1-5-gecomprimeerd

-5 -

De gevonden combinaties van beeld- en lettermerken zijn:

Fleur de Lis me t TM,2 ruiten met TN en een bloem met LC.

De oudste pijpekop die bij de stadsmuur gevonden is dateert uit 1590.

De hoogte van de kop is 25 mm, de breedte 13 mm en de opening 8 mm.
Het hielmerk is een roos . -

tweezijdig tweezijdig

versierde pijp 6-blad T- roos
+ 165 0 geen hielmerk

Wie meer informatie wil over deze vonds t ( zoals de lijst met gevon-

den merken.) kan contact opnemen met A. Carmiggel t, Campherbeeklaan 86
Zwolle.Tel : 05200- 36606.

A.Carmiggelt.

HET LEIDSE TABAKSPIJPMAKERSGILDE

.-- -- -- - ---- - ----- - - - ----- - --➔- --

Reeds drie jaar zijn ondergetekenden bezig in het Leidse Gemeente
Archief ( L.G.A.) met een onderzoek naar de vrij onbekende Leidse
tabakspijpenindustrie.Het onderzoek levert tot nu toe zoveel materi-

aal op, dat besloten werd de gegevens te bundelen en daarna te pu-
bliceren.Deze publicatie zal over een klein jaar verschijnen.
We willen de lezers van de P.K.N. alvast een voorproefje geven van

enkele interessante archiefvondsten .
Naast 65 pijpmakers, 7 pijpebranders en 4 pijpenuitbranders ontdekten
wij n.l . een pijpmakersgilde! Kenners onder ons weten dat slechts
Gorinchem ( 1656) en Gouda ( 1660) de enige 17e-eeuwse centra waren

met een tabakspijpmakers gilde. Ook Schoonhoven had een gilde, maar

deze is pas in de 18e eeuw opgericht .
Leiden kunnen we nu ook aan deze lijst toevoegen, waaruit tevens op
te maken valt dat de pijpenindustrie in deze stad erg belangrijk moet

zijn geweest.Enkele aardige gilderegels uit de gildeordonantie zijn :

Niemand mocht tot het gilde toetreden zonder toestemming van de overluijden.
In het oprichtingsjaar 1661 zijn de twee meest bekende pijpmakers Henry
Beffert en Joris Wright.
Indien deze overluijden toestemden tot intreding bi nnen het gilde, diende
de nieuweling een II prouff " af te leggen .·
Hiervoor moest één dozijn fij ne pijpen uit een stuk pijpaarde gemaakt worden .
Daarnaast was men verplicht 8 gul dens gildegeld te betal en .
Voor de zonen van gildebroeders en jongens die in het Weeshuys waren opgevoed
was dit één daalder. Uit deze regel blijkt wel dat het gilde naast een be-
herende- ook een sociale functie had,door (arme) weesjongens minder gilde-
geld te laten betalen.

Belangrijk was ook de regel m. b.t. het zetten van een merk:

"Sal mede niemandt vermogen een anders merck naar te conterfeyten, nemaer
gehouden te wesen sijn eygen merck soo perfectelijck te stellen dat het
bequamelijck uyt andere mercken onderscheyden can werden, op boete van ses

guldens, de helft voor den armen ende helft voor 't gilde."

Tot zover een klein gedeelte uit de gildeordonantie uit 1661.
Vanzelfsprekend is het hierboven besprokene slechts een zeer klein
gedeel t e van het materiaa l dat ons onderzoek opleverde . Te zijner tijd
zal in ons contactblad worden aangekondigd wanneer de definitieve
publicatie verschijnt . Tenslotte zouden we het zeer op prijs s t ellen
indien iemand die gegevens voor ons heeft , dit aan ons laat weten .
Bijv . pijpen met het wapen van Leiden.

Harry Tupan/Hans v.d.Meulen, p/a Vondelstraat 19,7901 HP Hoogeveen

-6-

ACHTTIENDE EEUWSE ZIJMERKEN MET INITIALEN,

Door Don Duco.

Het is nog niet zo lang geleden dat we de p1Jpen met een
merk op de zijkant van de ketel uitsluitend aan Goudse pijp-
makers toeschreven. Wat wisten we enige jaren geleden van
pijpmakers uit andere steden? Dat er in Gorinchem, Schoon-
hoven en Utrecht en mogelijk in talloze kleinere plaatsen
in West- Nederland pijpen gemaakt zijn, is reeds lang bekend,
maar over de produkten zijn pas recentelijk artikelen ver-
schenen. De initialen die bij het merk geplaatst zijn, vormen
steeds de belangrijkste aanduiding voor het toeschrijven van
een produkt ~an een bepaalde maker .
In de navolgende lijst heb ik de mij bekende zijmerken met
initialen, meest van niet-Goudse origine, ondergebracht.
Waar bekend is de maker erbij geplaatst .
De merken dateren meest uit de tweede helft van de achttiende
eeuw, een aantal zijn van vroeger of later datum. Het exact·
dateren van dit zogenaamde zijmerktype is voorlopig nog een
omstreden zaak. Het zijmerk- model is lange tijd populair
geweest. De ketelvorm is wel aan verandering onderhevig,
maar de modieuze veranderingen die in Gouda plaats vinden,
zullen vaak pas jaren later in andere steden zijn ingevoerd.
Daarbij komt dat de pijpen met een reliefmerk op de zijkant
van de kop tot het minste soort pijpen behoren. Bij dit
mindere soort nam men het niet zo nauw met de mode !
De lijst kan gezien worden als een voorlopige inventarisatie
van de niet-Goudse merken. Volledigheid is nog ver weg. In
de toekomst zullen zeker nog lijsten beschikbaar komen met
een groter aantal namen van pijpmakers en met dateringen.
Omdat het nogal eens voorkomt dat de pijpmakers hun naam
opsplitsten en de voorlaatste letter van de initialen combi-
natie de beginletter van de achternaam aangeeft, heb ik de
lijst op de eerste letter van de naam gerangschikt.

* AB Op de hiel aan weerszijden, links kop een Tudorroos.

ABL Rechts op de ketel, links de gekroonde haan.
AHL R. boven gekroonde N.
AHM L. boven gekroonde 18; Gorinchem: Arnoldus Haverman.
AHM L. boven gekroonde 18; zie IVA .
AHM L. boven gekroonde vis; Gorinchem: Arnoldus Haverman.
AK L. boven zes-bladige roos.
AKL L. boven gekroonde vis met golfjes.
AH R. gekroond; L: de Fortuin op de spoor.
ANM L. boven gekroonde N.
AR L. aan weerszijden van een gekroond springend paard met

boven de kroon de letters IH; Gorinchem: Adam Revet?
ARM L. boven de gekroonde vis.
AS L. boven de gekroonde sierkan.
AS Boven een knorrenversiering.
AVA Afkorting van de Gorinchemse pijpmaker Adrianus van Aten.
AVAH L. boven een arend.
AVB R. vergezeld met drie vissen en een kroon, L: zittende

visser.
AVC L. boven een gekroonde vis met drie golfjes.
AVD Afkorting van de Gorinchemse pijprnaker Arie van Dalem.
AVDAL. boven een gekroonde vis met drie golfjes; Gorinchem :

Abraham van den Akker.
AVDABoven een knorren versiering; zie hierboven.

-7 -

AVDA L. boven een gekroonde vis met drie golfjes, het geheel

tussen bloesemtakken; Gorinchem, Abraham van den Akker .

AVE Afkorting van de Go rin chemse pijpmaker Anthony van Erp.
AVH Rechts op de ketel, L: gekroonde bril.
AVI Boven een knorrenvers i ering .
AVT L. boven het Utrechtse wapen; Utrecht ?
AVT L. gekroond, R: zwaan; Utrecht?
AVW L. onder een gekroonde vis met drie golfjes met erboven

het opschrift GOUDA.

*B Opschrift BAKKER boven een vis met drie golfjes.
BC
HB Meermin.
BIV Op de hiel aan weerszijden.
BK R. onder een pot met bloemen, L: kind op een bok .
BK R. de Ben L. de K, beiden in het hart van een Tudorroos .
Op de hiel aan weerszijden , op de ketel aan beide kanten
BO
BVD een Tudorroos.
BVS R. de Ben L. de O, é!'an weerszijden een staande roker.

L. gekroond boven het wapen van Utrecht .
L. gekroond als monogram 'V , Utrecht?

* CB Op de hiel aan weerszijden, op de ketel de Tudo rroos.

CCIS L. gekroond .
CGN L. met het wanen van Arkel .
CHL L. boven gekroonde vis met drie golfjes .
CHN L. boven gekroonde v is met drie golfjes, R: Zeeuwse wapen

op een geruwde ondergrond .

CHN L. boven een gekroonde N.
CHN L. boven een gekroonde oo ievaar .
CVD Afkorting van de Schoonhovense pijpmaker Cornelis van Drost .
L. boven gekroonde vis met drie golfjes; Schoonhoven?
cCvVsDR Utrecht, familie Vers l uijs?

* DB L. boven gekroonde haan, R. idem.
DB L. met kroon.
DBN L. boven gekroonde vis me t drie golfjes ; Gorinchem , Dirk

Bernet .
DBN L. boven gekroonde N; Gorinchem, Dirk Bernet.
DBN L. met grote kroon; Gor inchem, Di r k Bernet.
DBUN L. tussen palmtakken , de letters in blokvorm geplaatst.
DH L. en R. vergezeld aan weerszijden van een springende haas .
DH L. vergeze ld van een Tudorroos, erboven of eronder .
DH Op de hiel aan weerszijden, op de ketel een Tudorroos .
DH Op de h i el aan weerszijden.
DHVB Op de spoor L. DH en R. VB.
DOL L. op de spoor.

DOT L. op de spoor .
DS Op de hiel aan weerszijden .
DV Afkorting van de Schoonhovense pijpmaker Dirk Valke.
DVD L. boven gekroonde N; Schoonhoven , Dirk van Duuren.
DVE L. op de hiel met een zespuntige ster, R. een maantj e;

mogelijk Alphen aan de Rijn .
DVS L. gekroond , R. een vogel; Utrecht , Dirk Versluijs?
DVS L. initialen, R. de zwaan; Utre cht , Dirk Vers luijs.

*EV R. boven drie eendjes.
EN L. onder drie eendjes , R. drie kronen.

*FA Op de hiel aan weerszijden .
FA Op de hiel aan weerszijden, op de ketel de Tudorroos.
FHN
FHN L. boven de hengselmand.
L. boven de gekroonde vis met drie golfjes.
Fffi L. aan weerszijden van een boompje waarin een vogel die

-8 -

* GGH de initialen Fen HR scheidt, R. is een man met spade

GHL te zien. Utrecht?
L. boven het wapen van Arkel.
GHL L. boven een Tudorroos waarvan de bladeren en het hart
GHL van de rooos uit kleine roosjes zijn samengesteld.
GHN L. boven een gekroonde N.
GHN L. boven een ongekroonde vis en drie golfjes .
GS L. boven een gekroonde vis met drie golfjes.
L. boven een gekroonde N.
GS Afkorting van de Gorinchemse pijpmakers Gilliam Schippers
GS
GS en Gi jsbert Stam.
Boven een knorrenversiering.
GS L. boven een hengselmand door stippen omgeven.
GS L. boven een hengselmand door stippen omgeven met onder
GVB de mand drie lelies, die ove r de initialen WG gegraveerd

zijn.
Op de hiel aan weers!ijden, op de ketel een Tudorroos .
L. boven een gekroonde vis met drie golfjes .
Afkorting van de Gorinchemse pijpmaker Gerrit venderBos.

GVD L. boven het Utrechtse wapen; Schoonhoven: Gerrit van
Duuren den Ouden.

GVD L. boven de gekroonde N; Schoonhoven: Gerrit van Duuren .
GVDK L. boven de gekroonde N.
GVDR L. boven de gekroonde N.
GVDR L. boven de hengselmand met kroon .
GVH L. boven de gekroonde v i s met drie golfjes .
GWD L. boven de gekroonde vis met drie golfjes; Utrecht .
GWD L. onder een gekroonde tak waarop een vogel , R: gekroond

GERR I T VAN WESDIJK en GWD; Utrecht, Gerrit van Wesdijk .

* HA(B) Afkorting van Hendrik Albrecht te Gorinchem .

HAH L. gekroonde hengselmand .
HAL L. gekroonde HAL, de tweede init iaal onder de anderen

geplaat st.
HB R. boven drie eendjes, L: visser met harpoen; Gorinchem?
HB L. boven het wapen van de VO C met de A boven het monogram ;

Go rinchem?
HB(D) Afkorting van Hendri'k Budding te Gorinchem .
HDG L; gekroond met eronder twee takjes, R. de leeuw met het

zwaard .
HDH L. boven de gekroonde ooievaar; Schoonhoven: H. de Hoog.
HDH L. boven de gekroonde N; Schoonhoven: Hui jbert de Hoog.
HDH L. boven de gekroonde vis met drie golfjes; Schoonhoven:

Huijbert de Hoog .
HDH L. boven de gekroonde sierkan; Schoonhoven: idem .
HDH L. boven de gekroonde 81; Schoonhoven: Huijbert de Hoog.
HDHO L. boven de gekroonde vis met drie golfjes.
HGB Gekroond boven een knorrenversiering.

-9-

HGB L. tus sen twee bladertakken .
HGD L. van kroon voorzien en r echts de Nederlandse leeuw

in de tuin.
HHN L. boven de gekroonde vis met drie golfjes, de N is in

spiegelschrift geplaatst .
HL L. onder de stippel Tudorroos.
HL(M) Afkorting van de Schoonhovense pijpmaker Hannes (of Johannes)

Lammoré.
HLP L. boven de gekroonde vis waaronder drie golfjes .
HLR L. boven de gekroonde 78 .
HLR L. boven de vis met de drie golfjes.
HLR L . boven de gekroonde N.
HO(H) Afkorting van de pijpmaker Hendrik Ophuijzen te Gouda .
HS L. boven de gekroonde sierkan; Alphen aan de Rijn?
HVO(H)A.fkorting van de Gorinchemse pijpmaker Huijbert van

Oudheusden.
HV Op de hiel aan wee rszijden, op de ketel de Tudorroos.
HVA Afkorting van de Gorlnchemse pijpmaker Huijbert van Agt .
HVD L. boven de gekroonde N.
HVDO L. boven de gekroonde vis met drie golfjes; Schoonhoven:

Hendrik van den Oever.
HVDO L. gekroonde IG; zie boven .
HVDO L. gekroonde N; zie boven.
HVDO L; boven de gekroonde vis me t drie golfjes, aan weerszijden

van de kroon zijn de initialen IW te lezen. Deze pijp is
gemaakt door Jan Wouters, pijpmaker te Go rinchem, die z i jn
initialen in combinatie met het merk van de Schoonhoofse
pijpmaker Hendrik van den Oever gebruikte .
HVDO L. boven de gekroonde vis met drie golfjes. Boven de ini-
tialen is een V te lezen, naast de kroon de letters IE,
die tesamen de combinatie IVE vormen , het me r k van de
in Gorinchem werkende pijpmaker Jan van Erp, die als
zijn stadgenoot Jan Wouters het merk van de Schoonhoofse
fabrikant Hendrik van den Oever nazette.
HVDO L. boven een vis met drie golfjes met een V boven de letter-
combinatie en de initialen IH aan weerszijden van de kroon .
Pijpmaker IVH nog onbekend.
HVH L. boven de ster uit Alphen; Alphen aan de Rijn .
HVS L. boven de gekroonde ooievaar; Utrecht, Hendrik Versluijs .
HVS L. de initialen, R. een vogel op een tak; Utrecht , Hendrik
Versluijs .
HVS L. de ini tiale.n, R. een koorddanser ; Utrecht , Hendrik
Ve r sluijs.
HVS L. boven de gekroonde vis met drie golfjes ; Utrecht,
Hendrik Versluijs . Ook zonder go lfj es bekend .
HWV L. op zijkant van de hiel en op de zij van de ketel .

* IAK L. boven gek roonde K.

LAM L. boven gekroonde N.
IANM L. boven de gekroonde vis met drie golfjes .
IDB R. onder de drie ge kroonde vissen , R. de zittende visser.
IDH L. boven de gekroonde vis met drie golfjes; Gorinchem ,

Jan de Hoog .
IDH L. boven de gekroonde N; Gorinchem , Jan de Hoog .
IDK L. I.D.K.RAAL boven de ster uit Al phen; Alphen aan de Rijn .
IDL L. boven de gekroonde vis met drie golfjes .
IG L. gekroond, R. gekroonde N.
!GB Afkorting van Jan Glansbeek, pijpmaker te Utrecht .
IGN L. boven de gekroonde N.
IH R. kleine letters, L. gekroonde AD.
IH L. boven het gekroonde springende paard met aan weerszijden

-10-

van de kroon de initialen AR.

IH L. boven de gekroonde IG.

IH L. boven de gekroonde N.
IH L. boven de gekroonde sierkan.
IH L. boven de gekroonde vis zonder golfjes.
IHD L. boven de gekroonde ooievaar; Schoonhoven: Joris

Hogendijk.
IHD L. boven de gekroonde vis met drie golfjes; Schoonhoven:

Joris Hogendijk .
IHD L. boven de gekroonde N; Schoonhoven, Joris Hogendijk.
IHD L. boven de gekroonde vis met drie golfjes waaronder de

initialen IH; mogelijk Joris Hogendijk uit Schoonhoven.

IHN L. boven gekroonde vis met drie golfjes. Ook met de N

in spiegelschrift.
IHN L. boven de gekroonde N.

IHVS L . boven de gekroonde N.
IHVB L. onder de drie eendjes met onder de twee eendjes het

monogram HB, R. de Asser met harpoen .
IK L. en R. op de zijkanten van de ketel in het hart van een
Tudorroos een enkele letter.

IKM L. boven de gekroonde vis met drie golfjes .

IL(M) Afkorting van de Schoonhovense pijpmaker Hannes (of Johan-

nes) Lammorê, zie ook HLM. Mogelijk merkte hij met HLR,

Hannes LammoRé.

ILR L. boven de gekroonde vis met drie golfjes.
IM L. boven het wapen van Utrecht.
IMW L. gekroond, R. de gekroonde N.
IN L. boven het gekroonde springende paard met aan weerszijden
van de kroon de initialen AR.
IOH L: gekroond; Gorinchem, Jan Ophuijzen.
IOH Boven een knorrenversiering; als boven.
IOH L. en R. binnen een omlijsting van takken; als boven .
IOH L. boven de gekroonde ooievaar met aan weerszijden palm-

takken; maker als boven. .

IOH L. onder een hengselmand met stippels omgeven; maker als

boven.
IOH Boven de leeuw in de Hollandse tuin omgeven door blader-

takken links en rechts de molen eveneens door bladertakken

omgeven; maker als boven.

IOH L. boven de gekroonde v is met drie golfjes; als boven.
IOHD L. boven een gekroonde vis met drie go l fjes .
IOH L. met achter de initialen een dubbele punt en de letters
LR, boven de gekroonde vis met drie golfjes.

IP L. gekroond met rechts de zwaan; Ut rec ht.
IP L. het wapen van Utrecht met ernaast de initialen;

Utrecht?
IS L. aan weerszijden naast de :man in het schilderhuis .

IS Afkorting van de pijpmaker Jan Schippers uit Gorinchem.

IS(T) Afkorting van de pijpmaker J an Seton uit Schoonhoven.

IV L. met tus sen de letters twee sterretjes, boven de gekroon-

de vis met drie golfj es .
IV L. boven de gekroonde vis met drie golfjes; Gorinchem?
IV L. aan weerszijden van de gekroonde N; Gorinchem: Jan Valke.
IVA L. op de zijkant van de spoor, op de ketel aan weerszijden
de Tudorroos.
IVA L. op de spoor met een maantje of een sterretje .
IVA L. boven de gekroonde vis met drie golfjes . .

IVA L. boven de stippel roos van Tudor, R. de hengselmand omge-
ven door een cirkel van stippen.

IVA Boven een knorrenversiering met perken. Varianten van dit

merk missen de perkenversiering.

-11 -

IVA L. samen met een meermin in blade rkrans, R. de Fortuna

eveneens in bladerkrans.
IVA L. boven de gekroonde IG .

! VA R. zonder kroon, L. op de pijpekop het gekroonde 18 merk,

met erboven drie lelies die over de initialen AHM (van de

pij pmake r Arnol dus Haverman) aangebracht zijn.
IVA L. boven het me r k de gek r oonde vis met go lfjes en de

letters HVDO , het merk van de pijpmaker Hendrik van den

Oever uit Sc hoonhoven.

IVAH L. het wapen van Zeeland e n rechts het wapen van Groning en,

de initialen s t aan boven de wapens , de eerste twee l inks,

de andere twee r echts.

IVAH Boven een knor renversi er ing.
IVAH L. boven de gekroonde N.

IVAR L. boven de gekroonde 18 .
IVAH L. boven de gek r oonde vis me t drie golfjes .
,- ,. ,-1
,-:- - "\ p
7,\
t: 1 1'
f ZV t\ i
ji
.:., rn,~¾'- C: <r" 1 i:.... 1 -1
..1,
,~v~ / j' -- ~ ,~ -~~ "j i
1
'/- _ç,.,i_A: fW,Y I
.., g-C,,-..0 t:~ I
t
't{·I'W3 •... 7' t~ '

~- ·-~

IVDS R. boven een v isser, links een z itte nde roker met erboven
het Goudse wapen; Utrecht: Jan van der Sluis .

IVE Boven een knorrenve rsiering met perken ; Gorinchem , Jan
van Erp.

IVE L. boven de gekr oonde N; Go rinchem, Jan van Erp .
IVE Zie HVDO .

IVE L. boven de gekroonde v is met drie golfjes; Gorinchem,
Jan van Erp .

IVG L. boven de gekroo nde N; Schoonhoven : Jan v an Genderen .
IVG L. boven de gekroonde vis met drie golfje s; maker als boven .
I VH L. boven de gekroonde H.
IVK L. boven de gekroonde v is met drie go lfjes .
I VK L. boven de gek roonde N.
IV.~ L. boven het gekroonde wapen van Ams terdam zonder omlijst ing.
IVM L. Boven de g ek roonde twee spaden ; Ams t erdam ?
IVO L. boven de gekr oonde N.

IVO(H}l\fkorting van Jan van Oudheusden, pijpmaker te Gorinchem .
I VS L. boven de gekr oonde vis met drie golfjes ; Utrecht :

Jan Versluijs .

IVS L. gekroond, op de hiel links een Wen r echts ee n E;
Utrecht: Jan Versluijs .

IVW L. boven een vis met drie golfj e s; Gorinchem : Jan van Wouw .
IVW L. boven de gekroonde N.
IVIV L. boven de gekro onde pauw, het geheel tussen bladertakken;

Go rinchem: Jan ·ran Wouw .
IW L. gekroond en gehouden door twee leeuwen ; Gorinchem,

Jan Wouters .
IW Zie HVDO.

IW L. gekroonde IC met aan weerszijden de initialen IW ;

Gorinchem: Jan Wouters .

-1 2-

*K Boven een knorrenversiering; Kampen?

KDH Boven een knorrenversiering.
KDH
KDH L. boven een gekroonde vis zonder golfjes.
Ki\1 L. boven een gekroonde N.
KRM
Kffi-1 L. bij het wapen van Utrecht.
KS
KVD L. boven de gekroonde vis met drie golfjes.
KVE L. boven de gekroonde N.

1-.\!G Afkorting van de Gorinchemse pijpmaker Klaas Spijker.
KVH
KVM L. op de spoor. .

KVW L. boven de vis met de drie golfjes; Gorinchem, Kobus
(Jacobus) van Erp.

L. boven de gekroonde vis met drie golfjes.

L. boven de ster van Alphen; Alphen aan de Rijn?
L. boven de hengselmand.

Afkorting van de pijpmaker Jacobus van Wouw uit Gorinchem.

KW R. de molen met erboven de initialen, het geheel tussen
bladertakken, L. de gekroonde Nede rlandse leeuw in de

tuin, eveneens tussen bladertakken; Gorinchem: Kristiaan
Wouter.
KW L. gekroond op de spoor, rechts een hart.
KW L. boven de gekroonde N.

* LDIS L. de gekroonde vis met drie golfjes.

LDS L. boven de gekroonde N.
LDS L. boven de gekroonde vis met drie golfjes .
LHN L. boven de gekroonde N.
LHN L. boven de gekroonde ooievaar .
LHN L. boven de gekroonde IG.
LNH Boven een knorrenversiering met perken; Gorinchem .
LNH L. boven een gekroonde N; Gorinchem: Leendert Nieuwenhuizen.
LNH L. boven de gekroonde vis met drie golfjes; Gorinchem,

Leendert Nieuwenhuizen.
LNH L. boven de hengselmand met stippen omgeven; Gorinchem,

Leendert Nieuwenhuizen.
LR Zie IOH:LR.
LS L. onder de hengselmand met stippen omgeven.
LV L . boven de gekroonde 18; Gouda, pijpenstort .
LV L. boven de gekroonde vis met drie golfjes; Gouda.
LVA L. (maar ook dubbelzijdig) boven de gekroonde vis met

drie golfjes; Leendert van Aten te Gorinchem.
LVA L. boven de gekroonde hengsélmand met stippen omgeven en

rechts de stippelroos van Tudor; Gorinchem: Leendert van
Aten.
LVB Afkorting van de pijpmaker Leendert van Bommel uit
Gorinchem.
LVS L. boven de gekroonde N.

L. voorzien van een kievit in cirkel omlijsting van stippen,

.Leiden?

-13-

MAO L. boven de gekroonde M.
MHG L: boven de gekroonde N.
MVB Afkorting van de pijpmaker Matthi js van Bommel uit

Gorinchem.
MVG L. boven het wapen van de stad Utrecht; Schoonhoven,

Machiel van Genderen .
MVG L. boven de gekroonde N; Schoonhoven, M. van Genderen.
MVG L. boven de gekroonde vis met drie golfjes; maker als

boven.
MVG L. boven de hengselmand; maker als boven.
MVO L. boven de gekroonde N.

iwo L. boven de gekroonde M.

MVO L. boven de gekroonde vis met drie golfjes.
MVOH L. boven de gekroonde vis met drie golfjes; Schoonhoven,

Machiel (Madiel) van Oosterhout.

*N L. N.BAKKER boven een vis met drie golfjes.
NB L. gekroond met ertus~en NICOLAES BAKKER.
NB L. zonder kroon met erboven NICOLAES BAKKER.
NB
NGB L. boven de gekroonde IG .
NK L. boven de gekroonde N.
L. onder een ooievaar met bladeren omlijst met R.
NKW
NKW SCHOONHOVEN gekroond.
NNB L. boven een vis met drie golfjes.
NVK L. boven een gekroonde N.
L. boven een gekroonde vis met drie golfjes.
L. boven een gekroonde vis .

* OovHN L. boven een gekroonde vis met drie golfjes.
L. aan weerszijden van een ooievaar met een paling in de

bek; Gouda.

* PDG L. boven de gekroonde 18; Utrecht : Pieter de Graaf.
L. boven de gekroonde N; Schoonhoven, Pieter de Leeuw.
PDL
PDL L. boven het wapen van de stad Utrecht; Schoonhoven,
Pieter de Leeuw.

PVDS Afkort~ng van Pieter van der Sluijs uit Utrecht .
PIM L. boven de gekroonde vis.
PKR Links met rechts de zittende roker.
PM L. boven de gekroonde N.
PST L. boven de gekroonde N; Schoonhoven, Pieter Seton.
PST L. boven de gekroonde vis met drie golfjes; Schoonhoven:

Pieter Seton.
PV R. 3-WIL-DE-PV en links drie staande wildemannen.
PVD L. boven de gekroonde vis met drie golfjes .
PVH Afkorting van de pijpmaker Pieter van Heijn uit Schoonhoven.
PVN L. boven de gekroonde vis met drie golfjes.
PVR R. de drie eendjes met initialen, links de visser met

harpoen.

-14-

PVR R. onder de molen, links de korendrager .
PVR L; boven de gekroonde vis raet drie golfjes.
PVS
PVS R. met kroon, links de zwaan; Ut r echt.

PVV L. gekroond;, Utrecht.
L. boven een gekroond PN monogram.
* RDH
Links en rechts de gekroonde troffel.
RDH L. boven de gekroonde N.
RDM L. boven de gekroonde R.
RH L. tussen een omlijsting van een kroon met engeltjes en
een lelie met erboven de Fortuin, rechts een schip.
RVA L. boven de gekroonde N.

* SDH L. boven de vis met de drie golfjes; Gorinchem: Stoffel
de Hoog .
SGH L. de gekroonde vis met drie golfjes.
L. en R. in het hart van een stippelroos met kelkb laden,
SK links de Sen rechts 4e K.
L. boven de twee liggende pijpen, rechts de gekroonde
svo vis met takken; Gouda.

* TD L. en R. op de spoor van de pijpekop .
R. onder het wapen van Delft, door b ladertakken omgeven,
TDV links de koning van Delft met initialen VS.
Op de linker en rechter spoor van de pijpekop.
TK Links en rechts op de spoor van de pijpekop.
L. boven de gekroonde vis met drie golfjes.
TL
TVS

* VD Links en rechts op de spoor van de pijpekop, op de beide

zijden van de ketel een Tudorroos met kelkbladen.

vo L. onder de gekroonde ooievaar.

VR R. bij rokende man op stoel, links een staande persoon
met tulpen of tabaksbladeren; Gouda.

VR Op vele achttiende eeuwse pijpekoppen voorkomende initia-
len combinatie: de vedelaar en de soldaat, het zwijn en
de visser met harpoen, de leeuw en de koning, enz.

* WD Links en rechts op de spoor, op de beide zi j den van de

ketel een Tudorroos met kelkbladen.
WG L. en R. op de spoor, op de ketel de Tudorroos met bladen.
WGB Gekroond boven een knorrenversiering; Gorinchem: Wouter

Groenenberg.
WGB L. boven de hengselmand; maker als boven.
WGB L. boven de gekroonde vis met drie golven; maker als boven.

WGB L. boven de gekroonde N; maker als boven.
WH L. boven de gekroonde vis met drie golfjes .

WIPH R.op gekroonde ton door bladertakken omgeven, links een
zittende roker met een tabakscarot.

WM(F) Afkorting van de Gorinchemse pijpmaker Willem Montfoort .
WP Aan de voorzijde, rechts een staande ooievaar en links

een vedelende man; Gouda .

-1 5-

WR Op de spoor links en rechts, links op de ketel 1'NR .
Links en rechts op de spoor.
WR L. boven de gekroonde vis me t drie golfjes.
WSB Links en rechts op de spoor .
WV L. zonder bij versiering, rechts de vi sser met harpoen;
WVD
Gorinchem , Wi llem van Dijk .
WVD L. boven een engeltje met palmtakken; Gorinchem, 11/ïl lem

WVDH van Dijk.
WVR L. boven de gek roonde vis me t drie golfjes.
Zie WR .

Voor dit artikel werden pijpen uit de volgende kollekties
geraadpleegd: G. A. Brongers , A. van Esveld, F. Friederich,
F. Komp ier, H. van der Meulen , F. Ti jmst ra en ondergetekende.

Voor aanvullingen op deze lijst houd ik mij gaarne aanbevo-
len (pos tbus 96024, Amsterdam} . Bij voldoende uitbreiding
zal ik in een supplement li jst de nieuwe vindingen publi cer en,
i n een van de volgende nummers van P . K. N. Misschien kunnen
we dan in de nabije toekomst meer zeggen over de regionale
achtt iende eeuwse pijpmakers en hun produkten .

Tot slot de dri e artikelen over dit soort pijpen:
Don Duco : Achttiende eeuwse pijpen uit Schoonhoven , Nieuws-

bulletin Pijpenkamer Icon, Jrg . III, nr. 1 , 1977 .
Don Duco : Achtt iende eeuwse pijpen uit Gorinchem , Pijpelijntjes,

Jrg. IV, nr. 4 , 19 78 .
Pie t Smiesing: Utrechtse p ijpenmakers , P . K. N. , Jrg . I , nr . 1 .

1978.

EE N BEZOEK AAN HET DOUWE EGBERTSMUSE UM,

Doordat he t museum alleen op werkdagen geopend is,waren veel leden
ni et aanwezig en b e stond ons groepje uit 9 personen . De and e ren zu llen
het met dit summiere verslag moeten doen .
Als gas t heer en rondleider tr ad de conservator de Heer Stoffer op.
Na een kopje koffie , werd ons geze lschap in de knusse filmza al onthaa l d
op een filmimpressie van het bedrijf . Een hoogtepunt in de film vormde
uiteraard de tabaksverwerkende fabriek in Joure waar zelfs" beroeps -
rokers" de tabak keuren .
Naast de fraaie collecties voorwerpen op he t gebied van kof fie en t hee
wo r dt het grootste gedeelte v an h et museum ingenomen door de pijpenka·-
me r , waarvan het antieke interieur van de tabakswinke l II De wi t 'te Os "
het middelpunt vormt.Hier prijken op planken tal van kapi t ale potten
voor tabak en snuif.
Bui ten de vitrines , die het tabaksgebruik in al zijn facetten bel ich-
t e n, vinden we twee rokersst0eltjes, waarvan één behoorde aan de com-
ponist en dirigent Mengelberg.
Pijpen, vaak in bizarre vorm en , gemaakt uit de meest uiteenlopende
materialen onderstrepen ook nu weer dat i ed ere verzameling, ook a l is
deze nog zo kl ein, uni eke stukken kan bevatten.
Met een gezellig praatj e en een ruim geschonken borrel werd de ze zeer
ge laagde middag, waarvoor we op deze plaats nogmaals onze dank uit-
drukken , beslot en .

P . K. Smiesing .

-16-

***********************************************************************
L I T E RAT UUR

***********************************************************************

- The Archeology of the Clay Tobacco Pipe.( B. A.R. nr 63) 1979.

deel I: The Midlands and Eastern England, door Peter Davey.

412 pagina 1 s,69 tekeningen en 6 foto's. Prijs i8.50 franco.

Een lijvig boekwerk met veel informatie over Engelse pijpmakers .

Voor onze leden minder geschikt, aangezien we in Nederland weinig

opgegraven pijpen vinden van Engelse makelij.

Wie toch in dit boek geïnteresseerd is kan een bestelformulier

(= order form) aanvragen bij: B.A.R. ·
122 Banbury Road

Oxford OX2 7BP

Engeland.

Belangrijk is te weten dat later delen zullen uitkomen over:

Amerikaanse pijpen,Europese pijpen (2 dln),over Afrikaanse en

Australische pijpen. t

- The clay tobacco pipe.

door D.Helme. 1978
70 blz,12 foto's,bladzijden uit een pijpencatalogus.Prijs+ f15,-

Een populair geschreven boekje met informatie over het pijpmaken

in Noordoost~Engeland.
Helaas staat geen uitgever in het boekje vermeld.
Wel waar het gedrukt is: Brian J .Hewitson Coxhoe,Durham.

PIJPEN TENTOONSTELLING 24 AUG.- 2 SEPT.

KUNST- EN ANTIEKBEURS "DE DOELEN" ROTTERDAM,

Door bemiddeling van de Heer Bracco Gartner uit Delft _komt er een
ruimte van 100 mzvrij voor het houden van een tentoonstelling.
Op deze tentoonstelling is een deel van zijn collectie te bezich-
tigen aangevuld met materiaal van enkele P.K.N.-leden,het Niemeyer
Nederlands Tabacologisch Museum te Groningen en de firma Zenith uit
Gouda. Openingstijden van 10 . 00 _uur_'s_ochtends_tot_22 . 00_uur.
De beurs wordt druk bezocht ( vorig jaar 15.000 bezoekers)en er
wordt bekendheid gegeven in de regionale- en landelijke pers.
Gedurende de 10-daagse tentoonstelling moet de ruimte worden bemand.
Wie kan en wil een dag,middag of avond in de stand aanwezig zijn om
de bezoekers indien nodig te begeleiden? In verband met de aanvraag
van een pasje wordt u verzocht zich zo spoedig mogelijk te melden
bij de Heer Bracco Gartner. telefoon 015-122411.
Zeer waarschijnlijk zal er ter gelegenheid van deze expositie in
beperkte oplage een stenen pijp te verkrijgen zijn.U komt toch zeker
ook kijken? Als de belangstellenden op de beide zondagen tussen 1
en 4 uur komen is er een prachtige gelegenheid om kennis met elkaar
te maken.Wij zijn er in ieder geval wel.

PIJPENTENTOONSTELLING IN DE MAANDEN JULI EN AUGUSTUS,

In het Openluchtmuseum te Bokrijk in België,( tussen Hasselt en Genk)
wordt een expositie gehouden over pijpen en tabak.De expositie
staat opgesteld in het Gotische Huis en wordt verzorgd door het Nie-
meyer Nederlands Tabacologisch Museum.
Bokrijk is het grootste openluchtmuseum van Europa.Er zijn tientallen
objecten te bezichtigen.Het is de moeite waard om dit museum met een

bezoek te vereren.

-1-

***************************************************************************

3 MAANDELIJKS CONTACTBLAD VOOR DE PIJPENVERZAMELAAR

REDAKTIE: F.Tymstra, Zilvermeeuwplantsoen 21, 1131 MG Volendam. tel:02993-64206
voor informatie, insturen van kopy, advertenties.

H.v.d.Meulen, Utrechtse Jaagpad 115, 2314 AT Leiden. tel:071-121156
voor informatie, ingezonden brieven.

L.v.d.Berg, Bloemstede 22, 3608 TK Maarssenbroek.tel:03465-64137
voor administratie abonnementen,verzending,oude nummers.

ABONNEMENT: f 12,50 per jaar,ingaande 1 juni 1979.0ude nummers f 3,- +porto

BETALING: Postgiro 1636225 t.n.v. Pijp.Kr.Ned. Bloemstede 22, Maarssenbroek.

***************************************************************************

2e jaargang nr.6 september, 19 79

***************************************************************************

DE PIJPELOGISCHE KRING IN DE DOtLEN,

Op de 6e KUNST en ANTIEKBEURS in de Rotterdamse Doelen exposeerden
leden van de Pijpelogische Kring in samenwerking met het Niemeyer
Nederlands Tabacologisch Museum en de Fa. Zenith.
Stand 25a met een oppervlakte van 100 vierkante meter bestond uit 3
gedeelten .
Bij binnenkomst trof men allereerst de 11 oude winkel" aan, verzorgd
door Niemeyer. Achter de toonbank stond de Heer de Ruiter die zowel
voorlichting gaf over het pijproken als over de boeken, geschreven
door de Heer G.A.Brongers. De boeken konden tegen een redelijke prijs
gekocht worden, Nicotiana Tabacum kostte slechts f45,-.
Bij de winkel kon men gratis een pijp stoppen of de speciale tentoon-
ste·llingspijp aanschaffen. Deze handgekaste pijp, waarvan er slechts
400 zijn gemaakt,werd door een oude pijpmaker vervaardigd.
Naast de winkel bevond zich de grootste ruimte; het expositiegedeelte.
In liggende en staande vitrines werd ruim aandacht besteed aan opgegra-
ven pijpen, complete stenen pijpen en pijpmakersgereedschap.
De pijpmakerswerkbank, de vorm, en de kleinere gereedschappen zijn ei-
gendom van de Fa.Zenith.
Het derde gedeelte was de Dia-hoek.In dit deel kon men zitten en genie-
ten van een fraaie doorlopende diavoorstelling over pijpen en voorwer-
pen uit de collectie van Bracco Gartner.
Het bezoekersaantal was wisselvallig.In de weekends was het behoorlijk
druk> op de door-de-weekse dagen was het stiller.
Toch kunnen we tevreden zijn met de belangstelling.Inmiddels hebben
zich nieuwe leden aangemeld.
Tenslotte gaat onze dank uit naar die leden, die gedurende de tentoon-
stelling bereid waren om, in hun vrij.e tijd, op de expositie aanwezig te
zijn.Degenen die nog een pijpententoonstelling willen bezoeken kunnen
tot 31 oktober terecht in het -Openluchtmuseum te Bokrijk, tussen Genk
en Hasselt. In het Gotische Huis loopt de tentoonstelling" Pijp en
Toebak" met inzendingen uit vele musea en particuliere verzamelingen.
Vooral liefhebbers van de Belgische en Franse stenen pijpen ( Gambier)
kunnen hun hart ophalen.

red.

OPROEP,

Wie bezit p1Jpen of documentatie van de Goudse Firma Jan Prince & Cie?

Wie zou een artikel willen schrijven over de pijpenfabriek van Van der
Want in Gouda? Voor documentatie wordt gezorgd.
Reakties voor beide oproepen sturen naar:
F.Tyrastra, Zilvermeeuwplantsoen 21, 1131 MG Volendam.02993-64206.

-2-

THE BRAGGE COLLECTION OF CLAYPIPES,

Het is al weer enige tijd geleden dat ik voor de tweede keer het

British Museum in Londen bezocht om de Bragge kleipijpencollectie te .

bezichtigen. Men vroeg mij om enige toelichting betreffende de Holland-

se pijpen in de collectie, met name de dateringsmethode, de diverse

voorkomende typen, de verklaring van een aantal merken alsmede de ver-

taling van teksten op pijpen en tabaksdozen.

Het British Museum heeft de collectie beschreven in een inventaris

maar verder is er eigenlijk nog niet veel meegedaan.

Tot op heden wisten slechts weinigen van het bestaan van deze collectie;

dit artikel is dan ook bedoeld om er iets meer bekendheid aan te geven.

De collectie werd bijeengebracht door William Bragge, geboren te Bir-

mingham op 31 mei 1823 als zoon van een juwelier.

Van beroep was hij bouwkundig ingenieur en construeerde o.a. de eerste

spoorwegverbinding in Brazilië ,i van Rio de Janeiro naar Petropolis.

De collectie bevat in totaal 1105 nummers, waarvan 712 Engelse en

393 Hollandse pijpen.
Dit is echter een fractie van de oorspronkelijke 13000 pijpen, bijeen-

gezocht uit alle landen van de wereld.

Bragge heeft de pijpen met fijn ijzerdraad op kaarten van karton be-

vestigd, genummerd, de vindplaats vermeld en zo mogelijk de naam van

de fabrikant.
Bij een aantal 17e eeuwse Engelse pijpen gaf dit weinig problemen,

want van het hielmerk kon men dikwijls de volledige naam en soms ook

het jaartal aflezen. Dit verschijnsel komt overigens bij Engelse pijpen

meer voor dan bij de Hollandse. Er zijn bij ons slechts enkele exem-

plaren bekend die de naam voluit op de steel hebben staan. ( zie o.a.

Vijftig 17e eeuwse pijpen, door D.Düco, monografieën over pijpen nr 2,

ICON, Amsterdam. Pijpelijntjes, jaargang III,nr 4. ICON, Amsterdam.

Pas in de achttiende eeuw wordt het vermelden van namen op de steel

een algemener verschijnsel.
Gedurende zijn leven heeft Bragge een kleine collectie overgenomen

van de weduwe van een arts. De ze had alle pijpen getekend en beschre~

ven in een klein notitieboek je. Ook werden verscheidene pijpen door

diverse vinders aan hem geschonken.
Bragge publiceerde 2 particulier gedrukte catalogi betreffende boeken

over tabak, genaamd: "Bibliotheca Nicotiana 11 1874 en 1880.
,

Enkele jaren voor zijn dood werd zijn collectie geillustreerde manus-

cripten bij Sotheby's geveild voor het bedrag van i 12.272.00. (1878)

In februari 1882 werd zijn collectie ( 13000 pijpen) geveild.

De opbrengst hiervan was i 4 . 00 0.00. Bragge stierf op 6 juni 1884.

In de collectie Hollandse pijpen bevinden zich enige topstukken die

Bragge op kaart heeft beschreven van de Firma P.van der Want Gz. in

Gouda.
De pijpen werden vervaa rdigd ter ge l e genheid van het 3e eeuwfeest van

de bevrijding van Den Brie l uit handen van de Spanjaarden (18 72).

Zie de afbeeldingen op de volgende bladzijde.

Tot slot wil ik ve r melden da t de collectie niet openbaar in het museum

tentoongeste ld is.
Men kan de colle cti e bez ichtigen op aanvraag van te voren en dan alleen

op werkdagen indien de werkzaamheden dit toelaten .

P.J.G.Tengnagel.

~., ,, \
0
::0 ~ 1

....... 0

-··I

,._,

(/)

-:.c:

: -:~

c::::.

(/)

rri
r ::

ç

·1. l> r :i 11 s IV i 1 1em d eu <:e r s 1. c
7.. Sp11a11sd1c lh•ri niicJ and.ij, gcsyrnho.l i scnnl lloor ee n s

die cc:.1 1 vo1!c.l vûrdrukt..(11.ict echec! z:icht ha:i r)
:s.:rnO- ji1rig hc!>t.1:rn vao NcerlaJ1d s vrijheid.
~.B:r.ic l Il: l apri.] l!i'/ï., de bevrijders trcll<:i1 de sl.n

nc11.J\1: htc1-;1. ijcle v:111 dc;-.e pijp; 16e - <:o lH\I SC oor10J1,sh
!i.nc eers t (~! ing der Vr-i.jhc-id,J>rins 1-~ i .1 Jem I v:1n Ora

1 apr .il 11, '/7., J\chtcrzij<k: Sta<l !;WtJpe11 van Jie o Brie

juartnl I april 1~,72 .

....~..·,l

I tlll~'. 1,1

d bin- '
hodc111~;.
anj e,
.!, mc1

-4-

ENIGE RUSTIEKE HOUTEN SNUIF- EN TABAKSDOZEN,

door H.A.M.Huveneers.

In de grote en kleine verzamelingen tabakscuriosa nemen de tabaks-
potten, -dozen en - snuifdozen een prominente p laats in.
Er zijn er dan ook veel bewaard gebleven, iedereen ( althans de mans-
kerels) bezat immers zijn eigen tabaks- of snuifdoos, en niet zel-

den méér dan een.
Afhankelijk van de welstand van de bezitter werden ze vervaardigd uit
hout,been,leder,tin,koper,zilver of goud. Het assortiment was schier

onbeperkt.
Slechts de allerarmste pagotters, die zich zelfs de zeer bescheiden
luxe van een koperen of houten tabaksdoos niet konden veroorloven
bewaarden hun -meestal bar slechte- tabak in een lederen of linnen
builtje of een varkensblaas . . ...

'De houten snuif- en tabaksdozen, de fraaie 11 sineesverlackte II en kun-

stig gesneden exemplaren buiten beschouwing gelaten , zijn in de meeste
collecties slecht vertegenwoordigd.
Men zal ze moeten zoeken in streekmusea en verzamelingen van boeren-

gerief.
Het is waar, ze kunnen niet wedijveren in schoonheid met de uit kost-
baarder materiaal gemaakte,uitbundig versierde stukken, maar juist
hun sobere uitvoering verleent hen een zekere attractiviteit. Het is
zeker de moeite waard om eens bij deze categorie tabaksutensiliën

stil te staan.

De meest simpele dozen en potten werden verkregen door uit een flinke
tak van een berk of vruchtboom een schijf te zagen, deze vervolgens
uit te hollen en daarna te voorzien van een taps gesneden en daardoor
in de gemaakte holte klemmend dekselt je.( f i g. 1. )
Dit dekseltje kon verwijderd wo rden met behulp van een koordje of
lederen vetertje dat door het doorboorde dekseltje naar buiten stak.
( fig.1a en 1b) Naar hun uiterlijk worden deze potten en dozen
"queue de rat" ( rattestaart) genoemd.

Ze zijn soms ook vervaardigd van een in een cirkel of ellips gebogen

reep berkebast, waarvan de uiteinden vaak op kunstige wijze ineen

gevlochten zijn.Kleine houten pennetjes, vanaf de zijkant ingeslagen ,

hielden de houten bodem op zijn plaats.( fig.2)

Tot deze variëteit kan ook gerekend worden de z . g.n . 11 toejas 11 of

11 toeljas 11 ( een verbastering van het Russische 11 tuyes 11
•

Het zijn tabaksfustjes uit berkeschors, die meestal aan de boven- en

onderzijde verstevigd zijn met houten hoepeltjes of koperen strips.

Ze werden meegebracht als souvenir door schippers die op Ri ga en om-

geving voeren.( fig.3) ·

Dan zijn er nog de dozen waarvan de 11 bak II uit een stuk hout is ge-
sneden en waarvan in de regel al aanzienlijk meer tijd en zorg is be-
steed.( fig.4,5 en 6) Het dekseltje bij deze dozen sluit meestal beter
af dan bij de queue de rat.Veel van deze dozen zijn met een scharnie-
rend deksel uitgerust . Sommige van dergelijke dozen zijn door de maker
verfraaid met snijwerk waarvan de kwaliteit sterk uiteenloopt, afhan-

kelijk van de vaardigheid van de snijder.

Nagenoeg al deze dozen zien er f ij n gepolitoerd uit. Deze glanslaag
is echter niet met opzet aangebracht, doch geleide l ijk ontstaan door
het dagelijks gebruik, door al die keren dat de bezitter van de doos

zijn troost zocht in het edele tabakskruid.

-5-

-6-

?~JPAARDEN KRULSTAAFJES

~ocrdat in+ 1600 pijpenmakers uit witbakkende klei tabakspijpen
~e~va2rdigden ¼aren de eigenschappen van deze kleisoort al bekend.
I::-.:. de 1Se en 16e eeuw maakten de :i beelàedruckers n of 11!-lillige-

'.:.éckers" <le bekende pijpaarden he2.ligenbeeldjes.
JË-t :ia.ê.:-nf. uit deze klei naast de "stenen" pijp ook kleine gebruiks-
::00!1,-erpj ~s ,. -erden gemaakt, be-wij zen de vondsten van de zogenaamde

.:eru.1. s "I:aafJes .

1~ vij f jaar pijpekoppen zoeken vond ik er een aantal, waarvan in de

a=~eelèing de onderlinge verschillen goed naar voren komen.

Je mees te zijn eenvoudig en volgens de er op voorkomende vingeraf-

dr~k~e~ net de hantl gerold.

C2da~ andere, zo getuigen Je naden, in 2-delige vormen vervaardigd

en ~et de agaatsteen bewerkt (geglaasd) zijn, kunnen deze mogelijk

een bijprodukt van pijper-make~s zijn.

O?=er~elijk is dar alleen de geglaasde exemplaren heel gebleven zijn.

B:~j~~aar droeg deze bewerking bij tot ceer stevigheid.

Joor de knotsvornige uiteinden worden deze staafjes vaak versleten

voor stanpertjes die in vijzeltjes we rden gebruikt voor het fijn

~ale~ van medicijnen. In

2ngéland zijn deze voor-

~erpjes echter bekend als

~ruls~aafies voor_~et prui-

~e~rr-aKen-~nkele p13penma-

~ers, die op het ~aken er

~an patent hadden, zetten

er hÛ.n merk op.

Je afbeelding hiernaast

is ontleend aan de encyclo-

;edie van Diderot et d'Alam- ~ n. /j ~ i
~ert .Het gebruik van deze
st2afjes wordt daarin goed 1• .!

~eergegeven. Ook geeft dit \
\
wer~ een aardige beschrij-
ving, waarvan nu een sar.len- ! 1. / '
vatting volgt:
Dê pruikenmakers gebruiken ii
I ·, .
"moules" (=model) of '1bil- . ...
t.cquets11 ( =krulhout) om de

:r:aren te krullen. · ':\."""-"""'-

Ze zijn gemaakt van Buxus-

(=palTiboom) of ander hout,

hebben een lengte van 3

duim en zijn verschillend

van è.ikte.De dunste hebben .ji
slechts een dikte van een

pijpes~eel.De tweede soort

heeft de dikte van een

schri jfpen(ganzeveer).

~ervolgens hebben die van

de derde soort bijna een

?inkdikte,van de vierde

soort een oinkdikte, van

ce vijfde soort de dikte
van een ringvinger,van de

zesde soort de dikte van

èe ::.i.i ddelvinger.

-7 -

De zevende soort was iets dikker dan de vorige,de achtste soort
had een dikte van een vinger, terwijl de negende soort iets dikker
dan de duim was.
de ''moules" van buxushout zijn de beste.De andere houtsoorten nemen
meer water op en zijn daarom moeilijker te drogen.
Vroeger gebruikte men "moules" van aardewerk (terre) .
Die worden niet meer gebruikt, want als men deze op de étuve ( =droog-
oven) legde, werden ze vaak te heet en schroeiden dan het haar.
Verder volgt er nog een beschrijving van stukjes touw die voor dit
doel werden gebruikt . Omdat dit nieL van toepassing is op de klei-
staafjes zullen we hier niet verder op ingaan.

Het dateren.De datering geeft weer wat problemen. De auteur spreekt
over vroeger. Aangezien dit werk in de tweede helft van de 18e eeuw
tot stand kwam ( 1751 - 1780 ), is het goed mogelijk dat hier de 17e
eeuw wordt bedoeld.
De pruik kwam omstreeks 1620,in zwang, gelijk met de opkomst van de
pijpenindustrie. Gemerkte exemplaren kunnen mogelijk een antwoord
geven op de vraag wanneer ze gemaakt werden. Ook bodemvondsten uit
goed te dateren lagen afkomstig kunnen hierbij behulpzaam zijn.
Aangezien ik niet in het bezit ben van gemerkte staafjes zijn alle
inlichtingen over pijpaarden staafjes welkom.
Mochten er reacties zijn met bruikbare gegevens, dan zal ik er in
een volgend nummer verder op ingaan.

Inmiddels is bekend dat Hans P.K . Smiesing.
v.d.Meulen een compleet en
gemerkt krulstaafje bezit. wcur.e wwo;t;te.

Het staafje draagt het merk :I I
de gekroonde WB. Dit merk I

is aan beide zijden van het !
staafje aangebracht. \\

Deze bodemvondst komt uit de
omgeving van Gouda.

Maar daar is het merk WB on-
bekend. In Engeland kent men
wel dit merk.In de 18e eeuw

werd in Stamford het merk WB
gevoerd.

- 8-

DE JONG 1 S PIJPEN- EN AARDEWERKFABRIEK.

door A.C.de Jong.

Toen op 1 mei 1934" De Jong's Pijpen- en aardewerkfabriek werd op -

gericht waren er in Gouda buiten de grote fabrieken van Goedewaagen

en van der Want nog twee kleinere fabr iekjes,t.w . de Firma P.B. van

der Broek op de Raam 35, en de Firma Nico van Duijn van Velzen op

de ~ieuwe Haven 96.

De laatste fabrikant had als fabrieksmerk" het scheepje".

Ui t oude rekeningen van deze fabriek ( + 1940) kunnen we aflezen

dat bijvoorbeeld 1 gros lakpunten toen 79, - kostte . Een gros dubbele

krul len werd in 1941 verkocht voor f8,64.

De Firma van der Broek verdween omstreeks 1938 en Van Duijn volgde

enige jaren later. De Jong maakte nog pijpen tot 1977 en heeft dus

43 jaar bestaan. t

De eerste behuizing werd in 1934 gevonden aan de Gouwe 192 a.

Later verhuisde de fabriek naar de Kleiweg 42 ( thans Ven D ).

Tot 1965 heeft de fabriek daar pijpen gemaakt.In datzelfde jaar

ve rhuis de De Jong naar het laatste adres; Wilhelminastraat 10.

In de loop der jar en werden allerlei modellen pijpen gemaakt .

De meest verkochte waren: de korte en de lange kantoorpijp , de goliath,

de sportpijp,de Portorico en verder alle soorten doorrokers en minia-
t uren.

Naast deze rechte pijpen werden ook krulpijpen gemaakt, zoals de dub -

bele - en de enkele tabakskrul,de sigaren-en sigarettenkrul, zelfs

we rd nog een miniatuurkrul gemaakt,waarvan het rookkanaal werkte!

De krulpijpen waren buiten Gouda vrijwel onbekend.

's Winters vonden de pijpen veel aftrek op het ijs .

Vo oral de Rotterdammers kwamen schaatsend naar Gouda om de op de pet

of jas genaaide pijpen weer heelhuids thuis te brengen .Ook siroopwafe-

len en sprits vonden gretig aftrek bij de schaatsers.

De laatste jaren is er van die ijs -

tochten niet veel terechtgekomen.

Deels door het ontbreken van sterk

ijs,deels door het ontbreken van

een vlotte verbinding met de binnen-

stad .Mocht er ooit nog eens een

strenge winter zijn, de sfeer van

vroeger met de kramen pijpen,koek

en anijsmelk zal wel nooit meer ko-

men.De pijpmakerij is vrijwel uit-

gestorven . De Firma van de r Want maakt

nog op kleine schaal handwerkpi jpen.

De Firma Goedewaagen (Nieuw Buinen )

maakt ook pijpen, maar di t heeft met

handwerk niets te maken .

Men gebruikt vloeibare klei die in

gipsen mallen word, gegoten.Deze

manier wordt behalve in ons land ook

in Amerika en Engeland al jaren toe-

gepast.

He.:t pand aan. de. WUhel.m,é,n.M.tJtaa;t 7O
in. Gouda,de. voo1t.maLi9e. p,i.jpe.n6abJu.e.~.

Een pijpenatelier uit 1905 . Waarsch ijnlij

·- 1

jk de firma Goe<lewaagen . ID

l 1 /............

Bezoek van Prinses Juliana aan '' De Jon

C)

1

ngs pijpen- en aardewerkfabriek in 1947

i.OEJONfi .· c.·,.,;,\fl 0 ~e.--

8uc~~\\~r,(_.\,.l.i,U' llD/~l·~~··}I s- NICO' VA
./>. > ......_..,.,,... 1
NIEUWE H
, 1, r1, l' 1M/\' , I' i ~l [i /
.,...,._ h f I UiJ /\ / PA.'91.-M.MC"tC, ~~~e,..,,t~a,...,,-
·.........~
'"i-... ~. ,•.~ ...-f
I<.lr/ .l.:t- .~r

REKENIN• G VOOR

"(i; a · }t"', ; , 1
-tt.!,./,,l;',f,.. "' ->.. A'.i

Boven: 3 verschillende plakkers Fabriek , Kleiweg 42
van de firma De Jong, die ge-
bruikt werden om op de pijpen Kantoor : Du Toilstroat 5
te plakken. Telefoon: 01820-3662

Rechts boven: een rekening uit no 18 uur 3677 of 4677
1941 van de firma Van Duijn van Giro : 236241
Velzen.Hieruit blijkt dat pij-
penfabrikanten aan elkaar le-
verden.

Rechts onder: Een briefhoofd

van De Jong 1 s pijpen- en aar-

dewerkfabriek toen het ge-
1Jbauw aan de Kleiweg stond.

---t.c..--""tQ....-i~CL,,"t.~~1l,..,'t,..........~ 0 . . . - - , : ~ ~ l i t , , "t a..--T.~(L.,,,-"êca..---t,.......,~......-i_.....-..e,...,,"t'~O

AN DUIJN VAN VELZEN,

PIJPENFABRIKANT. !d

AVEN 96 - - GOUDA.

-i:~a.---t'.....-t......-i:.....,,......-t......-c.......-i.......-t"~.......,,~t--ttl,.,,-"i.......,.....-C.
,. 1 .. /
. t c-·-. /., .'l ,,· ,

JZ'.1,..........
?f....Gou DA. 4-Li-::-,.~.•,:~.,..,:~..""~·-~:........ .19 i .:I•/
I/ ,· i ~
".'. J, 1~ ....,. ,,., ~
I ,. ~(~,....~I::;;,:.....~~..:... .:-- .•. '•
.!:'.~.....l: :..L
......../,...f.,?..: L..,..LJ....................~~.tD.,A.. t.l."'\...

J1~N NIC9f'VA~fiutJN VAN V'LZEN . .

• w ,,•_~

1i ,.., - j /./I/' f.'? ~-- r

Á .i . \ ..,...,........ · .( ,./t ;....,•'t-1....,., ;...·. ,,,.,/,,..-,.....,. •....,..,..... .;-f r l (.j..t,"1 1..,~.

1~'.Jli --~\~t ,

':De 1
~CK'J 6
Piipen- en Aardewerkfabriek

Goudo, '_.

_.
19

-12 -

Boven: Sigaretten- en sigarenp13pen van de Firma De Jong,
handbeschilderd met olieverf.

N.B. De foto van het pijpenatelier op blz . 9 is in het bezit van
de Heer de Jong. Zijn vader is als pijpmaker bij Goedewaagen
begonnen.

DE HISTORIE VAN EEN ORANJEPIJP IN 1795,

Ten tijde van de Franse overheersing van Nederland kende men de
leus: "Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap". Nu was het met deze
leuze jammer genoeg niet zo gesteld, dat men dit ook in praktijk
bracht. De Vrijheid van meningsuiting, in onze tijd zo hoog geno-
teerd, was in die tijd levensgevaarlijk.Zo stonden er op het roepen
van "Oranje Boven" of het dragen van een oranjelint zeer zware
straffen, zoals 10 jaren tuchthuis plus eeuwig durende verbanning
daarna.Dit ter illustratie van de volgende historische gebeurtenis.
De pijpenfabrikant Glaud Mathé had vóór het II Oranje Boven" ver-
boden werd een partij pijpen vervaardigd met deze leuze.
Zeer begrijpelijk trachtte hij, ondanks het verbod, zijn voorraad
te verkopen. Door een verklikker verraden moest hij voor de Heren
komen, maar kwam er genadig af, door zijn hele voorraad ten stad-
huize in te leveren.
Vanaf 1759 totdat hij in 1813 overleed komt er een Glout Marté
( Gloudt Marthee) voor in de merkenboeken van het Goudse pijp-
makersgilde, voerende het merk 55.
Daar men het met de naamgeving in die tijd niet zo nauw nam kan
men aannemen dat dit de reeds eerder genoemde Glaud Mathé is, die
het voorval nog geruime tijd overleefd heeft.
Bronnen: Een paar belangrijke eeuwen in Gouda's historie,door

P.D.Muylwijk 1948.
Pijpmakers en Pijpmerken 1724-1865, door S.Laansma.

Leen van den Berg.

Koninklijke Hollandsche Pijpen- en Aardewerkfabrieken.

Serie 10.

•lzabé's". Gewone pijpen met groote koppen.
Pipes ordinaires á têtes grandes.
Ordinary pipes with large bowls.
Gewöhnliche Pfeifen mit grossen Köpfen.

4'2i

CENTIM::TERS.

2 J q _, t, 7 S 9 10 'f1 te IJ //, I.J 1$ IT 'fJ tl 'l:J

- cCr. EUE - SCALE.

27

Bladz ijde uit GOEDEWAAGEN'S PIJPENCATALOGUS nr . 6.
De meeste Goedewaagen pijpen zijn in deze catalogus
afgebeeld.(m.u.v. de gegoten modellen)

Deze Goudse fabriek voerde 12 merken, waarvan de be-
kendste de gekroonde ES is.

-1-

**~**********************************************************************

3 MAANDELIJKS CONTACTBLAD VOOR DE PIJPENVERZAMELAAR

REDAKTIE: F.Tymstra, Zilvermeeuwpl antsoen 21, 1131 MG Volendam. tel:02993-64206
voor informatie, insturen van kopy, advertenties.

H.v.d.Meulen, Utrechtse Jaagpad 115, 2314 AT Leiden. tel:071-412156
voor informatie, ingezonden brieven.

L.v.d.Berg, Bloemstede 22, 3608 TK Maarssenbroek.tel:03465-64137
voor administratie abonnementen,verzending,oude nu1TVT1ers.

ABONNEMENT: f 12,50 per jaar,ingaande 1 juni 1979.0ude nummers f 3,- +porto

BETALING: Postgiro 1636225 t.n.v. Pijp.Kr.Ned. Bloemstede 22, Maarssenbroek.

****************************************************•********************Il

2e jaargang nr.7 december, 1979.

*************************************************************************

MEDEDELING VAN DE PENNINGMEESTEI\,

Op het ogenblik moeten nog+ 25 leden hun kon-
tributie voor de 2e jaargang van de P.K.N. be-

talen.
Daar het blad tegen kostprijs gemaakt wordt
brengen zij nr.8 ( laatste nr. Ze jaargang)

in gevaar.
Uw betaling dient voór 31 december overgeschre-
ven te zijn, anders zien wij ons genoodzaakt de
zending te stoppen en wordt U als lid geschrapt.
Met ingang van de volgende jaargang worden de
nummers alleen verzonden als U voor 1 juni 1980
via de bijgeleverde acceptgiro betaald heeft.

Zoals U leest geen plezierige mededeling, maar het zou onjuist zijn
als de goeden onder de kwaden moeten lijden.
Verheugend was het feit dat een behoorlijk aantal l eden gebruik ge-
maakt heeft van de fotocopieën-service.Het was een hele klus, maar dat
hadden we er graag voor over. Het is de bedoeling, dat we dit in de
toekomst vaker zullen doen.

*************************************************************************

VRAAGBAA K ADVE RT E NT I E S
*************************************************************************

Wie kan mij iets vertellen van de hieronder
getekende pijp? Misschien weet iemend iets
van de tekst op de steel of van de maker .
De kop is geglaasd, en de rand gebotterd.
Vindplaats: Gouda.

Arthur van Esveld.

t e,~

ANDERE' zYoe: J P.2\TIIR

-2-

In mei van dit jaar vond ik in 'sGraveland op een omgeploegde akker
een vrij groot aantal pijpekoppen, waaronder drie Walter Raleigh
pijpen.
Zoals menigeen bekend zal zijn is een groot gedeelte van 's Grave-
land, zeker alle landgoederen, met Amsterdams huisvuil bemest en op-
gehoogd. Dit vond plaats in de 17e eeuw, maar ook in de daarop vol-
gende perioden werden de akkers van Amsterdams huisvuil voorzien.
Een van de leukste vondsten die ik toen gedaan heb is een groot stuk
steel van waarschijnlijk een reclamepijp uit de 17e eeuw.
Het fragment is hieronder op ware grootte afgebeeld, met middenin
het vooraanzicht op 1~ x de ware grootte.
Ik heb de akker nauwkeurig afgezocht of er nog andere fragmenten lagen
maar dit was niet het geval.
Als omschrijving van het gebogen stuk steel zou ik hetvolgende willen
vermelden; duidelijk zichtbaar zijn de twee boven elkaar liggende kar-
telrandjes, waarschijnlijk zijn deze met hetzelfde gereedschap aange-
bracht als de bekende kartelfanden op de pijpekoppen uit die tijd.

11 1, 5 1 11

-3-

Ook is nog te zien hoe het rookkanaal aan de bovenzijde uitmondt
in een grotere ruimte, misschien de ketel van de pijp?

Het steelfragment is gemaakt van een goede soort pijpaarde, is keurig
geglaasd en heeft dezelfde verweringsverschijnselen als de pijpe-
koppen die ik vond.

Tot op heden zijn veel vragen voor mij onbeantwoord gebleven .
- welke vorm zou de komplete pijp gehad kunnen hebben? .
- i\iie zou de eigenaar geweest zijn van het merk" de gekroonde
leeuw met de initialen PS?

- Waar zou de pijp gemaakt kunnen zijn? Is het wel een reclame-
pijp?

Deze vragen zou ik de lezers van ons blad willen voorleggen, in de

hoop antwoord op mijn vragen te krijgen.

Verder bezit ik een pijpekop

uit+ 1740 met als zijmerk ~::::• ... ., .
"de- waterput 11 • Op de andere .,..j.. f )

zijde staan de letters PVP. i

Het merk PVP wordt door de

heer Laansma in zijn boek wel

genoemd maar nooit met het

merk II de wa terput".

Is iemand dit merk bekend in

combinatie met de letters PVP?

Gaarne reakties naar mijn adres:
R.J.de Haan, Pieter de Hooghlaan 54, 1213 BW Hilversum . (035 -23 3897)

- Het komt nog al eens voor dat de redaktie geconfronteerd wordt met
brieven van lezers, waarin informatie gevraagd wordt over enkele van
hun bodemvondsten.Soms zijn er bijzondere pijpen bij.
Ter illustratie tonen we twee pijpen uit de collectie van Marcel Zit-
man.

. ...... -

~

AB

A. Een gedateer~e piJp uit+ 1759 met het wapen van Utrecht.
Vindplaats Nes aan de Amstel.

B. Een versierd pijpje uit~ 1600. Vindplaats "de Kwakel"(Aalsmeer)

- U weet toch dat U als abonnee/lid gratis in dit
blad kunt adverteren. vragen en oproepen plaat-
sen en stukjes kunt inzenden?
En helpt U ons eens bij het signaleren van wat
oudere literatuur of artikeltjes!
red.

Het telefoonmummer van Hans van der Meulen uit Leiden in gewij-
zigd. Het nieuwe nummer luidt: 071 - 412156.

- -'+ -

EEN WOND ERLIJKE ENGELSE PIJPMAKER,

Afgelopen zomer was ik op vakantie -in.Engeland ( Suffolk ) .
Zoals altijd ging ik op zoek naar pijpen. In een tobacco-shop in
Diss liep ik tegen een aantal "vreemde pijpen" op. De verkoopster
vertelde mij dat deze pijpen met de hand gemaakt werden door een
oude man die in Wattisfield woonde .
Enige dagen later zijn we naar Wattisfield gereden, waar we de man
thuis troffen. Hij heette Len Rust (oud 71 jaar) en was vanaf zijn
pensionering op het idee gekomen om pijpen te maken.
De omgang met klei was hem niet geheel vreemd , want zijn gehele le-
ven had hij in de Wattisfieldse pottenbakkerij gewerkt.
Vroeger hield hij zich bezig met het steken van klei, het gieten
van plateel en het bakken van aardewerk .

Gebruikelijk is, dat pijpen ~it vormen gemaakt worden . Deze vormen
kunnen van koper, ijzer of gips zijn. Het vreemde van deze pijp-
maker is dat hij geen vormen gebruikt. Hij maakt zijn pijpen uit
de vrije hand. Als materiaal gebruikt hij plateelklei.
Als storper gebruikt hij een stuk hout, waar hij de pijpekop als
het ware omheen kneedt . De steel kneedt hij om een ijzeren pen, die
hij grappig genoeg "wire" noemt . Lange stelen worden in gedeelten
gemaakt.
Om de pijpen mooi glad te krijgen, worden ze met staalwol gepolijst.
Ook ve rsierde pijpen kome~or. Dan gebruikt hij een losse ijzer-
boor om de pijpen te bekrassen.
In een klein schuurtje bij zijn huis bakt hij de korte pijpen in
een elektrisch oventje . De baktemperatuur is+ 1200 graden, hoger
dan gebruikelijk is voor pijpaarde. Langere pijpen passen niet in
zijn oven. Die brengt hij naar de pottenbakkerij waar ze gratis ge -
bakken mogen worden.

Len Rust heeft de afgelopen jaren al heel wat p1Jpen gemaakt.
De opval lendste zijn de "reuzepijpen", hiervan is de lengte 39 cm,
de kop is groot en versierd.
Zijn produkten zijn zeer beperkt verkrijgbaar in drie winkels in
de buurt. Omdat hij maar af en toe pijpen maakt is zijn voorraad
nooit groot. Ook de vervaardiging van de pijpen is nogal tijdrovend.
Toen ik zijn gehele voorraad kocht was hij daarvan diep onder de
indruk. Onder het moTilpelen van 11 good heaven " en " o dear " 1 iet
hij merken dat hij nog nooit zo'n goede dag gehad had.

Arthur van Esveld .

......_

-. • • • • ••

'w'HITBREAD

Pijpen van

..,

u1,

1

n Len Rust . ( Wattisficld,Engeland)

-6-

PIJPENFABRICAGE IN NOO RWEG EN,

In Noorwegen heeft t ot de twee de helft van áe 18e eeuw geen pijpen-
fabr iek bestaan. Pijpen werden ingevoerd uit Engeland en Hol land, die
al vanouds het monopolie hadden.Toch we r den er in Denemarken , waartoe
de stijds Noorwegen behoorde, wêl pijpen vervaardi gd .
Om het geld in eigen land te houden en aan een groo t aantal mensen een .
broodwinning te verschaffe n, verzoekt Ja cob Boy i n 1 751 de Deense Koning
· om in Bragernes in het stift van Akershus een kleipijpenfabriek te mo -
gen beginnen, welke toestemming de 13e maart 1752 afkomt .
Alleen hij en z ijn erfgenamen krijgen t oestemming om de eerstvolgende
tien jaar het fabrieksmonopolie te bezitten, wel is hij verplicht b in-
nen twee jaar heel Noorwegen van pijpen te voo rzien , op verlie s van
dit privilege.
Er mochten echter nog alti jd bui tenlands e pijpen worden ingevoerd,
zodat Boy op 1 juni 1753 om een accijnsverhoging op de invoer van pij -
pen vraagt . Boy ' s voo rr aden s\apelden zich echter op, zodat h i j ten-
s l otte om een totaal verbod van invoer vraagt, een verbod dat op 29
januari 1759 afkomt . Boy moet dan wel zorgen dat Trondheim , Bergen
en Christiansand het hele jaar door voorzien blijven van pi jpen, die
van dezelfde kwaliteit en pri js moeten zijn als de buitenlandse .
De tijd beg int overigens te dringen , want in 1762 loopt zijn monopolie
af en hij is bang dat anderen t oege s taan zal worden pijpenfabrieken
op te richten.Dat vindt h ij op zich nog niet zo erg, als het maar n iet
gebe urt in het gebi ed waar hij gevestigd i s . Hi j heeft er geen bezwaar
te gen, als in Trondheim, Bergen en Christiansand- plaatsen die alleen
zomers en dan nog over zee te bereiken zijn- nieuwe fabrieken zouden
komen .
In de persoon van Knud Ris t, een fabr ikant v an smeltkroez en die zi ch
ook wil toeleggen op de vervaardiging van tabakspijpen,vindt hij een
concurrent , die echter ni e t gene gen is zijn bedrijf zo ver weg op te
zet ten. De handelspolitieke ide e ën zijn aan het ve r anderen, en Jacob
Boy vindt voor z ijn klachten bij de koning geen geh oor meer .

Van he.:t j a.alt 1754 k.e.nne.n we. de. p1toduWe.ujfieJt.ó : 8460 gitM van de.Jr.tie.n ve1z.-
1.>c.hil.lende. .6ooue.n p.i..jpe.n van En.gw e.n Hollan.d.6 model. -ln. veJt.óc.hil.le.nde. .te.ng-
f.:e.n .
Vond6,te.n ,<_Yl. VJt.amme.n, waalt de 6abJt.i..e.k. gu,taan. he.e.6,t, .tone.n aan. da,t h.i..j n.i..e..t
.6c.hltoomde. be.halve. û.jn uge.n me1z.k. 1B ook. me1z.k.e.n ai.-6 he..t zeJ.L6c.he.e.pje. e.n de.
1.>lang , ai.-6me.de. he..t Goud6e. wa.pe.n.óc.Wd me..t S e1z.bove.n op zijn p.ljpe.n ,te. ze.:tt.e.n.

In 1765 staat z ijn fabriek nog aan de t op . Er vinden zo 'n 50 mensen
hun be s taan in . Verder weten we dat hi j de steden Trondheim, Bergen
en Christiansand alle jaren moet voorzien van resp. 400, 500 en 300.
gros pijpen .
Langzamerhand begint Jacob Boy zijn belangstelling voor he t pijpen-
maken t e verliezen. Het heeft hem geen groot gewin gebracht.
In 1768 adverteert hij in hetzelfde blad als zijn concurrent Knud Ris t,
maar in 1770 verkoopt hij zijn bezittingen te Bragernes aan de wel -
eerwaarde predikant Christian Finchenhoff .
De fabriek bestaat nog in 1 788, maar dan wo rden er jaarlijks no g maar
1200 gros zogenaamde" boerenpijpen ", kennelijk een eenvoudig model ,
vervaardigd door een man ee n vrouw en een gezel . Jacob Boy was reeds
in de herfst van 1785 overleden .

~i!~r~!~~r: Anneken Pettersen: Pipefabrikken P~ Bragernes 0g Dens Grunnlegger

Jacob Boy.
Henning Alsvik: Pipene Fra Bragernes-Fabri kken
Drammens Museum: Jaarboek 1938-1943

F. F . Kompie r.

- 7-

PIJPE UYT BRANDERS,

door J.van der Meulen/H .Tupan.

In het Leids archief komen we in de 18e eeuw voor het eerst het
beroep van pijpe uyt brander tegen.

De 18e - eeuwse stenen pijp had een nauwer rookkanaal en een langere

steel dan de pijpen van v66r 1700 . Het gevolg hiervan was, dat ze
sneller verstopt raakten. Inplaats dat men nieuwe kocht, liet men
de dichtgeslibde pijpen reinigen.Door de pijpen in een oven of

boven het vuur te branden verdween de teer- en koolaanslag .

De pijpen kwamen als nieuw te voorschijn .
Lleze behandeling was goedkoper dan de aanschaf van nieuwe pijpen,

dit gold vooral voor de incourante modellen . ( mode ll en die op
bestelling geleverd werden)
Uit een r ekening van 1790 weten we wa t de" meester pijpe uyt bran-
der" Jan Crissel rekende vcror het schoonmaken van pijpen voor de

culturele sociëteit FELIX MERITIS te Amsterdam . Voor een partij van

146 gros (21 . 024) pijpen brengt hij 65 gulden en 7 stuivers in re -
kening. Dit komt neer op 3 pijpen voor iets minder dan 1 cent.
De pijpe (uyt) branders hadden van he t Gerechte der Stadt Leiden
een vergunning nodig om een oven of fornuis te bouwen als dit bin -

nen de stadsmuren lag .
Er waren strenge regels opgesteld , de brandkeuren, omde gevaren

van open vuren, schoorstenen en kache l s te beperken . Want veel hui-
zen waren in die tij d van hout en dicht op elkaar gebouwd .
In 1808 besluit het Leidse s t adsbestuur dat een brandende pijp op
straat voorzien moet zi jn van een dopje om het wegspringen van von-
ken te voorkomen , dit op straffe van een ge l dboete· van f 3,- .

In het Leids archief troffen we de volgende pijpebranders aan:

Anslijn,David 1787 Gerecht . 1787 blz . 375/376
1738 K. O. T . NN . 2 109
Duyff,Benjamin 1785 Sch. 73 Lr . O Fo.25
Meye r, Casper 1785 Gerecht . 1785 blz .1 82 (zie afb.)
Moolenaar,Jacobus 17 75 K. O.î. W . 2 131
na 1749 Secr.Ar . 7574 nr.7
Obij,Pieter 1777 K.O. T . W . 4 238
Obijn,Abraham 1787 Gerecht. 1787 blz . 70vs
Schuurenbrand,Johannes 175 9 K • 0 • T • RR • 2 14 8

Smit,Johannes na 1749 Secr.Ar . 7574 nr . 9
Vliet,Jan van
1800 K.O. T. B. 2 . 11 9
Pijpebrandster; 1802 K.O .T. b . 4 233
Bogaart,Aatje van den
Pijpbrandersknegt;
Kasteel,Andries

Rij, Frank van

In Utrecht komt de piJpe uyt brander Pieter Pothoven voor.Van hem
is bekend dat hij in 1793 de 100ste penning( belasting) niet be -
hoefde te betalen, daar hij niet genoeg vermogen bezat.

In Engeland maakten de pijprokers ze lf hun pijpen schoon.
Ze lieten bij de pl aatselijke smi d een metalen r ek construeren ,

(zie afb . ) waarin de pijpen gelegd werden.
Het rek met de pijpen werd in een vuur gezet en na enige tijd wa-
ren de pijpen schoongebrand .
In Nederland heef t men incidenteel ook deze manier van schoonmaken

gekend , hetgeen blijkt ui t de aanwezigheid van een pijpenrek in

het Bakke r smuseum te Middelstum (Gr.) .

-8-

Transcriptie Gerechtsdagboek XXXX
1785,nr 182.

Leids Gem. Archief.

J-A-C-O-B-U--S -M--O-L-EN--A-A-R

Aan de Edele GrootAgtb. Heeren die
van den Gerechte der Stad Leijden.

Geeft met schuldige Eerbied te kennen
Jacobus Moolenaar dat hij suppl.
gaarne in een Huys en Erve staande
ende geleegen binnen deeze Stad op de
Vliet in de Kaarsemakerije agter het
Woonhuys zoude doen stallen een oven
tot het uijtbranden van Pijpen waar-
toe den suppl. ootmoedig is verzoe -
kende Ued.GrootAgtb . Consenten
uerstond 1 t welk doende en uijt
naam van den Suppl. (was getee-
kent) W. H.Dozy .
In margine stond geappostilleerd:
Die van den Gerechte der Stad Leijden
hebben bij deezen aan den Suppl .
geconsenteert ·en toegestaan dat hi j in
de Huijzinge en ter plaatse in de Re-
queste gemelt zal moogen doen stel -
len een Oven tot het uytbranden van
Pij pen
Actum den 20 December 1785 ( on- ·
derstond) Mij teegenwoordig ( was
get. ) J . J . Hubrecht

uithangteken van de pijpe- metalen rek waarin de p1Jpen boven
uitbrander. · het vuur schoongebrand werden .

-9-

Literatuur:

Archief,Leids Gerecht= Gerechtsdagboeken

K.O.T. = Kerkelijke ondertrouw boeken

Sch . = Schepenhu~elijken

Secr.Ar.= secretarie archief

Archief,Utrecht

Brongers,G.A. Pijpen en tabak 1964,blz.109.

Pijpenbrevier 1973,blz.205 .

Van Gouwenaar tot Bruyêre pijp 1978 blz 92.

Domburg,A van Lof der tabak blz 203.

Fearn,J Domestic Bygones,Shire Album 20 1977.

Frederiks,P . J. Eigen Haard 1888.

Schotel,G.D.J. Het maatschappelijk leven onzer vaderen in de 17e eeuw.
Scott,A & C. Tobacco and the collector 1966 blz . 44/46

Discovering Smoking Antiques 1970 blz.21

-W-O-U-T-ER---JA-N--SJ---EE-N---A-M-E-R-S-F-O-O-R-T-SE--' -P-IJ-P-M-A-K--E-R-,

In tegenstelling tot diverse andere steden, zoals Leiden, Gouda en
Groningen bestond er in de Amersfoortse tabakspijpenindustrie weinig
of geen concurrentie.
De mij vroegst bekende pijpmaker is WOUTER JANS VAN ECK.
In december 1654 (1) krijgt hij namelijk van de II regeerders der stad
Amersfoort" het recht om pijpen te maken binnen de stad, met " seclu-
sie van anderen", over een periode van 4 jaar.
Dit lijkt op het eerste gezicht niets bijzonders, maar de betekenis
van" seclusie ", namelijk" met uitsluiting van anderen 11 maakt het
geval interessant. Men kan de conclusie trekken dat WOUTER JANS van het
stadsbestuur het alleenrecht krijgt om binnen de stad Amersfoort pijpen
te maken gedurende de periode 1654-1659.
In 1660 (2) en 1664 (3) herhaalt zich dit recht.
We kunnen stellen dat WOUTER JANS tussen 1654 en 1668 totaal beschermd
wordt door de bestuurders der stad Amersfoort. Hij ondervindt geen
concurrentie van anderen uit Amersfoort.
Op 30 december 1667 (4) is het echter afgelopen met de protectie van
WOUTER JANS, getuige de volgende resolutie:

Ve. 1te.ge.eJtdeJl..6 va.n AmeJl..6 6ooJt;t. -6:te,U.e.n e.e.n ie.de.Jt vuj he.:t :ta.ba.k.pij p-

ma.k.e.n. bin.ne.n du e.Jt -6:te.de. :te. e.xe.1tc.e.1te.n .

Wat de reden van deze resolutie is geweest heb ik niet kunnen achter-
halen . Vermoedelijk is WOUTER JANS gestorven of naar elders verhuisd.

Amersfoortse kleipijp, ~ 1680 .

'· Gemerkt HC, maker onbekend .

' Vindplaats: Stadsring Amersfoort.

~2!~~: 1. resolutieboek, 04 december 1654, Gem.Archief Amersfoort .

2. resolutieboek, 22 oktober 1660, Gem.Archief Amersfoort .
3. resolutieboek, 05 december 1664, Gem.Archief Amersfoort.
4. resolutieboek, 30 december 1667, Gem.Archief Amersfoort.

H.Tupan.

-10-

OVER FOSFORLUCIFERS EN PYROGÈNES ,

door H.A.N. Huveneers.

Voor de uitvinding van de lucifer bracht de roker z1Jn tabak aan
het branden door hetzij raet een houtspaander of plantestengel
- later aan één of zelf s beide einden i n zwa ve l ge dompeld om hem
nog beter te doen branden - vuur uit de haard of een kaarsvlam te
nemen, of door er een gloeiend kooltj e uit de test of het komfoor

tegen te houden.
Bevond hij zich buiten, dan moest hij vuur maken met behulp van
een brandglas - waarbij hij afhanke l ijk was van de zon - of vuur
slaan met een vuursteen en vuurstaal. Dit laatste was niet zelden
een hele toer , getuige het volksrijmp j e :

u Ze. k.e.ute.n. UJel e.e.n he.el u.wr.
en ha.dde.n t oen nog gee.n vuu/t 11

i

De uitvinding van de fosforlucifer in het begin van de 19e eeuw
betekende een enorme vooruitgang . De Engelsen schrijven haar toe
aan Chancel, die volgens Stein ( Kulturfahrplan,875) al in 1805
"Funkzündhölzer" zou hebben vervaardi gd. Anderen schuiven John
Walker naar voren, een apotheker uit Stockton-on-Tees, die op 7
april 1827 uit antimoniumsulfide, potassiumchloraat, arabische
gom en stijfsel een soort lucifer maakte di e , a angestreken op
zandpapier, én een vonkerig vuur én een ondraaglijke stank produ-
ceerde . De Duitsers houden het op Kammere r a l s eerste en ook de
Fransen, Russen en Zweden eisen de eer der uitvinding voor zich

op .
Deze fosforlucifers waren aanvankelijk door hun lage ontbran-
dingstemperatuur erg gevaarlijk . Er waren er die reeds ontvlam-
den als ze werden blootgesteld aan lucht.In dit verband wordt wel
de anekdote verteld van de boer die een tijdens de kerkdienst
ontstane broekzakbrand in allerijl moest blussen in het wijwater-

vat.
Gaandeweg verbeterde de kwaliteit echter en reeds in het midden
van de vorige eeuw kwamen de Zweden met hun veiligheidslucifers .
De ouderwetse fosforlucifer wist zich nochtans te handhaven tot

in de 20e eeuw .
In 1901 was het in Nederland nog nodig de vervaardiging en ver-
koop van fosforlucifers bij een speciale wet aan banden re l eggen .
Deze lucifers werden bewaard in zogenaamde pyrogènes, doosjes,
etuitjes of bakjes die met elkaar gemeen hadden dat ze fosforlu-
cifers konden bevatten en dat ze waren voorzien van een geribbeld
of anderszins ruw vlakje waarop de lucife rs kon den worden aange-

streken.
Aanvankelijk werden de lucifers opgeborgen in metalen, houten of
aardewerk dozen of potten die met het oog op de lage ontbrandings-
graad, konden worden afgesloten. (figuur 1)
Men onderscheidde drie soorten pyrogènes: de wandpyrog~ne, de ta-
felpyrogène en de zakpyrogène . De pyrogène was oorspronkeli j k so -
ber van vorm, doch naarmate de fosforlucifer e en hogere vlucht nam
en de pyrogène in de huishoudens van zowel de gewone man als de
welgestelde voorkwam, en ook in de koffi e huizen steeds moe ilijker
weg te denken was, ontwikkelde zich een grote verscheidenhe i d van

vormen .
Naast werkelijk fraaie en st~lzuivere exemplaren zag men zeer bi -
zarre ontstaan . De gebruikte materialen z ijn velerlei: glas, aar-

dewerk, porcelein, metalen en hout .
In de categorieën wand- en tafelpyrogènes bestond een bijzondere
voorkeur voor mensenhoofden,dierenkoppen of bustes , doorgaans karak-

- 12-
Op ware grootte

Fi guur 6.

Figuur 7a .

·Fj.~u_r 7b • -

Figuur ?c.

- 13-

t uristisch, waarbij de snor , baard , haren kraag of een deel van
de hoo fbedck king geribbeld ,,·as of op een andere wij ze ruw gemaakt .
(figuren 2 en 3)
In de cafês zag men doo r gaans eenvoudige pyrog~nes van wit gegla-
zuurd aardewerk in de vorm van e en afgekno tt e kegel , soms met een
s choteltj e of basementje eronder, en mees tal voorzien van een re -
clame voor het een of ander drank je . (figuur 4 en 5)
Aparte vermelding verdienen de grac i euze porceleinen pyrogènes uit '
de 80er en 90er jaren. Ze zij n vrijwel iden t iek aan de tall oze
beeldjes die ui t deze periode stammen . Ze stellen hondjes en poesjes
voor die kleine karret jes of sleetjes trekken, of kinderen met een
mandje aan de arm of een korfje of takkebosje op de rug , of s t aan de
naas t een vat of kist.(figuur 6)
Ze werden gebruikt om e r kleine boeket jes in te zetten . Zij n het
pyrogènes , dan stonden er in pl aats van bloeme tj es , lucifers in en
vinden ~e onvermijdelijk aan de onderzijde van het beeldje of el-
ders het geribbelde strijk~lakje .
De zakpyrogènes zi jn in de regel van metaal (b lik , koper doch mees-
tal zil ver) en slechts een enke l e maal van hout, schilpad , ivoor
of nog andere ma teri a len. Het merendeel is r ech t hoeki g van vorm en
tame lijk plat . Al s ze al niet uitbundig versie rd zijn met in he t
me t aa l geperste orn ame nt alisc he vers i eringen, zoa ls geome trische
fi guren of Jugends ti ll -ra nke n, dan zijn ze tenminste rit mi sch in-
gesnoerd of gegraveerd . Spo radi sch ziet men er me t stukje s t urkoois
of andere hal fede lstenen bezet.
De nie t- rech t hoekige zakpyrogène s vond men in all e denkba re vormen ,
o. a. koff e rs en tassen ,s igaren ,boeken,schoenen en vooral diervormen .
(figuur 7 a , b en c )
Tenslotte verdienen nog de aandacht de pyrogènes die méér waren dan
alleen opbergruimte voor lucifers . Voo r de hand liggend en veel voo r-
komend was de combinat ie pyrogène-asbak en de pyrogène- s igarenkoker
of - presentat or. Minder vanze l fsprekend is het weerhuis je, t evens
pyrogène . Ook minde r bekend i~ de inkt s tel-pyrogène , de brillekoker-
pyr ogène en de parapluie- pyrogène .
Het simpele Zweedse schuifdoosje met st rijkvlakken rek ende uitein-
delijk met al dit moois af .

***********************************************************************

L I T E RAT UUR

************ ** *********************************************************

The Archael ogy of the Clay Tobacco Pipe, II .
The Unit ed States of America , door Pe ter Davey .
34 1 pag ., 34 fig. , 123 fo t o 's.
bes telnumme r BAR- S60. prijs i8 . 00 (~ f36 ,- )
Bestellen bij ~ . A. R.

122 Banbury Road
Oxfo rd OX2 7BP
Enge land

- Eokrijkse ber ichten XV II
Pijp en Toeb ak, cat alogus van de gehouden t ent oons telling.
door: A. Boesmans,G . A. Brongers , J . Fr a i kin en M. Laenen .
138 pag ., 24 fo t o ' s .
prijs + f10 ,-
Bestelîen bij: Openluchtmu seum Bokrijk . België .

- 1-

***************************************************************************

3 MAANDELIJKS CONTACTBLAD VOOR DE PIJPENVERZAMELAAR

REDAKïI E: F.ïy'ïls:r ~, Ziî ve r'i'eeuwplantsoen 21, 1131 MG Vc l e ndam . tel : û2993 -6'1206
voor 1nfor~atie, insturen van kooy, adverte nties.

f-1 . v . d. Meui en, U:,.echtse Jae.gpaci 115 , 2314 AT Le~den . t e l : Clïl - ci.12:ss

~o- r in ~or~atie , ingezonden brieve~.

L. v.d.6erg, Bl oemstede 22, 3608 TK Maarssenbroek.tel : 03465-6'1137
,;oor ad;ni ni strat i e aoonnementen, verzending ,oude riumrne rs.

ABONNE~E~T: f 13,3 0 eer ~aa r,ingaand e 1 juni 1980 . 0ude nummers i 3,- +porto

3ETAL!\G: Postçiro 1E36225 t.n . v. Pijp .Kr.Ned. Bloemstede 22, Maar ssenbroe k.

***************************************************************************

Ze ja~rgang nr . 8 :maart ,1980 .

********************************************** ******* * *********************

VOOR HET JAAR

1980-1981

WORDT HET ABONN EME NT
VERHOOGD I,V,M, DE GE-

STEGEN PORTOKOSTEN

De priJ s v an het abonnenent gaat me t f 0 ,8 0 omhoog en wordt nu f 13,3 0 .
Xiet bepaald een bed rag om wakker van te liggen .
~och t U om de ~§n of andere reden geen verlengin2 van het abonnement
wen se~ 1 dat i s het noodzakelijk Oill~d it vóó r 1 april 19 80 op te zeggen.
U Ï<u.rrt dat á.oen d. m. v . een briefkaart naar : Pij pelogi s che Kring ~ed.
p / a Blo emstede 22, 3608 IK Maarssenbroek.
Ingesloten vindt U een acceptgiro voor de volgende jaargaag ( dat zijn
de nunmers 9 t/r.1 12 ) ~uJnr.1.er 9, (verschijn t in juni) Kordt pas ve rz ender:
na bij sch rijvi ng van het abonnemen tsgeld . Dit is nod ig nadat 5eblcken
is dat in het verl eden enkele leden zich niet ti jdig aan hun verp lich -
tingen hebben voldaan .
· We zierr ons geno odzaakt na vele aanschrijvingen Mark v a n Oort met in-
gang van heden van de ledenlijst af te voeren.

***********************************************************************

V R A A G B A fa K - A D V E R T E N T I E S

*******************************************************************~***

Aang eboden >icotiana Taba c ufil door G.A,Brongers. (nieuw).
Ruilen voo r gave 18e-ee uwse gedecoreerde ~ederlandse p ijpekoppen,
van goede kwalit eit.
Leen v an den Berg

-2-

- Ik bezit een pijpekop wa ar ik graag wat meer van zou willen weten .
Wie zou mij kunnen helpen aan informatie over de hieronder afge-
beelde kleipijp?
Bertil Goselink, Wipstrikkerallee 64 , 80 23 DL Zwolle.

hoogte 39 mm
opening
breedte 1 6 ram

hiel 19 mm

7 mm

;®,) hielmerk IAO
Vindplaats Zwolle .
~

Reaktie steelfragment reuzenpiJp.

De Heer R. J.de Haan ontving van Piet Smies i ng de volgende mogelijke
verklaring: In het boek: ,, Geschiedenis der Uithangtekens in de

zeventiende eeuw" van J . van Lennep en J.ter Gouw staat
op blz 59: - En Amsterdammers herinneren zich nog die reuzenpijp

bij de Osjessluis-
- In de tweede Anjeliersdwarsstraat hangt een reusachtige

bruigornspijp uit,welligt die van Oome - Goliath , onder
den gemodernizeerden titel van de Versierde Pijp.-

Hieruit blijkt dat reuzenpijpen in de 19e eeuw nog als uithangtekens
werden gebruikt.Een gebruik dat gezien de titel van het boek al in
de 17e eeuw begon.

- Een bijzondere pijp .

In het 'Utrechtsch Provinciaal en. Stedelijk Dagblad nr.297 van 1875
las ik het volgende bericht;

Als een staaltje van kurieuze spekulatie medegedeeld dat de pijpen-
fabrikant G.J . Wagenaar Wz. op de Raam te Gouda, Goudsche Pijpen ver-
koopt met de portretten van de vermoorde mevrOUi-i van der Kouwen en
hare dienstbode H.Beelo.
Deze gruwelijke misdaad greep het grote publiek zo aan, dat we nu in
een modern naslagwerk nog de volgende gegevens kunnen vinden.
Op 13 december 18ï2 werd mevr.W.Th van der Kouwen te Cate en haar
dienstbode Helena Beelo in haar woning aan de Bocht van Guinea te
Den Haag op bloedige wijze om he t leven gebrach t.
De dader Hendrik Jacobus Jut en zijn helpster Christina Goedvolk
konden in 18ï6 voor de rechter gebracht worden . Jut werd op 6 mei
1876 door het Haagse gerechtshof tot levenslange tuchthuisstraf
veroordeeld. Zijn st raf eindigde al spoedig bij zijn dood op 12
juli 1878 in Haarle~ .
Hij bleef bekend door ' de kop van Jut', waarop we nu nog op ker -
missen naar hartelust kunnen slaan.
In die tijd zongen de jongens op straat:

0 Jut, 0 jut ,
had jij mevrouw van Kouwen
haar leven laten houwen
0 Jut, 0 Jut
dan zat je nu niet in de put .

Onze voorouders damp t en lustig uit hun pijpen , versie r d met de por-
tretten van zijn slachtoffers.Ik ben benieuwd hoe deze pijpen er

- 3-

uit zien.~ocht iemand zo'n p1Jp be zitten dan graag een afbeelding
in dit blad . Zo niet; dan zijn ze zeker te vinden in de bode~ van
de Raam in Gouda. He t merk 56, door G.J.1:agenaar vanaf 1851 op
zijn p1Jpen gezet, kan er op voorkonen .

Piet Smiesing_

DE TABAKSWINKELS IN DE ZEVENTIENDE EEUW,

Reeds in de t~eede helft ~an de zeventiende ee uw waren de tabak s-
winkels in de Kederlandse steden zeer talrijk. Ze werden Tabacx -
kroegen genoemd, dit niet alleen ondat raen toen sprak over tabak
drinken, maar mede omdat de tabaksverkoper uit die dagen; bij de
tabak ook ZKaar bier en brandewi jn verkocht.
Elke 1dnke1 had in die da.5fn wel een uithang teken en/of uithang -
bord.
De tabaks~inkel had een uithangteken raet daarop tabaksrollen .
Maar naast dit algemene teken had elke tabakswinkel ook een uit -

hangbord met daarop een speciale voor -
stelling, die terug te vinden was op
zijn snuifpotten met koperen deksels
en stond afgebeeld op zijn papieren
tabaks zakken. ( zie afbeelding)
De tabaksprentjes,zoals men ze noemde,
gingen dikKijls vergezeld van een
rijmpje. Een tweetal volgen hieronder.
Allereerst §én van een tabaksverkoper
die voorheen toneelspeler was gewe~st:

Ee,1/2.t le..vr.de. ,d?. RcUe.n u.J.;t po.p.ü,tc
N1_t kan ,i__h, RcUe.n b,Z,j !te,t v,Z,e,t1
0.la.Y1.i'le.e,'1. w.i...;: va.i'1 de. RcUe.n ,'1.coke.;r..,

ouVa.n woJtd.;t ;Ja..-;. R.oüe.n ve.ei. ge/2p,'1.oke.;, ,

En. d_.i,_e. m.i...jV'.. RcUe.n ha.a:t R..a.a.k,t
' k WMc.;.-, dat ûj;t h.oo6d op Rcüe.n ,ta.a.fu:;
,\le.n moet .toch dao"'t de. 1.1;ueld RoUrn,
Tc,tda;é r;.:.i...j Rclie.i~ b,Lj de. McU~ .

En zo prees tabaks verkoper De Blij te Leeu~arden zijn waar aan:

:: Prûk Vc"unM , zoe,t VO..i, 9e.w-vtje.,
Zoe.lê._{e. dÁ..e., zee kc,nt b,,f__j rrri...j,
Goe.d va.n '5ma.ab., va.11 ,'1.e.ttfa. e.n. Ue.ufvtje.
Vlnd.;t 9,i,j o.V-Á..jd b;_j De. Blij .

Va.alwm b.w .1~/z. , gce.de. i.u-Lde.r, ,

Zi._e,;t m,<..jn f,ieJtk e.n Ze.gel ac..n,
Va:t e;r_ van ge.en c..nd,'1.e. k.,'U.J..de.n
In. rr..{jn. b.~J..e..6je.,,s wc,'1.d.;t ge.da.an.

Een ~oor ,boer of aap me t een gestopte pijp in de mond , geplaa t st
boven de deur of in het venster,strekten s oms nog tot een extra
sieraad van de tabaks1dnkel.

Gegevens verzameld uit:
tt Uithangtekens " van ?-!r . J . van Lennep en J . Ter GouK .

Leen van den Berg.

-4-

DE GRONINGER TABAKSPIJPMAKERS IN DE 17E EN 18E EEUW,

door H.Tupan.

De naam Gouda is onverbrekelijk met de uit witbakkende klei vervaar-
digde tabakspijp verbonden. In deze stad immers, wordt al meer dan
350 jaar het ambacht van pijpmaken beoefend. De Goudse pijpenindus -
trie was zo beroemd, dat men alle kleipijpen als vanzelfsprekend
Goudse pijpen of "Gouwenaars" ging noemen. Hierdoor verloor men uit
het oog dat ook vele andere steden zoals Leiden,Amsterdam,Rotterdam,
Gorinchem,Deventer,Zwolle en Leeuwarden pijpen zijn vervaardigd.
In het noorden van ons land, en met name in de stad Groningen, werden
reeds in de eerste helft van de 17e eeuw kleipijpen vervaardigd.
Dat er in Groningen kleipijpen gemaakt werden, was reeds lang bekend,
doordat bij opgravingen regelmati g pijpen gevonden werden met model-
len die niet in andere steden voorkwamen.
Over de Groninger pijpmakerj zelf, in de 17e en 18e eeuwse akten
"pijpebakkers" genoemd, is weinig bekend.Slechts Brengers noemt er
een aantal in zijn bekende boekwerk" Nicotiana Tabacum".

Een tot op heden onopgelost probleem is echter welke pijpmaker wel-
ke pijp heeft gemaakt. Veel pijpen zijn namelijk ongemerkt en ook de
gemerkte exemplaren zijn moeilijk te identificeren.Daar de Groninger
pijpmakers niet in een specifiek pijpmakersgilde verenigd zijn ge-
weest, vindt men in Groningen ook geen merkenboeken. Hierdoor kon
voorshands slechts weinig- pijpmakers aan een bepaalde pijp worden ge-
relateerd.

De Groninger pijpenindustrie was geconcentreerd rond het Zuiderdiep
en de Raamstraat,beide tamelijk eenvoudige buurten aan de Zuidzijde
van de oude stadskern, binnen de muren gelegen.
Veel inkomsten zal het bedrijf niet hebben opgebracht ;veel pijpmake-
rijen werden gerechtelijk, dus door schulden,verkocht. Ook de taxatie
van de 400ste penning in 1730-1731 ondersteunt dit gegeven.
In tegenstelling tot vele andere 11pijpesteden" worden de Groninger
pijprnakerijen door inheemsen gedreven.Toch is een van onze eerste
pijpmakers een buitenlander. In 1643 namelijk krijgt Mall.c.ul.i Pall.J.i-0en1.i
( ook Pan1.iu1.i en Peil.zon ),pijpmaker,het kleine burgerrecht .
In hetzelfde jaar laat hij zich als "Marcus Parssens Engelsman, mede
voor zij n zoon Jan Pall.1.i1.ien1.i bij het Cremersgilde inschrijven.
Voor zover opname in een gilde plaatsvond , geschiedde dit in het
Cremersgilde . Tot het Cremersgilde,opgericht in 1632,behoorden aller-
lei handelaren,zoals handelaren in huiden,koffie en thee,porcelein,
granen,parfum en zoals gezegd ook de pijpmakers. Hun patroon was
Sint Martinus; zij onderhielden een licht i n de Martinikerk ter ere
van de H.r.1aagd en het H.Sacrament.
Geheel onbemiddeld was Parssens niet : in 1643 koopt hij,samen met
zijn vrouw Magdalena,een huis bij de Muur,tussen de Heere - en Ooster-
straat. In hetzelfde jaar krijgt hij een boete van zes gulden, welke
hij moet betalen aan mede pijpmaker Jan van Embden. Blijkbaar heef t
hij diens merk gezet. In 1654 wordt hij voor het laatst genoemd als
hij zes carolus guldens aan de armen betaalt.
Zijn zoon,Jan Mall.c.uJ.i Pall.1.iJ.ien1.i, ook wel Jan Malle.ub genoemd, laat ziéh
in 1656 als gildebroeder bij het Cremersgilde inschrij ven.Dr~e ja~r
later koopt hij het huis van chirurgijn Jan Segels op het Zuiderdiep.
In het jaar van zijn overlijden,1666,koopt Jan Marcus een graf in de
Vrouwekerk. Zijn weduwe ,Cunera Hansen, hertrouwt in 16 68 met Ja~. r
Valentij n Veldhul1.i . Vermoedelijk heeft laatst genoemde ~e t bed!lJI_.
voortgezet,daar in 1669,bij de doop van hun kind het huis waarin z1J

wonen "pijpebakkerije" wordt genoerad.

-5-

De tot op heden vroegste Groninger pijpmaker is Ma~ten Hend~.-i..k~,
toebaxpijpemaker, die in 1642 samen met zijn vrouw IJtien wordt ge-
noemd in het Rechterlijk Archief. Zij wonen dan in de Stilsteenstraat,
waar Hendriks zijn beroep uitoefende.
In 1643, bij de doop van hun kind,wordt hij genoemd als "pijpmeester"
wonende in de Steenstilstraat.Waarschijnlijk hadden zij schulden, want
in 1656 stellen ze hun huizen, gelegen aan de Zuidzijde van het Zuider-
diep bij de Oosterpoortenbogen en tevens die aan de Noordzijde van het
Zuiderdiep,tussen de Pelster- en Heerestraat als onderpand . In dit
laatste pand wonen ze nog in 1662. In dat jaar, op 20 juni, wordt
namelijk zijn inventaris opgenomen . Genoemd worden "eenig pijpenmakers
gereetschap,drie messinge formen met drie ijzere schroeven".Het aan-
wezig zijn van drie mallen in de inventaris, doet vermoeden dat Hen-
driks verschillende modellen tabakspijpen maakte .

Op 6 februari 1649 treden Hend~.-i..k Hend~ik.x en Jantijn Roelofs, de
weduwe van Roelof Jansen, in het huwelijk. Getuige is ''s i jn meester
Ca~el Heynen , pijpemaker aeh ' t Suyderdiep" . Hi eruit kunnen we conclu-
deren dat Hendrikx pijpmakersknecht was. Helaas werden over Heynen
geen verder gegevens gevonden.Wèl over Hendr ikx,die in 1659 geld op-
neemt om de aankoop van twee huizen ten noorden in de Poelestraat te
kunnen financieren . Vermoedelijk is hij toen zelfstandig pijpmaker
geworden of heeft hij het bedrijf van zijn baas overgenomen . Immers
als pijpmakersknecht zou hij nooit twee huizen kunnen kopen . In 16 69
wonen ze nog steeds in de Poelestraat.

De we duwe van He,;-1.d~.-i..k. P.-i..pemaQe~,Marregien Hans sens , trouwt op 26 maart
1662 met de soldaat Jan Jansen . Pipemaker is niet de werkelijke ach-
ternaam van Hendrik geweest . Het gebeurde in de 17e eeuw nogal eens
dat men de beroepsnaam als achternaam gebruikte.Wat de echte achter-
naam van Hendrik Pipemaker is geweest kon niet worden achterhaald.
Het is onwaarschij nlijk dat het dezelfde persoon is als de hierboven
genoemde Hendrik Hendrikx, daar de namen van hun respectievelijke
echtgenoten verschillen . We mogen aannemen dat Jan Jansen het bedrijf
niet heeft voortgezet . Het is evenwel mogelijk dat Pipemaker zelf
geen bedrijf bezat; hij kan ook een pijpmakersknecht geweest zijn .

Valent.-i..jn F.-i..jt,tabakpijpmaker, wordt in 1673 samen met zijn vrouw
Trijntien Jans genoemd bij de doop van hun zoon Valentijn . Het is
merkwaardig dat er weinig over deze pijpmaker bekend is. Uit bodem-
vondsten blijkt, dat hij één der belangrijkste Groninger pi jpmakers
uit de 17e eeuw was,daar een groot deel van de gevonden pijpen , zowel
in de stad als provincie, het merk VF draagt.
De gilderol van het Cremersgilde bevat een artikel over de garanties
omtrent de gilderechten in geval van hertrouwen . Op 16 februari 1668
wordt als "appeleat" genoemd Vale n.tij n Pypemaeke4,niet tot het gilde
behorend. Helaas is het hier onduidelijk of het nu Valentijn Fijt of
Jan Valentijn Veldhuis betreft .

In 1667 sluit Han~ Ja n~en,pijpmaker , zich aan bij het Cremersgilde .
Twintig jaar later in 1687, wordt hij nogmaal~ genoemd in het regis-
ter van eigenaren van een graf in de A. kerk, waar hij drie graven ·
bezit.

Bij sterfgevallen vinden veelal boedelscheidingen plaats. Zo ook bij
Lippe Hend~ik~,zo goed als zeker pijpmaker bij zijn leven . Zijn wedu-
we Grietje Arends hertrouwt met Hans Brink; zij erven een lijmsiede -
rij, buiten de Heerepoort in het jaar 1693.
zijn dochter Trijntje Lippes, geboren in .166 5 en getrouwd met Po pk~
Abb~ing,geboren in 1658, erft het huis in de Gelkinge~traa~! met win-
kel en pijpmakersgereedschap. Zeker is dat Popko Abbring p1Jpen ver-

-6-

vaardigd heeft, getuige exemplaren gemerkt PA, die volgens de bekende
meettechniek rond 1695 te dateren zijn .
Lan g heeft Abbr ing geen pijpen vervaardigd . Dit blijkt uit het fei t
dat hij slechts 4 jaar in de pijpmakerij hee ft gewerk t. To t 1699 blij -
ven Abbring en zijn vrouw in dit pand wonen , zoals blijkt uit de akte
van dat jaar.Hierin staat vermel d dat ze nu in de Brugstraat wonen.
In 1699 verkoopt Abbring '' zeker achterhuis,zijnde geweest een pijp-
bakkerij" . Het betreft hier de in 1693 door vererving verkregen pijp-
make r ij .

De mees t f r equent voorkome nde pijpmaker in het Groninger Gemeente
Archief is PeteA Uden6,welke op 8 de cembe r 1704 het kleine burger-
recht verkrijgt. Het vreemde i s echter dat hij hier reeds werkzaam
was voor hij z'n burgerrecht verkreeg,iets wat in die tijd een ver-
eis te was . I n 1698 koopt hij namelijk met zijn vrouw Hillegie Wilts
een huis aan de Zuidzijde van he t Zuiderdiep . Twee jaar later in 1700
koopt hij "een huis zijnde e~ pijpebakkerij met oven exempt het ge -
reedschap tot het pijprnakend behorend11 • Het huis staat aan de Noo rd-
zijde v an het Zuiderdiep . De koopsom bedraagt 621 guldens en 10 stui -
vers. De ve rkopers zijn Wilbrandus Faber en Catrina Nijenhuis .
Fabe r is schepen en vroedschap de r stad Leeuwarden . Catrina Nij en -
hui s is de weduwe van David van Hoornbeek,welke laatste waarschijn-
li jk ook tabakspijpen vervaardigd heeft .
Vermoedelijk heeft Udens mee rdere pijpmakerijen bezeten , getui ge een
aantal verkopen van zijn pijpmakerijen .
In 171 4 verkoopt Udens , samen met Ruth van Troyen , van wi e de helft
i s , een pijpmake rij voor 900 gulden aan collega Vaniel Eve~t6 Nien-
hui6 . Het gereedschap gaat voor 100 gulden v an de hand. Na de dood
van zijn v r ouw in 1725, verkoopt hij aan Zwaantje Lubbers , de weduwe
van Jan Jac ob Cock, '' een zeker huis met kamer, daaraan staande in
een gang zijnde een pakhuis, zijnde opgemelde behuizinge een pijpma-
kerij, alsmede al het pijpmakersgereedschap, gebacken en ongebacken
pijpen,pijpaarde en turf."
Het huis staat aan de Zuidzijde van het Zui derdiep bij de Ooster-
poortboge . De aanvaarding is op 21 augustus 1725 en de koopsom be -
draagt 2200 gulden en 3 zilveren ducaten . Op 28 decembe r 1 728 wordt
Udens n ogmaals genoemd . In dat jaar verkoopt Govert Corn elisen Klein
z i jn huis me t hofje aan de Westkan t van de Pelsterstraat.
Gegadigden zijn pijprnaker Vaniel Nienhui6 , die borg wordt ges t e l d door
commies van Troyen en pijpmaker Jan 1~eb~ant6,met col l ega Peter Udens,
die borg voo r hem staat. Nienhuis biedt 865 gu lden doch Isebrants 870
gul den en wordt e i genaar van het pand.
He t l aatst wordt Udens genoemd bij de belastingaanslag van 1730-1 73 1,
wanneer hij één gul den moet betalen. Dit betekent dat hij op dàt mo-
ment een schamel be drijf en inkomen moet hebben . Ter vergelijk ing~
de schout van de stad Groningen moe t 15 gulden betalen.
Zwaantje Lubbers die van bovengenoemde Udens in 1725 een pijpmakerij
koopt , heeft deze slechts 2 jaar bezeten. In 1727 namelijk verkoopt
ze de pijpmakeri j met winst voor 2570 gulden aan pijpmaker Eve~wijn
Stin~ . Behalve het pand verkoopt ze hem t evens het ge r eedschap, de
gemaakt e en ongemaakte pijpen , de klei en de turf. Zwaantje Lubbers
was getrouwd me t Jan Jacob Cock.,waarschijnlijk ook ee n pijpmaker .
We vinden hem als lid van het Cremersgi l de in het jaar 1703 . Helaas
is v e rder ni ets over hem bekend.

Eve.4wijn Stin6 trouwt met Margje Oosterhuys op 21 augustus 1725 . Twee
jaar later koopt hij bovengenoemde pijpmakerij, welke hij reeds in
1730 gerechtelijk moet verkopen .

-7-

De koper is dan Jan Ge4~it~, pijpebakker, die de pijpmakerij lange
tijd behoudt. Pas in 1753 verkoopt zijn vrouw het bedrijf gerechte-
lijk aan Burgemeester Johan Geertsema voor 810 gulden. Het is on-
waarschijnlijk dat Gee~tsema het bedrijf heeft voortgezet. Vermoe-
delijk heeft hij de zaak verpacht.
Typerend is de devaluatie van de pijpmakerij; in 1725 nog 2200 gul-
den, 30 jaar later nog slechts 810 gulden. Waarschijnlijk heeft de
prijsdaling te maken met het feit dat de Nederlandse pijpenindustrie
grote concurrentie ondervond van de pijpmakers uit het Duitse Wester-
wald, waardoor het pijpmaken niet meer zo rendabel was.
Op de taxatielijst van 1730-1731 staat Jan Ger~tsvoor éen gulden en
tien stuivers te boek.

Afb.1 . Een Groninger pijp omstreeks 1650,gemerkt BC.
Pijpmaker onbekend.
CoZZ:Nriemeyer Ned. TabacoZogisch Museum.

Afb.2. Een pijp uit het ateZier van VaZentijn Fijt.
Vervaardigd omstreeks 1670.
CoU : -lliemeyer Ned. TabacoZogiseh Museum.

Ruth Ge4~ith van T~oyen krijgt op
8 december het kleine burgerrecht
als inboorling. Dit betekent dat hij
van buiten de stad Groningen komt.

~et vreemde is echter dat hij in 1699
reeds als pijpebakker genoemd wordt.

In 1713 koopt hij, samen met zijn
vrouw Trijntje Isebrants, de helft
van een pijpmakerij plus gereedschap voor
400 gulden van Sergiant Boele Eggens en

Hendrika Everts zijn vrouw.
Het pand staat aan de Noordzijde van het

Zuiderdiep. In 1714 verkoopt hij, tesamen
met Peter Udens de pijpmakerij aan Daniel

Everts Nienhuis.
Zijn zoon Ge~~it van T4oyen huwt Anna
Swartdijk op 3 april 1721. Ze bezitten dan
een pijpmakerij in de Raamstraat, welke ze

inclusief gereedschap, voor 1500 gulden in
1723 verkopen aan F4an~ J obh en Truida
Franssen. Meer dan 20 jaar later koopt van

Troyen de pijpmakerij van Daniel Everts
Nienhuis en verhuurt laatstgenoemde een
huis aan de Zuidzijde van het Zuiderdiep .

Het aardige is dat deze pijpmakerij eerder,

in 1714, aan Van Troyens vader toebehoor~e.

2 Zoals reeds eerder vermeld, koopt Dan iel
Everts Nienhuis, ook wel Daniel Everts, in

171 4 de pijpmakerij van Peter Udens en Ruth

Gerrits van Troyen. De aanvaarding vindt

plaats op 1 mei 1715, enkele weken na zijn

huwelijk met Cebina Nyman .

Nienhuis i s uit ·Bonn-Duitsland- afkomstig,

en gezien haar naam is het mogelijk dat zijn

vrouw ook een Duitse is.

-8-

Bij de taxatie van 1730-1731 staat hij voor 2 gulden genoteerd. In
1744 verkoopt hij de pijpmakerij aan Gerrit van Troyen, nadat hij
op 26 februari 1743 geadverteerd had in de Groninger Courant:

"te koop aangeboden een huis aan het Zuiderdiep, zijnde een
pijpbakkerij met of zonder gereedschap en een huis ten westen
ervan, een huis aan de Zuidzijde van het Zuiddiep en tevens
een woning in de Ie drift van de Prinsenstraat. 11

~ienhuis blijf~ aan het Zuiderdiep wonen, waarschijnlijk als huurder,
hetgeen een conditie geweest kan zijn die hij bij de verkoop van de
pijpmakerij contractueel heeft laten vas tleggen. Wannee r Van Troyen
dit pand in 1753 verkoopt, moet Nienhuis verhuizen. Hij vestigt zich
in de Stoeldraaiersstraat, waar hij in 1760 sterft.

Over Ha~m Ha~m6 is vrijwel niets bekend. In 1688 wordt hij als zoon
van Focco Harms en Grietje Is~acks geboren. Ze wonen dan op 't Schuit-
diep. Op ZO-jarige leeftijd krijgt hij als pijpmake r het kleine bur-
gerrecht.

Ad~iaan Pauwel6 Be~na~du6, ook wel A~iaen Pouwel6 genoemd, krijgt op
20 december 1704 het kleine burgerrecht, mits in een half jaar de
requisitie volgt. Hij sterft een paar jaar later, want z'n weduwe
Janneke Jans, gaat in 1709 een schuldbekentenis aan, groot 167 gulden
voor geleverde pijpaarde, die zij bij het leven van haar man ontvan-
gen heeft. Voordat Bernardus het burgerrecht verkreeg, werd hij in
1700, met mede pijpmakers Udens en Gerrits( van Troyen) in een akte
uit het Rechterlijk Archief genoemd (Requestboek 15).
Uit deze akte citeren wij:

0 Op rekwest van Peter Udens, Ruth Gerrits en Ariaen Pouwels
pijpebackerbazen, verzoeken dat de invoer van tabakspijpen uit
andere provincien in deze moeten worden geweerd, of anders
taxatie van aangeving beramen doordien zij remonstranten deze
vrijheit in andere provincien niet komen te genieten."

De Burgemeester en de Raadt geven t"oe: vanaf heden (20-12-1700) moet
op ingevoerde pijpen belasting worden betaald.
Uit bovenstaand rekwest blijkt duidelijk dat het Groninger land werd
overspoeld met pijpen uit andere provincien, met name uit Gouda,doch
ook uit Friesland.
De getroffen maatregel moest de Groninger pijpmakers voo r de onder-
gang behoeden. Dat deze protectie effect gehad heeft blijkt uit het
feit dat uit de periode 1700 -1750 weinig niet-Groningse pijpen in
Groningen gevonden worden. Hoe de uitwerki ng in de provincie was, is
niet geheel duidelijk. Een bodemvondst uit Oldehove, omvattende 30
pijpfragmenten uit~ 1760 bestaat alleen uit Gouwenaars.

Pijpmaker JaQ ob Co~neli6 de Haaó huwt op 14 november 1724 Claasje
Spins. Op de taxatielijst van 1730-1731 staat hij voor één gulden en
tien stuivers vermeld. Claasje Spins sterft in 1739, waarna De Haas
hertrouwt met Zwaantje Hermannus op 19 mei 1740. Negen jaar later
sterft hij.Zijn kinderen zetten het bedrijf voort.
Na de dood van Zwaantje Hermannus verschijnt er op 11 juni 1777 een
advertentie in de Groninger Courant van de erven:

"Een dubbele behuizinge met een hof er agter gelegen aan de
Zuidzijde van de Raamstraat door de wijlen weduwe van Jacob
de Haas bewoond geweest en waarin verscheidene jaren door de-
zelve de pijpenbakkerij met goed succes is gedaan en nog door
desselfs kinderen wordt geëxerceert. 11