen in de glaasjes en de pijpmodellen.

Tot mijn verrassing bleek na een bescheiden onderzoek een vrij nauw-

keurige datering mogelijk.

Belangrijk waren de volgende gegevens:

- Op de pijpen van afb. 12 en 13 is in de vorm het jaartal 1872 ge -

graveerd.

- Wa t betreft de voorstellingen in de kijkglaasjes kwam ik plaatjes

tegen van de branden te Parijs ( 1871), de herdenking van Den Briel

( 1572- 1872) en de oorlog van 1870 -1 871 tussen Frankrijk en Duits-
land. ·

De voorstelling van de Paus ( Pius IX) en die van Koning Willem III

( regeerde van 1849-1890, jubelfeest in 1874, huwelijk Prinses Emma

in 1879) passen geheel in deze periode

- In pijpen catalogi van+ 1900 o ~a. die van Gambier en Goedewaagen

blijkt dat een aantal modellen nog wel opgenomen zijn maar geen

voorziening voor kijkglaasjes meer bezitten.

Het klei- oogje werd tijdens het tremmen van de pijp er af gestreken.

Dit is o.a. te zien bij de latere gezichtpijp van Goedewaagen (fig.1)

-3-

In Nederland z1Jn de meeste p1Jpen uitgebracht door de firma Goede-
waagen. Typisch is, dat geen van hun pijpen gemerkt zijn .
De firma P.v.d.Want Gzn. had 1 model opgenomen in zijn catalogus,
identiek aan de pijp van fig 7.
De Franse fabriek Gambier ver.meldde ook enige modellen in zijn cata-
logus. De glaasjes bevatten o.a. afbeeldingen van de Eifeltoren en
van Eva.( zie Jean Leo; Les pipes en terre Francais)
Soms komt men modellen tegen met een klei - oogje maar zonder glaasje.

Resumerend kunnen we hetvolgende opmerken:
De meeste pijpen met kijkglaasjes zullen geproduceerd zijn tussen
1870 en 1880.

- Tussen 1880 en 1900 verdwenen geleidelijk deze pijpen.Wel komen
nog modellen voor zonder glaasje.

De afbeeldingen op blz.5 en f zijn voorstellingen uit de glaasjes.

De foto's zijn met behulp van een microscoop genomen.De vergroting
ligt tussen de 35 en 60 maal.

VOORSTELLINGEN,

-SE--R-I-E-: -D--A-N-S-E-R-E-S-S-E-N.

1. 3 meisjes met wijde rokken in een kamer.
De middelste staat, de 2 anderen zitten links en rechts van haar.

2. Danser en danseres met opgeheven armen 1n de kamer.

3. Meisje met hoepel, versierd met bloemen.
Ze staa~ in danspas in de kamer.

4. Langharig meisje met speelgoedpoppetje in haar hand .

5. Tafereel met mensen in de kamer.
Tekst onder: L'accordée de village.

6. Danseres met halfopgeheven armen naar rechts.

7. Man en vrouw op de bank, kijkend naar een danseres, links naast
de bank dansend.

8 . Negerdanser en 3 danseressen met bloemenslinger.
( ZIE AFBEELDING F)

-S-E-R-I-E-: --O-O-RL-O-G---VA-N---1-8-7-0-- -1-8-7-1.

9. Gebouw ' Les Tuileries 1 •
Tekst boven: Incendie de Paris 1871
Tekst onde~: Pavillon de L'horloge coté de la cour.

10 . Gebouw .
Tekst boven : Incendie de Paris
Tekst onder: Colonne Vendome

11.Gebouw.
Tekst boven: Incendie de Paris 1871
Tekst onder : ministerie des finances, gen~ral rue de la Rivoli.

-4 -

12.Gebouw.
Tekst boven: Ince~die de Paris 1871
Tekst onder: Hotel de Ville Facade

13.Stadsdeel.
Tekst boven: Guerre 1870-1871
Tekst onder: La batterie de Montmartre.( ZIE AFBEELDING E)

14.Plunderende soldaten.
Tekst onder: Soldats Prusiens dans une ferme.

S_E__R_IE__: _V_A__D_ER_L_A_N__D_SE___G_E_S-_C_H_IE_D_ E_ N__IS_ i K__O_N_I_N_G_S_H_U_ I_S.

15.Standbeeld.
Tekst onder: Gedenkteeken bij Heyligerlee.( ZIE AFBEELDING G)

16.Portret .
Tekst boven: Bloys van Tr~long
Tekst onder: 1572-1872

17 . Portret. (foto)
Tekst onder: Kroonprins der Nederlanden

18.Portret. (foto)
Tekst onder: Prins Frederik G.M.N. (= Grootmeester Nationaal)

19.Kasteel.
Tekst onder: Het kasteel te Wedde in de 16e eeuw. ( ZIE AFB. A )

ZO.Portret. ( ovale foto )
Tekst onder: Willem III Koning der Nederlanden. ( ZIE AFB. C )

21.Portret . ( rechthoekige foto )
Tekst onder: Willem III Koning der Nederlanden. ( ZIE AFB. B )

22.Gravure over de bestorming van Den Briel.
Links en rechts van de gravure staande mensen.
Boven en onder 4 ovale plaatjes.

23.Gravure over de bestorming van Den Briel. ( middendeel van nr.22)
Tekst boven: Op den eersten dag van april 15 72 verloor Duc d'Alva
zijnen bril. ( ZIE AFBEELDING H)

24.Gravure over de bestorming van Den Briel ( detail van nr.22)
4 ovale plaatjes. Tekst: Voor dien dag, en Na dien dag.

-S-E-R-IE--: -O--V-E-R-IG-E--V--O-O-R-S-T-E-L-L-IN-G--E-N.

25.Kerkinterieur met Heiligenfiguur.
Tekst onder: N.D.de la Delivrande

26.Ruiter springend over een hek.
Tekst onder: Le saut périlleux

27.Twee jagers op patrijzenjacht.
Tekst onder: Chasse aux Perdrix

28.Portret van Paus Pius IX. ( ZIE AFBEELDING D )

29.IJstafereel. Schaatsenrijders op het ijs ..

Na 1-900 komt men· kijkglaasjes in andere voorwerpen tegen. Ze werden
gemonteerd in pennehouders,bedeltjes(b.v. een miniatuur verrekijker)
en in houten sigarenpijpjes. Deze voorstellingen heb ik buiten be-
schouwing gelaten.

-5-

V--O-O-R-S-T-E-L-L-IN-G-E-N---IN--D--E--K-I-JK-G--L-A-A-S-J-E-S,

ME'r~TEEL Tf WE~ A
Jtl Df 1l,~ Ei.UW

'WILLEM 111 WILLEH 111

koning der Nederland.en. Koning der Neder landen

B C

-6-

GUEjRE- 1870-71.

.V

-~~-~~~-
...

E

GEDENKTfEKEN 8Y HE9UGERLE'E

fG

H

MODELLEN VAN PIJPEN MET KIJKGLAASJES, - 7-
1
P,GOEDEWAAGEN EN ZOON - GOUDA

_-.: .._.:... :. .:·..... .··•• -._.: ··:.: : .. ··..·:.· ~--· ·."\" ..:'".· ..~-: _,. •·. ·~·: ·: ·::·-:.:·:·~:~:·-·

....._•";····....·...

...:.:..:-.:.....'....-.. ,·..

~.....::.....'.......... ...: ~ ~

.,.·,.::

• ......... : • : • • • • • • • • • • .. • • ~I' .- .- • • • ••- • • • • • • • •• • - • • - • • • # •••- : • • • •• : ••• : ••• • , ~•

• • • • 1. - ·• • : • • -. • •

5

.... :.-:.:..·. .. .. . . ..... --· ......... .... ..... .. .. ......... . .. - ...... -· . .... - . . . .. .... .. -

6

··:.-_.._··:.:: :_:__::.:.: : .· .. . ..... .. ': : . ·- : : .- .. : •· -· .. . . ·. -.._:

7

-8-

..•

.....

..... .~..· -· . . ..... - ...... :. •• : • 1 . ... 1' •.
. "·. . . . ": . ; ••• : · . • • •• ••• ( ... . .... ' : .

-FA--B-R-IE-K---O-N-B-EK-E-N-D---- --G-O-U-D-A

J,GAMBIER - PARIJS/GIVET -9-

A PARIS Téte photographique Chien et Chat

Néogène pour photographies

.Carialide .

Nèog pour photograph1es .Jambe

OPGEGRAVEN PIJPEN

19

- 10-

DE MODELLEN,

1. Goedewaagen nr.213. Aangetroffen met glaasje . 1 exempl. bekend .
2. Goedewaagen nr . 232 . Aangetroffen met glaa~je . Algemeen .
3 . Goedewaagen nr . 330 . Aangetroffen me t glaasje . Minder voorkomend.
4. Goedewaagen.Vormnummer onbekend . Met glaasje . Minder voorkomend.
5. Goedewaagen . Vorrnnurnmer onbekend . Met glaasje. Algemeen .
6 . Goedewaagen . Vormnummer onbekend . Met glaasje . Algemeen .
7 . Goedewaagen .nr.309 . Met glaasje . Minder voorkomend .
8 . Goedewaagen nr.228 . Geen exemplaar bekend .
9 . Goedewaagen nr .1 09 . Geen exemplaar bekend .
10.Goedewaagen nr.226. Opgegraven fragment bekend .
11.Goedewaagen nr . 329. Geeni exemplaar bekende
12 .Fabriek onbekend.Aangetroffen met glaasje. 1 exempl . bekend
13 . Fabriek onbekend.Aangetroffen zonder glaasje. 3 exempl . bekend .
14.Gambier nr . 1401.Aangetroffen zonder glaasje .Algemeen.
15 . Gambier nr . 1431.Geen exemplaar bekend.
16 .Gambier nr.1264.Aangetroffen met glaasje. 1 exernpl. bekend .
17.Gambier nr . 983 . Opgegraven fragment bekend .
18 . Goedewaagen nr . 328 . Opgegraven fragment zonder glaasje.
19.Fabriek onbekend. Opgegraven fragment zonder glaasje .

Bekend is verder een opgegraven fragment waarbij de leeuw de andere
kant op loopt . Zie hiervoor fig . 7 . Op de ketel staat de tekst LONDON .
Dit overzicht is niet meer dan een eerste inventarisatie van deze
wonderlijke pijpjes.Mochten er leden zijn die aanvullende gegevens
voor mij hebben, dan zou ik dat graag vernemen.

Fred Tymstra.

Gekleurde vogeltegel op tabaks-
doos met 2 pijpen . + 1640 .

Gevonden in een bouwput in Am-

sterdam in 1978 .
De tegel is gerestaureerd .

Wie heeft er tegels met pijpen,
pijprokers of tabaksdozen?
En wie is kenner op dit gebied?
Graag even een briefje naar de
redaktie .

- .. -..'- 0,.••

':

-11-

PIJPEN MET EEN VISSEBEK.

Naar aanleiding van de oproep in het vorige nummer kr_egen we een
aantal reacties binnen.
Samenvattend kunnen we over deze pijpen de yolgende opmerkingen
plaatsen:

1. De vroegste pijpen dateren uit het midden van de achttiende eeuw.
Een belangrijk gegeven vormt de gesloten vondst van verschillende
pijpen in Waddinxveen door Hans van der Meulen.In het bijzonder
het steelfragment met de naam van de pijpmaker; Frans Verzyl,
meesterproef in 1729, gestorven in 1785.
Bij deze vondst werden twee pijpmakerspenningen uit witbakkende
klei aangetroffen. De ene penning was een afdruk van een V.O.C.-
munt uit 1751, de andere een afdruk van een Hollandse duit uit
1760.
In het boek' Art de faire les Pipes a fumer le tabac' van Duha-
mel de Monceau (1771) wer~en soortgelijke pijpen afgebeeld.
Deze pijpen werden vervaardigd in Duinkerken. Opnieuw dateren we
de tweede helft van de achttiende eeuw.
Ons inziens werden de meeste modellen gemaakt tussen 1760 en 1800.
Negentiende eeuwse pijpen zijn beduidend groter . De pijpen van
rode en zwarte klei zijn waarschijnlijk ook 19e-eeuws.
Friederich heeft een afbeelding opgenomen in zijn boek 'Pijpelogie'
( blz 111 fig.5). Het merk op de ketel is onduidelijk, het getal
9 in de cirkel eronder is geen merk maar een drukfout.
Ook de datering van de getekende pijp is onjuist, de pijp is 100
jaar ouder dan vermeld.

2. Door de verschillende vondsten is gebleken dat meerdere fabrikan-
ten dit type gemaakt hebben. Zie hiervoor de afbeeldingen uit de
diverse collecties verder in dit artikel.

3. De laatste typen werden tot 1880-1890 geproduceerd.
In de pijpencatalogus van de firma P.van der Want Gzn van vó6r
1900 staat onder vormnummer 74 zo'n pijp afgebeeld met een naar
omhoog gebogen mondstuk ( z.g.n. leespijp,identiek aan de pijp
van afb.16). De firma Goedewaagen was ook leverancier van dit
soort pijpen.

4. Hoewel we · al enige malen het woord " vissebek" hebben laten vallen
wijzen we er op dat dit geen officiële benaming voor dit soort
pijpen is.De voorstelling heeft het meeste weg van een openge-
sperde vissebek, bij sommige pijpen zijn kenmerken van andere

dieren aanwezig.

Onderstaand overzichtje is tot stand gekomen door het attent rea-
geren van een aantal leden. Hiervoor onze hartelijke dank!

plJP uit Duinkerken+ 1770

-12-

------ -- - _____ .,. ... _ -----.. ---

-@

2.

'

C--o-l-l-e-c-t-ie--H--.-v-.d-.-M--e-u-l-e-n-.

1. Gekroonde 65, vindplaats Leiden.
Pijpmakers: Dirck Steenberge 1729,Raas Steenbergen 1759,Willem
Vergeer 1759 en 1803,Gerrit van Baalen 1782-1803,Maarten Heer-
kens vanaf 1803.

2. Het lam onder de boom,vindplaats Waddinxveen.
Pijpmakers: Pieter Versluijs 1730,Jan Versluijs 1759-1 782,
Gerrit Prince 1834.

3 . Gekroonde 41, vindplaats Waddinxveen.
Pijpmakers: Lodewijk Basselaar 1732-1746,Hendrik Verburg 1753,
Johannes· Lens 1782.

4 . 222 ,vindplaats Waddi nxveen •
. Pijpmaiers: Gijsbert v.d.Kind 1759-1784,Jan v.d.Kind 1782-1803.

Sa.De leeuw in de Hollandsche tuin, vindplaats Waddinxveen.
Pijpmaker: Frans Verzyl 1729-1 785.

5b.Steel van het type Sa.

6

1

- 13 -

Collectie P.Boer.

6. Gekroonde 65, Pijpmakers zie nr.1

7. Ongemerkte pijp.
8. Het Fortuin.Pijpmakers Ary Fortuijn 1759,Gerard Houbraak 1759,

Gerrit Houbraak 1768,Cornelis Mansfelder 1768-1785,Hendrik Hou-

braak 1782,Leendert v.d.Vin 1812 .

g

10

11

---;

12
14

Collectie_A.v.Esveld.
9. Wapen van Haarlem,vindplaats Leidschendam 1976.Rode klei.

Pijpmakers:Simon de Jong 1768,Pieter van Rijk 1814.
10.Gekroonde P, Anthony Soufre 1759,Jan Soufre 1759-1782,Gerrit

Houbraak na 1782.
11.Geen merk, waarschijnlijk afgebroken,vindplaats Den Haag 1977.
12.De Druiventros,vindplaats Essensteijn-Voorburg 1972.

Pijpmakers:Barend van Even 1759,Willem Monk 1759 tot na 1803.
• 13.De Leeuw in de Hollandsche tuin,vindplaats Essensteijn- Voorburg .

Pijpmakers:Frans Verzyl 1729-1785,Cornelis Verzyl 1782,Frans
Kruysheer na 1803.
- De gekroonde 65 ,zwarte klei. Vindplaats Gouda 1977.
Pijpmakers zie nr 1.
Collectie_L.v . d . Berg.
14 . De melkmeid,vindplaats Gouda.Rode klei.
Pijpmakers:Leendert de Jong 1768,Maarten Monk 1768-1803,Cornelis
Prince 1803,Jan Prince 1833.

-14-

r7\

Collectie _F.Tymstra.

15. Het wapen van Gouda als zijmerk,vindplaats Ams t erdam 1968.

16. Onduidelijk hielmerk waarschijnlijk de gekroonde 2, vindplaats

Amsterdam 1976.- .

Pijpmakers Jan van Baalen 1825,P.v.d.Want Gzn na 1850.

17. Hielmerk afgebroken,vindplaats Amsterdam 1975.

SlotoEmerking.

De Pijp beschreven in fig . 8 bes taat ook met het hielmerk de gekroon-

de WL. ( coll. H.v.d.Meulen)

De Archeologische Dienst in Utrecht bezit een kleine en een grote

vissebekpijp met het merk' het fortuin' van Jan van Baalen.

F.T./H.v.d.M"

OPROEP.

Als men de ledenlijst doorbladert, dan
blijkt dat een behoorlijk aantal leden

geïnteresseerd zijn in tabacologische
voorwerpen.
Omdat wij zelf de kennis niet bezitten
om sommige voorwerpen te beschrij v en
zoeken wij iemand die dat wel kan en

er plezier in heeft.Wie redt ons uit

de nood? Voor een keer of voor een

vaste rubriek? U kunt zich melden bij
de redaktie.

-15-

****************************************************************************
L I T E RAT UUR

****************************************************************************

- Tabacs et Pipes en Bretagne autrefois, door Jean Deunff.1977.
Ongeveer 125 blz. Prijs f40,-.
Leuk boek, bevat oude ansichtkaarten over het roken in Bretagne.
Ook staan er foto's in van enige tabaksfabrieken .
Verkrijgbaar bij: S.P.L.Sodim
133,rue des Coteaux
1030 Bruxelles
België.

- Louange du tabac, door Louis Pauwels en Fontanarosa.
Editions Micha1e Trinckvel.
Drukker: Imprimeries Rêunies S.A. te Lausanne, Zwitserland.
Bevat 125 blz. Kost+ f90,-. Uitgave uit 1972,nog verkrijgbaar.
Luxe genummerde uitgave,leren band,goud op snee.
Staat weinig informatie in en is daarom veel te duur.

- Wolken van genot en bakken vol troost.
Krante-artikel uit Groot Utrecht, woensdag 31 januari 1979.
Gaat over het verbouwde Douwe Egberts Museum in Utrecht.
Geïllustreerd met 4 foto's.

- Nieuw Pijpmerkenboek.
Voor liefhebbers van de Goudse piJp en ziJn geschiedenis
bestaat er tot eind mei de mogelijkheid in te tekenen op een
nieuw boek.
In deze uitgave, formaat 20 bij 30 cm, staat een uitgebreide
historie van de Goudse pijpmakerij beschreven plus een comple-
te lijst met pijpmakersmerken,hun eigenaars en dateringen.
Verder ruim 400 afbeeldingen van merken.
In deze publicatie zijn alle gegevens uit eerdere werken samen-
gebracht ( zoals Goedewaagen,Helbers,Laansma) en aangevuld met
een groot aantal nieuwe archiefvondsten .
Er is een ingang zowel op merk als op pijpmaker, zodat snel na-
slaan van gegevens mogelijk is.
De oplage wordt bepaald na sluiting van de intekening.
Later zijn geen bestellingen meer mogelijk . De prijs is+ f75,-
en het boek verschijnt begin juni.
Een informatieformulier kunt u na 1 april a .s. verkrijgen bij
Don Düco, De Meij van Streefkerkstraat 33, te Leiden.

- Wilt U een goed doel steunen? Bestel dan de poster bij Leen v .d.
Berg.De gegevens vindt U in het vorige nummer.

EXCURSIE MUSEUM DOUWE EGBERTS IN UTRECHT,

Na 1 april a.s. gaat dit pas verbouwde museum weer open .Het museum
i s alleen toegankelijk na een voorafgaande afspraak en liefst in
groepen.We zijn van plan om een afspraak te maken voor een vrijdag-
middag in april of mei.
Leden, die graag met ons de pijpenkamer en het koffie-en theekabinet
willen bezoeken, kunnen zich vóór 15 maart melden bij F.Tymstra .
Zilvermeeuwplantsoen 21, 1131 MG Volendam.Tel : 02993-64206.

-1-

*************************************************************************

3 MAANDELIJKS CONTACTBLAD VOOR DE PIJPENVERZAMELAAR

REDAKTIE: F. Tymstra, Zilvermeeuwplantsoen 21, 1131 MG Volendam . tel :02993-64206
voor informati e, insturen van kopy, advertenties.

H.v.d.Meulen, Utrechtse Jaagpad 115~ 2314 AT Leiden. tel:071- 121156
voor informatie, ingezonden brieven.

L.v.d . Berg, Bloemstede 22, 3608 TK Maarssenbroek.tel:03465-64137
voor administratie abonnementen,verzendi ng ,oude nummers.

ABONNEMENT: f 12,50 per jaar.ingaande 1 juni 1979 . 0ude nummers f 3, - +porto

BETALING: Postgiro 1636225 t.n.v. Pijp.Kr.Ned. B1oemstede 22, Maarssenbroek.

*************************************************************************

2e jaargang nr.5 j uni,1 979

*************************************************************************

Korte _terugblik.

Precies een jaar geleden z1Jn we gestart met de Pijpelogische Kring
Nederland.Algemeen werd aangenomen dat er in Nederland tientallen
verzamelaars en bezitters van kleipijpen moesten zijn.
Door het uitgeven van een contactblad probeerden we de belangstellenden
te trekken en we verheugen ons over het feit dat de kr ing al bijna
100 leden telt.Voor het komende jaar zit er nog een flinke stijging in.
We overwegen dit jaar de mogelijkheid om een ruil-of kennismakingsdag
te houden maar dit zal niet zo eenvoudig zijn.
Belangrijk is de inventarisatie van verschenen boeken en artikelen
die aan iedere collectie de nodige ondersteuning kan geven.
In een volgend nummer zullen we hier aandacht aan schenken. Zonder
twijfel is de hulp van de leden daarbij noodzakelijk.
Voprlopig gaan we het tweede jaar op de ingeslagen weg verder, d.w.z.
de inhoud van het contactblad is afhankelijk van hetgeen u ons aan
kopy toestuurt. Help dus mee het blad op niveau te houden .
Door de uitbreiding van het ledental werden de werkzaamheden steeds
groter. We zijn blij dat Leen van den Berg zich bereid verklaard heeft
ons te komen versterken.Hij zal zich bezig houden met het beheer van
de penningen en de verzending van het blad.De twee andere redaktie-
leden houden zieh nu met aparte taken bezig . Zie hiervoor de "kop1'
bovenaan deze bladzijde.

red.

REAKTIES)AANVULLINGEN OP VORIGE ARTIKELEN,

PiiEen_met_een_vissebek~(P . K.N. nr.4) /[:.::.·

In Purmerend is de hiernaast afgebeelde
pijp gevonden.Opmerkelijk is de dop-

vorm van de ketel.Fabrikant Jan van
Bialen 1825,P.v.d.Want · Gzn na 185 0.
Collectie Joh.de Haan.

Een fragment met het merk P.W.K.
Maker:Rut Boot 1746-1768, Pieter van

Geelen 1778-1803,Jacobus Bik 1803-
1854. Collectie Leen v.d.Berg.

- PiiEen_met_kiikglaasies. (P.K.N. nr.4)

Gambier nr.1431 is zonder glaasje bekend.Collectie P.Delplanque.

Nieuw kijkglaasje:Een jachttafereel, tekst: Chasse aux lièvres.

-2-

OVER WANDELSTOKKEN EN TABAKSGENOT,

Het is een ieder bekend dat de wandelstok van onze voorvaderen
uit de 18e en 19e eeuw vaak meer te bieden had dan steun bij het
gaan. Met zijn zware knop vormde hij een geduchte casse-tête en
niet zelden verborg hij ook een degen of priem waarmee men zich
te weer kon stellen tegen het gespuis dat in die dagen ts heren
wegen onveilig maakte.
En wie heeft niet op school het verhaal horen vertellen van de
listige smokkelheer die,de scherpe controle ten spijt, kans zag
zijderupsen het land uit te smokkelen en aldus het zijdemonopolie
kon doorbreken?
Minder bekend is dat ook tabakliefhebbers hun wandelstok of
bamboe dienstbaar wisten te maken aan hun edele passie.
Zo zijn in enige - ook Neder._J.andse - collecties 19e eeuwse stok-
ken te vinden die een ruimte bevatten waarin een houten of aar-
den pijp bewaard kan worden, op dezelfde wij ze als in de welbekende
meestal met snijwerk of koperbeslag versierde pijpekassen.( zie
figuur 1.) De lange gouwenaar kon, breekbaar als hij was, een
deugdelijke bergplaats voor onderweg wel gebruiken.
Had de pijp een erg lange steel, zoals bijvoorbeeld het geval was
met de bruigomspijpen, het vormde geen probleem;langer dan de stok
was de steel van de .pijp zelden.
In een Franse collectie zag ik eens een dergelijke pijpstok, waar-
van de houten knop tevens de kop van de pijp vormde die, zolang
de pijp als zodanig buiten gebruik was, met een dekseltje kon wor-
den afgesloten . De eveneens houten steel van de pijp stak in de
schacht van de wandelstok. ( zie figuur 2.)
Nimmer ben ik een stok tegengekomen die in zijn geheel tevens een
pijp was.

Toen in de 17e eeuw het gebruik Yan snuiftabak in zwang geraakte,
zocht men naar een bewaarmogelijkheid die tegelijk handig en elegant
moest zijn. De snuifdozen die men, hetzij voor eigen gebruik, hetzij
om er een ander mee te vereren, liet vervaardigen, vertonen een
bijna onbegrijpelijke verscheidenheid van vormen en materialen.
Voor de wandelaars onder de snuifgenieters was een bijzondere mo-
gelijkheid weggelegd: hun wandelstok.
Men vindt ze niet veelvuldig, maar ze zij n er, de wandelstokken
waarbij in de houten of ivoren knop een ruimte is uitgespaard waarin
het kostelijke snuifpoeder met lieflijke namen als" milles fleurs"
en" tabac à la Rosa" droog en veilig voor de wind kon worden op-
geborgen.
Enige jaren geleden werd mij door een zeer gastvrije Haarlemse dro-
gist een fraaie wandelstok met zware ivoren knop getoond. Deze stok,
die aan de beroemde plantkundige Carolus Linnaeus ( 1707-1778)
zou hebben toebehoord, bevatte in de greep zo een snuifreservoir.
( zie figuur 3.)
Wandelstokken als die hiervoor zijn beschreven, werden zelden in
serie vervaardigd. De opdrachtgever benaderde een ebeniste en deze
ontwierp dan de stok naar de eisen van de laatste mode en - voor
wat betreft de uitvoering en de toe te passen materialen - volgens
de wensen van de besteller . Sommige wandelstokmakers waren vermaard
in de wijde omtrek en een produkt van hun hand gold als een benij-
denswaardig bezit .

H.Huveneers.



-4-

-PI-J-PE-N--V-O-N-D-S-T-E-N--B--I-J -D--E--ST-A-D-S-M-U-U-R---TE---ZW--O-L-L-E,

Doordat er tussen de voormalige Diezerpoort en de Wijndragerstoren te
Zwolle in de jaren '77 en 1 78 restauratie-werkzaamheden werden uit-
gevoerd ontstond hier de gelegenheid om archeologis ch onderzoek te
verrichten.
Dit onderzoek heeft vele leuke vondsten opgeleverd op het gebied van
aardewerk,glaswerk,tegels,metaalwaren,benen voorwerpen,munten,leer-
en rookmateriaal.Op het laatste wil ik wat dieper ingaan.
Het rookmateriaal bestond uit pijpekoppen en pijpestelen, die hoofd-
zakelijk uit de 17e eeuw dateren.Er werden ook wel 18e eeuwse Goudse
pijpen gevonden maar dan alleen in de bovenste grondlaag of in het
zand uit de stadsgracht.Ik wil mij hoofdzakelijk bepalen tot de klei-
ne 17e eeuwse pijpekoppen en stelen die gevonden zijn in de door ons
gegraven putten.

W--A-N-D-P-R-O-F-I-EL---V-A-N--E-EN---P-U-T. ' wit zand (recent)

dq_nkerd.er zand (recent)
J.O M r - ~ - - - - - - -~ - ~ - - - - - - -
lagen waarin 17e eeuwse -. puinlaag rÜ,
pijpekoppen en stelen
-. zwarte aarde ~ houten funde-
werden gevonden, 2.0,.., - grijs zand
'{;¼\+- ringspaal

f - - - - - - - - - - ~..ii--- - - -- - -

Pijpestelen:Een veel voorkomende versiering op de gedecoreerde stelen

was de ingestempelde fleur de Lis . Deze versiering kwam in verschil-

lende variaties voor.Hieronder staan enkele afgebeeld met de doorsnede
van steel- en rookkanaal.

~~­

~~~

3 mm

Verder kwamen er op de stelen bloemrankversieringen voor.

Een niet zo veel voorkomende versiering was een ingestempelde ruit met

een soort bloem en de letters B.H. A 0~ ~ IO,O~~ p3M rn

) ~F~

Pijpekoppen: De gemiddelde datering voor de pijpekoppen is 1640.

De koppen zijn gedateerd volgens de HxBxO-methode van F.H.W.Friederich.
De dateringsmethode staat beschreven in Pijpelogie,vorm,versiering
en datering van de Hollandse kleipijp.A.W.N.monografie 2.
Er kwamen op de gevonden p ijpekoppen drie soorten hie l me rken voor:
- beeldmerken
- lettermerken

- combinatie van beeld- en lettermerken
Enkele gevonden lettermerken zijn: IP,FL,SM,HB,GH,SH,HL,SW (waar-
schijnlijk is de maker Sander Wilkin te Amste rdam)
Enkele gevonden beeldmerken zijn : Tudorroos,Ruit,Maansikkel en de

Fleur de Lis.