PKN Jrg 11 t/m 15

TWEE VAAK GE1MITEERDE BENAMINGEN IN DE PIJPENWERELD

door Jos Engelen

ENDOSMOSE

Het begrip endo8mose komt uit de biologie en houdt in: het o-

vergaan van een vloeistof door een wand naar binnen.

In zijn PIJPELIJNTJES, jaargang 7, nr. 2 uit 1981 geeft DOn Du-

co een verklaring voor la terre blanche endosmoide: "Bij deze

groep hoort ook de t erre blanche endosmoide~ een kleisoort ge-

lijk aan de terre blanche. Van deze kleisoort maakte men de

pijpen met de dunne stelen en de fijnere koppen, zoals de Aris-

tophanes. Deze soort pijpen was kwetsbaarder dan de très-blan-

ches en de extra-blanches, maar rookte sneller door. Het woord

"endosmoide" is een neologisme en was slechts bedoeld om op de

p~jproker indruk te maken.

In een advertentie van Gambier uit de tweede helft van de ne-

gentiende eeuw lezen we dat het principe van de "endosmose" tot

doel heeft door te dringen in de moleculaire tussenruimtes van

de gezuiverde witte klei. Zij zorgt ervoor dat de wrange, dro-·

ge, aardachtige geur die nieuwe pijpen hebben, verdwijnt en

verandert in een zachte smaak. De endosmose zorgt tevens voor

een fraaie donkere kleur bij het doorroken. Voor wie niet weet

dat het woord endosmose geen betekenis heeft, klinkt de toe-

lichting zeer aannemelijk."(afb. 1)

Hier moet worden opgemerkt, dat Don Duco bedoelt te zeggen, dat

het woord endosmose geen betekenis heeft voor wat betreft het

in- en doorroken van een kleipijp. .

Overigens geeft deze advertentie of waarschuwing voor rokers

van J. Gambier à Paris hierop nog een volgende toevoeging: de

merkimitaties dragen namen als AMBIER, AMERIE, ANNIER, etc.

AVERTISSEMENT AUX FUMEURS

PIPES ARISTOPHANES TERRE ENDOSIOÏDE

DE J. GAMBIER, A PARIS

Le principe de l'endosmose a pour elfet de faire pénétrer dans les

interstices molé-culaires de la terre blanche épurée une préparation

qui tait complètement disparaître le goût acre, sec, terreux que·l'on

sent aux pipe!I neuves, les rend douces, donne un cu- . - - - - - - ,

lottage très noir et Jes empêche de monter. AR I STO PH

Pouréviterles contrefacteursqui cherchentà imiter la

marque Gambier parde grossiers trompe-} 'reil, tels que :
AMHIER, AlfERrn, ANNIER, etc., etc.; les fumeurs sont Gambier

afb . 1 prévenus que toutes les pipes Gambier, fabriquées avec à Paria

cetteterreetpar ce procédé, porteront surles tuyaux l'a- M X H
brégédu mot ARISTOPHANf.etlamarquecommeci-contre ,___ _ _...J

50

Alle Gambier-

ARJSTOPH pijpen die van
,
Gd r,, bier deze klei ge-
"a Paris
maakt zijn,
dragen op de

11. H. stelen de af-

korting van

het woord

Aristophane en

het in de ad-

vertentie af-

afb. 2 beelde merk.
Het hierbij

afgebeelde

Gambierfrag-

ment vertoont dit "merk" inderdaad op de steel . (afb. 2)(Çoll~

J . E. nr. 1199)

ASBESTOS

Don Duco (PIJPELIJNTJES jaargang 5, nr. 2 uit 1979) schrijft

de eer van het patent Asbestos als vinding toe aan A. de Beve-
re in Kortrijk. Dit nieuwe materiaal genoot in de 19e eeuw in
België grote populariteit.(afb . 3, voorbeeld van een Asbestos-
pijp uit de catalogus A. de Bevere)
Asbest is een vezelachtig materiaal, gebruikt als onbrandbare
beschutting tegen hitte . Een vrij logische keuze derhalve om
dit begr ip en materiaal aan te wenden bij de pijpenfabricage .
En niet alleen bij de firma De Bevere !
In de navolgende r eclamefolders (afb . 4 en 5) , 11 catalogus.1'
(afb. 6,7 en 8) en prijsopgave (afb. 9) doet de firma Jackson
uit Birmingham in 1905 een duidelijke poging de uitvinding van
dit patent naar zich toe te halen en de overige fabrikanten

die hiermee schermden, als merkvervalsers aan te duiden .

-PIPES ASBESTOS ASBESTOS PIJPEN

Q11alité s11péric11rc (noircs} Eerste k 1vnlil<'il (zwnrleJ

?:------------------( .··-. ·. ,..,.... ~·

afb. 3 Dublin n° l Duhlin n' 1

51

DIPLOllA or MERIT et MFJ>AL. o,Dl PLOMA OF ME.RIT nRST.CUSS IIÊDil iDIPU>U.
,-OYAL Ml'RIT,
IHT~RNATIONAL
M1LITARY EXHIBITION, IHT■ "HATIONAL EXtiUltTIOM.
E\..IOTRICAL EXHIBIT\ON, OH •La ■"-• 1 ~. ■11'MINaH.._M , l88Q,
■ 01 H ■VAQH . 1800.

THE ORIQINAL

Chemically, A.sbestos, like Meerschaum, is a Silicate of Magnesia.
Meerechaum, being clay, is easily braken, Aebestos, a ftexible fibre difficult

to break, as great an absorbent, e_qually light aa the finest Meerschaum, and

SEVENTY·FIVE PER CENT. CHEAPER.

The Asbeatos Pipe is light in the mouth, is easily ~leaned, cannot

be burned, draws the freest of ·any pipe, and smokea oool, dry, and free,

even when uaed many times in quick succeesion.

To prevent the obnoxious oils and nicotine in the tobacco collecting ou
the inside of the pipê stem, whioh ie so diffloult to clean properly, the

lnventor inserts in the stem an Asbestos Brush, which, being an absor•

bent, and very intriêate, effectually draws in .all moisture, and prevents
~y particle of matter reaching. the moutbpiece.

This Brush is easily removed, and ma.y be replaced by a· new one,
or it niay be cleaned a.nd uaed a.gain. To clean the brush light a wax
match, and move the .brush about in the flame until the accumu1ation of'
dirt i.s thoroughly burnt a.nd made quite d1y, when the e<lge of a piece of

paper will readily remove wbat duat Qlay remain betwccn the bristles.
'l'he brush will then be ready for use again, &Llld rua.y be sorve<l in the same

~ay half-a"dozen timea or more. The bru.eh ahould D.Ot bt ole&ne<l Mtil
t.b. pipe hlls heeu 1moktd 10Dll wNka

afb. 4

Uit deze folder blijkt~ dat Jackson in z~Jn p~Jpen een asbest-
borsteltje plaatste . Dit borsteltje had de taak alles te ab-
sorbeI'en wat zich anders aan de binnenkant van de steel zou
afzetten. Het vuile borsteltje kon men met een brandende luci-
fer uitgloeien en daarna minstens zes keerèopnieuw geb1?uiken .

52

THE ORIGIN-AL

JACKSON'S PATENT

EACH PIPE BEWARE OF'
IS STAMPED IMITATIONS.

REAL ASBtSTO!I,
JACKSON'S PATENT.

MILLIONS HAVE BEEN SOLO.

IN order to avoicl any possible misapprehension, pouR évitcr tout malentendu la Jackson Asbestos

the Jackson Asbestos Manufacturing Co. think Manufacturing Cie. croyent necessaire clc
it necessary to·rcmincl their friends and customers rappeler à leurs amis et clients en Grande
in Great Britain and abroad that the late Mr. Bretagne et à l'étranger, que feu l\·lo11sic11r
Charles Jackson was the inventor of the Jackson's Charles Jackson était !'ii1ve11\e11r de la vraie
Patent Real Asbestos Pip", which has attai,ted _T~ckson's Asbcstos Pipe, qui a atteint une si
such wicle popularity in all parts of the world, grande popularité dans toutes les partie's du
and is marked- monde, et est marquée :

REAL ASBESTOS. REAL ASB'ESTOS.
JACKSON'S PATENT. JACKSON'S PATENT.

The Jackson Asbestos l\·lanufacturing Co. La Jackson Asbestos Manufacturing Cie.
strongly recommend all buyers to avoid_ cheap rccommande spécialemcnt à 1011s les achclcurs
imitations ancl sec that their piµe bears this d'éviter les imitations à bon marché, et de voir
tr:icle 111ark, without which none are made at que leur pipe portc cctte marq11c de fabrique,
the :\fanufa<.:tory of the firm founclecl by Mr. sans laquelle aucunc n'est fabriquée á l'nsinc de
Jackson ma ny years ago. la maison fonclée par Monsieur Jackson iI y a
nombre d'années.

--?t- - - ·- ·- ------~

byManufactured Solely the JACKSON ASBESTOS MFG. Co. J:T".."'~~:, BIRMINGHAM, c"cL•No.

A-WAl!O[O GOLO MtOl'l AND Oll'LOMA Of

NUIIT, Nl'TIONl'L TR,lOES F..XHIBITION,

El IIUll l'UHt AIl. 1904..

'

afb. 5

53

JACKSON'S PATENT COOL AND CLEAN.

1 ..,. ~------·- .. . --··-····-·- .. --·-- ···-·- ... ~

8/• PER DOZ. . 8 /• . PER

1 *j~ 0 .,.
,_ Ê;t":W
. .• ia
' Çf,■·•

0

CIGAR HOLOER, 6 /· PtR ooz. Al.WAYS STAMPFW CIGAAETTE HOLDER, 4/- PtR ooz.

REAL A&BESTOS.
JACKSON' S PATENT.

_,,. .. •·· r • · · ··· - - - · ··-•+á-

Manufactured Solely by the JACKSON ASBESTOS MFG. Co. JJ:',ti::, BIRMINGHAM, tNGLANo.

JIWARDtD GO l D MtD/IL AND OIPLOMJ< 01·

IJtCRIT, f-,IATION.O.l ï 1Î 1-oc~ (XHl1il11C• I',

Bll!h11NGl:l1,~Y.. 11104.

afb. 6

54

JACKSON'S PA~ENT COOL AND CLEAN.

~----

SECOND SIZE DUBLIN SHAPE. ALWAYS STAMf'ED

A. 10. REAL ASBESTOS.
JACKSON"S PATENT.
8/- per dozen,

THIRD SIZE DUBLIN SHAPE", AI.IVAYS -!iTAMPl:/J.
ltXTRA•.•LÓNO &TltM.
RE.AL ASBESTOS.
A. 20. JACKSON'S f>ATî.NT.

12/- per dozen,

.......~ -~ ··-···•- ·-

SECOND SIZE BILLIAAD SHAPE. ALIVAYS STAMl'ED

B. 23. REAL ASBESTOS.
JACKSON"S PATENT.
8/· per dozen.

SECOND SIZE VPRIGHT_ SHAPE. ALWAYS STAMPEI)

C. 21. REAL ASBESTOS.
JACKSON"S PATENT.
8/- per dozen.

THIRO SIZE UPAIGHT SHAPE. Al. WA l-"S sr,1 Ml'/,{)

EXTRA L.ONO STEM: REAL ASBESTOS.
JACKSON'S PATE.Nf.
c. 45.

12/- per do:i:cn.

- 4 - - - - - - - - - - ---IE-

Manufactured Solely by the JACKSON ASBESTOS MFG. Co. J::..~;:, BIRMINGHAM, cNat•Ho.

afb. 7

55

JACKSON'S PATENT COOL AND CLEAN.

SECOND SIZE HAITY SHAPE. ALWAYS STAMPED
SQUARE aTEM. &Il.VER MOUNTEO.
REAL ASBtSTOS.
JACKSON"S PATENT.

SQUARE STEM SHAPE. Af.WAYS STAMPEfJ
SILVER, MOUNTl:O,
REAL ASBESTOS.
F.. 1. JACKSON'S PATENT.

18/- per doun.

OVAL STEM SHAPE. Af.WAYS STAMF'ED

81LVER-MOUNTl:0. REAL ASBESTOS.
JACKSON'S PATENT.
G. 1.

18/- per dozen.

ALBERT SHAPE. ALWAYS STAMPF..IJ
81l.VER, MOUNTED,
REAL ASBEST·OS.
H. 1. JACKSON'S PATENT.

18/- per dozen.

~ - -··- - - -- - - -- ~
Manufactured Solely by the JACKSON ASBESTOS MFG~ Co. JlT",."~::, BIRMINGHAM, ENOLAND.

afb. 8

56

tbt Jackson .Rsb~stos manuracturtng to..

ltnktns Strut, Blrm1n11bam.

,ijessrs. .T ~ &: _Bèrgmans, Novembftr 25.th..J ~os. 190

PiJpenfabriek. Weert, Lirih. Rol lam1,

Gentlemen,

In reply to your Post Card or the a3rd. inst,we be6 to

send you by sam1 post an illustrated list or our Patent Rtal Asbestos

Pipes or which we nr• the Original Pat~nt•••a and Sole Uanufactu~ers,

and we sh1\ll be pleased to auow y-ou the toll_ewing discount!!.:-

iQf etf orders or One gr~ss quantities and upwards.
I2à,! off orders or J'ive gross quantitie11 and upwards,
rsl ·orr ~rders or Ten gross ~uantitie~ and upwards,

Paoked in Boxes or either One, Si~ er Twelve dozen.

Packing and Paoking Cases Pree et charse,

Ça~r~a,ge paid in England on orders of Five and Ten gross quMtiti~s.

The nett amount or One grose at 8/- per do~•n is~,~ 6 - 5.
The nett amount of Five gr~ss at 8/- per dozen is ~2l - o - o.

The net.t amount of Ten gross at 8/- per doz:1tn i11 C40 - I6 - o.

If you send an order for Ten groeft to be delivertd in two 5 groas lQts

as require~,the nett ArnOunt. or èaoh 5 grosa i~ C20 8 ~ o.
We cAA a11ow y~u an axtrs 2~ diaoount orr our Pipes No A.P.I., A,F.2.,
A.P.I.D., and A.P.2.D. at 8/- per dozen rus ro11ows,IO% and 2t,J orr one
·,r•su, 12!,! and~ off Five 6rosa, Md I5% and 2½.f off Ten gross.

Hoping to reoeive your est~e~ed orders which shall receive ~ttention.

afb. 9 '{our~ r11.ithfully

57

Uit correspondentie-bestellingen blijkt dat ook Trumm-Bergmans
uit Weert Asbestospijpen levert, en een offerte van Jackson
aan Trumm uit 1905 verklaart dan ook waarschijnlijk het voor-
komen van dit genre pijpen in de Trurnm-Bergmans-leveringen!
Wie de echte uitvinder ook geweest moge zijn, een feit is dat
dit soort pijpen door meerdere fabrikanten werd vervaardigd,
die ieder op hun eigen wijze merkten en hun eigen merk pro-
beer den te beschermen. Een voorbeeld hiervan is de tekst van
een recl amefolder van Wingender Frères, in het Frans en in het
Nederlands:

"Deze pyp" gefabrikeerd in zuiver en Italiaanschen Amiante" is
van eene sterkte zonder weerga" en verbrandt niet by het roo-
ken . De amiante (gezegd Asbest) een silicaat van magnesium
zynde" juist gelyk de meerschuim" waarvan het al de eigen-
schappen bezit" bezorgt eene lichte pyp van goede hoedanig-
heid" die den tabak al zynen goeden reuk laat behouden. Men
behoeft slechts deze pyp met een stuk stof te wr yven opdat zy
haren glans herneme en immer nieuw schyne . Elke rooker moet
zich deze nette" gemakkelyke pyp aanschaffen" welke byzonder-
lyk gefabrikeerd is om de nicotien en andere wrangheden van
den tabak tegen te houden . Eischt op de steel het merk WF a C."

De aanduiding REAL ASBESTOS MANUFACTURING d ie de Franse van de
Nederland se t eks t scheidt , lijkt qua vignet sterk op dat van
J ackson.

Als laat ste beelden we een Asbestospijp af, waarvan de her-
komst onbekend is. (afb . 10). Ook hier net zoals bij Jackson
een trans fe r met a ls teks t: REAL ASBESTOS

BEST QUALITY
De kop is gitzwart , het kuns t s tofroer zit met een metalen -
aluminium-z ilverkleurig - tussenbuisje aan de kop. Over het
metaal lopen twee rode banden. (Coll . J.E. nr. 1810)

0 1 2 3 4 5 cm

afb. 1o

58

OPKOMST EN ONDERGANG VAN EEN ORANJETELG (II )

door J. P . Brinkerink

In de 7e jaargang nr. 27 van dit blad heb ik be schr even ho e
ten tijde van Stadhouder Willem IV de kle i pijp a l s propaganda-
mi dde l gebruik t werd door de Orang ist en . Het moge vreemd kl in-
ken, maar juist onder de lagere bevolkingsklassen, dus ook on-

der de pijpenmakers , bevond z i ch de gr ootste aanhang van de o-

ranj es . Begrijpelijk dus dat menig pij p met verheerlijkende
voorstellingen of leuzen over Oranje gemaakt werd.
Omstreeks het overlijden van Willem IV in 175 1 was dat enthou-
siasme heel wat minder geworden. Het volk was t eleur ges t e ld o-
ver het op tr eden van de Prins . De strijd tussen voor- en te-
genstanders nam weer in alle hevi gheid toe.
In 1766 neemt de meerderjarig geworden Will em V het bes tuur i n
handen . Bij di e gelegenheid is er in Gorinchem een prachtig
reliëfpijpje gemaak t met een naar de roker geri cht portret van
de Prins . Hieromheen de tekst VIVAT ORANI. Links en r echts bo-
ven de hiel de initialen van de t ot nu toe onbekende pij penma-

ker A.K. (afb. 1~ nr. 1)

Als Willem Vin het huwe lij k treedt met Sophia Wilhelmina van
Pruisen is het Jan van Erp uit Gorinchem die een pijpje maakt,
met links he t por tret van Wilhelmina met erboven in een lint
ERE.SOPH.WILH., en rechts het por t ret van Willem V met erboven

WILLEM V P.V.O. (afb . 1~ nr . 2) . Van dit pijp j e - met op de

steel een vissebekversiering - zijn verschillende ui tgaven be-
kend; ook Jan van Arkel uit Gorinchem heeft er een gemaakt.
Er is ook een latere uit gave bekend uit Gouda. Hierop staat de
Prins ~inks en de Prin ses r echt s , de ket e l is groter en voor-
zien v an een hiel met het merk IWI. Op de steel eveneens . een
vissebekversiering. Alleen zijn ·de jaartall en 175 1 (het j aar
van z ijn ambtsaanvaarding) en 1795 (het jaar van zijn vertrek
naar Engeland) toegevoegd . Deze pijp is in ieder geval ook nog
door Go edewaage gemaakt(Gdedewaage cat a logus nr. 6) .
Hoe goed Willem V het ook met he t land voor had, het gin g
steeds slechter . Mede door zij n afkeer van volksinvloed op het
beleid ontstond er een nieuwe partij, de Patriotten.
De Pr ins beschikt e niet over een krachtige per soonl i jkheid en
vooral tijdens de Vierde Enge lse Oorlog kreeg hij dan ook de
schuld van het ongelukkig verloop hiervan , evenals van de
droevige toe stand waarin het land verkeerde.
Steeds hef tiger werd het verzet tegen de Stadhouder. De Patri-
otten richtten vrijkorpsen en exercitiegenootschappen op, en
steeds vaker verschenen allerlei vlugschriften waarin men e l-
kaar beschuldigde en belasterde .

59

- - -- - - -- 1

1
1

1

1

1

1
1

\ I
1
1'1 1

1

1

2

3 4
60 afb. 1

WILLEMYNTJE DE SCHOONMAAKSTER

·~ .:.

◄ ,f. '.

~·-· --·•t--~ --

·-..,
~.......

.,__

'äfb. 2 IK ZAL HET MYN BROER ZEGGEN

Spotprent op Wilhelmina van Pruisen. Zij is voorgesteld als
schoonmaakster en gaat, daar zij wordt aangevallen door een
keeshond ("kezen" was de scheldnaam der .Patriotten) haar nood
klagen bij haar broer, de Koning van Pruisen.

De conflicten laaiden zo hoog op, dat er een burgeroorlog
dreigde. De naaste omgeving van de Prins verlangde van hem dat
hij krachtig zou optreden en zich persoonlijk naar Den Haag
zou begeven. Dit zou zeker ten voordele van de Prins geweest
zijn. Hij weigerde dit ·e~htl~t hooghartig.
Zijn doortastende echtgenote Wilhelmina ergerde zich hier zo
aan, dat zij besloot zelf naar Den Haag te gaan. Vanuit Nijme-
gen reisde ze 28 juni 1787 per rijtuig naar Schoonhoven en
wilde over Gouda verder naar Den Haag. Bij Goejanverwellesluis
echter werd ze door een vliegend legertje Patriotten herkend
en aangehouden. De Staten van Holland verboden haar de verdere
doortocht in hun provincie. Deze belediging nam ze zo hoog op,
dat ze haar broer Frederik Willem II, de koning van Pruisen,

inschakelde. (afb. 2) Deze trok septe~her 178? met een ·leger

van 20.000 man ons land binnen. Er was weinig tegenstand en
Willem V werd in al zijn waardigheden hersteld.

61

Ter gelegenheid van deze daad is door Jan Danens in Gouda een
prachtige reliëfpijp gemaakt. Hierop staan twee wildemannen
die het wapenschild van Frederik II dragen, en op een lint er-

boven staat KONING V PRUISE. Het merk is de molen. (fig.l~nr. 3)

Dit exemplaar is gemaakt in een nogal versleten mal waarvan de
letters zijn opgehaald, hetgeen erop wijst dat er veel pijpen

in gemaakt zijn. Het exemplaar ernaast (fig.l~nr. 4) is moge-

lijk een vroeger maaksel uit dezelfde mal. Een aantal details
zijn n.l. bij beide koppen vrijwel gelijk. O.a. de verschui-
ving van de linkerhelft t.o . v . de rechterhelft.
Het reliëf is mooi scherp, maar helaas is het hielmerk afge-
broken, zodat we niet weten of deze pijp ook van Danens is.
Veel Patriotten vluchtten na deze interventie naar Frankrijk,
het land dat hun steeds heeft gesteund tegen de Engelsgezinde
Oranjepartij. Hier wachtten zij op een gelegenheid tot wraak .
Die zou spoedig komen, de Franse Revolutie stond voor de deur .
Ui t eindelijk zou Willem Vin januari 1795 vertrekken naar En-
geland. De tijden veranderen.

BRONNEN

1 Friederich, F.H.W. Pijpelogie, vorm, versiering en datering
van de Hollandse kleipijp.

2 Helbers, G.C . Ons vorstenhuis en de Goudsche pijpmakers.
Uit : Nederlandsche Leeuw 3- '47 nr . 3, pag. 90.

3 Haas, G. de. Vaderlandse geschiedenis voor het M. U.L.O. -
diploma 1934.

4 Haas, G. de. Voor Vaderland en Vrijheid. De revolutie van
de patriotten. Uitg. De Bataafsche Leeuw.

5 Haas, G. de. Nassau en Oranje in de Nederlandse geschiede-
nis. Uitg . A.W. Sijthoff/Alphen aan de Rijn .

TENTOONSTELLING

Vanwege het verschijnen van het boek van P.K. Smiesing en J.P.
Brinkerink over de Utrechtse pijpenmakerijen zal er vanaf
11 november t/m 29 januari 1989 in het Universiteits Museum 'n
tentoonstelling zijn ingericht over de Nederlandse kleipijpen-

industrie met als titel "Onder de rook van Utrecht ". Voor deze

boeiende en fraaie expositie zijn veel voorwerpen geleend om
de vele facetten van deze nijverheid te tonen.
Het museum is gevestigd in de Biltstraat 166 te Utrecht. Open
ma/vr . 10.00 - 17.00 uur, zondags 13.00 - 17.00 uur.

62

COMPOSTELA PIJ PE N

door Cees Faas

Enige 18e-eeuwse versierde pijpekoppen vertonen overeenkomsten
in hun afbeeldingen die duiden op de pelgrimage naar Santiago
de Compostela. Deze stad ligt in Noordwest- Spanje, in de pro-
vincie Galicië.

Pelgrimstekens en pelgrimswegen

Naast bedevaarten naar het Heilige Land en naar Rome werd om-
streeks 1100 de reis naar Santiago de Compostela naar het graf
van de apostel Jacobus Maior of de Meerdere, broeder van Jo-
hannes, de derde grote pelgr image voor christenen.
Als teken en bewijs van hun bedevaart namen de pelgrims een
grote Jacobsschelp zoals die in massa aan de kust bij Santiago
de Compostela te vinden waren, mee terug naar hun land.

De "Gids voor de Pelgrim" uit de 12e eeuw, de Guide du Pèlerin
de Saint-Jacques de Compostelle beschrijft een aantal routes

door Frankrijk naar Noordwest-Spanje. Onderweg kwam de pelgrim
langs talrijke andere bedevaartsplaatsen. Er bestonden vier
hoofdroutes, waarvan er één begon in Parijs bij de "Tour
Saint-Jacques;1 • Een belangrijke zuidelijke pelgrimsweg liep
via de voormalige - tot 1790 - Franse provincie Dauphinê.
De vier wegen vloeiden in Spanje samen in Puenta la Reine, in
de provincie Navarra, welke ressorteerde onder de Franse ko-
ning. Navarra was in de I8e eeuw veel groter, tot in het hui-
dige Frankrijk. Steden als Burgos en Ronceveau, waar een be-
kend pelgrimshospitum was gevestigd, lagen in Navarra op de
route naar Compostel a.

Afbeeldingen op pijpekoppen

Op de eerste p i jpekop (foto la~ lb) houden twee gevl eugelde

engelen een alliantiewapen vast, alsook een banier. He t wapen
links op foto l a is van Frankrijk , het r echt se wapen dat van
de Franse pr ovincie Dauphi né . Hierop staan onder andere t wee
dolf ijnen (dauphin=dolfijn) . De souvereinen van Dauphine voer-

den de t i tel Dauphin. Anne , tot 130 1 Dauphine de Viennois, was

de laatste met deze titel . Toen werd het e r fland verkocht aan
de koni ng van Frankrijk; sindsdien heet de Franse troonopvol-

ger Dauphin en voer t deze het wapen van de provincie Dauphiné .

Bovenaan op de voorzijde van pijpekop (la~lb) staat als op-
schrif t VRANKRY en DAUPHI N. De laat s t e letter van beide woor -
den on tbr eekt, we lli cht ui t r uimt egebr ek. Bedoeld werd en na-
t uurl ijk Fr ankrijk en - de pr ov i ncie - Dauphine .

63

foto la foto lb

foto 2a foto 2b

64

foto 3a fo to 3b

•1

De twee gevleugelde engelen, een religieuze aanduiding, houden

een ketting van Jacobsschelpen vast, · welke onder het wapen

doorloopt. Het hielmerk van deze 42 mm hoge Goudse pijpekop is

de Leeuw in de Hollandse tuin . (Noot 1)

Op de tweede 18e-eeuwse pijpekop houden weer twee gevleugelde

engelen, zichtbaar blootsvoets, het alliantiewapen van Frank-

rijk en Navarra vast, alsmede een banier. (foto 2a~2b) .Boven de

de wapens op de voorzijde staat als tekst VRANKRYK en NAVARRE.

De ketting met Jacobsschelpen loopt weer onder de wapens door.

Deze 48 mm hoge Goudse kromkop heeft als hielmerk de gekroonde
2 kruisen (Noot · 2).

De .woorz ijde van de derde pijpekop toont het Goudse wapen tus-

sen twee leeuwen, de achterzijde het wapen van Frankrijk, de

drie lelies. (foto 3a) . Aan weerszijden van het Franse wapen
staat een Jacobsschelp. Links (foto 3b) en rechts zien we op

deze 18e-eeuwse pijpekop tussen twee vogels, symboliek voor

vleugels, een engelenkopje. Deze 40 mm hoge pijpekop toont aan
de linkerzijkant van de hiel het Alphense bijmerk~ d~ 9 ster-

ren. Het werd ook in Alphen aan de Rijn gevonden en heeft de D
als hielmerk.

65

NOTEN

PKN nr. 15 Het Goudse pijpmakersgeslacht Verzijl door J.van

der Meulen.

2 Nr. 276 in Merken van Goudse Pijpenmakers 1660-1940 van

Don Duco ..

3 De ;'GoWJenaars" van Alphen a/d Rijn (blz. 76) door J. van

der Meulen.

LITERATUUR
Pelgrimstochten door J. van Herwaarden (1974)
Heraldiek door 0. Neubecker (1977)

VRAAGBAAK

Te Angeren in de gemeente Bennnel werd onlangs een pijp gevon-
den met een nogal intrigerende voorstelling. Zie de foto hier-
onder. Wie van de lezers heef t enig idee, wat het voorstelt?
De foto werd overigens gemaakt ,van een uit gips gegoten mal.
De maten van de kop, die mogelijk uit het Westerwald stamt, en
die volgen~ de methode-Friederich werden genomen, zijn:
H 43 mm, B 24 nnn, 0 18 nnn. Uw reacties graag naar:

Th. Gerritsen, Burchtgracht·· S, 6851 BJ Huissen

66

TWEE BIJZONDERE VONDSTEN UIT REEUWIJK

door Ma arten en Ruud Stam

Bij de reconstructie van de afslag Re euwijk van de A 12 in het
jaar 1987 is een groot aantal fragmenten van pijpen gevonden.
De vondst had deels het karakter van een soort stort, deels
betrof het los materiaal . Van een echte stort was geen sprake,
maar wel van een laag met daarin een groot aantal pijpfragrnen-
ten van rond 1730, delen van pijpenpotten, delen van ringen,
delen van trompetten en pijpenklei. De koppen waren voor het
grootste deel zogenaamde trechterkoppen met een veelheid aan
hielmerken. Waarschijnlijk was een en ander afkomstig van
meerder e pijpenmakers. Het gestorte materiaal lag in banën van
geringe diepte in dé bodem.

In een van ..deze banen is een vuursteen gevonden. (afb. 1 ). De-
ze vuursteen is ca 6 cm lang. Op het dikke deel is de natuur-
lijke ruwe buitenkant van de vuursteenknol zichtbaar. De vuur-
steen behoort tot de hardste soort, is zeer donker - bijna
zwart - van kleur en de breuk aan de achterzijde is glasach-
tig. De hardheid van deze steensoort is groter dan die van ij-
zer. De punt is geslepen en gepolijst. Aan de onderzijde van
de punt komen enige vlakjes voor. Vermoed kan worden, dat de-
ze steen gebruikt is voor het gl azen van pi jpen en als goedko-
pe vervanging van agaat gediend heeft.

..,~I ,,..,,, ---......__'·, afb. 1 ..·«·:·:·:·:!.I.D...i.iI.l.l-i.l.q..i.\.(.Im...;>....·
•.' ~·•...... afb. 2
·-,.......
t/ ·-.,.
··.......··....'•,.
,{ '···....

'\ af b. 3

''·•.',',., 67

'--.' ,
· ,'-, ..........___

Een tweede vondst uit Reeuwijk waarvan melding te maken is, is
een pijpfragmentje dat ons voor puzzels geplaatst heeft. Dit
fragment heeft een glad afgesneden ketel. Als je je dit pijp-
je in zijn huidige vorm met steel voorstelt, zou bij het roken
de tabak eruit vallen. Vermoedelijk is hier echter sprake van
een omgezette kop waarvan de bovenhelft af is. Als wij ons
voorstellen , dat het omgezette deel van de kop er nog aan zit,

dan ontstaat een pijp zoals indicatief aangegeven op afb. 2

met de hiel naar boven. Opgemerkt zij dat de pijp anders is
doorgesneden dan bij de omgezette koppen zoals wij die kennen
uit bijv. de 19e eeuw. Opvallend i s dat de aanwezige inkervin-
gen - in visgraatpatroon - met de hand zijn aangebracht.
Het fragment is afkomstig van een ovoide pijp. Het hielmerk is

de gekroonde 6? . Datering rond 1750. De pijpenmaker is derhal-

ve vermoedelijk Michiel Potter (1724-1 768) .
Als de reconstructie klopt dan zouden we hier wel eens t e ma-
ken kunnen hebben met een pijp die als grap of als extra pijp
bij een gros pijpen werd gedaan . En hierbij doet zich de vraag
voor> of meer van dergelijke pijpen bekend zijn . Indien dit zo
i s, zouden wij dit graag vernemen .

Voor de duidelijkheid geeft afb . 3 een omgezette pijp zoals

die voorkomt in een catalogus van de firma P. van der Want Gz .

(N° P 43 met een steellengte van 50 cm. Merk gekroonde WS)

(Met dank aan Bert van Maurik voor het tekenwerk)

EEN NOG ONBEKENDE GRONINGER PIJPENMAKER

door Arnold Carmiggelt

Onlangs nam ik de jaarrekeningen van het Groninger St . Geer-

truidsgasthuis door. Dit gasthuis, ook wel Pepergasthuis ge-

noemd, werd in 1405 gesticht en heeft zich een aantal eeuwen

beziggehouden met de opvang en ver zor ging van minderbedeelden,

zieken en krankzinnigen in de stad . In de jaarrekening van

1668 is een lijst opgenomen met de namen van degenen die in ' t

" d o l h u i s 1 zaten, en hierin vond ik bij toeval de volgende ver-
'

melding : Marije huisvrouw van Geert Tonnis toubaxpijpmaker.

Uit de ondertrouwboeken blijkt , dat deze pijpenmak~r op 12

juli 1658 getrouwd is met Maria Osebrants. Helaas heb ik ver-

der niets over deze tot dusver nog onbekende pijpenmaker kun-

nen terugvinden.

Bron: G. A. Groningen, 52r jaarrekening 1668 van het St . Geer-
truidsgasthuis.

68

PAPIEREN SIGARENPIJPJES

door F.Tymstra

Ze zijn er bijna niet meer, die papieren piJpJes waaruit vroe-
ger sigaren en sigaretten werden gerookt. Wie rookt er tegen-
woordig nog uit een sigaren- of sigarettenpijpje? Tegenwoordig
worden de sigaren.einden in de fabriek zodanig afgesneden, dat
de roker geen last heeft van hinderlijke tabaksstukjes. En de
populaire filtersigaret heeft het sigarettenpijpje verdrongen.
Vroeger was het anders. Onze voorvaderen konden uitsluitend
de tabak roken met behulp van een ~ijp. Na de uitvinding van
de sigaar kwam de sigarenpijp in zwang. Vooral in de 19è eeuw
werden sigarenpijpen gefabriceerd van allerlei materiaal. De
exemplaren uit meerschuim behoren tot de fraaiste.
De eerste papieren pijpjes zullen naar alle waarschijnlijkheid
gefabriceerd zijn omstreeks 1880-1890. Het oudste gegeven dat
ik tot nog toe gevonden heb is e.en advertentie van de Firma
Wilhelm Heller uit 1894.

ap1•e-ren s1•gar.en pI•J• pen,

wo1·den het billljk!lt gele1,e1·d door

W I L HEL M HEL L ER,

Papieren•Sigar.enpijpen-fabrikant
f j3E IC H S T AD T 1 N
0 HE ·M E N.

Monsters en prijsopga:ve GRATIS en FRANCO.
A.GE~TEX ,voRDE~ GEVRA..A.GD.

De piJpJes werden voornamelijk in Duitsland vervaardigd en
door import hier aan de man gebracht. Bijna iedere firma in
rokersbenodigdheden had de papieren pijpjes in zijn verkoop-
assortiment opgenomen. Ze werden in velerlei vorm, zowel be-
drukt als onbedrukt geleverd. In de prijscourant van de Firma
A.J.Vasterman Jr. uit 1913 staan de prijzen uit die tijd ver-
meld.De goedkoopste soort kostte onbedrukt /3.25 per 1000.
Bedrukt waren ze il, - duurder. De duurste uitvoering was de
dubbelgebogen pijp van 35 cm lengte met een prijs van /35, -
per 1000.
Al gauw ontdekte men dat de papieren pijp zich uitstekend
leende voor reclame doeleinden en dat maakt het pijpje voor
huidige verza~elaars interessant. Sigarenfabrieken, sigaren-
winke1iers,horecazaken en grote bedrijven voorzagen de pijpen

69

van de nodige reclameteksten. De oudste pijpjes waren gemaakt
van kurkpapier en toegerust met veren mondstukken.Het einde
van het mondstuk, de kiel, werd omgekruld. Werd het einde nóg
eens omgekruld of .afgeplat, dan sprak men van een dubbele of
platte kiel. Het andere einde, waar de sigaar in past, werd
voor de stevigheid voorzien van een metalen ring.
In de jaren 20 en 30 werden ook fel gekleurde pijpjes in de
handel gebracht met fantasie en Art Deco motieven. Speciaal
voor dames vervaardigde men lange sigarettenpijpjes met een
lengte van 15 cm.Onder de handelsmerken Superb en Fuma werden
vele modellen vervaardigd. Intussen had ook het gele mondstuk
(imitatie barnsteen) zijn intrede gedaan. Over namaak gespro-
ken, de papieren pijpjes werden ook beplakt met een imitatie
weichselhout druk, zodat gesuggereerd werd dat ze van hout ge-
maakt waren.
Na de oorlog verdwenen de leukere modellen en papiersoorten.
Het pijpje werd het meest beplakt met imitatie kurkpapier,
waarop hoofdzakelijk reclame van sigarenfabrieken.
Tot de laatste produkten behoren de stevige kartonnen pijpjes
met glanzende opdruk, zonder ring, zoals Handelsgold,Gold Anker,,
en Elbaco. Daarnaast hebben Willem II, Schimmelpennink en Pan-
ter volledige kunststofpijpjes uitgebracht.
Van de Heer van den Reijen van Willem II kreeg ik nog recente
informatie. De fabriek betrok de pijpjes van de Firma Joachimi
GmbH uit Velburg, West-Duitsland. De prijs is ca.!90,- per
1000. De pijpjes zijn nog in omloop, maar sinds 1979 is er
weinig vraag naar.
De vervaardiging van papieren pijpjes loopt ten einde en wie
er naar op zoek is kan nog terecht bij de oudere sigarenwin-
kels, die overigens snel in aantal afnemen. Hopelijk heeft U
succes bij het speuren naar dit kleine eenvoudige rookinstru-
ment dat de winkelier gratis aan de klant verstrekte bij de
aanschaf van een doos goede sigaren.
Mochten er lezers zijn, die nog oude pijpjes te ruil hebben
of meer informatie wensen, dan kunnen zij contact met mij
opnemen.

MONDSTUK

RING

70

71

NIEUWE LITERATUUR

- P.K. Smiesing en J.P. Brinkerink. Onder de rook van Utrecht .

Twee eeuwen tabakspijpenmakerij in Lauwerecht ( 1600-1 800 )
ISBN 9060116186. Prijs !35,-
Leden van de PKN krijgen korting (zie bijgaande folder).

- A. Carmiggelt. Leeuwar der pi jpenmakers.

Deze derde monografie van de PKN is te bestellen bij J. van
der Meulen, Utrechtse Jaagpad 115, 2314 AT Leiden. De speci-
ale prijs voor PKN- leden bedraagt !10, - excl. verzendkosten.
Voor niet-leden is de verkoopprijs fl5.-.

- Jean Fraikin. Armand Tombu e t le s pipiers d 'Andene lle.

Reprint van Tradition Wallonne, 2, 1985. Te bestellen bij
Jean Fraikin, Chargé de Mission, Galerie Ravenstein 4,B-1 000
Brussel; Belgi~.

- Declef. Les Pipes en Terre de Civet .

1987. Prijs $9.00 . Te bestellen bij Benjamin Rapaport Anti-
quarian Tobacciana, 11505 Turnbridge Lane, Reston, Virginia
22094, USA.

- American Clay Fipe Works Catalog ca . 1915-1 920 .

Reprint. Te bestellen bij S. Paul Jung, P.O.box 8 17, Bel Air
MD 21014, USA. Prijs $7 . 00 (International bank draft).

- The Archaeo logy of the Clay t obacco pi pe. XI .

Seventeenth and Eighteenth Century Tyneside Tobacco pipe
Makers and Tobacconists. Ed. by Peter Davey . ISBN 0860545504.

Prijs EIO. Te bestellen door het bedrag over te maken op gi-

ro rek. 2938154 of bank rek.nr. 91006924 at Midland Bank
Ltd., Sunnnertown, Oxford, England. De cheques moeten gead-
resseerd ziJn aan BAR, 5 Centremead, Osney Mead, Oxford
OX2 ODQ, England.

LAATSTE NIEUWS OVER DE PIJPENOVEN TE WEERT

Zou de pijpenoven in eerste instantie overgeplaatst worden
naar een lokat~e bij het museum 'De Tiendschuur', technische
bezwaren (o.a. de brug over de Zuidwil lemsvaart) maRen dit
plan haast onuitvoerbaar. De plek van de oven echter is onder-
worpen aan een nieuw bestennningsplan door de groei die Weert
momenteel doormaakt. In dit nieuwe plan blijft de oven na ver-
plaatsing nog in de omgeving van ziJn oude standplaats. In ie-
der geval blijft de oven gespaard als industrieel monument.

72

lle JAARGANG NR. 44 MAART, 1989

INHOUD 73
OUDE NUMMERS EN PUBLIKATIES VAN DE PKN 73

POOLSE PIJPELOGIE 74
NIEUWE LITERATUUR 89
PRIJSVERHOGING 89
PIJPELOGIE IN POLEN
OPROEP AAN DE NEDERLANDSE PIJPENVERZAMELAARS 90
EEN PIJPENVONDST IN ALKMAAR 94
HET ROOKEND LEGER 97
MUSEA EN VERZAMELINGEN OP PIJPELOGISCH GEBIED 98
SPECIALE AANBI ED I NG 100

OUDE NUMMERS EN PUBLIKATIES VAN DE PKN

Dit is een goede kans om eerdere uitgaven van de PKN te ver-
werven.
Oude PKN-nurrrrners ziJn te verkrijgen vanaf nr. 25 tot en met
nr. 36, met uitzondering van de nurrrrners 31 en 33 , voor de
prijs van f4 ,- per stuk (inclusief portokosten) .

U kunt bestellen door op uw girostrook de nummers te vermel-
den, die u wilt hebben, en het juiste bedrag in te vullen.

Overmaken op giro 3823478
t.n.v. Pijpelogische Kring Nederland.

Ook ziJn nog voorradig de volgende PKN-uitgaven:
- De kleipijp als bodemvondst . De speciale prijs voor leden

is !20,- (+ !5 ,50 portokosten) .
- De Leeuwarder pijpenmakers, van A. Carmiggelt. Ledenprijs

is ! 10, - (+ !4 , 50 portokosten).
U kunt deze boeken bestellen door het bedrag over te maken op
het bovenstaande gironummer .

73

POOLSE PIJPELOGIE

door Piet Smiesing

Inlei di ng

In februari 1987 bereikte miJ in het Utrecht se universiteit s -
mus eum een brief van de Poolse pijpenverzamel aar Edward Zirn-
mermann . Uit deze eer s te brief wer d duidelijk, dat in de Pool-
se havenstad Gdansk (vr oeger Danzig) veel Goudse pijpen gevon-
den worden en dat er een grote behoefte aan informatie over de
Nederlands e kleipijp bestaat . Hierna ontstond een boeiende
correspondentie , waarin met grote regelmaat over en weer in-
formatie werd uitgewisseld . Na verloop van tijd kreeg ik niet
alleen een inzicht van de in Polen gevonden Goudse pijpmakers-
mer ken , maar bovendien een beeld van de Poolse pijpenindustrie
Na de opro ep van A. Carmiggelt aan de PKN-l eden op de pijpen-
middag in Weert om samenwerking me t verzamelaar s in Polen,leek
me het moment gekomen om uit deze brieven en enige Poo l se ar-
tikelen deze bi jd~age samen te stellen en te publ icer en .

Iets over de ges chiedenis van Polen

Polen heeft een bewogen geschi edenis . In de periode die vooral
van belang is voor de geschiedenis van de kleipijp , omvatte
Polen een uitgestrekt grondgebied . Het bestuur van dit grote
land was echter zwak . De koninklijke macht was zeer gering en
de adel was oppermachtig . De burgers hadden geen enkele in-
v l oed en de boer en waren voor het over gro te deel lij feigenen.
Polen werd geregeld door burgeroorlogen getei sterd. (afb . 1)
Van deze toestanden werd door de buurl anden gretig gebruik ge-
maakt . Bij de drie acht ereenvol gende Poolse delingen, eind 18e
eeuw, werd het land door Rusland, Pruisen en Oostenrijk opge-
slokt . Al eerder had de Pruis i sche vor st Frederik II(de Grote)
zich meester gemaakt van Silezië. Frederik de Grote bevorderde
de pijpenindustrie in Stettin en KÖnigsberg door in 1754 in-
voerrechten op Hollandse pijpen te heffen van f2,SO per gros.
Kort hierna ver bood h ij de invoer van pijpen geheel. De Goudse
pijpenfabrikanten Frans Versijl en Jacob de Vos verloren hier-
door voor f30 . 000 aan afze t in één jaar . ( 1)
Vanuit Holland bestond een levendige handel op de Oostzeeha-
vens. De stad Danzig werd druk door Hollandse kooplieden en
zee l ui bezo cht . Het zal duidelijk z i jn, dat ook langs deze weg
Hollandse kleipijpen naar Po len kwamen .

Poolse pijpenverzamelaarsver eniging

Een van de belangrij kste Poolse kleip ij penverzamelaar s 1s on-

74

XIX. POLEN
1"4 Of. 15<!.t- C.C.UW

XX. POLEN

NA ot lt:!!ouuNa(i7p)

afb. 1

75

getwijfeld Edward Zimmermann. Hij verzamelt al een aantal ja-·
ren kleipijpen en is zeer actief met opgravingen. Zijn verza-
meling bevat meer dan duizend pijpmakersmerken van driehonderd
verschillende fabrikanten, waarvan de meeste uit Holland.Daar-
naast heeft hij een kleine collectie Poolse kleipijpen.
Geïnspireerd door de dubbele PKN-nummers die ik hem toestuurde
nam hij, naar het voorbeeld van de Pijpelogische Kring Neder-
land, het initiatief tot de oprichting van een Poolse kleipij-
penverzamelaarsvereniging. Deze vereniging ontving in augustus

1987 de naam Clay Pipe Collectors Club Gdansk . In het voorjaar

van 1988 verscheen het eerste clubblad van de vereniging,waar-
van de omslag is versierd met de gekroonde pijproker op de

stoel. Daarboven vinden we het opschrift DAWNA FAJKA GLINIANA
hetgeen oude kleipijpen betekent. De vereniging heeft een we-

tenschappelijk karakter. Naast verzamelaars zijn ook historici

en archeologen lid van deze vereniging. (afb. 2)

Edward Zirnmerrnann is een van de actiefste leden; op 21 mei '88
stelde hij in Breslau een tentoonstelling van zijn verzameling
samen. Bij de opening waren negen Poolse pijprokersverenigin-
gen aanwezig met gasten uit Tsjechoslowakije en Hongarije.
Tijdens deze gelegenheid werd de president van de Clay Pipe
Collectors Club Gdansk Janusz Charytoniuk, historicus van be-
roep, als voorzitter van de Polish Pipe Clubs Council gekozen.
Hij vertegenwoordigt Polen op internationale congressen van
kleipijpenverzamelaars.
Edward Zimrnermann werkt aan een inventarisatie van Hollandse
pijpen en pijpmakersmerken, die zich in Poolse verzamelingen
bevinden. Inmiddels heeft hij in Zborowskie en in Rostin
(Roscin) pijpenstort opgegraven van fabrieken die Goudse pij-
pen imiteerden.
Verheugend is dat de gegevens die ik Edward toestuurde, ook in
artikelen van zijn collega-verzamelaars worden verwerkt. Mis-
schien kunnen PKN-leden hier een voorbeeld aan nemen.

Onderzoek naar pijpmakerscentra

Via opgravingen en archiefonderzoek proberen Poolse verzame-
laars Poolse pijpmakerscentra op te sporen. De merken op de
0pgegraven pijpen geven aan, dat de meeste piJpen werden geïm-
porteerd. Aan de hand van archeologische vondsten werden vier
verschillende produktieplaatsen ontdekt: Staszow, Warschau,
Tykocin en Nisko. Het betreft hier pijpen van Pools model,
waarin stelen van een ander materiaal gestoken konden worden.
Gezien de overeenkomsten van de merken op de pijpen met die op
andere ceramische produkten kwamen de meeste pijpen uit de om-
geving van Gdansk. Deze mening wordt ook door andere Poolse

76

19l§§ nr ;!

afb. 2

77

onderzoekers gedeel d. Tot nu toe ziJn er geen bewijzen gevon-
den voor pijpenfabrieken i n Gdansk. De piJpen werden in kle i n-
schalige bedrijfjes in de omgeving van Gdansk vervaardigd en
i n de stad verhandeld.
De oudste pijpenfabriek stond in Warschau . Fragmenten van piJ -
pen uit deze fabriek worden ook in Gdansk gevonden. In War-
schau wer d tussen pottenbakersafval uit het eind van de 17e
eeuw merkwaardige aardewerk- rekken met uitsteeksels gevonden .
Aangezien tussen de uitsteeksels glazuur resten aangetr of fen
werden, gelooft men dat op deze rekken de pijpekoppen in de o-
ven geglazuurd werden. De koppen hebben primitieve dikke wan-
den, dragen in het algemeen geen versiering en zijn bedekt met
gele of groene glazuur. Een enkele maal werden er fragmenten
gevonden met een bloemmotiefje. De pijpekoppen werden in hou-
ten en aardewerkvormen vervaardigd. Op sommige koppen zijn de
afdrukken van de vormen nog zichtbaar. Het grote aantal gevon-
den rekken getuigt van een belangrijke produktie .
De Poolse 'insteekkoppen' werden in verschillende modellen en
in de kleuren grijs, zwart, room- en steenkleurig met en zon-
der glazuur in de handel gebracht. In de kop werd een houten
steel gestoken. Door de pijp uit elkaar te halen konden deze
pijpen gemakkelijk meegenomen worden . (afb. 3 )

afb. 3

78

Zborowskie (Zborowsky of Siriws ki) en enkele andere p&Jpenma-
kerscentr•a

In het dorp Zborowskie in Silezië werden op grote schaal piJ-
pen - uit één stuk - van witbakkende klei vervaardigd. In 1752
richtte de eigenaar van de kleiputten aldaar André Garnier met
de Pruisische militaire adviseur Karl von Unfriedt, de zout-
commissaris Rappard en de koopman Grulich uit Breslaude onder-
neming op. De eerste 12 pijpenmakers kwamen waarschijnlijk uit
Gouda en brachten met de vakkennis ook de gereedschappen mee.
Midden oktober van het jaar 1753 werd het eerste vuur in de
pijpenoven aangestoken. Rappard zond de eerste proef naar de
Kamer van In- en Uitvoerrechten in Breslau.

or,nr,r-rini,nr,nrvrr,ntTnnl'Y"' ... ... ..!.'//,,'' ~ ,., r r,,,,,,,,.,,.,_,.,,_,_.• Tu)[,W@~A(ç o
or.ionoorr,,·, r; r>ooooot-,H•f'l,, ,,,,,, ,,,,,.,,,,.,,., ,.
o ~ r-f' or1t""'rt1ooc•f'1'nOOC· f"V'<rr.r.·r,r 1r<,r,r-r'('r1r,r"
r,O}Cc.,.~ooc,:;ic,-r,ooor:cnr-or-n ,,uuu•Hctt4 1ft lf .,,,,,,,~
ooc-.1-1oOL~O-Oeotl'tJ'00t"rr-c,o \J,.\...V,.\.\A \.'-\.A.•\,,L""--\A.V-
,....'-'"t•fU'llnr•c r r,,n.-.,o ._..no,- r,r . ,.-~.,... ..................,.,,.,,,,,-r,,,,..,,.,,,,,,,...,..,.,,,__ "(Y"r'V"r✓ -r'\f"'rY'Y'r"'."V'V"rr r - (
, ,, ,..,,
rn-r.•ro~c:-~c.cr-~:rr,,m ~~h 0. ' J 01
,,t.,,.,,..., ••,~,1,, •..,.,,,
t:'l'(J(.)C"tC'1)000r.Dt""C'C'0f."li-n.(: \\\U.U\"4\,4\~\.\.\..\.U.l rrfYrrffr~rrrrnYrrrrrrr
r,~pr.,r_,,.-,,,ar,i,CDO CDO COG ~ rrr-r-rrrr,-~r~,.,..~
\.UHUU IJIA..'-U.\.\..u...u.l..U
rJor:,oonr~,oc-or,onoof<· ~eç[};]~Il~ ~ \\l.,\,,li,,U,,,\4A..\.,.\,Á,.'4U~U.,U.\L\A.'
rrrrrrrr-rr "rrrrrrrr-rrrrr tTTTrrrrrrr-r r,..,.r,rrrrr-ft
ob ~_ex
1,A..U4,U.U.~UA,,M..'-\A,.A,.,\,.U.l \.\,.\.\..\.1\...1...A.-\.\..~V..~\,.\AÀ..,A
~ VA l-4 ♦ j l ll\..l.4.,U...,.."-1..U,"-\...l
-1...½1.0....1....1....1.._1_0..®....~...1_¼...._.....
~k @@Wîill)_&~{,
~
(T'rff{(f((ft"f fU I ff CU , r UI fft fff WJfflITl.
("l(X'C't't<C.Qt4<.<J,C.OC•Ct(i(,(.<'4.it:•(11,,t
00 )..
l?b~fi~l~~[!_~Il

t

~~l[~/J\?/fowj~/~J~,. .~,~~

WAillml{Cç.~ '"'AJ\~ '

~~ c 't~~YWWW

,..,....,..,..,..""'r-,,,v..~.,

ogi;,f:/ @~M

0 4 crn p

afb. 4 79

Daar vond men het produkt steviger dan de piJpen uit Holland.
(Blijkbaar moest het Poolse pr odukt toen aan bepaalde kwali-

teitseisen voldoen~
Op 4 januari 1753 had de fabriek al het alleenrecht voor de
pijpenproduktie in Silezië voor de duur van twintig jaar. Dit
priv i lege werd verlengd tot 1813. De produktie groeide en het
aantal arbeiders steeg. In 1754 werkten er al meer dan 40 men~
sen in de fabriek. In 1788 waren er in totaal 115 arbeiders

werkzaam. (afb. 4)

Zoals al vermeld werd de gunstige ontwikkeling van de onderne-
ming mogelijk door de handelspolitiek van de Pruisische koning
Frederik II. Deze politiek heeft ook geleid tot de pijpenin-
dustrie in Królewiec en Stettin.
Als in de 19e eeuw de vraag naar de kleipijp afneemt, wordt in
1816 de pijpenproduktie in Zborowskie gestaakt.
Ook in Z.0.-Polen werden pijpen geproduceerd. De kleine be-
drijfjes in de kleine dorpen hebben de produktie het langst
volgehouden. Nog in 1913 werden enige pijpenmakerijen genoemd.
Behalve ceramische pijpen werden er ook metalen pijpen ver-

vaardigd .
Brzozów was eveneens een belangrijk produktiecentrum. De pij-
pen waren niet alleen voor lokaal gebruik bestemd,:maar werden
ook uitgevoerd. De 'Grote Algemene Encyclopedie' uit 1893 ver-
meldt naast andere ambachtslieden ook 18 pijpenmakers.
In Oost-Pruisen in Cizyck werden pijpen van zwarte klei (sic)
gemaakt. De kleiputten bevonden zich net buiten de stad.

Zborowskie~ het Poolse Gouda

Nadat Edward Zirnrnermann het artikel over Zborowskie had gepu-
bliceerd begaf hij zich naar deze plaats om het gebouw waar de
produktie had plaatsgevonden te bezoeken. Bovendien werd er in
de directe omgeving met succes gegraven naar pijpenmakersaf-
val. Midden in het dorp staat aan de Fabriekstraat 7 een monu-

mentaal gebouw. (afb. 5) Dit gebouw beantwoordt aan de be-

schrijving van een 18e-eeuwse pijpenfabriek. De veronderstel-
ling dat in dit gebouw pijpen werden gemaakt, wordt bevestigd
door verhalen uit het dorp en de vondsten van pijpenmakersaf-
val. Het houten fabrieksgebouw is van een massieve, stevige
constructie. De dakspanten zijn nog geheel intact en getuigen
van een groot vak.manschap. Het pand heeft geen verdieping,
heeft een schuin dak en beslaat een oppervlakte van 10 x 20 m.
Binnen in het 9 m hoge gebouw bevindt zich een enorme schoor-
steen. Deze rust op een oven, die een omtrek van 2 tot 3 m
heeft. De oven heeft op de hoek aan de voorzijde twee openin-

gen, waardoor de oven werd gevuld. (afb. 6)

080 ~· ö éC

afb. 5

afb. 6

81

Het Poolse Staatsbosbeheer afdeling Lubliniec is de eigenaar
van het gebouw en heeft plannen om het af te breken. De Poolse
verzamelaars willen het gebouw echter onder monumentenzorg
plaatsen. Zij willen de voormalige pijpenfabriek als monument
bewaren en inrichten als tabakspijpenmuseum. De leden van de
club zijn bereid hun verzamelingen er onder te brengen. Zij
zien hun verzamelingen niet als privébezit, maar vinden, dat
hun gezamenlijke collectie \Oor iedereen beschikbaar moet zijn
voor bezichtiging of studiedoeleinden. Zij voelen er weinig
voor om de vrucht van jarenlange arbeid af te geven aan musea,
die met dit materiaal geen raad weten en het in kelders of
zolders laten onderstoffen. Alleen een tabakspijpenmuseum is
een garantie voor een goede opvang van de verzamelingen.
Een inwoner van Zborowskie, Witold Seget, tevens lid van de
vereniging, heeft een verzameling van het hier opgegraven ma-
teriaal en werkt aan de inventarisatie van de vondsten en mer-
ken uit Zborowskie. Zijn bevindingen zullen binnenkort worden
bekend gemaakt. In afwachting hiervan kunnen alvast enige bij-
zonderheden worden onthuld. In Zuid-Polen werden in Breslau en
Warschau, en in Noord-Polen in Torun en Elblag tijdens werk-
zaamheden aan wegen pijpfragmenten gevonden met merken uit
Zborowskie. De produkten van de pijpenfabriek werden ook naar
Berlijn geëxporteerd.
In de afvalkuilen van de fabriek werden vele duizenden pijp-
fragmenten opgegraven. Op deze fragmenten werden enkelvoudige
lettermerken aangetroffen. De letters A t/m D werden gebruikt.
Door cijfers aan de letters toe te voegen ontstond een aan-
zienlijk aantal verschillende merken . Deze werden onder de
hie l of onder de bodem van hielloze koppen gestempeld.Als kwa-
liteitsaanduiding werd naar Gouds gebruik op de zijkant van de
hiel een wapentje aangebracht. Onder de in veel variaties uit-
gevoerde wapentjes werden ook Goudse wapentjes aangetroffen.
Poolse pijpen met het hielmerk Ben het Goudse wapen als bij -
merk op de zijkant van de hiel zijn volgens Zimmermann niet te
onderscheiden van Goudse pijpen. (afb. ?)
Gedurende de 100-jarige periode dat de fabriek produktief was,
werden verschillende modellen gemaakt, die konden worden thuis
gebracht dankzij art ikelen over de Goudse pijpenindustrie. De
modellen van de 'gouwenaars' zijn· gelijk aan de modellen f,g,h
en i zoals die zijn weergegeven in Duco's boekje 'Merken van
Goudse pijpenmakers 1660-1940' op blz. 111.
Op de lange stelen werd het opschrift FABRIKE IN SCHLESIEN ge-
stempeld. In kunstzinnig gegraveerde mallen werden pijpen met
fraai versierde koppen vervaardigd, waarop ook de naam van de
produktieplaats SBOROWSKY voorkomt. (afb. 8~9~10)

82

~' ~ ;~ "~ ~.. q? ~r ~ .,,---:".'."
1~=/
l .t:.4. ;1 li'J@~~ t.,'. ~~ ~-~ ' \~.f.J. @ ,.!. - ,\....il. i,.
'' - - , / ~ ,~,~
~ ,~·- ~ @.J,• '=/[Iif
'""
"' "

A ·1tll,,J 1b~&Î1 0~0-4-J1tw

@~ - @
~ ~/ ~ ~OïJ

~ r~i; @ @~
__:::.,...._ ,.,.: ( t l,),....., (/ !z1
ru3 @ ®w (i) ---~c,,-~0 ,-/~ "-=··?w -~ ~
~ ' §J •/ ~

@ @ @ @~(~~ 96 ,tJ '.,) (ii))

®®'{j) qçJ 51~ ~- ~
w ~ jfy~ 1
.~

~V.g; f§J ~~~ rO 9 @~IS~41 ~ ~'-=" @

@\ ~ ij
fij ~/ ~ ~~ __,,, @

-= -

~fc'i) ©~ ©~ @)w @

®~@~#'$ ®~ @f2) @@@"g ~-="")@'

® ®~®@w~ @~ w~» (ru,
~ EB
~ :/1~

@ (i?\ (~ Q] ~..:;,/~-/ f"]-]=4~) ro

9 @ ®~G<J ~ tf) ~ 8 \Ó ©

-

~
umi M @ @, , @\IDi~~
)l

-~ w @)~~ i®. •·t-!'
~ J1Q) Q J-;\ ~ \iJ

afb. 7

83

afb . 8" 9. 10

84

Pijpenfabriek in Rostin (dorp Roscin)

Met de laatste brief bereikte mij het bericht, dat er opnieuw
een oude Poolse (het tegenwoordige Polen) pijpenfabriek is
ontdekt, nu in het plaatsje Ros tin (Roscin) bij Gozów Wielko-
polski. De fabriek was in de 18e en 19e eeuw actief. De opgra-
vingen duren nog voort. Nu al zijn er erg veel pijpen gevonden
met Goudse pijpenrnakersmerken. Er zijn cijfer-, letter- en fi-

guurmerken op de pijpekoppen aangetroffen. Op afb. 11 zien we

26 verschillende ongekroonde cijfermerken, 21 ongekroonde en-
kelvoudige lettermerken, het merk MR en het gekroonde letter-
merk WM. Verder de bekende Goudse figuurmerken: lam onder de
boom, vos op zijn gat, het hart, het rad, de molen en de post-
hoorn. Op de zijkant van de hiel werd het Goudse wapen aange-
bracht .

@©@@ (~) (~) ,,,-:-----:..._.

(((è) )'

h.0J /.

'·.,.'...-...-...-__-_.__.,,/,/.•

@@@@@ t@@,:

@@@@@

® ;(~~
\~

©@î'@®© @
©@@©

(i @

(i)
-~ ·

afb. 11

85

Libert maakt in ziJn boek 'Sur le tabac, les boîtes et les pi-
pes' melding van een pijpenfabriek in Ro s tin. Op blz. 38 lezen

we: En 1?53~ Ze scul pteur Friederich Chri s t i an Glwne f onda à
Berlin la première manufacture pr us sienne de pipe s de terre~
d 'autres suivirent à Salzwedel~ Weis senspring et à Rostin dans
la Nouvelle- Marche. Aux alentours de 1800~ l es 49 ouvriers de
la manufacture de Rostin fabriquaient annuellement de pipes
pour une valeur de 19. 000 thalers dont un nombr e de pipes re-
présent ant l 'équivalent de 9. 000 thalers était vendu à l 'exté-
rieur du pays . (2)

Goudse pijpen in Poolse verzamelingen

In Poolse verzamelingen bevinden zich talrijke fragmenten van
kleipijpen, die uit de 17e, 18e, 19e en 20e eeuw s tammen. Het
zijn Poolse, Duitse en Engelse pijpen, maar het overgrote deel
wordt ingenomen door Goudse pijpen. De gevonden pijpen bevin~ '
den zich hoofdzakelijk in particuliere verzamelingen. In de
colbecties van musea zijn weinig pijpen aanwezig . In Polen
worden ook enkele complete exemplaren bewaard . Vol gens Zimmer-
mann zijn er meer dan 10.000 fragmenten (pijpekoppen) waarop
pijpenmakersmerken voorkomen . Zelf heeft hij 4000 pijpekoppen,
waarvan er 3000 uit Gouda afkomstig zijn . (Brief 12.07.87) De
oudste pijpen hebben, tot ongeveer 1660, vooral tudorrozen met
en zonder kroon als merk. De decoratiefste pijpen zijn die van
het type Sir Walter Raleigh (Jonas), barokpijpen en de ge-
kroonde rozen in relief op de kop .
Om de modellen aan te geven gebruikte Zimmermann de aanduidin-
gen uit Duco ' s 'Merken van Goudse pijpenmaker s 1660-1 940' . De
meest gevonden pijpen uit de 18e eeuw zijn van het type c,d,e,
f,g. De typen a,b,h worden minder gevonden , terwi j l de typen i
en j slechts sporadisch worden aangetroffen.
In de verzameling Zimmermann bevinden zich ook in relief ver-
sierde pijpekoppen met het wapen van Polen en het opschrift
POOLE EN SAXE, die ook in ons land gevonden worden . (Zie o . a .
'Pijpelogie', blz. 131, afb . 46 nr.2)
Een bijzonder decoratieve pij pekop is de Poolse bodemvondst
met een gekroond wapen van Polen op de voorzijde en een wapen
verdeeld in kwartieren op de achterzijde van de kop . Dit wapen
bevat de wapens van Berg, JÜlich, Kleef en Wettin (Wettinów).

Op de met een Gouds wape ntje voor ziene hiel is het merk de
zittende vos gestempeld. (afb. 12)

De grootste verscheidenheid van pijpenmakersmerken komt op de
pi jpen van de typen c,d,e voor, terwijl op de andere type piJ -
pen merken van enkele fabrikanten in grote aantallen worden
aangetroffen.

86

0 3cm

afb. 12
In het algemeen kan worden gesteld, dat bijna alle Goudse mer-
ken in Polen worden aangetroffen, waarvan sommige een enkele
maal maar andere in grote hoeveelheden worden gevonden.
Hieronder volgen de meest in Polen gevonden Goudse merken.
Hierbij wordt weer gebruik eemaakt van de type- aanduiding en
de nummers van de merken zoals die in het al eerder genoemde
werk van Don Duco worden aangewend.
XVII B
(type a,b) 1,2 roos, 22 bloempot, 305 M gekroond, 306 N ge-
kroond, 323 ES ongekroond, 263b halve maan.

87

XVIII A XVIII B
(type c,d,e,f) (type g,h)

125c wapen van Gouda 122 wapen van Haarlem
125c wapen van Gouda
101 mprei.lnksmeeinsjepri.nses 88 man op de SJ ees
99 67 zwaan
39b vos
5 1 kikvors gekroond 31 springend paard

47 slang 4 lelie
152c schenkkan
36c springend hert 150 oliekruik
295 A gekroond
187 glaasje 478 RV.B, 479a BWB
545 BVM, 304 L gekroond
227 kartouw 299 F gekroond

228 hoed gekroond

252 scheepje

287 2 ruiten gekroond

220 3 schalmeien

324 EB gekroond

Met dank aan mevr. Chr. Ellmer, tolk van het Wilhelmina Kin-
derziekenhuis in Utrecht, die zo vriendelijk was de Poolse ar-
tikelen te vertalen.

NOTEN

D.A. Goedewaagen, De geschiedenis van de pijpmakerij te Gou-
da, 194:Z, blz. 5

2 In 1753 stichtte de beeldhouwer Friederich Christian Glume
in Berlijn de eerste Pruisische kleipijpenfabriek, spoedig
volgden andere in Salzwedel, Weissenspring (bij Frankfurt)
en Rostin in Neumark. Omstreeks 1800 produceerden 49 arbei-
ders van de fabriek in Rostin jaarlijks pijpen voor een
waarde van 19.000 Thaler, waarvan voor 9.000 Thaler aan pij-
pen in het buitenland werden afgezet.

BRONNEN

- Edward Zimmermann, Brieven: 2.02 .1987; 23.03.1987;22.05-1987
12.07.1987; 4.09.1987; 16.11.1987; 11 .02.1988; juli 1988;
24.08.1988; 2.11.1988

- Edward Zimmermann, Artikel (kranteknipsel) Fajki ceramiczne
·· Edward Zimmermann, Zagadnienie produkcji na fajek na ziemach

polskich, Dawna Fajka Gliniana, 1988 nr.l, blz. 17-20
- Edward Zimmermann, Zborowskie polska Gouda, Dawna Fajka Gli-

niana, 1988 nr.2, bl z. 55-59
- D.H. Duco, Merken van Goudse pijpenmakers 1660-1940, Lochem/

Poperinge, 1982
- F.H.W. Friederich, Pijpelogie. Vorm, versiering en datering

van de Hollandse kleipijp, Voorburg 1975

88

- G.C. Helbers en D.A. Goedewaagen, Goudsche pijpen,Gouda 1942
- L. Libert, Sur le tabac, les boîtes et les pipes, Leipzig

1986. Ook:
- L. Libert, Van Tabak, Dosen und Pfeifen, Leipzig 1984
- S. Pregers, Overzicht der algemeene geschiedenis, 1932

VERANTWOORDING AFBEELDINGEN

Afb. 1 Kaartjes Polen 18e eeuw, uit S. Pregers, Overzicht der
algemeene geschiedenis

Afb. 2 Omslag blad Clay Pipe Collectors Club Gdansk
Afb. 3 Drie Poolse pijpekoppen XVIIId/XIXa en 'doodskop' fa.

Gambier

Afb. 4 Opschriften op in Polen gevonden pijpestelen, uit Sile-

sia Antiqua 1983, XXV blz. 133
Afb. 5 en 6 Resp. pijpenfabriek en oven Zborowskie, E. Zimmer-

mann
Afb. 7 Pijpenmakersmerken uit Zborowskie, tek. W. Kuczak
Afb. 8,9 en 10 Versierde Poolse pijpekoppen uit Zborowskie, E.

Zimmermann
Afb. 11 Pijpenmakersmerken uit Rostin, tek. W. Kuczak
Afb. 12 Versierde pijpekop met verschillende wapens, tekening

H. Grocholskiego uit Dawna Fajka Gliniana, 1988 nr.2
blz. 47

NIEUWE LITERATUUR

À. Fellisone / E. Valentina. Die Pfeife: Kulturgeschichte und
Typologie fÜr Pfeifenraucher und Pfeifensammler. München

Dit boek bestaat uit 240 pagina's, 200 zwart/wit- en 36
kleurenfoto's. Prijs DM 98.-

Te bestellen bij:
Hanusch & Ecker, Postfach 1227 D-5410 HÖhr-Grenzhausen

PRIJSVERHOGING

Jarenlang is het ons gelukt de abonnementsprijs voor dit blad
niet te hoeven verhogen. Helaas, nu moeten we toch door de ge-
stegen papierprijzen en drukkosten een kleine verhoging door-
berekenen.
We hopen, dat de nieuwe abonnementsprijs van !22,50 per Jaar
geen onoverkomelijk bezwaar voor uw portemonnee zal ziJn.

89

PIJPELOGIE IN POLEN
OPROEP AAN DE NEDERL.L\NDSE PIJPENVERZAMELAARS

door Arnold Carmiggelt i . s.m. Dariusz Lesnikowski

I nleiding

Dariusz Le snikowsk i in Lodz , medewerker aan de universiteit
van deze stad, schreef een van zijn doctoraalscripties over
pijpelogische vondsten in Polen. Hij was daarom geïnteresseerd
in de onderzoeksresultaten van zijn Nederlandse collegae. Eind
1987 besloot hij een brief te sturen naar de Rijksuniversite i t
van Groningen om zich te laten i nformeren over het Nederlandse
pijpel og i sch onderzoek. Na enige omzwervingen kwam de brief
bij mi j terecht, waarna een correspondentie op gang kwam, wat
resulteerde in een bezoek in september van het afgelopen jaar
aan Polen.

Poo l s e pi,jpelogi e

Ti jdens dit bezoek werden twee pijpencollecties bekeken, name-
lijk die van dr. Andrzej Romanow, medewerker aan het instituut
van geschiedenis van de universiteit van Gdansk, en die van de
heer Edwar d Zi mmermann, p i jpenverzamelaar, eveneens te Gdansk.
De heer Romanow verzamelt al jaren kleipijpen in en om Gdansk.
Door zijn drukke werkzaamheden komt hij er de laatste jaren
n i et meer aan toe om zich intensief met zijn verzamelobject
bezig te houden . Een min of i~eer representatief deel van zijn
verzameling konden we bekijken. Naast een aantal 17e-eeuwse
exemplaren van Nederlandse makelij waren vooral de Goudse ovo-
ide modellen - met name type g van Duco - vertegenwoordigd. (1)
Onder meer het wapen van Gouda, de Franse lelie en de initia-
len BVB kwamen a l s mer.k veel voor . De p i jpen uit de collectie
Romanow dateren voornamel i jk uit de tweede helft van de 18e
eeuw.
De collectie van de heer Zimmermann bleek voor de Neder l andse
pijpelogen vooral interessant te zijn, met name de Poolse imi-
taties van Goudse pijpen, afkomstig van twee pijpenstorten . De
een is gevonden in 't plaatsje Zborowski (Silezië) in de buurt
van het vroegere Br eslau, de andere - een pas ontdekte pijpen-
stor t - is Roscin. Laat stgenoemd plaatsje ligt in de buurt van
Mysliborz ten zuidoosten van Szcsecin (Stettin). Hier werd e-
nige maanden geleden het pand van de voormalige pij penfabriek
gesloopt en werden door Zimmermann c . s . diverse kleipijpen
aangetroffen. De datering van dez e produkten is .eind 18e- /be-
gin 19e- eeuws. Aangezien Roscin in de nabijheid van het vr oe-
gere KÖnigsberg ligt, mag worden aangenomen, dat de hier ge-
produc eerde pijpen via KÖnigsberg ged i stribueerd werden.

90

Een bezoek aan de collectie van E. Zimmermann. V. l . n.r.: D. Les-
ni kowski~ A. Carmiggelt~ K. M. Kowals kie~ E. Zimmermann .
(Foto : K. Dr enth )

Een produktiecentrum van kleipijpen in KÖnigsberg zelf, zo be-
langrijk als concurrent voor de Goudse pijpenmakers, aldus de
Nederlandse literatuur, is er waarschijnlijk nooit geweest.(2)
Dit vermoeden wordt versterkt door de vondst van kleipijpen in

Zborowskie. Hier werd namelijk ov een aantal misgebakken pij-

pen de naam BRESLAU aangetroffen, wat zou wijzen op Breslau
- het huidige Wroclaw - als produktieplaats. Breslau zal hier
voor de pijpen uit Zborowskie (evenals KÖnigsberg voor de pij-
pen uit Roscin) als distributiecentrum zijn opgetreden.

De achteruitgang van de import van Goudse pijpen na het midden
van de 18e eeuw door de protecti,emaatregelen en de opkomst van
Zborowskie is ook archeologisch vast te stellen in Polen. (3)
Dit geldt echter niet voor vondsten in en om Gdansk (bijv.voor
de kleipijpen uit de collectie Romanow, waar de nadruk ten
slotte op de tweede helft van de 18e eeuw ligt), omdat Gdansk
pas vanaf 1793 bij Pruisen komt en dus tot die tijd een stad
was, waar de Goudse pi jpenmakers niet met protectiemaatregelen
geconfronteerd werden.

91

Ten slotte nog iets over de organisatie van het pijpelogisch
onderzoek in Polen. Daar bestaan diverse verenigingen die zich
bezighouden met de folklore en geschiedenis van het tabaksge-
bruik. De studie van de kleipijp als bodemvondst in Polen is
slechts enkele jaren oud. Sinds enige jaren hebben de Poolse
verzamelaars van kleipijpen zich verenigd in de Clay Pipe
Collectors Club Gdansk met een eigen blad Dawna Fajka Gliniana
waarover u in het artikel POOLSE PIJPELOGIE elders in dit num-
mer kunt lezen.
Vermeldenswaard is dat in het voorjaar van 1989 een doctoraal-
scriptie zal verschijnen van Piotr Chmielewski, student aan
het archeologisch instituut van de universiteit van Warschau,
waarin alle Poolse kleipijpvondsten geïnventariseerd zullen
worden. Ook de imitatie-Goudse pijpen zullen ongetwijfeld erin
worden opgenomen.Voor de Nederlandse pijpelogen zal dit werk
interessant zijn. Wellicht kan deze scriptie ook bij de be- ,
roepsarcheologen en -historici de aandacht vestigen op deze
vondstcategorie, aangezien de pijpelogie in Polen tot voor
kort voor het grootste gedeelte door amateurs werd bedreven.

Oproep aan de Nederlandse pijpenverzamelaars

Een groot probleem voor de Poolse pijpelogen is, dat ZlJ moei-
lijk toegang kunnen krijgen tot de literatuur die reeds in En-
geland, Nederland etc. verschenen is. Niet alleen het taalpro-
probleem is hiervan de oorzaak, maar vooral het feit dat de
literatuur voor de Polen te duur is om aan te kunnen schaffen.
Nederlandse pijpelogen zouden hun Poolse collegae kunnen hel-
pen en wel bij de realisering van het volgende project.
Over enige maanden zal het regionale museum van Mysliborz wor-
den omgebouwd tot een tabacologisch museum/- studiecentrum.
Dit alles vindt plaats n.a.v. de pijpenvondsten die door Zim-
mermann c.s. ·zijn gedaan bij het naburige plaat·sje Roscin. De
heer Zirnmermann, die zijn ·gehele collectie aan dit museum
schenkt, heeft mij nadrukkelijk verzocht om aan dë Nederlandse
pijpelogen te vragen of zij nog posters, brochures, boeken
etc. bezitten die zij dubbel hebben en/of willen afstaan aan
voornoemd museum. Het adres hiervan is:

Muzeum regionalne
Ul. Bob. Warszawy 74
74-300 Mysliborz

U kunt uw bijdrage ook opsturen naar ondergetekende, die om de
portokosten te drukken, in één keer een pakket naar Polen zal
zenden. Wanneer u zo vriend~lijk bent om op deze wijze aan de
opbouw van dit museum bij te dragen, zullen de Poolse collegae

92

u dankbaar ziJn. Mogelijk kan dit een begin ziJn van een Ne-
derlands- Poolse uitwisseling op pijpelogisch gebied, want tij-
dens het bezoek aan Polen is wel gebleken, dat pijpenverzame-
laars uit beide landen elkaar veel interessants te vertellen
hebben.

A. Carmiggelt

NOTEN

D.H.Duco. Merken van Goudse pijpenmakers 1660-1940. Lochem

1982

2 Zover we nu weten bestaan er bovendien geen archivalische
berichten die aantonen dat er in KÖnigsberg daadwerkelijk
kleipijpen geproduceerd zijn.

3 Mondelinge mededeling E. Zimmermann te Gdansk

Vraagt uitsluitend

VAN DER WANrs PIJPEN

l..) met naam
den steel
(·j.JJ
~

~- {J P. P. VAN 0[8 WANT.Czn.

:-: Pijpenfabrikant :-:

OPGERICHT 1630.

GO U D A (H o 11 a n d)

Speciale Exportverpakking

-rJgif:-- Let s. v. p. op het Juiste adres. - . i

UIT : DE SIGARENWINKELIER 190?

93

EEN PIJPENVONOST IN ALKMAAR

door F. Tyrnstra

In the Archaeology of the Clay Tobacco p1pe deel V beschrijft

Don Duco, <laat ook Alkmaar in vroeger jaren pijpenindustrie

binnen zijn stadsmuren had.Het betreft de periode 1632-1681.

De lokale produktie is van geringe omvang geweest en heeft

derhalve weinig betekend. Het is moeilijk na te gaan hoe de

Alkmaarse pijp eruit ziet, omdat bij opgravingen meestal pij-

pen uit Gouda gevonden worden.
In januari 1981 werd door de Heer M.Corbié op een braakliggend

terrein op de hoek van de Ridderstraat en het Vijvertje een

17e-eeuwse beerput gevonden. De beerput was ongeveer 2 meter

diep en 2 meter breed, en waarschijnlijk afkomstig van een van

de huizen aan de Ridderstraat. De koepel was een-steens en de

wanden van de put twee-steens.

Uit de put kwamen naast enig aardewerk en majolica ook pijpen

te voorschijn, waaronder door glazuur aaneengeklonterde pij-

pen. Om de put trof men veel ovengrio.nd aan, met o.a. klei en

houtskool. Het is mogelijk, dat hier vroeger een pottenbakke-

rij heeft gestaan.
Geraadpleegd werd de kaart van Cornelius Drebbel uit 1597. Op

deze plattegrond van Alkmaar blijkt de put zich in het centrum

van de stad op een niet bebouwd deel te bevinden. De kaart

laat een tuin zien van ongeveer 10 huizen lang en 5 huizen

breed, beplant met bomen. Het is goed mogelijk, dat ter voor-

koming van brandgevaar in deze tuin in later jaren een potten-

bakkersoven heeft gestaan. Uit het feit, dat er relatief wei-
nig pijpenafval gevonden is,

en de pijpen gele glazuur-

braakliggend plekken vertonen, zou het

11,;e ~-.\ hier kunnen gaan om pij pen

~ _/:die door een Alkma~1:se pij-

) ·· penmaker gemaakt ziJn en

daarna tegen bakloon aan de

pottenbakker zijn uitbe-

terrein steed . Daarna zijn de mis-
baksels in zijn beerput te-

rechtgekomen.

RIDDERSTRAA'l., Situering beerput in Alkmaar

94

afb. 1

95

Besohrijving van de pijpen

De klei is wat geelachtig van kleur, echter dit kan ook ont-
staan door het bakken op een te hoge temperatuur. De pijpen
zijn niet geglaasd en matig afgewerkt. Opvallend is, dat de
steel een plataandoende ovale vorm heeft, hetgeen een gevolg
kan zijn van het gebruiken van een afgesleten pijpenmal . Zelfs
is niet uitgesloten, dat de pijpenmaker uit een andere stad
een tweedehands pijpenmal heeft gekocht om er zelf pijpen uit
te maken.

De pijpen zijn ongemerkt , waardoor het vinden van de maker

vrijwel uitgesloten is . De lengte van de pijp is gez i en de
fragmenten langer geweest dan 19 cm. In tegenstelling tot het
pijptype rond Enkhuizen en Hoor n is de ketel lang en smal en
gaan de steel en de onderkant van de ketel langzaam in elkaars
verlengde over . De hiel is vrij klein en doet spits aan .
De inhoud van de beerput gaf geen aanleiding voor een juiste
datering. Beziet men de ontwikkeling van de Nederlandse klei-
pijp in de 17e eeuw in de diverse centra, dan zou men kunnen
stellen, dat we te maken hebben met produkten uit het 4e kwart
van de 17e eeuw, waarschijnlijk behorende tot de laatste pro-
dukten van de Alkmaarse pijpennijverheid .

afb. 1 Misbaksel, gevormd door 6 aaneengebakken ketels van

Alkmaarse pijpen, voorzien van een laag geel glazuur

afb. 2 Alkmaarse type, misbaksel

afb. 3 Pijp op ware grootte

afb. 4 Fragment van een misbaksel op ware grootte ; zie de

smalle ketelvorm bij de steel

,, ,1

1~, l

~ 1
I
''
Q
afb. 4
afb. 3

96

~ (((()))) ~ (((())))(((()))) ~ ««>»> ~ (((())))~ (((()))) ~ (((())))(((()))) ~ «<<»» ,,,ö.,
A
A
A

Het rookend leger. i
V

.-0,

.,Á.....
A
.V..V..,.,
Het rooken zit meestal soldaten in 't bloed.
't Piraátje, sigaartje, de pijp en het strootje, .AA...
Geen middel helpt ooit voor de stemming zoo goed;
V

~

V

Tabak is en blijft hèt soldatencadeautje.

Hoe 't..kap Is me een raadsel, want zelf rook ik niet, .,,..
Maar 't schijnt dat de huidige mobilisatie
Recordcijfers brengt op dit "vurig" gebied. .""...,".,....
Wij worden kampioenen als rookende natie.

Wat dit kan beduiden? Wel, 't leger zal dua

Al rookende· zooveel tabakscijns betaleri,
Da:t 't Rijk door 't belangrijk belastingsurplus
Een flink deel der kosten er uit weer kan halen!

De Anti-Tabaksbond ziet echter een spook
En spreekt van bezorgdheid om dreigende kwaden,

Dat zooveel mtllioenen, vervliegend in rook
Des legers gezondheid wel zeer zullen schaden.

Defensie kreeg gratis een zeer wijzen raad.
Geef liever, zoo ging men met klem adresseeren,
Meer fnüt, want dat doet den soldaten geen kwaad,

Terwijl wij daarvan ree~ te v~l produceeren.

O Anti-Tabakkers, gij meent 't toch niet echt!
Zie liever de rook-zon in 't water maar !ichijnen.

llis!chièn werd de stemming der mannen wel slecht
Als walm van tabak uit chambrees tnoest verdwijnen.

Veel frult is uitstekend, 't ls leder bekend, ....
Maar niemand zal kunnen en willen beweren, A....
Dat Neerlands soldaten ooit raken gewend
Aan 'n ·mobil~atie op appels en peren! A
V
SIB~RitJS. V
. Vy

~ (((()))) t (((()))).(((()))) ~ (((()))) t ««»»t (((()))) t ««»»(((()))) t (((()))) ~

DORDRECHTSCH NIEUWSBLAD JANUARI 1940

97

MUSEA EN VERZAMELINGEN OP PIJPELOGISCH GEBIED

door Jos Engelen

BELGI'E LOCATIE OMSCHRIJVING
Andenne Musée counnunal de la Summier: Gereedschap en kleipijp
Céramique
Brugge Museum voor Volkskunde Verzameling V.d. Acker (summier)
Gent Museum voor Volkskunde Pijpenkamer/vitrines
Marèlbeke Stedelijk Museum Tabak/sigaar/kleipijp:uitgebreid
Pijp en Tabak
Kortrijk Stedelijk Museum Vitrine: de Bevere kleipijp
Luik Musée de la Vie Wallonne Werkplaats-kleipijp-Wingender
Maaseik Regionaal Arch . Museum Summier : Gereedschap en kleipijp
Opitter Karel Mertens: Molenstr.48 Billen en Part. verzameling
Wervik Tabaksmuseum Volledig overzicht pijp/tabak
Vresse Museum voor Tabak Uitgebreid: alle soorten pijpen
en Folklore
DENEMARKEN Tabaksmuseum (sunnnier)
AEr0sk0bing (Fyn) Brogade Uitgebreide privé-verzameling
Kopenhagen W.~.Larssen Pibe Museum
DUITSLAND BRD Vitrine Duitse pijpen (summier)
Alsfeld Heimatmuseuro Ethnografische pijpen
Berlijn Dahlem Museum Uitgebreid : verzameling Brinkman
Bremen Foeke Landesmuseum Uitgebreid volledig museum
BÜnde Deutsches Tabak/Zigarren-
museum Snuif in alle facet ten
Grafenau Snuiftabakmuseum Pijpenkamer
Hamburg Al tonaer Museum Uitgebreide privé-verzameling
Reemtsma/Parkstrasse 51 Vitrine Westerwaldprodukten
HÖhr Keramikmuseum Vitrine bedevaartpijp/dozen
Kevelaer Niederr. Museum Volkskunde Porseleinen pijpen
München Stadtmuseum Ethnogr. verzameling Hertog v. WÜrt .
Stuttgart Lindenmus·eurn Uitgebreide privé-verzameling
Wollbach Anton Manger Laden
DU1TSLANO OOR Duitse samengestelde pijpen
Waldenburg Heimatmuseum
ENGELAND Kleipijp/gereedschappen
Birmingham City Museum and Galleries Uitgebr. privé-ver zame ling A. Irving
Bramber House of Pipes Kleipijp/werkplaats
Edinburgh Huntley House Museum Kleipijp/gereedschappen
Leeds Abbey House Museum

98

Londen Astley - Jermyn· Street Pijpen/div. particuliere verz.
British Museum Tabacologische voorwerpen
York Dunhill Duke Street Uitgebreid tabak/pijpen etc.
FRANKRIJK Guildhall Museum Voorn. l7e-eeuwse kleipijpen
Abbeville Victoria/Albert Museum Tabacologische voorwerpen
Angers Castle Museum Kleipijp/werkplaats
Beaune
Bergerac Musée Boucher de Perthes Snuifraspen
Caen Musée Arch. St. Jean Tabakspotten,snuifraspen
Chambery Musée des Beaux-Arts Enkele tabac. voorwerpen
Colmar Musée des Tabacs Uitgebr. overzicht pijp/tabak
Dieppe Musée des Normandies Enkele tabac. voorwerpen
Grasse Musée Arch. et d'Histoire Tabaksuithangbord
Musée Unterlinden Tabakspotten
Le Puy-en-Velay Musée du Vieux-Chateau Uitgebr. snuifraspen Dieppe
Lille Bibliotheque Municipale Uitg. privé- pijpenverzameling
Montbrison Rothschild
Mulhouse Musée Crozatier Snuifweegschaal
Nice Musée des Beaux-Arts
Nohant Musée d' Allard Soldatenpijp
Rennes Musée Historique Meerschuimpijp
Rouen Musée Massina Kleipijp
Musée Georges Sand Sigarettendoos
Saint-Claude Musée de Bretagne Tabacologische vo0rwerpen
Musée des Antiquités Gallo-Romeinse pijpen
Saint-Omer Musée Le Secq IJzeren pijpen/
Sèvres snuifraspen etc.
des Tournelles Wisseltentoonstellingen/
Straatsburg Maison de Confrèries uitgebr. tabacologische voorw.
Uitgeb . Dumeril fabriekscollectie
Parijs Maître-Pipier Tabacologische voorwerpen/
Musée Sandelin pijpen Gambier en Fiolet
Musée de la Ceramique Pijp
Pijpen
Musée Alsacien Uitgebr. overzicht pijp/tabak
Musée des Arts Décoratifs
Musée Seita Tabakspotten/snuifraspen
Musée Louvre Tabakspotten/snuifraspen
Musée Carnavalet Tabakspotten/kleip] jpen
Musée des Arts Décoratifs Tabakspotten
Musée des Arts/Trad. Pop. Tabakspotten/ snuifraspen
Musée Guimet Ethnografische pijpen
Musée de Cluny
Musée de l'Homme

99