ประวติิศาสติร์ท้้องถิ่ิ�นไท้ย เมื่่�อท้้องถิ่ิ�นสร้างเมื่่อง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 2
คำ�นิยม ความรู้้�ในเรื่่�องประวััติิศาสตร์์ไทยเป็็นความรู้้�ที่่�ประกอบด้วยแขนง้วิิชาที่่�หลากหลาย และไม่่ใช่่ เพีียงนัักวิิชาการประวััติิศาสตร์์เท่่านั้้�นที่่�จะสามารถอธิิบายเรื่่�องราวในอดีีตได้้ แต่่ยัังต้้องใช้้ความรู้้� จากศาสตร์์อื่่�น ๆ เข้้ามาช่่วยเพื่่�อให้้เกิิดความเข้้าใจที่ ่� ถููกต้้อง และมีีเหตุุผลในการอธิิบายเพิ่่�มมากขึ้้�น เนื้้�อหาของประวััติิศาสตร์์ไทยในทางทฤษฎีีก็็ยัังสามารถจััดแบ่่งได้้อย่่างกว้้าง ๆ เป็็นประวััติิศาสตร์์ ศููนย์์กลางหรืือประวััติิศาสตร์์ชาติิ กัับประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น โดยที่่�เนื้้�อแท้้แล้้วประวััติิศาสตร์์ทั้้�ง ๒ กลุ่่มนี้้�ก็็คืือกลุ่่มเดีียวกััน ท้้องถิ่่�นหรืือที่มั ่� ักใช้้พื้้�นที่่�เป็็นการศึึกษา โดยความหมายอย่่างกว้้างๆ คืือพื้้�นที่่�ไกลออกไปจาก ศููนย์์กลาง หรืือ ไกลออกไปจากระบบการปกครอง มีีการปกครองลดหลั่่�นกัันไป ทำให้้พื้้�นที่ ่�ท้้องถิ่่�น มัักถููกมองว่่าเป็็นพื้้�นที่ห่ ่� ่างไกลความเจริิญ ด้อยก้ว่่าเมืืองหลวงมาก แต่่ในอดีีตนั้้�นท้้องถิ่่�นมีีพื้้�นที่่�กว้้าง ขวางเพีียงใด และคนในท้้องถิ่่�นมีี “สำนึึก” ของตนเองหรืือไม่่ เป็็นเรื่่�องที่ ่� น่่าสนใจและนัักวิิชาการจะ ต้้องหาคำตอบ ในสมััยอยุธุยานั้้�น พื้้�นที่ท้้ ่� องถิ่่�นของอยุธุยาจะมีีขอบเขตไปถึึงเมืืองใด และเมืืองนั้้�น ๆ มีีความสำคััญอย่่างไรต่่อเมืืองหลวงก็็เป็็นเรื่่�องที่น่ ่� ่าสนใจทั้้�งสิ้้�น รวมทั้้�งประเด็็นทางเศรษฐกิิจที่ท้้่� องถิ่่�น จะมีีความอุุดมสมบููรณ์์ต่่างกััน อัันเป็็นปััจจััยในการสร้้างความเข้้มแข็็งให้้กัับเศรษฐกิิจของตนเอง และเอื้้�อต่่อการสร้้างความเจริิญให้้กัับอาณาจัักรหรืือประเทศอีีกด้้วย ที่่�กล่่าวมาเช่่นนี้้� ก็็เท่่ากัับว่่า ประวััติิศาสตร์์ไทยนั้้�นต้้องศึึกษาทั้้�ง ๒ ส่่วนไปพร้้อมกััน 3
หนัังสืือที่่�เกี่่�ยวกัับประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นในปััจจุุบัันนี้้�ปรากฏให้้เห็็นหลากหลาย แต่่เป็็นการ ศึึกษาท้้องถิ่่�นตามภููมิิภาคต่่าง ๆ มองความเปลี่่�ยนแปลงในพื้้�นที่่� และเหตุุการณ์์หรืือผลกระทบอััน เกิดิจากความเปลี่่�ยนแปลงโดยใช้้ทั้้�งตำนานความเชื่่�อและเอกสารราชการ มีีหนัังสืือน้้อยเล่่มนัักที่พููด ่� ถึึงความเจริิญของประเทศไทยโดยรวม โดยมองจากภููมิิภาคต่่าง ๆ หนัังสืือ “ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง” ของอาจารย์นั์ ักวิจัิัยจากมหาวิิทยาลััยต่่าง ๆ มีีประโยชน์ที่์ ่�จะมองความ เจริิญของประเทศผ่่านมุุมมองของท้้องถิ่่�นที่ ่�มีีความมั่่�งคั่่�งในทรััพยากร และเป็็นสิ่่�งที่่�สร้้างความเจริิญ ให้้กัับเมืืองหลวง และเป็็นโอกาสที่ ่� นัักวิิชาการท้้องถิ่่�นจะได้้เขีียนประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นของตนเอง แล้้วบููรณาการกัับภููมิิภาคอื่่�น ผมขอขอบคุุณคณาจารย์์นัักวิิจััยจากมหาวิิทยาลััยต่่าง ๆ ที่ ่� อุุตสาหะเรีียบเรีียงข้้อมููล ประวััติิศาสตร์์ และนำเสนอข้้อมููลที่่�หลากหลาย ถููกต้้องตามหลัักวิิชาการและสะท้้อนให้้เห็็นความ สำคััญของท้้องถิ่่�นหรืือภููมิิภาคให้้มีีบทบาทขึ้้�นทััดเทีียมกัับเมืืองหลวง และหวัังว่่าหนัังสืือนี้้�จะเป็็น เครื่่�องกระตุ้้�นให้้หน่่วยงานต่่าง ๆ สนใจพััฒนาต่่อยอดท้้องถิ่่�นของตนต่่อไปในอนาคต ศาสตราจารย์์ (พิิเศษ) ดร. เอนก เหล่่าธรรมทััศน์์ อดีีตรััฐมนตรีีว่่าการกระทรวงการอุุดมศึึกษา วิิทยาศาสตร์์ วิิจััยและนวััตกรรม ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 4
คำ�นำ� สำ�นักงานการวิจัยแห่งชาติ (วช.) หนัังสืือ “ประวััติิศาสตร์ท้้ ์องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง” เป็็นการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ของท้้องถิ่่�น 4 ภููมิิภาคของประเทศไทยในปััจจุุบััน ที่ ่�มีีพลวััตมาตั้้�งแต่่อดีีตจนถึึงปััจจุุบััน และมีีความสำคััญมากกว่่า ประวััติิศาสตร์์ชาติิ เหตุุเพราะการก่่อร่่างสร้้างความเป็็น “ชาติิ” ที่่�เห็็นทุุกวัันนี้้� เป็็นผลของความเจริิญที่ ่� ท้้องถิ่่�นมีี และส่่งความเจริิญนั้้�น ๆ เข้้ามายัังศููนย์์กลางหรืือเมืืองหลวง ด้้วยเหตุุดัังนี้้� การทำความเข้้าใจ ในประวััติิศาสตร์์ เหตุุการณ์์ ผู้้�คน ของท้้องถิ่่�นไทย จึึงเป็็นความจำเป็็นหลัักของการศึึกษาความเจริิญของ ประเทศ ย้้อนอดีีตกลัับไปยาวนานหลายพัันปีี ท้้องถิ่่�นไทยมีีพััฒนาการความเจริิญ เป็็นที่ตั้้่� �งชุุมชนตั้้�งแต่่สมััย ก่่อนประวััติิศาสตร์์ มีีเทคโนโลยีีและการปฏิิสััมพัันธ์์กัับภููมิิภาคอื่่�นอย่่างใกล้้ชิิด ชุุมชนภายในติิดต่่อค้้าขาย แลกเปลี่่�ยนสิินค้้า และผู้้�คน ก่่อให้้เกิิดระบบความสััมพัันธ์์แบบเครืือญาติิ และระบบอุุปถััมภ์์ เมื่่�อชุุมชน พััฒนาให้้เข้้มแข็็งขึ้้�นกลายเป็็นบ้้านเมืือง มรดกที่ ่� ยัังคงสืืบทอดมาจากยุุคสมััยก่่อนก็็ยัังคงได้้รัับการปฏิิบััติิ สืืบทอดมาเช่่นเดิิม ซ้้ำได้้รัับการพััฒนาให้้ดีีขึ้้�นกว่่าก่่อนด้้วย เช่่น ชุุมชนที่่�เป็็นศููนย์์กลางการค้้า กลายเป็็น เมืืองชุุมทางของสิินค้้านานาชนิิดที่่�สามารถจััดหาเข้้าสู่่เมืืองหลวงได้้ ในการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ไทย กระแสของการศึึกษาหลัักอยู่่ที่่�ประวััติิศาสตร์์เหตุุการณ์์สำคััญที่มีี่� ผล ต่่อชาติิ ทำให้้ความเป็็นท้้องถิ่่�นถููกจััดให้้อยู่่ในระดัับรอง แม้้ในความเป็็นจริิงแล้้ว การศึึกษาหรืือความสนใจ ในท้้องถิ่่�นมีีมาช้้านานแล้้ว แต่ก็่มั็ ักถููกละเลยเพราะไม่่ได้อ้ ยู่่ในระบบทฤษฎีแบบีตะวัันตกที่่�นำเข้้ามาใช้้ศึึกษา นัักประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นและเหตุุการณ์์ต่่าง ๆ ในท้้องถิ่่�นจึึงกลายเป็็นนัักวิิชาการชายขอบที่่�อาจไม่่ได้้รัับ ความสนใจมากนััก อย่่างไรก็็ดีี ในปััจจุุบัันนี้้� จะเห็็นได้้ว่่าความนิิยม “ท้้องถิ่่�น” เกิิดขึ้้�นมาก เพราะสามารถ เป็็นจุุดขายให้้ชุุมชนต่่าง ๆ ได้้ดัังเช่่นมีีการใช้้ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น วีีรบุุรุุษในตำนาน ผลิิตภััณฑ์์ท้้องถิ่่�น เข้้ามาสร้้างรายได้้ในระบบธุุรกิิจท่่องเที่่�ยว ด้้วยการเห็็นความสำคััญเช่่นนี้้� สำนัักงานการวิิจััยแห่่งชาติิ (วช.) จึึงสนัับสนุุนโครงการวิิจััย ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย 4 ภููมิิภาค เพื่่�อให้้แต่่ละภููมิิภาคได้้ศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น เหตุุการณ์์สำคััญ พััฒนาการของชุุมชน เมืือง และปฏิิสััมพัันธ์์ที่ ่�มีีต่่อกัันและกััน รวมทั้้�งต่่อเมืืองหลวง เพื่่�อให้้ได้้ข้้อมููลทีี �เป็็นระบบ ครบถ้้วนสมบููรณ์์ สามารถนำไปเป็็นแหล่่งศึึกษาอ้้างอิิงทางวิิชาการของผู้้�คนทั่่�วประเทศไทยได้้ ในอนาคต ดร.วิิภารััตน์์ ดีีอ่่อง ผู้้�อำนวยการสำนัักงานการวิิจััยแห่่งชาติิ (วช.) 5
สารบัญ คำำ�นิิยม 3 คำำ�นำำ� 5 สารบััญ 6 บทบรรณาธิิการ 11 แนวคิิด ที่่�มา และความก้้าวหน้้าของการศึึกษา ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นในประเทศไทย 15 ความหมายของและขอบเขตของประวััติิศาสตร์ท้์ ้องถิ่่�น 15 พััฒนาการของการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น 17 การศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นในต่่างประเทศ 18 ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 25 พื้้�นที่่�ตั้้�งทางภููมิิศาสตร์์26 พััฒนาการของการตั้้�งถิ่่�นฐานในภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 27 พััฒนาการการเป็็นเมืืองในภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 31 อิิทธิิพลวััฒนธรรมเขมรบริิเวณพื้้�นที่่�ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 33 การสถาปนากรุุงศรีีอยุุธยาเป็็นราชธานีี 35 แหล่่งทรััพยากรของท้้องที่่�ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 37 ท้้องถิ่่�นภาคกลาง ในสมััยธนบุุรีีและรััตนโกสิินทร์์42 ท้้องถิ่่�นภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก ในช่่วงระบบมณฑลเทศาภิิบาล 45 อาชีีพของราษฎรในเขตภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 50 เหตุุการณ์์สำำคััญในประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 59 สรุุป 62 ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นภาคเหนืือ 65 พื้้�นที่่�ตั้้�งทางภููมิิศาสตร์์67 พััฒนาการการตั้้�งถิ่่�นฐานในภาคเหนืือ 68 เกิิดบ้้านกำำเนิิดเมืือง : พััฒนาการเป็็นเมืือง ในภาคเหนืือ 71 อิิทธิิพลเขมรโบราณในภาคเหนืือ 76 ท้้องถิ่่�นเล่่าขานตำำนานสร้้างเมืือง 77 ยุุคจารีีต : กำำเนิิดบ้้านเมืืองเครืือข่่ายการค้้า 81 อาณาจัักรสุุโขทััย : เมืืองท่่าการค้้าระหว่่างภููมิิภาค 81 เส้้นทางการค้้าข้้ามทวีีป : เครื่่�องถ้้วยและของป่่า 82 อาณาจัักรสุุโขทััย : มรดกทางวััฒนธรรมไทย 84 หััวเมืืองเหนืือสมััยอยุุธยา : ชุุมทางการค้้าและ เมืืองหน้้าด่่าน 86 หััวเมืืองเหนืือจากหลัักฐานโบราณคดีีและ ประวััติิศาสตร์์88
7 สารบัญ หััวเมืืองเหนืือในสงครามแย่่งชิิงดิินแดน 90 อาณาจัักรล้้านนา : ศููนย์์กลางการเมืืองและการค้้า 92 ชุุมทางการค้้าในอาณาจัักรล้้านนา 93 เชีียงใหม่่ : ศููนย์์กลางพุุทธศาสนาในล้้านนา 95 พม่่าในล้้านนา 99 ราชวงศ์์เจ้้าเจ็็ดตน : ล้้านนาประเทศราชของสยาม 99 ภาคเหนืือในสมััยธนบุุรีีและรััตนโกสิินทร์์ : สงครามและการรวบรวมดิินแดน 100 การฟื้้�นฟููบ้้านเมืืองในต้้นรััตนโกสิินทร์์102 การเปลี่่�ยนแปลงทางเศรษฐกิิจในภาคเหนืือ 103 มณฑลเทศาภิิบาล : หลอมรวมสยามใต้้ร่่ม พระบรมโพธิิสมภาร 106 การพััฒนาระบบคมนาคมในภาคเหนืือหลัังการปฏิิรููป การปกครองมณฑลเทศาภิิบาล 112 สรุุป 115 ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นภาคใต้้117 ภููมิิศาสตร์์ ทรััพยากร และกลุ่่มคนในภาคใต้้118 ภาคใต้้สมััยก่่อนประวััติิศาสตร์์129 อาณาจัักรโบราณในภาคใต้้132 พััฒนาการของเมืืองในภาคใต้้146 ภาคใต้้ภายหลัังการปฏิิรููปการปกครอง สมััยรััชกาลที่่� 5 161 สรุุป 167 ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือ 169 สภาพภููมิิศาสตร์์ ทรััพยากรธรรมชาติิ และกลุ่่มชาติิพัันธุ์์ในภาคอีีสาน 170 พััฒนาการทางประวััติิศาสตร์์ของภาคอีีสาน 179 อีีสานยุุคก่่อนประวััติิศาสตร์์179 อีีสานสมััยทวารวดีี 183 อีีสานสมััยร่่วมวััฒนธรรมเขมรโบราณ 183 อีีสานสมััยล้้านช้้างและอยุุธยา 188 อีีสานสมััยธนบุุรีีและรััตนโกสิินทร์์196 อีีสานสมััยการปฏิิรููปการปกครอง แบบมณฑลเทศาภิิบาล 203 ผลกระทบจากการปฏิิรููปการปกครอง แบบมณฑลเทศาภิิบาล 209 เส้้นทางการคมนาคม: การเชื่่�อมต่่อพื้้�นที่่�ภายใน และพื้้�นที่่�ภายนอกของภาคอีีสาน 213 สรุุป 220 บทสรุุป 223 บรรณานุุกรม 239
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 8
9
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 10
บทบรรณาธิิการ บทบรรณาธิิการ ประวััติิศาสตร์ ์ ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้ ้ างเมืือง 11 ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นในความหมายอย่่างกว้้างหมายถึึงประวััติิศาสตร์์สัังคม ของพื้้�นที่่�ใดพื้้�นที่่�หนึ่่�งที่ ่�มีีกลุ่่มคนที่่�หลากหลายดำรงอยู่่สืืบมาหลายชั่่�วคน ในบริิเวณ พื้้�นที่ ่� ดัังกล่่าวนี้้�มีีพลวััตภายใน เช่่น การควบคุุมคน ระบบความเชื่่�อ ระบบการค้้า การ แลกเปลี่่�ยนสิินค้้าที่่�เป็็นลัักษณะของตนเอง ซึ่่�งต่่างจากแนวคิิดประวััติิศาสตร์์ชาติิที่ ่� มุ่่งเน้้นการสถาปนาอาณาจัักร การจััดระเบีียบโครงสร้้างการปกครองภายในและการ บริิหารจััดการกัับปริิมณฑลโดยรอบ ทำให้้ในบางครั้้�งการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ชาติิจะมีี โอกาสที่่�เห็็นความหยุุดนิ่่�งมากกว่่า ดัังนั้้�นประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นจึึงเป็็นประวััติิศาสตร์์ ภายในของสัังคมหนึ่่�ง ที่ ่�มีีความน่่าสนใจ เช่่นการสร้้างประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นของตน การเชิิดชููบุุคคลสำคััญในท้้องถิ่่�น ตลอดจนการนำประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นมาเปลี่่�ยนรููป ให้้เป็็นกิิจกรรมหรืือความรู้้�เชิิงสัันทนาการ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 12 นัักวิิชาการหลายท่่านให้้คำนิิยามเกี่่�ยวกัับประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นอย่่างสอดคล้้องกัันว่่าเป็็นประวััติิศาสตร์์สัังคม เช่่น ศาสตราจารย์์ศรีีศัักร วััลลิิโภดม กล่่าวเปรีียบเทีียบประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นกัับประวััติิศาสตร์์ชาติิไว้้ว่่า “ประวััติิศาสตร์ท้้์องถิ่่�น คืือประวััติิศาสตร์สั์ังคมที่่�แสดงให้้เห็็นความเป็็นมาของผู้้�คนในท้้องถิ่่�นเดีียวกัันที่่�อาจ มีีความแตกต่่างทางชาติิพัันธุ์์ก็็ได้้ แต่่เมื่่�อเข้้ามาตั้้�งถิ่่�นฐานอยู่่ในพื้้�นที่่�เดีียวกัันตั้้�งแต่่ ๒-๓ ชั่่�วคนสืืบลงไป ก็็ จะเกิิดสำนึึกร่่วมขึ้้�นเป็็นคนในท้้องถิ่่�นเดีียวกััน มีีจารีีตขนบประเพณีีพิิธีีกรรม ความเชื่่�อ และกติิกาในทาง เศรษฐกิิจและสัังคมร่่วมกััน โดยมีีพื้้�นฐานทางความเชื่่�อและศีีลธรรมเดีียวกััน เช่่น ท้้องถิ่่�นดงศรีีมหาโพธิ์์�ใน อำเภอศรีีมโหสถ จัังหวััดปราจีีนบุุรีีมีีความเป็็นมาทางชาติิพัันธุ์์ต่่างกััน คืือมีีทั้้�งมอญ เขมร ลาว จีีน ฯลฯ แต่่มีีสำนึึกความเป็็นคนศรีีมหาโพธิ์์�หรืือศรีีมโหสถร่่วมกััน ประวััติิศาสตร์์แห่่งชาติิคืือประวััติิศาสตร์สั์ังคมที่่�แสดงให้้เห็็นความเป็็นมาของผู้้�คนในประเทศเดีียวกัันเหนืือ ระดัับท้้องถิ่่�นอัันหลากหลาย เป็็นพื้้�นที่่�หรืือแผ่่นดิินที่่�เป็็นประเทศชาติิ เช่่น ดิินแดนประเทศไทยเรีียกว่่า สยามประเทศ มีีประวััติิศาสตร์์การเมืืองและเศรษฐกิิจที่ยึึด่� โยงผู้้�คนในระดัับท้้องถิ่่�นที่่�หลากหลายให้้รวมเป็็น พวกเดีียวกััน เช่่น มีีภาษากลางร่่วมกััน มีีระบบความเชื่่�อและประเพณีีพิิธีีกรรมเดีียวกััน มีีสถาบัันพระมหา กษััตริิย์์และการปกครองร่่วมกััน เป็็นต้้น ทั้้�งหมดนี้้�หล่่อหลอมและผลัักดัันให้้คนในดิินแดนสยามสมมติิชื่่�อ เรีียกตนเองอย่่างรวม ๆ ว่่าคนไทย เริ่่�มมีีหลัักฐานตั้้�งแต่่สมััยอยุุธยา ฉะนั้้�น คนไทยเป็็นชื่่�อรวมของคนใน ระดัับชาติิภููมิิ ประวััติิศาสตร์์ชาติิภููมิิ กลายเป็็นประวััติิศาสตร์์รััฐชาติิหรืือประวััติิศาสตร์์แห่่งชาติิที่่�สร้้างขึ้้�น ตั้้�งแต่่สมััยรััชกาลที่่� ๔ ลงมา ต่่อมาได้เ้จืือปนกัับประวััติิศาสตร์์อาณานิิคมของมหาอำนาจตะวัันตกจนทำให้้ เกิิดประวััติิศาสตร์์เชื้้�อชาติินิิยม [Race] ตั้้�งแต่่สมััยจอมพล ป.พิิบููลสงคราม เป็็นต้้นมา” นอกจากนี้้�ศาสตราจารย์์ ดร.สุุเทพ สุุนทรเภสััช อธิิบายว่่าประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นเป็็นเรื่่�องศึึกษาเกี่่�ยวกัับ หมู่่บ้้านเพียงแีห่่งเดีียว เมืืองขนาดเล็็กหรืือขนาดกลาง หรืือ ไม่่ก็็เป็็นอาณาเขตทางภููมิิศาสตร์์ที่่�ไม่่ใหญ่่เกิินกว่่าจัังหวััด หรืือมณฑล หน่่วยของการศึึกษาท้้องถิ่่�นอาจจะเป็็นหมู่่บ้้าน หนึ่่�งหรืือหลาย ๆ หมู่่บ้้านที่มีี่� ความสััมพัันธ์์เป็็นอัันหนึ่่�งอััน เดีียวกััน หรืือเมืืองขนาดเล็็กหรืือไม่่ก็็อาจเป็็นแคว้้น ภาค หรืือมณฑล ที่่�สมาชิิกของชุุมชนท้้องถิ่่�นนั้้�นต่่างก็็มีีความ สำนึึกเป็็นอัันหนึ่่�งอัันเดีียวกัันทางวััฒนธรรมสัังคมและ การเมืือง ส่่วนศาสตราจารย์์ ดร.ธิิดา สาระยา กล่่าวว่่าการ ลงไปศึึกษาประวััติิศาสตร์์ของสัังคมท้้องถิ่่�นที่มีี่� มวลชนเป็็น ตััวเคลื่่�อนไหว คืือ ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นหรืืออีีกนััยหนึ่่�ง ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นคืือกระบวนการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ สัังคมที่่�เน้้นมวลชน เป็็นประวััติิศาสตร์์ที่่�คนภายในท้้อง ถิ่่�นเชื่่�อว่่าเป็็นจริิง ซึ่่�งในที่ ่�นี้้�จะใช้้คำว่่าประวััติิศาสตร์์จาก ภายใน (History from the inside) ประวััติิศาสตร์ท้้ ์องถิ่่�นเป็็น ประวััติิศาสตร์ที่์ มีีชีีวิ ่� ติและมีี dynamic เสมอ ประวััติิศาสตร์์ จากภายในมิิได้้คาดหมายหาข้้อเท็็จจริิงจากข้้อมููล แต่่เป็็น ประวััติิศาสตร์์ที่ ่� ถููกเชื่่�อว่่าเป็็นเช่่นนั้้�น ประวััติิศาสตร์์แบบ
บทบรรณาธิิการ 13 นี้้�จึึงเกิิดจากแรงสะท้้อนทางความคิิดของคนในสัังคม ซึ่่�ง ปรากฏในรููปของตำนาน นิิทานพื้้�นบ้้าน เรื่่�องปรััมปรา มาแล้้วแต่่อดีีตและโดยการสััมภาษณ์์ สืืบสวนในปััจจุุบััน ศาสตราจารย์์อานัันท์์ กาญจนพัันธ์์ ก็็กล่่าวไว้้ใน ทำนองเดีียวกัันว่่าประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น คืือ การหาพื้้�นที่ ่� ยืืนของชุุมชนที่่�อยู่่นอกรััฐชาติิเพราะรััฐชาติิพยายามทำให้้ เราอยู่่ภายใต้้กรอบที่่�กำหนดให้้ ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น คืือการศึึกษาที่่�อยากรู้้�ว่่าผู้้�คนในชาติิยืืนอยู่่ในพื้้�นที่ ่� รััฐชาติิ ทั้้�งหมดหรืือพื้้�นที่ ่� อื่่�นที่่�เขาสร้้างได้้เองบ้้าง โดยการแสวงหา ผ่่านการศึึกษาทางประวััติิศาสตร์์ ว่่าในประวััติิศาสตร์ที่์ผ่ ่� ่าน มาผู้้�คนที่่�หลากหลายในสัังคมไทยยืืนอยู่่ในพื้้�นที่ ่� ที่่�ไม่่ใช่่ ของรััฐชาติิตรงไหนบ้้าง มีีบางพื้้�นที่ ่� ที่่�อยู่่นอกรััฐชาติิ พื้้�นที่ ่� เหล่่านี้้�คืือพื้้�นที่่�ของความเป็็นคน เพราะพื้้�นที่่�ของรััฐชาติิ คืือพื้้�นที่่�ของการเป็็นประชากร ทุุกคนไม่่อยากเป็็นราษฎร ธรรมดา อยากมีีอะไรที่ ่�มีีความเป็็นมนุุษย์์เล็็ดรอดออกมา ได้้บ้้าง เป็็นคำถามหนึ่่�งที่่�เราอยากเรีียนรู้้� ประวััติิศาสตร์์จะ ช่่วยให้้เรารู้้�ความเคลื่่�อนไหวเหล่่านี้้� ในความหมายข้้างต้้น นัักวิิชาการพยายามจำแนก ให้้เห็็นว่่าในกระแสของการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ไทย มีี กระแสประวััติิศาสตร์์ชาติิหรืือประวััติิศาสตร์์กระแสหลัักที่ ่� เป็็นพื้้�นฐานหลัักของการศึึกษา และประวััติิศาสตร์ท้้ ์องถิ่่�นที่ ่� มีีพลวัตภั ายในเพราะเป็็นเรื่่�องของคนในพื้้�นที่นั้้่� �น ๆ แต่่การ ให้้ความสำคััญของการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ชาติิมัักบดบััง ความสำคััญของประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นอยู่่เสมอ เพราะ ประวััติิศาสตร์์กระแสหลัักเป็็นผลงานของรััฐที่่�สามารถ กำหนดเนื้้�อหาและสร้้างความชอบธรรมขึ้้�นได้้ง่่ายกว่่า แต่่ เพื่่�อที่่�จะเข้้าใจพื้้�นที่่�ใดพื้้�นที่่�หนึ่่�งโดยรวมแล้้ว การศึึกษาที่ ่�ดีี ย่่อมไม่่สามารถละเลยสิ่่�งที่่�เป็็นท้้องถิ่่�นไปได้้ ในดิินแดนที่่�เป็็นประเทศไทยในปััจจุบัุัน การกำหนด ความเป็็นท้้องถิ่่�นกระทำได้้ยาก เพราะมีีการลื่่�นไหลของ ผู้้�คนและวััฒนธรรมอย่่างสม่่ำเสมอ วิิธีีการหนึ่่�งที่ ่� นิิยมใช้้ คืือการกำหนดตามเขตแดนที่ ่�มีีการกำหนดไว้้เป็็นภููมิิภาค ต่่าง ๆ และมัักศึึกษาว่่ารััฐศููนย์์กลางมีีวิธีีิการอย่่างไรในการ จัดัการกัับภููมิภิาคหรืืออีีกนััยหนึ่่�งคืือท้้องถิ่่�นนั้้�น ๆ เช่่นการ บริิหารราชการแผ่่นดิิน การจััดการระบบเศรษฐกิิจการเงิิน แต่่แท้้ที่่�จริิงแล้้วท้้องถิ่่�นมีีความเป็็นอิิสระมากกว่่าที่ ่� รััฐคาด คิดิไว้้ อย่่างน้้อยในแง่่ของการก่่อตััวขึ้้�นของท้้องถิ่่�นนั้้�น เกิดิ จากการที่ผู้ ่� ้�คนมาอาศััยรวมอยู่่ด้วย้กััน ด้วย้ มีีแนวคิดิความ เชื่่�อ ภาษาวััฒนธรรม การประกอบอาชีีพ ฯลฯ ที่่�คล้้ายคลึึง กัันหรืือเหมืือนกััน และมีีตำนานเรื่่�องเล่่า หรืือประวััติิศาสตร์์ สัังคมที่ ่� รัับรู้้�ร่่วมกััน ทำให้้การพััฒนาท้้องถิ่่�นนั้้�นกระทำได้้ อย่่างง่่ายดายและต่่อเนื่่�อง อัันจะส่่งผลให้้ภููมิิภาคนั้้�น ๆ เจริิญขึ้้�นตามลำดัับ สิ่่�งที่ ่�ต้้องคำนึึงเมื่่�อพิิจารณาถึึงความสำคััญของ ภููมิิภาคหรืือท้้องถิ่่�นก็็คืือ ดิินแดนในประเทศไทยมีีความ เจริิญที่่�กระจายตััวอยู่่ทุุกแห่่ง ตามปััจจััยของการตั้้�งถิ่่�นฐาน ของคน ซึ่่�งอาจจะเรีียกได้้ว่่าตั้้�งแต่่สมััยก่่อนประวััติิศาสตร์์ เป็็นต้้นมา ผู้้�คนที่่�อาศััยอยู่่ในดิินแดนไทยมีีพััฒนาการของ การตั้้�งถิ่่�นฐานและมีีเทคโนโลยีีความรู้้�เฉพาะทางของตน ที่ ่�มีีปฏิิสััมพัันธ์์กัับดิินแดนอื่่�น รวมทั้้�งโลกภายนอก ทำให้้ ภููมิิภาคต่่าง ๆ ในประเทศไทยพบโบราณวััตถุุที่ ่� บ่่งชี้้�ถึึง ความเจริิญสููง เช่่น การถลุุงโลหะ การผลิิตลููกปััดแก้้ว การ ผลิิตเครื่่�องปั้้�นดิินเผา เมื่่�อเป็็นเช่่นนั้้�นเท่่ากัับว่่าการศึึกษา ประวััติิศาสตร์ท้้ ์องถิ่่�นหรืือประวััติิศาสตร์์ชาติิ จะไม่่สามารถ ละเลยความเป็็นท้้องถิ่่�นหรืือภููมิิภาคได้้เลย
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 14 เมื่่�อเข้้าสู่่ช่่วงสมััยประวััติิศาสตร์์ พื้้�นที่ ่�ท้้องถิ่่�นเป็็น รััฐอิิสระในภููมิิภาคต่่าง ๆ เช่่น รััฐล้้านนาทางเหนืือ รััฐ นครศรีีธรรมราชทางใต้้ แต่่ละรััฐยัังเป็็นพื้้�นที่ ่� อุุดมสมบููรณ์์ ที่ก่ ่� ่อให้้เกิดิการเก็็บเกี่่�ยวจากส่่วนกลางอย่่างต่่อเนื่่�อง ทำให้้ รััฐศููนย์์กลางพยายามเข้้าครอบครองพื้้�นที่่�เพื่่�อประโยชน์์ ทางการขยายดิินแดนและเศรษฐกิิจ ต่่อมาเมื่่�อภููมิภิาคต่่าง ๆ เข้้าสู่่ระบบการปกครองแบบรวมอำนาจเข้้าสู่่ศููนย์์กลาง ในช่่วงรััชกาลที่่� ๕ ทำให้้ภููมิิภาคต่่าง ๆ ถููกลดบทบาทเป็็น ส่่วนหนึ่่�งของรััฐศููนย์์กลาง ทำให้้เกิิดการเปลี่่�ยนแปลงใน โครงสร้้างภายในที่่�จะต้้องใช้้รููปแบบเดีียวกัับรััฐศููนย์์กลาง และในที่สุ ่� ดุประวััติิศาสตร์ท้้ ์องถิ่่�นก็็จะถููกประวััติิศาสตร์์ชาติิ เข้้ามาแทนที่่� รวมถึึงความสำคััญของประวััติิศาสตร์ท้้ ์องถิ่่�น ก็็จะลดบทบาทลง การปรัับเปลี่่�ยนรููปแบบการปกครองในรััชสมััย พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวที่่�สำคััญคืือการ พยายามให้้รััฐศููนย์์กลางมีีบทบาทในการปกครองดููแลหััว เมืืองต่่าง ๆ ในทุุกภููมิิภาค เพื่่�อให้้เกิิดความเท่่าเทีียมและ เป็็นธรรม ระบบที่่�สำคััญคืือการปกครองในรููปแบบมณฑล เทศาภิิบาล ซึ่่�งตั้้�งขึ้้�นใน พ.ศ. ๒๔๔๐ โดยพระดำริิของ สมเด็็จพระเจ้้าบรมวงศ์์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุุภาพ ระบบนี้้�แต่่ละมณฑลมีีข้้าหลวงเทศาภิิบาลเป็็นผู้้�ปกครอง เจ้้าเมืืองไม่่มีีอำนาจที่่�จะปกครอง โดยใน พ.ศ. ๒๔๕๘ อาณาจัักรสยามมีีมณฑลทั้้�งหมด ๑๙ มณฑล การปกครอง ในรููปแบบของมณฑลเทศาภิิบาลนี้้� มีีทั้้�งข้้อดีีและข้้อด้้อย ข้้อดีีคืือรััฐศููนย์์กลางสามารถปรัับปรุุงรููปแบบโครงการการ ปกครองภายในให้้เป็็นแบบอย่่างเดีียวกััน เกิิดการกระจาย ความเจริิญจากศููนย์์กลางไปสู่่ภููมิิภาคได้้อย่่างเต็็มที่่� ระบบ กฎหมาย การดููแลประชาชนอยู่่ภายใต้้บรรทััดฐานที่่�เป็็น สากลมากขึ้้�น ระบบเศรษฐกิิจมีีการฟื้้�นตััวและเข้้าสู่่ระบบ อุตุสาหกรรมเพื่่�อส่่งออก ส่่วนข้้อด้อย้ นั้้�นเป็็นประวััติิศาสตร์์ สัังคมภายในภููมิิภาคที่่�เกิิดการเปลี่่�ยนแปลง ซึ่่�งในบางครั้้�ง อาจเกิิดความไม่่พอใจที่ ่� ถููกบัังคัับให้้ต้้องเปลี่่�ยนแปลงวิิถีี ชีีวิิตของตน และเกิิดการต่่อต้้านจากรััฐ เช่่น เกิิดซ่่องโจร หรืือกบฏตามหััวเมืืองขึ้้�น อาจกล่่าวได้้ว่่าประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นในช่่วงแรก นั้้�น เป็็นเหตุุการณ์์ที่่�เกิิดขึ้้�นในสัังคมขนาดเล็็กที่่�ไม่่มีีความ ซัับซ้อนมาก้นััก เป็็นประวััติิศาสตร์์การตั้้�งถิ่่�นฐานของคนใน สัังคมที่่�อาจเดิินทางหรืืออพยพเข้้ามาใหม่่ และรวมกลุ่่มกััน ตามพื้้�นที่ ่� ต่่าง ๆ ด้้วยความเชื่่�อเดีียวกัันหรืือการประกอบ อาชีีพที่่�คล้้ายคลึึงกััน ต่่อมาตั้้�งรกรากอย่่างถาวรขึ้้�น ดััง นั้้�นในประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นนี้้� จะสะท้้อนภาพของบุุคคล สำคััญที่่�เป็็นที่่�เคารพสัักการะของชุุมชนตั้้�งแต่่แรกเริ่่�ม และ เหตุุการณ์์สำคััญที่่�เกิดขึ้ิ ้�นในชุุมชนนั้้�น ๆ ต่่อมาเมื่่�อเกิดิการ ปกครองในรููปแบบมณฑลเทศาภิิบาล ทำให้้มีีการกำหนด พื้้�นที่่�และการดููแลควบคุุมให้้ชัดัเจนมากยิ่่�งขึ้้�น แต่ก็่ ็ทำให้้เกิดิ ความเจริิญต่่าง ๆ ขึ้้�นมาอย่่างเท่่าเทีียมกััน เช่่น การจััดตั้้�ง โรงเรีียน การสร้้างตลาดในชุุมชน เกิิดหน่่วยงานราชการ พื้้�นที่ ่� ค่่ายทหาร ในช่่วงที่ ่� รััฐศููนย์์กลางเห็็นความสำคััญของ ท้้องถิ่่�นในแต่่ละภููมิิภาคและเกิิดระบบเทศาภิิบาลนี้้�เอง ประวััติิศาสตร์ท้้์องถิ่่�นได้้รวมกัับแนวคิดิของประวััติิศาสตร์์ชาติิ เพื่่�อประโยชน์์ด้้านการรวมกัันเป็็นดิินแดน เอกราช และเพื่่�อความมั่่�งคั่่�งทางเศรษฐกิิจในรููปแบบเดีียวกััน จึึง เกิิดความเปลี่่�ยนแปลงในท้้องถิ่่�นต่่าง ๆ โดยเฉพาะอย่่าง ยิ่่�งท้้องถิ่่�นมีีบทบาทสำคััญขึ้้�นในการสร้้างความมั่่�นคงทาง เศรษฐกิิจให้้กัับรััฐศููนย์์กลาง ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นของ ผู้้�คนในเมืืองนั้้�น แม้้จะยัังคงอยู่่แต่่ก็็อาจถููกปรัับเปลี่่�ยนให้้ เข้้ากัับแนวคิิดของรััฐด้้วย และต่่อมาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น นี้้�จะเป็็นเสมืือนข้้อมููลสำคััญที่่�สามารถนำไปต่่อยอดเป็็น นวััตกรรมการท่่องเที่่�ยวในชุุมชนอีีกทางหนึ่่�ง
บทบรรณาธิิการ 15 ! แนวคิิด ที่่�มา และความก้้าวหน้้าของการศึึกษา ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่นในประเ ่�ทศไทย ในปััจจุุบัันการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นได้้รัับ ความสนใจจากศาสตร์์ต่่าง ๆ ทั้้�งนัักประวััติิศาสตร์์ นัักโบราณคดีีนัักมานุุษยวิิทยา นัักเศรษฐศาสตร์์ รวมถึึง รััฐบาลที่ ่�มุ่่งให้้พััฒนาท้้องถิ่่�นโดยอาศััยองค์์ความรู้้�จาก ชุุมชนท้้องถิ่่�นจากผู้้�อาศััยในชุุมชนนั้้�น ๆ โดยปรัับให้้เข้้า กัับความต้้องการในการใช้้ประโยชน์์จากท้้องถิ่่�นและภาครััฐ จึึงทำให้้การกำ หนดความหมายและขอบเขตของการศึึกษา ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นมีีลัักษณะพิิเศษเฉพาะตััว1 ! ความหมายของและขอบเขตของ ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่น่� ในการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นมัักประสบ ปััญหาในการให้้ความหมายและการกำหนดขอบเขตของ ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ทั้้�งนี้้�เป็็นผลมาจากความสนใจของ ผู้้�ศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นที่ ่�มีีหลากหลาย ส่่งผลให้้การ ศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นขาดแนวทางที่ ่� ชััดเจน2 ดัังนั้้�น การให้้ความหมายและการกำหนดของเขตของการศึึกษา ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นจึึงมีีความสำคััญ จากการรวบรวมงานศึึกษาค้้นคว้้าที่ ่� ผ่่านมาของผู้้� สนใจประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นพบว่่าการอธิิบายความหมาย ที่่�แตกต่่างกัันไป ดัังเช่่น 1 ยงยุุทธ ชููแว่่น, ครึ่่�งศตวรรษแห่่งการค้้นหาและเส้้นทางสู่่อนาคตประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย, กรุุงเทพฯ : สำนัักงานกองทุุนสนัับสนุุนการวิิจััย (สกว.), ๒๕๕๑ หน้้า ๒๓-๒๔. 2 อ้้างแล้้ว. หน้้า ๒๔๓.3 ธิิดา สาระยา, ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น: ประวััติิศาสตร์์ที่ ่� สััมพัันธ์์กัับสัังคมมนุุษย์, ์พิิมพ์์ครั้้�งที่่� ๒. กรุุงเทพฯ : เมืืองโบราณ. ๒๕๓๙ หน้้า ๔๑-๔๕. 4 ทวีีศิิลป์์ สืืบวััฒนะ, แนวคิิดและแนวทางการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น, กรุุงเทพฯ : อิินทนิิล. ๒๕๕๔ หน้้า ๒๔. ธิิดา สาระยา อธิิบายความหมายของประวััติิศาสตร์์ ท้้องถิ่่�นในหนัังสืือประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น : ประวััติิศาสตร์์ที่ ่� สััมพัันธ์์กัับสัังคมมนุุษย์์ ไว้้ว่่า “ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น คืือ กระบวนการศึึกษาประวััติิศาสตร์์สัังคมที่่�เน้้นคน โดยแบ่่ง บริิบทการศึึกษาเป็็น ๒ ส่่วน โดยส่่วนแรกให้้ความหมายที่ ่� สััมพัันธ์์กัับอำนาจทางการเมืือง คืือ มองความสััมพัันธ์์กัับ อำนาจจากส่่วนกลาง ส่่วนที่่�สองมีีความหมายที่สั ่� ัมพัันธ์กั์ ับ วััฒนธรรม ซึ่่�งศึึกษาผ่่านพิิธีีกรรม ความเชื่่�อ วิิถีีชีีวิิต ความ เป็็นอยู่่ของคนในกลุ่่มวััฒนธรรมเดีียวกััน จึึงมิิได้้คำนึึงถึึง พรมแดนทางการเมืือง อาจกล่่าวได้้ว่่า ประวััติิศาสตร์ท้้ ์องถิ่่�น เป็็นประเภทหนึ่่�งของประวััติิศาสตร์์สัังคม คืือ เราศึึกษา กลุ่่มคนในสัังคม ไม่่จำกััดเนื้้�อที่่�และก็็ไม่่ต้้องจำกััดขอบเขต อะไร เพราะเป็็นเรื่่�องของสัังคม”3 ทวีีศิิลป์์ สืืบวััฒนะ ได้้อธิิบายความหมายของ ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นในหนัังสืือแนวคิิดและแนวทางการ ศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ว่่า “ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น เป็็นเรื่่�องราวในอดีีตของความสััมพัันธ์์ของผู้้�คนกัับ ธรรมชาติิ ผู้้�คนกัับสิ่่�งเหนืือธรรมชาติิและกัับผู้้�คนที่่�อาศััย อยู่่ร่่วมกััน อาจเป็็นคนกลุ่่มเดีียวกััน หรืือหลายกลุ่่ม โดยที่ ่� กลุ่่มคนดัังกล่่าวมีีสำนึึกร่่วมกััน ผู้้�คนเหล่่านี้้�ได้้เผชิิญกัับ ความเปลี่่�ยนแปลงต่่าง ๆ ทั้้�งสาเหตุุอัันเนื่่�องมาจากปััจจััย ภายในและภายนอก ได้้เกิิดการปรัับตััวและประสบการณ์์ ดัังกล่่าวบางประการ ได้้กลายเป็็นแนวทางในการดำเนิิน ชีีวิิตของคนรุ่่นต่่อมา”4
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 16 สุุเทพ สุุนทรเภสััช นัักมานุุษยวิิทยา อธิิบายความ หมายประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นในการสััมมนาประวััติิศาสตร์์ ท้้องถิ่่�น ไว้้ว่่า “ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นเป็็นเรื่่�องที่ ่�ศึึกษา เกี่่�ยวกัับหมู่่บ้้านเพีียงหมู่่เดีียว หรืือกลุ่่มเดีียว เมืืองขนาด เล็็กหรืือขนาดกลาง (บริิเวณขนาดใหญ่่หรืือที่ ่�ตั้้�งของเมืือง หลวงอยู่่นอกเครืือข่่ายของประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น) หรืือ ไม่่ก็็เป็็นอาณาเขตทางภููมิิศาสตร์์ที่่�ไม่่ใหญ่่เกิินกว่่าจัังหวััด หรืือมณฑล …หน่่วยของการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น อาจจะเป็็นหมู่่บ้้านหนึ่่�ง หรืือหมู่่บ้้านหลาย ๆ หมู่่บ้้านที่ ่�มีี ความสััมพัันธ์อั์ ันหนึ่่�งอัันเดีียวกััน หรืือเมืืองขนาดเล็็ก หรืือ ไม่ก็่ ็อาจจะเป็็นแคว้้น ภาค หรืือมณฑล ที่่�สมาชิิกของชุุมชน ท้้องถิ่่�นนั้้�นต่่างก็็มีีความสำนึึกซึ่่�งมีีอัันหนึ่่�งอัันเดีียวกัันทาง วััฒนธรรม สัังคม และการเมืือง”1 ฉััตรทิิพย์์ นาถสุุภา เป็็นบุุคคลหนึ่่�งที่่�สนใจศึึกษา ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นในด้้านเศรษฐกิิจและการเมืือง ได้้ นิิยามความหมายของประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นในวารสาร เศรษฐศาสตร์์การเมืือง พ.ศ. ๒๕๒๗ ไว้้ว่่า “สำหรัับการ ศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น การใช้้ข้้อมููลท้้องถิ่่�นก็็ยัังมีี น้้อยเกิินไป ยัังเป็็นเรื่่�องของการศึึกษาการปกครองจาก มณฑลราชธานีีเสีียเป็็นส่่วนมาก ...การศึึกษาวััฒนธรรม จากโบราณคดีี ประวััติิศาสตร์์และวรรณกรรมไม่่ค่่อยจะได้้ โยงวััฒนธรรมกัับวิิวััฒนาการของระบบเศรษฐกิิจ ...ไม่่มีี การตีีความและไม่่มีีคำอธิิบายว่่าเกี่่�ยวพัันกัับชีีวิิตของผู้้�คน ในท้้องถิ่่�นอย่่างไร ไม่่มีีการใช้้ประโยชน์์ ข้้อมููลเพื่่�ออธิิบาย วิิวััฒนาการของระบบเศรษฐกิิจการเมืือง ไม่่มีีการศึึกษา วิิวััฒนาการ ของระบบเศรษฐกิิจการเมืืองไปด้้วย เพื่่�อ 1 ยงยุุทธ ชููแว่่น, ครึ่่�งศตวรรษแห่่งการค้้นหาและเส้้นทางสู่่อนาคตประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย, หน้้า ๒๔๔.2 ฉััตรทิิพย์์ นาถสุุภา, “การศึึกษาเศรษฐกิิจการเมืืองท้้องถิ่่�น : ความหมายและความสำคััญ” วารสารเศรษฐศาสตร์์การเมืือง, ปีีที่่� ๔ ฉบัับที่่� ๑, ๒๕๒๗ หน้้า ๑๐.. อธิิบายพื้้�นฐานชีีวิิตของชุุมชนที่่�ทำให้้เกิิดวััฒนธรรมเหล่่า นั้้�นขึ้้�นมา ...การศึึกษายัังคงเน้้นที่่�เมืืองใหญ่่ ๆ หรืือบริิเวณ ที่่�ใกล้้เคีียงแต่่ขาดการศึึกษาท้้องถิ่่�นที่่�ไกลออกไป โดยเฉพาะ เห็็นชััดได้้มากว่่าขาดการศึึกษาที่่�เป็็นชนชาติิส่่วนน้้อย...”2 ยงยุุทธ ชููแว่่น กล่่าวถึึงประวััติิศาสตร์ท้้ ์องถิ่่�นว่่าเป็็น ประวััติิศาสตร์์แนวใหม่่ ที่ ่�มุ่่งศึึกษาวิิถีีชีีวิิตของประชาชนใน ชุุมชนท้้องถิ่่�นต่่าง ๆ โดยเอาชีีวิิตชาวบ้้านเป็็นศููนย์์กลาง ของการศึึกษา น่่าจะเกิิดประโยชน์์แก่่ประชาชนในท้้องถิ่่�น อย่่างแท้้จริิง แตกต่่างจากการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น แต่่เดิิมที่ ่�ศึึกษาประวััติิศาสตร์์ของเมืืองที่่�ไม่่ใช่่ศููนย์์กลาง ของอำนาจรััฐ ซึ่่�งเป็็นเรื่่�องราวประวััติิของจัังหวััดต่่าง ๆ ที่่�ได้้พััฒนาอยู่่ในกรอบของประวััติิศาสตร์์แห่่งชาติิ และ เนื้้�อหาส่่วนใหญ่่เป็็นเรื่่�องของความสััมพัันธ์์ทางการเมืืองกัับ ศููนย์์กลางเป็็นหลััก และมัักจะเป็็นการศึึกษาที่ ่� ตััดขาดออก จากวิถีีชีีวิติของผู้้�คนส่่วนใหญ่่ในท้้องถิ่่�น ประวััติิศาสตร์ท้้ ์อง ถิ่่�นจะมุ่่งศึึกษากิิจกรรม หรืือประสบการณ์์ทุุก ๆ ด้้านของ สัังคมใน “ท้้องถิ่่�น” โดยให้้ความสำคััญกัับประชาชนในฐานะ เป็็นผู้้�สร้้างประวััติิศาสตร์์ และเปิดิโอกาสให้้ประชาชนได้เ้ข้้า มามีีส่่วนร่่วมในการศึึกษาเพื่่�อสร้้างองค์์ความรู้้�ใหม่่ ๆ การศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นในลัักษณะนี้้� จะทำให้้เกิิด ความเข้้าใจถึึงความเป็็นมาของวิิถีีชีีวิิตของประชาชน ซึ่่�งมีี ความแตกต่่างกัันในแต่่ละท้้องถิ่่�น และความรู้้�นี้้ก็�ยั็ ังจะเป็็น พลัังที่ ่� ช่่วยให้้คนในท้้องถิ่่�นต่่าง ๆ สามารถฟื้้�นฟููชีีวิิตให้้แก่่ สถาบััน วััฒนธรรม และศัักดิ์์�ศรีีของแต่่ละท้้องถิ่่�นด้้วย
บทบรรณาธิิการ 17 ศรีีศัักร วััลลิิโภดม อธิิบายว่่า ประวััติิศาสตร์์ท้้อง ถิ่่�นเป็็นการศึึกษาเรื่่�องราวของท้้องถิ่่�นจากจุุดเล็็กไปหาจุุด ใหญ่่ โดยมองจากข้้างในไปสััมพัันธ์์กัับภายนอก ส่่งผล ให้้การศึึกษาท้้องถิ่่�นสวนทางกัับการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ที่ ่� ผ่่านมามัักเข้้าใจผิิดว่่าระหว่่าง “ท้้องถิ่่�น” กัับ “ชุุมชน” ว่่า เป็็นสิ่่�งเดีียวกััน แต่่ในการศึึกษาจะหมายความดัังนี้้� “ชุุมชน” เป็็นจุุดหนึ่่�งในท้้องถิ่่�นหมายถึึงกลุ่่มชนที่่�อยู่่รวมกัันมีีความ สััมพัันธ์์ในทางสัังคมและวััฒนธรรม ส่่วนคำว่่า“ท้้องถิ่่�น” คืือ ท้้องถิ่่�นที่ ่� ชุุมชนหลายชุุมชนอยู่่ร่่วมกัันและมีีรููปแบบ วััฒนธรรมใกล้้เคีียงกััน1 ฉลอง สุุนทราวาณิิชย์์ อธิิบายความหมายของ ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไว้้ในจุุลสารสมาคมสัังคมศาสตร์์ ไว้้ ว่่า “เมื่่�อกล่่าวถึึงประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นความหมายที่่�เป็็นที่ ่� เข้้าใจกัันก็คืื็อ การศึึกษาประวััติิศาสตร์์ของสัังคมหรืือชุุมชน ที่่�อยู่่นอกแวดวงศููนย์์อำนาจทางการเมืืองของรััฐ สัังคมหรืือ ชุุมชนที่่�อยู่่นอกศููนย์์อำนาจรััฐ ในที่นี้้่� �ไม่่ได้จำ้กัดัความหมาย อยู่่แต่่เฉพาะเชิิงกายภาพเท่่านั้้�น จริิงอยู่่ ประวััติิศาสตร์์ ท้้องถิ่่�นส่่วนใหญ่ที่่นิ ่� ิยมศึึกษากัันมัักเป็็นประวััติิศาสตร์์ของ เมืือง หมู่่บ้้าน หรืือ ชนกลุ่่มน้้อยที่่�อยู่่นอกเขตราชธานีีหรืือ เมืืองหลวงของรััฐออกไป แต่่สัังคมหรืือชุุมชนที่่�อยู่่นอก ศููนย์์กลางอำนาจทางการเมืืองของรััฐในที่นี้้่� ยั�ังมีีความหมาย เชิิงวััฒนธรรม กล่่าวคืือ หมายรวมไปถึึงประวััติิศาสตร์์ของ สัังคมกลุ่่มคนหรืือชุุมชนในเชิิงกายภาพ อาจอยู่่ในบริิเวณ ศููนย์์กลางอำนาจทางการเมืืองของรััฐ แต่่ในทางการเมืือง แล้้วไม่่ได้้มีีส่่วนร่่วมในการใช้้อำนาจรััฐแต่่อย่่างไร 2 1 ศรีีศัักรวัลลิั ิโภดม, “แนวทางการศึึกษาประวัติัศิาสตร์ท้์ ้องถิ่่�นพััทลุุง” รายงานการสััมมนาประวัติัิศาสตร์์และโบราณคดีีพััทลุุง, พััทลุุง :ศููนย์วั์ัฒนธรรม พััทลุุง, ๒๕๓๑ หน้้า ๒๑๓-๒๑๔) 2 ฉลอง สุุนทราวาณิิชย์์, “การศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น” จุุลสารสมาคมสัังคมศาสตร์์ปีีที่่� ๒ ฉบัับที่่� ๒ เห็็นได้้ว่่าการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น มีีความ หลากหลายทั้้�งในด้้านความหมาย การตีีความ การนำหลััก ฐานมาใช้้อธิิบายปรากฏการณ์์ที่่�เกิิดขึ้้�น ดัังนั้้�น การศึึกษา ประวััติิศาสตร์์จึึงต้้องอาศััยความรู้้�แบบสหวิิทยาการใน การจำลองอดีีตขึ้้�นมาใหม่่ โดยอาศััยองค์์ความรู้้�จากคนใน ท้้องถิ่่�นเป็็นผู้้�นำทางเพราะเป็็นการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ของ สัังคมหรืือชุุมชนจึึงไม่ถูู่ กจำกัดัด้วยขนา้ดของพื้้�นที่่� แต่ขึ้่ ้�นกัับ การรัับรู้้�และจุุดมุ่่งหมายของท้้องถิ่่�นชุุมชนนั้้�นว่่าต้้องการ ศึึกษาท้้องถิ่่�นในแง่่มุุมใด ซึ่่�งเป็็นได้้ทั้้�งหมู่่บ้้าน เมืือง ชุุมชน ลุ่่มแม่่น้้ำ กลุ่่มอาชีีพ กลุ่่มชาติิพัันธุ์์ กลุ่่มวััฒนธรรม กลุ่่ม ภาษา ทำให้้ขอบเขตการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไม่่ แน่่นอนตายตััว ! พััฒนาการของการศึึกษา ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่น่� ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นได้้รัับความสนใจจากนััก วิิชาการและประชาชนทั่่�วไปทั้้�งภายในประเทศไทยและต่่าง ประเทศ มาตั้้�งแต่่กลางพุุทธศตวรรษที่่� ๒๔ ซึ่่�งเป็็นช่่วงที่ ่� รััฐ ให้้ความสำคััญกัับการสร้้างประวััติิศาสตร์์ชาติิ ทำให้้ชนกลุ่่ม น้้อยและกลุ่่มชาติิพัันธุ์์ตลอดจนท้้องถิ่่�นถููกกลืืนหรืือหายไป จากการประวััติิศาสตร์์ สถานการณ์์นี้้�เป็็นส่่วนหนึ่่�งในการ ผลัักดัันให้้ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นที่่�มาจากคนในชุุมชนท้้อง ถิ่่�นได้้รัับความสนใจและมีีส่่วนร่่วมในการถ่่ายทอดเรื่่�องราว วิิถีีชีีวิิต คติิความเชื่่�อ ความรู้้�ของตน
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 18 ! การศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่น่� ในต่่างประเทศ แม้้การศึึกษาประวััติิศาสตร์ท้้ ์องถิ่่�นในโลกตะวัันตก จะเกิิดขึ้้�นมานานโดยในช่่วงสงครามโลกครั้้�งที่่� ๒ (พ.ศ.๒๔๙๑) กระแสการศึึกษาค้้นคว้้าประวััติิศาสตร์์ท้้อง ถิ่่�นได้แ้พร่่หลายมากขึ้้�น มีีการก่่อตั้้�งภาควิิชาประวััติิศาสตร์์ ท้้องถิ่่�นขึ้้�นที่่�มหาวิิทยาลััยเลสเตอร์์ (Leicester) โดย ศาสตราจารย์์ W.G. Hoskins ในปีีเดีียวกัันมีีการตั้้�งสมาคม จััดประชุุมสััมมนาเกี่่�ยวกัับประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นอย่่าง ถาวร และใน พ.ศ. ๒๔๙๕ คณะกรรมการจััดการประชุุม สามารถออกวารสาร Amateur Historian ราย ๓ เดืือน (ต่่อมาเปลี่่�ยนชื่่�อเป็็นวารสาร Local Historian ภายใต้้การ ดููแลของสมาคมประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น British Association for Local History)1 ปรากฏการณ์์ดัังกล่่าวเป็็นส่่วนหนึ่่�งที่ ่� สะท้้อนให้้เห็็นการขยายตััวของการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ ท้้องถิ่่�น ซึ่่�งแพร่่หลายไปในหลายประเทศ เช่่น สหรััฐอเมริิกา ฝรั่่�งเศส เยอรมนีี โดยมีีกลุ่่มสำคััญที่ศึึ่� กษา คืือ กลุ่่มอานััลล์์ (Annales) ก่่อตั้้�งขึ้้�นในมหาวิิทยาลััยซอร์์บอนน์์ (Sorbonne) ประเทศฝรั่่�งเศสมีีนัักคิดิคนสำคััญ คืือลููเซีียง แฟบร์์ (Lucien Fèbre) และ มาร์์ค บลอค (Marc Bloch) เป็็นการศึึกษาโดย อธิิบายและเสนอถึึงการศึึกษาประวััติิศาสตร์ที่์ ่�เน้้นทำความ เข้้าใจในตััวมนุุษย์์และสัังคมมากกว่่าการศึึกษาเรื่่�องระเบีียบ วิธีีิทางประวััติิศาสตร์์ รวมถึึงเสนอให้้ใช้้สาขาวิิชาต่่าง ๆ เช่่น ภููมิิศาสตร์์ จิิตวิิทยาพฤติิกรรมมนุุษย์์ โบราณคดีี คติิชน วิิทยา ภาษาศาสตร์์ และวรรณกรรม มาช่่วยในการศึึกษา วิิเคราะห์์ และอธิิบายต่่อเหตุุการณ์์ที่่�เกิิดขึ้้�นในอดีีต โดย มาร์์ค และลููเซีียง เสนอถึึงวิิธีีการศึึกษาแบบเปรีียบเทีียบ 1 ยงยุุทธ ชููแว่่น, ครึ่่�งศตวรรษแห่่งการค้้นหาและเส้้นทางสู่อนาคตป่ระวัติัิศาสตร์ท้์ ้องถิ่่�นไทย. หน้้า ๒๔-๒๖.2 วนิิดา ทััทเทิิล, ประวััติิศาสตร์์นิิพนธ์์โลกตะวัันตก, กรุุงเทพฯ : สำนัักพิิมพ์์จุุฬาลงกรณ์์มหาวิิทยาลััย, ๒๕๕๕, หน้้า ๒๑๙-๒๒๑. ย้้อนกลัับไปหาจุุดเริ่่�มแรก การอธิิบายเชิิงเปรีียบเทีียบใน หลายพื้้�นที่่�เพื่่�ออธิิบายปััจจััยที่มีีอิ่� ิทธิิพลร่่วมกัันมาเป็็นส่่วน เติิมเต็็มของกัันและกัันในการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ 2 แนวคิิดสำนัักอานััลล์์ อธิิบายประวััติิศาสตร์์ทาง ความคิิด และประวััติิศาสตร์์การเคลื่่�อนไหวทางสัังคม เพื่่�อ สร้้างคำอธิิบายทางการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นอย่่าง กว้้างขวาง และเป็็นระบบ พร้้อมกัับการก่่อตััวดัังกล่่าว การ ศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น “ในฐานะศาสตร์์” ที่่�เกิิดขึ้้�น ในช่่วงคริิสต์์ศตวรรษที่่� ๒๐ (พุุทธศตวรรษที่่� ๒๕) ที่่�ผสม ผสานแนวความคิิดของกลุ่่มต่่าง ๆ และพััฒนาขึ้้�นมาเป็็น แนวทางการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ในช่่วงปลายศตวรรษที่่� ๒๐ คืือ การศึึกษาถึึงเรื่่�องราวของมนุุษย์์ในแง่่มุุมต่่าง ๆ ให้้ ครอบคลุุมทุุกด้าน้ ทั้้�งประวััติิศาสตร์์เศรษฐกิิจ ประวััติิศาสตร์์ สัังคม และประวััติิศาสตร์์ความคิิด ใช้้การแสวงหาข้้อมููล และหลัักฐานอย่่างหลากหลายมากขึ้้�น โดยอาศััยระเบีียบ วิิธีีการวิิพากษ์์ทางประวััติิศาสตร์์ (History Criticism) ทำให้้ กระแสและแนวทางการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นใน ครึ่่�งหลัังของคริิสต์์ศตวรรษที่่� ๒๐ เป็็นความพยายามที่ ่� จะขยายฐานการศึึกษาไปสู่่ท้้องถิ่่�น ทั้้�งนี้้�เพื่่�อที่่�จะนำ รายละเอีียดต่่าง ๆ ของท้้องถิ่่�น ซึ่่�งเคยเป็็นเพียงภูีูมิิหลัังของ การศึึกษาประวััติิศาสตร์์ระดัับที่ ่� สููงกว่่ามาขยาย และวางไว้้ ที่ ่� ส่่วนหน้้าของเวทีีทางประวััติิศาสตร์์ โดยมีีความพยายาม ที่่�จะศึึกษาถึึงเรื่่�องราวของท้้องถิ่่�น พยายามคิิดหาภาพรวม ของการเปลี่่�ยนแปลงที่่�เกิิดขึ้้�นทั้้�งระบบ บนพื้้�นฐาน ของความสััมพัันธ์์ที่่�หลากหลาย และเปลี่่�ยนแปลงตลอด เวลาของผู้้�คน และกลุ่่มคนในสัังคมนั้้�นเองที่ ่�มีีผลต่่อความ
บทบรรณาธิิการ 19 สััมพัันธ์์ภายใน จนกลายเป็็นพลัังผลัักดัันให้้เกิิดปฏิิบััติิ การและเคลื่่�อนไหวทั้้�งในรููปความขััดแย้้ง การต่่อสู้้� ความ ครอบงำ และกระบวนการสร้้างกลไกเชิิงสถาบัันต่่าง ๆ ของสัังคมขึ้้�นมา เพื่่�อจััดการไปพร้้อม ๆ กัับการปรัับความ สััมพัันธ์์เชิิงอำนาจนั้้�นอย่่างซัับซ้อน จน้ ต้้องเปลี่่�ยนรููปแบบ ความสััมพัันธ์์ระหว่่างกัันอย่่างต่่อเนื่่�อง1 แนวทางของกลุ่่มอานััลล์์ในประเทศไทยปรากฏ ชััดเจน ดัังที่ ่� มััทนา เกษกมล ในบทความเรื่่�องการศึึกษา ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ความว่่า “การศึึกษาประวััติิศาสตร์์ ท้้องถิ่่�นที่่�หลุุดพ้้นออกจากการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ชาติิ หรืือผู้้�นำมีีลัักษณะที่่�เป็็นวงกลมซ้้อนกัันอยู่่ วงกลมแต่่ละ วงดัังว่่านี้้ย่�่อมมีีอดีีตของตนที่ต้้่� องแยกศึึกษากัันออกไปต่่าง หาก การเป็็นวงกลมเล็็ก ๆ ที่่�อยู่่ภายใน คืือเรื่่�องราว หรืือ ประวััติิศาสตร์์ของบุุคคล หรืือชุุมชน มิิได้หมายความ้ว่่าเป็็น เรื่่�องราวที่่�ไม่่สำคััญ แต่่การใช้้สััญลัักษณ์์วงกลมล้้อม หรืือ ล้้อมรอบวงกลมภายในที่่�เล็็กที่สุ ่� ดยุ่่อมจะช่่วยให้้เข้้าใจความ สััมพัันธ์์ของประวััติิศาสตร์์ระดัับหนึ่่�ง กัับประวััติิศาสตร์์ อีีกระดัับหนึ่่�ง ตััวอย่่างเช่่น ความขััดแย้้งระหว่่างประเทศ ภาวะเศรษฐกิิจทดถอยระดัับชาติิ หรืือการลงมติิจะให้้งบ ประมาณแก่่โรงเรีียน หรืือหน่่วยงานบริิหารราชการย่่อม ส่่งผลกระทบถึึงครอบครััวและปััจเจกบุุคคลและท้้องถิ่่�น หรืือในทางกลัับกัันการตััดสิินใจของครอบครััวที่่�จะย้้าย ถิ่่�นฐานหรืือจะมีีบุุตรน้้อยลง หรืือจะซื้้�อรถยนต์์นำเข้้าจาก ต่่างประเทศย่่อมมีีผลกระทบต่่อวงกลมภายนอก ดัังนั้้�นใน ประวััติิศาสตร์ท้้ ์องถิ่่�นหรืือชุุนชนที่่�เป็็นวงกลมภายใน จึึงไม่่ ได้้หมายความถึึงการขาดความสมบููรณ์์หรืือมีีความสำคััญ 1 อ้้างแล้้ว, หน้้าเดิิม. 2 มััทนา เกษกมล, “การศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น”, วารสารสุุโขทััยธรรมาธิิราช ปีีที่ ่� ๘ ฉบัับที่่� ๒, ๒๕๓๘, หน้้า ๙๘-๑๐๓. น้้อย ในทางตรงกัันข้้าม การใช้้ภาพวงกลมจะยิ่่�งช่่วยให้้เรา เข้้าใจได้้ว่่าการเข้้าใจวงกลมภายใน หรืือประวััติิศาสตร์ท้้ ์อง ถิ่่�นจะช่่วยให้้เข้้าใจวงกลมภายนอก คืือ ประวััติิศาสตร์์ชาติิ และประวััติิศาสตร์์นานาชาติิได้้ดีียิ่่�งขึ้้�น วงกลมภายนอก คืือ ประวััติิศาสตร์์ชาติิ หรืือ ประวััติิศาสตร์์นานาชาติิย่่อมประกอบไปด้้วยครอบครััว หลายครอบครััว ชุุมชนหลายชุุมชน แต่่ในการศึึกษาอดีีต ของชาติิและชนนานาชาติิ เราจำเป็็นต้้องแสวงหาสิ่่�งที่่�เป็็น ความความโยงใยจากท้้องถิ่่�นและชุุมชนต่่าง ๆ เพื่่�อให้้เกิิด ภาพประวััติิศาสตร์์ชาติิและนานาชาติิที่ ่�มีีความสอดคล้้อง ต้้องกััน ดัังนั้้�น ความหลากหลายและรายละเอีียดของชุุมชน และประสบการณ์์ของปััจเจกบุุคคลจำเป็็นต้้องหายออก ไปจากสายตา โดยเหตุุนี้้�ความรู้้�เกี่่�ยวกัับเรื่่�องที่ ่� ว่่า อะไรได้้ บัังเกิดขึ้ิ ้�นแก่่คนธรรมดาสามััญในชุุมชนจึึงไม่่สามารถแสดง ให้้เห็็นภาพที่ดีี่� เลิิศของประเด็็นทั่่�วไป โดยไม่่จำเป็็นต้้องเปิดิ เผยสิ่่�งใด ๆ ที่่�เกี่่�ยวกัับชุุมชนใดชุุมชนหนึ่่�ง ครอบครััว หรืือ ประสบการณ์์ของปััจเจกบุุคคลในช่่วงระยะเวลานั้้�น ๆ ใน ทางตรงกัันข้้าม การพยายามที่่�จะวางข้้อสรุุปโดยทั่่�วไป เกี่่�ยว กัับประสบการณ์์ที่ ่�มีีอยู่่ร่่วมกัันอย่่างกว้้างขวาง (เช่่น ภาวะ เศรษฐกิิจตกต่่ำทั่่�วโลกในทศวรรษ ๑๙๓๐) ในท้้ายที่ ่� สุุด นั้้�นอาจเป็็นผลให้้เกิิดภาพที่ ่� บิิดเบี้้�ยวของสภาวการณ์์ส่่วน บุุคคลที่่�เกิิดขึ้้�นอย่่างแท้้จริิงและคนจำนวนมาก แต่่หาก เราจะสำรวจตรวจสอบเหตุุการณ์์ที่่�เกิิดขึ้้�นแต่่ละครอบครััว แต่่ละชุุมชนอย่่างระมััดระวัังในประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น เราจะได้้ภาพที่ ่� ชััดเจนและแง่่มุุมที่่�กว้้างขวางมาก”2
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 20 ! การศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่น่� ในประเทศไทย รััฐไทยให้้ความสนใจเรื่่�องราวของผู้้�คน ความ คิิด ความเชื่่�อ การดำเนิินชีีวิิตตลอดจนประวััติิความเป็็น มาของท้้องถิ่่�นที่่�อยู่่นอกกรุุงเทพฯ ทั้้�งนี้้�เนื่่�องจากตั้้�งแต่่ ต้้นรััตนโกสิินทร์์เป็็นต้้นมา รััฐไทยได้้ขยายอำนาจเข้้าไป ปกครองพื้้�นที่ ่� รอบนอกซึ่่�งเคยเป็็นอิิสระ เพื่่�อควบคุุมเส้้น ทางการค้้าและแสวงหาสิินค้้าจากทรััพยากรธรรมชาติิ ให้้เพีียงพอต่่อการขยายตััวของการค้้าระหว่่างประเทศ นอกจากนี้้�สถานการณ์์ทางการเมืืองกัับมหาอำนาจตะวััน ตกในการขยายลััทธิิอาณานิิคมเข้้ามาในพื้้�นที่ ่� ส่่วนต่่าง ๆ ของรััฐไทยยัังเป็็นปััจจััยสำคััญกระตุ้้�นให้้รััฐไทยสนใจเรื่่�อง ราวของท้้องถิ่่�นมากขึ้้�นเพื่่�อประโยชน์์ในการสร้้างความชอบ ธรรมทางการเมืือง ใช้้ประโยชน์์เพื่่�อโต้้แย้้งกัับมหาอำนาจ ตะวัันตก (อัังกฤษ ฝรั่่�งเศส) ในการครอบครองดิินแดน และ เพื่่�อใช้้เป็็นพื้้�นฐานในการวางนโยบายปกครองและเป็็น หลัักฐานในการเจรจากัับชาติิตะวัันตก เช่่น ในสมััยพระบาท สมเด็็จพระนั่่�งเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว รััชกาลที่่� ๓ ภายหลัังปราบ กบฏเจ้้าอนุุวงศ์์แห่่งเวีียงจัันทน์์ ได้้มีีชาวลาวอพยพเข้้ามา ตั้้�งถิ่่�นฐานในสร้้างบ้้าน สร้้างเมืืองในพื้้�นที่ ่� ภาคอีีสานหลาย เมืือง เช่่น เมืืองในลุ่่มแม่่น้้ำชีี ได้้แก่่ เมืืองสุุวรรณภููมิิ เมืือง ร้้อยเอ็ด็ เมืืองหนองหาน เมืืองชนบท เมืืองขอนแก่่น เมืือง พุุทไธสง เมืืองในกลุ่่มอีีสานใต้้ เช่่น เมืืองขุุขัันธ์์ เมืืองสัังขะ เมืืองสุุริินทร์์ เมืืองศรีีษะเกษ เมืืองรััตนบุุรีี เมืืองบุุรีีรััมย์์ เมืืองอุุบลราชธานีี เมืืองยโสธร เมืืองเขมราฐ1 เป็็นต้้น ขณะที่ ่� ภาคเหนืืออาณาจัักรล้้านนาค่่อย ๆ เสื่่�อมอำนาจลง 1 เติิม วิิภาคพจนกิิจ, ประวััติิศาสตร์์อีีสาน. พิิมพ์์ครั้้�งที่่� ๔, กรุุงเทพฯ : โรงพิิมพ์์มหาวิิทยาลััยธรรมศาสตร์์, ๒๕๔๖, หน้้า ๓๐๒-๓๑๔. 2 สรััสวดีีอ๋๋องสกุลุ , ประวัติัิศาสตร์ล้์ ้านนา. กรุุงเทพฯ : อััมริินทร์์พริ้้�นติ้้�งแอนด์พั์ ับลิชชิ่่�ง, ๒๕๕๗, หน้้า ๔๒๐.3 แถมสุุข นุ่่มนนท์์, สถานภาพงานวิิจััยสาขาประวััติิศาสตร์์ในประเทศไทย ระหว่่าง พ.ศ. ๒๕๐๓-๒๕๓๕, กรุุงเทพฯ : โอเดีียนสโตร์์, ๒๕๔๔ หน้้า ๑๔๐-๑๔๑. จากการแย่่งชิิงอำนาจระหว่่างเจ้้าเมืือง การขยายอิิทธิิพล ของอัังกฤษ ฝรั่่�งเศสและรััฐไทย2 รััฐไทยมีีอำนาจทางการเมืืองต่่อท้้องถิ่่�นรอบนอก อย่่างสมบููรณ์์นัับตั้้�งแต่่ทศวรรษ ๒๔๔๐ พระบาทสมเด็็จ พระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว ทรงปฏิิรููปการปกครองมณฑล เทศาภิิบาล โปรดฯให้้ข้้าหลวงใหญ่่จากกรุุงเทพฯ เข้้าไป ปกครองแทนเจ้้าเมืืองเดิิม อีีกทั้้�งราชสำนัักได้้มอบหมาย ให้้ข้้าราชการออกตรวจราชการหััวเมืืองรวบรวมประวััติิ เมืือง ชุุมชน จดบัันทึึกและตีีพิิมพ์์ประวััติิศาสตร์์ของ เมืืองต่่าง ๆ ออกมาในหนัังสืือ วชิิรญาณ วชิิรญาณวิิเศษ ราชกิิจจานุุเบกษา วารสารเทศาภิิบาลประชุุมพงศาวดาร ตลอดจนบัันทึึกการเดิินทางของข้้าราชการไทยที่่�ออกไป ตรวจราชการและไปปฏิบัิัติิหน้้าที่่�ทางการทหาร งานสำคััญ ในช่่วงนี้้�คืือ พงศาวดารโยนก ของพระยาประชากิิจกรจัักร์์ พงศาวดารมณฑลอีีสาน ของหม่่อมอมรวงษ์วิ์จิตริ เอกสาร พื้้�นเวีียง3 ปรากฏการณ์์นี้้�เป็็นเครื่่�องสะท้้อนให้้เห็็นถึึงความ เปลี่่�ยนแปลงโลกทััศน์์ของชนชั้้�นผู้้�นำไทยถึึงความสำคััญ ของการสร้้างความเป็็นปึึกแผ่่นที่ ่�มั่่�นคงให้้กัับสัังคมไทย จึึงพยายามสร้้างความรู้้�สึึกร่่วมของคนในสัังคมว่่ามีีบรรพบุรุุษ ประวััติิศาสตร์์ที่ ่�มีีร่่วมกัันไม่่ว่่าจะอยู่่ ณ พื้้�นที่่�ใด แต่่ด้้วย ข้้อจำกัดัของการหาหลัักฐานและการมุ่่งผลประโยชน์์ทางการ เมืืองทำให้้การศึึกษาประวััติิศาสตร์์อยู่่ภายใต้้กรอบของรััฐ ชาติิละเลยความมีีตััวตนของท้้องถิ่่�นทั้้�งที่่�ความเป็็นจริิงท้้อง ถิ่่�นยัังคงดำเนิินต่่อไปควบคู่่กัับชาติิ อีีกทั้้�งผู้ที่้�ริ ่� ิเริ่่�มการศึึกษา ประวััติิศาสตร์์ในประเทศไทยระยะแรกเป็็นชาวตะวัันตก จึึงทำให้้กรอบความคิิดในการศึึกษาเป็็นลัักษณะของความ
บทบรรณาธิิการ 21 ล้้าหลัังและด้้อยความเจริิญ จะเห็็นได้้ว่่าท้้องถิ่่�นถููกละเลย และได้้รัับการเหยีียดถึึงความล้้าหลััง เช่่น รายงานการ ตรวจราชการของข้้าราชการที่่�เดิินทางเข้้ามาในส่่วนภููมิภิาค บัันทึึกรายงานเกี่่�ยวกัับท้้องถิ่่�นโดยใช้้น้้ำเสีียงแสดงถึึงความ ล้้าหลััง สกปรก ป่่าเถื่่�อนต้้องได้้รัับการพััฒนาจากรััฐใน ทุุกด้้าน ทั้้�งที่่�ในความจริิงท้้องถิ่่�นมีีพััฒนาการความเป็็นมา และดำรงอยู่่อย่่างต่่อเนื่่�องไม่่ต่่างจากพััฒนาการของชาติิ ผลจากการสร้้างประวััติิศาสตร์์ชาติิไทยในสมััย พระบาทสมเด็็จพระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว และรััชสมััย พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว แม้้จะให้้ ข้้าราชการรวบรวม เรีียบเรีียงเรื่่�องราวของท้้องถิ่่�นขึ้้�น แต่่ได้้ตีีความใหม่่ภายใต้้กรอบประวััติิศาสตร์์ชาติิซึ่่�งมุ่่ง ให้้ความสำคััญกัับการศึึกษาความเป็็นมาของบ้้านของ เมืืองในอำนาจของรััฐไทย การเขีียนประวััติิศาสตร์์ชาติิได้้ กลืืนท้้องถิ่่�นให้้กลายเป็็นส่่วนหนึ่่�งของชาติิไทย โดยสร้้าง ประวััติิศาสตร์์สัังคมที่่�แสดงให้้เห็็นความเป็็นมาของผู้้�คน ในประเทศเดีียวกััน มีีประวััติิศาสตร์์การเมืืองและเศรษฐกิิจ ที่ ่�ยึึดโยงผู้้�คนในระดัับท้้องถิ่่�นที่่�หลากหลายให้้รวมเป็็น พวกเดีียวกััน เช่่น มีีภาษากลางร่่วมกััน มีีระบบความเชื่่�อ และประเพณีีเดีียวกััน มีีสถาบัันพระมหากษััตริิย์์และการ ปกครองร่่วมกััน รััฐใช้้สิ่่�งเหล่่านี้้�ในการหล่่อหลอมและผลััก ดัันให้้คนในดิินแดนสยามรู้้�สึึกร่่วมกัันถึึงความเป็็น “คน ไทย” และ “ชาติิไทย”1 ซึ่่�งเป็็นประวััติิศาสตร์์เน้้นศููนย์์กลาง ที่่�เป็็นสััญลัักษณ์์อัันจะช่่วยสร้้างเอกภาพ การรวมตััว เช่่น กษััตริิย์์ รััฐ ชาติิ สถาบัันผู้้�นำชาติิ (ความเป็็นไทย) โดยมีี เมืืองหลวงเป็็นศููนย์์กลางอำนาจรััฐ2 คนในท้้องถิ่่�นเป็็นคน 1 ศรีีศัักร วััลลิิโภดม. เปิิดประเด็็น “ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น : แนวคิิดและวิิธีีการ”, จดหมายข่่าวมููลนิิธิิเล็็ก-ประไพ วิิริิยะพัันธุ์์. ปีีที่่� ๑๑ ฉบัับที่่� ๖๓ พฤศจิิกายน-ธัันวาคม ๒๕๔๙ 2 ธิิดา สาระยา, ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น : ประวััติิศาสตร์์ที่ ่� สััมพัันธ์์กัับสัังคมมนุุษย์, ห์น้้า ๒๑.3 ปาฐกถาของผู้้แทนราษฎร เรื่่�องสภาพของจัังหวััดต่่าง ๆ, กรุุงเทพฯ : โรงพิิมพ์์ไทยเขษม, ๒๔๗๘. ไทยมีีหน้้าที่่�ปกป้้องชาติิบ้้านเมืืองจากศัตรููั ท้้องถิ่่�นเป็็นส่่วน หนึ่่�งที่่�ทำหน้้าที่รั ่� ับใช้้รััฐ ดัังปรากฏเรื่่�องราววีีรกรรมของท้้าว สุุรนารีีในการทำสงครามกัับกองทััพลาวที่่�ยกทััพเข้้ามา กวาดต้้อนคนลาวจากหััวเมืืองชั้้�นนอกกรุุงเทพฯ เพื่่�อกลัับ ไปตั้้�งถิ่่�นฐานที่่�เวีียงจัันทน์์ การกระทำของท้้าวสุุรนารีีอาจ มิิได้้ทำเพื่่�อปกป้้องผลประโยชน์์ของกรุุงเทพฯ แต่่อาจทำ เพราะต้้องการรัักษาพวกพ้้องของตนมิิให้้ตกแก่่กองทัพัเจ้้า อนุุวงศ์์ แต่่ในช่่วงเวลาที่ ่� รััฐไทยต้้องการสร้้างกระแสความ รัักชาติิได้ห้ยิิบยกเรื่่�องราวของท้้องถิ่่�นขึ้้�นมาและตีีความเพื่่�อให้้ คนในท้้องถิ่่�นเป็็นส่่วนหนึ่่�งของรััฐไทย หรืือ กรณีีชาวบ้้าน บางระจัันปกป้้องชุุมชนของตนเองจากการรุุกรานของกอง ทััพพม่่าที่่�ยกทััพเข้้ามาใน พ.ศ. ๒๓๑๐ หากพิิจารณาอย่่าง รอบด้้านจะเห็็นได้้ว่่าการรัับรู้้�ของชาวบางระจัันในขณะนั้้�น มิิได้้มีีสำนึึกของความรัักชาติิ แต่่กระทำเพื่่�อปกป้้องถิ่่�นที่ ่� อยู่่และพวกพ้้องของตนเอง รััฐบาลในสมััยหลัังเปลี่่�ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. ๒๔๗๕ มีีแนวโน้้มในระยะแรกว่่าการเปลี่่�ยนแปลงการ ปกครองซึ่่�งมีีจุดุประสงค์์ประการหนึ่่�ง คืือ การสร้้างชาติินั้้�น ให้้ความสำคััญและความสนใจในท้้องถิ่่�นมากขึ้้�น รวมทั้้�งให้้ ท้้องถิ่่�นมีีบทบาทมากขึ้้�นในการปกครอง เช่่น มีีรายการเชิิญ ผู้้�แทนราษฎรมาบรรยายออกอากาศทางวิิทยุุกระจายเสีียง ของรััฐบาลในหััวข้้อเกี่่�ยวกัับประวััติิและความเป็็นอยู่่ของ ราษฎรในจัังหวััดต่่าง ๆ3 อีีกทั้้�งรััฐบาลได้้นำวีีรบุุรุุษ วีีรสตรีี ในท้้องถิ่่�นมาใช้้เป็็นสััญลัักษณ์์ของชาติิ เพื่่�อต้้องการแสดง ให้้เห็็นว่่าสามััญชนก็็สามารถมีีอนุุสาวรีีย์์เหมืือนชนชั้้�น สููงได้้ แสดงให้้เห็็นถึึงความเท่่าเทีียมกัันในสัังคม สามััญ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 22 ชนบางส่่วนเริ่่�มเกิิดความสำนึึกในการเขีียนประวััติิศาสตร์์ เพื่่�อตอบสนองความต้้องการของตนเอง ได้้นำเหตุุการณ์์ ของชาวบ้้านบางระจัันมาขยายความให้้เป็็นส่่วนหนึ่่�งของ ประวััติิศาสตร์์ชาติิ แม้้รััฐบาลจะให้้ความสำคััญกัับการ ศึึกษาเรื่่�องราวของท้้องถิ่่�นมากขึ้้�นแต่่ก็็อยู่่ภายใต้้การเป็็น เครื่่�องมืือสนัับสนุุนประวััติิศาสตร์์ชาติิ เช่่น งานเขีียนของ หลวงวิิจิิตรวาทการ ขณะที่่�งานเขีียนประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น จากภายในโดยใช้้เอกสารพื้้�นเมืืองในท้้องถิ่่�นเริ่่�มมีีมากขึ้้�นที่ ่� รััฐไม่่ได้้ให้้ความสำคััญ เช่่น ประวััติิศาสตร์์อีีสาน ของ เติิม วิิภาคย์์พจนกิิจ ในช่่วงทศวรรษ ๒๕๐๐ งานศึึกษาประวััติิศาสตร์์ ท้้องถิ่่�นปรากฏน้้อยมากทั้้�งนี้้�เป็็นผลจากสถานการณ์์ ทางการเมืือง ความหวาดกลััวภััยคอมมิิวนิิสต์์ที่่�ขยายเข้้า มาสู่่พื้้�นที่่�ประเทศไทย รััฐจึึงไม่่ให้้ความสำคััญกัับการศึึกษา ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นที่ ่�มีีท้้องถิ่่�นเป็็นศููนย์์กลางอีีกต่่อไป ภายใต้้กรอบความคิิดว่่าท้้องถิ่่�นยากจน แห้้งแล้้ง และ ล้้าหลััง ดัังนั้้�นการศึึกษาประวััติิศาสตร์ท้้์องถิ่่�นจึึงมีีจุดมุ่่งหมาย เพื่่�อประโยชน์์ในการพััฒนาทางการเมืือง การปกครอง เศรษฐกิิจ สัังคมและสร้้างความมั่่�นคงให้้แก่รั่ ัฐบาล ดัังปรากฏ งานศึึกษาด้าน้สัังคมวิิทยา มานุุษยวิิทยา เช่่น งานวิิเคราะห์์ ลัักษณะโครงสร้้างทางสัังคมและวััฒนธรรม ประเพณีี ทางการเมืือง การทำมาหากิินของท้้องถิ่่�น รวมทั้้�งประวััติิ หมู่่บ้้าน1 อย่่างไรก็็ตามงานศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ก็็ไม่่ได้้หายไปแต่่เป็็นการศึึกษาเพื่่�อรวบรวมองค์์ความรู้้� ของท้้องถิ่่�นที่่�ไม่่เกี่่�ยวข้้องกัับการเมืือง เช่่น การขุุดค้้นทาง โบราณคดีี การศึึกษาประวััติิศาสตร์์ศิิลปะ การอ่่านจารึึก ซึ่่�งได้้รัับการตีีพิิมพ์์ในวารสารศิิลปากร วารสารโบราณคดีี 1 แถมสุุข นุ่่มนนท์์, สถานภาพงานวิิจััยสาขาประวััติิศาสตร์์ในประเทศไทย ระหว่่าง พ.ศ. ๒๕๐๓-๒๕๓๕, หน้้า ๑๔๒-๑๔๓. 2 พอพัันธ์์ อุุยยานนท์์, เศรษฐกิจชุิุมชนหมู่บ้่้านภาคกลาง, กรุุงเทพฯ : สถาบัันวิถีีิทรรศน์์, ๒๕๔๖, หน้้า ๗๘. แถลงงานประวััติิศาสตร์์เอกสารโบราณคดีี วารสารช่่อฟ้้า วารสารสามทหาร เป็็นต้้น ผลจากการพััฒนาประเทศในทศวรรษ ๒๕๐๐ ก่่อให้้ เกิดปัิ ัญหาความเหลื่่�อมล้้ำระหว่่างกรุุงเทพฯกัับท้้องถิ่่�น โดย กรุุงเทพฯได้้รัับการพััฒนาให้้เป็็นศููนย์์กลางทางการเมืือง เศรษฐกิิจ ทั้้�งการเป็็นเมืืองอุุตสาหกรรม ศููนย์์กลางการ ขนส่่งภายในและการค้้าระหว่่างประเทศ ส่่งผลให้้แรงงาน จากชุุมชนท้้องถิ่่�นอพยพเข้้าไปหางานทำและตั้้�งถิ่่�นฐาน ที่่�กรุุงเทพฯเป็็นจำนวนมาก ขณะที่่�ทรััพยากรในท้้องถิ่่�น ถููกทำลายลงจากการขยายตััวของตลาดโลก การขยายตััว ของพืืชไร่่ส่่งผลให้้ที่่� ดิินกลายเป็็นสิินค้้ามีีราคา เงิินตราเป็็น ปััจจััยสำคััญในการดำรงชีีวิติ ความต้้องการสิ่่�งอำนวยความ สะดวก เช่่น วิิทยุุ โทรทััศน์์ จัักรยาน จัักรยานยนต์์ รถยนต์์ 2 เป็็นตััวเร่่งให้้ท้้องถิ่่�นทำลายชุุมชน ทรััพยากร ภููมิิปััญญา และสำนึึกทางประวััติิศาสตร์์ของท้้องถิ่่�น จนเกิิดการล่่ม สลายของชุุมชนและท้้องถิ่่�นจากกระแสทุุนนิิยม บริิโภค นิิยม คนในท้้องถิ่่�นจึึงละทิ้้�งชุุมชนเข้้ามาอาศััยในเมืือง และ รัับความคิดิของชุุมชนเมืืองที่่�มองท้้องถิ่่�นว่่าไม่่เจริิญ ล้้าหลััง และไม่่อยากแสดงตนว่่ามีีถิ่่�นกำเนิิดจากที่่�ใด เหตุุการณ์์ เหล่่านี้้นั�ับเป็็นภาวะวิิกฤติิของชุุมชนที่ถูู ่� กทำลายจากกระแส ทุุนนิิยม กระทั่่�ง พ.ศ. ๒๕๑๖ ความตื่่�นตััวทางการเมืือง ของนิิสิิต นัักศึึกษาก่่อให้้เกิิดการเรีียกร้้องประชาธิิปไตย รััฐธรรมนููญและหัันมามองท้้องถิ่่�น นำมาสู่่การเปลี่่�ยนแปลง กรอบแนวคิิดการศึึกษาประวััติิศาสตร์์จากศููนย์์กลางมาให้้ ความสำคััญกัับมวลชน เพื่่�อสร้้างความเข้้าใจ ร่่วมรัับรู้้�และ เพื่่�อวััตถุุประสงค์์อื่่�นที่่�เกี่่�ยวกัับมวลชน รััฐบาลในทศวรรษ ๒๕๒๐ ตอบสนองความต้้องการของปััญญาชนคนรุ่่นใหม่่
บทบรรณาธิิการ 23 ด้วยกา้รส่่งเสริิมการเรีียน การสััมมนา การวิจัิัย การรวบรวม หลัักฐาน รวมถึึงการตั้้�งศููนย์วั์ัฒนธรรมในจัังหวัดต่ั ่าง ๆ เกิดิ การศึึกษาประเพณีีพิธีีิกรรม ภาษา การรวบรวมหลัักฐานทั้้�ง ที่่�เป็็นลายลัักษณ์์อัักษร ประวััติิบ้้านเมืือง เพื่่�อสะท้้อนความ มีีตััวตนของตนเองและชุุมชนในประวััติิศาสตร์์ชาติิ ความ ตื่่�นตััวของการศึึกษาเรื่่�องราวของท้้องถิ่่�นมีีอย่่างแพร่่หลาย ทั้้�งโดยส่่วนราชการ กรมศิิลปากรได้้ดำเนิินการขุุดค้้นและ บููรณะโบราณสถานในเมืืองโบราณต่่าง ๆ เช่่น สุุโขทััย ศรีีสััชนาลััย และพิิษณุุโลก นอกจากนี้้�สถาบัันการศึึกษา ทั้้�ง ในระดัับท้้องถิ่่�นและภููมิภิาคได้เ้กิดิความตื่่�นตััวในการจัดั สััมมนาเกี่่�ยวกัับประวััติิศาสตร์ท้้ ์องถิ่่�น หรืืองานวรรณกรรม และวััฒนธรรมพื้้�นบ้้าน เช่่น วิิทยาลััยครูู และมหาวิิทยาลััย ในส่่วนภููมิิภาคและส่่วนกลางจนเกิิดความรู้้�ใหม่่ทั้้�งด้้าน เอกสารและหลัักฐานทางโบราณคดีีตลอดจนการตีีความ ใหม่่เกี่่�ยวกัับประวััติิศาสตร์์ชาติิและประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ในช่่วงเวลาดัังกล่่าวกระแสการศึึกษาประวััติิศาสตร์ท้้ ์องถิ่่�น ได้้แพร่่หลายอย่่างกว้้างขวาง ผลจากการสร้้างประวััติิศาสตร์์ชาติิไทยในสมััย พระบาทสมเด็็จพระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว และสมััยพระบาท สมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว แม้้จะให้้ข้้าราชการ รวบรวม เรีียบเรีียงเรื่่�องราวของท้้องถิ่่�นขึ้้�นแต่่ได้้ตีีความใหม่่ ภายใต้้กรอบประวััติิศาสตร์์ชาติิซึ่่�งมุ่่งให้้ความสำคััญกัับการ ศึึกษาความเป็็นมาของบ้้านของเมืืองในอำนาจของรััฐไทย รััฐใช้้สิ่่�งเหล่่านี้้�ในการหล่่อหลอมและผลัักดัันให้้คนในดิิน แดนสยามรู้้�สึึกร่่วมกัันถึึงความเป็็น “คนไทย” และ “ชาติิ ไทย” จนทำให้้ประวััติิศาสตร์์ที่่�คนในท้้องถิ่่�นเชื่่�อและเข้้าใจ ถููกมองว่่าเป็็นเรื่่�องราวที่่�ไม่่น่่าเชื่่�อถืือ และหัันมาให้้ความ สำคััญกัับประวััติิศาสตร์ที่์ ่�เน้้นเรื่่�องราวของชาติิไทย กระทั่่�ง หลััง พ.ศ. ๒๔๗๕ ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นเริ่่�มได้้รัับความ สนใจจากชนชั้้�นนำในฐานะประวััติิศาสตร์์ของประชาชน ทำให้้องค์์ความรู้้�เกี่่�ยวกัับประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นเริ่่�มได้้รัับ ความสนใจ มีีการนำเสนอประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นที่่�มาจาก คนในท้้องถิ่่�น กระทั่่�งทศวรรษ ๒๕๐๐ นัักวิิชาการจาก ศาสตร์ต่์ ่าง ๆ เริ่่�มศึึกษาประวััติิศาสตร์์โดยใช้้องค์์ความรู้้�ใน ศาสตร์ที่์ต ่� นมีีความชำนาญมาอธิิบายประวััติิศาสตร์ท้้ ์องถิ่่�น หากพิิจารณาจนถึึงปััจจุุบััน อาจเป็็นได้้ว่่าเนื้้�อหา ของประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นมีีความเป็็นเอกลัักษณ์์ กล่่าว คืือ เป็็นเรื่่�องของพลวััตที่่�เกิิดขึ้้�นจากคนที่่�อยู่่ภายในชุุมชน ที่่�ประกอบกิิจกรรมทั้้�งทางเศรษฐกิิจ สัังคม การเมืือง และ ความเชื่่�อ ส่่วนการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นนั้้�นเกิิด ขึ้้�นอย่่างค่่อยเป็็นค่่อยไป เพราะระบบการศึึกษาที่่�เน้้น ประวััติิศาสตร์์กระแสหลัักให้้ความสำคััญกัับรััฐศููนย์์กลาง มากกว่่าพื้้�นที่อื่ ่� ่�น และในขณะเดีียวกัันก็็เสมืือนหนึ่่�งครอบงำ เรื่่�องราวในท้้องถิ่่�นให้้ลดความสำคััญลงด้้วย อย่่างไรก็็ดีี การพััฒนาท้้องถิ่่�นที่่�เกิิดขึ้้�นหลััง พ.ศ. ๒๕๐๐ เป็็นต้้นมา ตามแผนพััฒนาเศรษฐกิิจและสัังคมแห่่ง ชาติิ ทำให้้ท้้องถิ่่�นได้้มีีโอกาสใช้้เรื่่�องราวเหตุุการณ์์ บุุคคล สำคััญของท้้องถิ่่�น และความสััมพัันธ์์ระหว่่างท้้องถิ่่�นกัับ รััฐศููนย์์กลางเป็็นเครื่่�องมืือในการพััฒนาท้้องถิ่่�นเพิ่่�มขึ้้�น มีีการเรีียนการสอนวิิชาประวััติิศาสตร์ท้้ ์องถิ่่�น ท้้องถิ่่�นศึึกษา ในภููมิิภาคต่่าง ๆ พร้้อมกัับที่ ่� นัักวิิชาประวััติิศาสตร์์การใน หลายองค์์กรได้้ให้้ความสำคััญกัับพื้้�นที่่�และชุุมชนเพิ่่�มมาก ขึ้้�นในฐานะที่่�เป็็นรากฐานสำคััญของการพััฒนาประเทศ ในที่่่�สุุดแล้้ว ท้้องถิ่่�นไทยก็็เป็็นผู้้สร้้างเมืืองหลวง ขึ้้�นมา
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 24
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก ประวััติิศาสตร์ ์ ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 25 ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก เป็็นภููมิิภาคที่ ่�มีีความสำคััญทาง ประวััติิศาสตร์์และโบราณคดีี ด้วยเ้ ป็็นถิ่่�นที่่�อยู่่ของมนุุษย์์มาตั้้�งแต่ยุุ่คก่่อนประวััติิศาสตร์์ ปรากฏแหล่่งโบราณคดีีที่่�แสดงถึึงพััฒนาการของสัังคมมนุุษย์์ที่่�อาศััยอยู่่ในดิินแดน ประเทศไทยที่มีีพั่� ัฒนาการจากสัังคมหาของป่่า ล่่าสัตว์ั ์ มาสู่่ชุุมชนหมู่่บ้้าน ต่่อมาพััฒนา เป็็นบ้้านเมืืองและอาณาจัักรที่่�สำคััญในเขตที่ ่� ราบลุ่่มแม่่น้้ำเจ้้าพระยาทั้้�งกรุุงศรีีอยุุธยา และกรุุงรััตนโกสิินทร์์ พััฒนาการทางประวััติิศาสตร์์นี้้�ล้้วนมีีรากฐานจากสัังคมท้้องถิ่่�นที่ ่� ช่่วยหล่่อ หลอมให้้เกิิดความก้้าวหน้้า ความเจริิญรุ่่งเรืืองขึ้้�นในท้้องถิ่่�น ทรััพยากรจากท้้องถิ่่�น เป็็นสิ่่�งสนัับสนุุนให้้รััฐสามารถดำรงอยู่่ ท้้องถิ่่�นจึึงมีีส่่วนสำคััญในการขัับเคลื่่�อนสัังคม เมืืองให้้เจริิญก้้าวหน้้าขึ้้�น
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 26 ! พื้นที่่ ้� �ตั้้�งทางภููมิศิาสตร์์ ภาคกลางเป็็นภาคที่่�ประกอบด้้วยที่ ่� ราบลุ่่มแม่่น้้ำ ภููมิิประเทศเป็็นที่ ่� ราบซึ่่�งเกิิดจากการทัับถมของเศษหิิน เศษดิิน กรวด ทราย และตะกอนซึ่่�งถููกกระแสน้้ำพัดพัาพอกพููน ขึ้้�นเป็็นเวลานัับพัันล้้านปีีจนกลายเป็็นพื้้�นที่ ่� ราบแบนกว้้าง ขวางออกไป เป็็นที่ ่� ราบที่ ่�มีีขนาดกว้้างใหญ่่กว่่าภููมิิภาคอื่่�น ของประเทศไทย เขตที่ ่� ราบภาคกลางตอนบน บริิเวณจัังหวััด นครสวรรค์ขึ้์้�นไปทางตอนบนเป็็นที่ร ่� าบลุ่่มแม่น้้ ่ ำและที่ร ่� าบ ลููกฟููกซึ่่�งเกิิดจากการเซาะของแม่่น้้ำปิิง แม่่น้้ำยม แม่่น้้ำ น่่าน และสาขาของแม่่น้้ำ รวมทั้้�งการพััดพาตะกอนจาก ตอนบนลงมาทัับถม ตะกอนเหล่่านี้้�ประกอบด้้วยเศษหิิน กรวด ทรายที่ ่�มีีขนาดใหญ่่และตกตะกอนก่่อนอยู่่ด้้านล่่าง ส่่วนตะกอนที่่�ละเอีียดกว่่ารวมทั้้�งดิินจะทัับถมอยู่่ตอนบน ตะกอนเม็็ดใหญ่่ที่่�อยู่่ตอนล่่างมีีความทนทานต่่อการสึึก กร่่อนมากกว่่า ภููมิิประเทศจึึงมีีลัักษณะเป็็นลููกคลื่่�น หรืือ ลููกเนิินเตี้้�ยสลัับกัับบริิเวณที่ ่�ต่่ำซึ่่�งถููกกระแสน้้ำเซาะเป็็น ร่่องลึึก จึึงดููคล้้ายกัับลููกฟููกทั่่�วทั้้�งบริิเวณ นอกจากนี้้�การ กระทำของแม่น้้ ่ ำยัังทำให้้เกิดที่ิร ่� าบขั้้�นบัันได ที่ร ่� าบลุ่่มแม่น้้ ่ ำ หรืือที่ ่� ราบน้้ำท่่วม ที่ ่� ราบภาคกลางตอนล่่างหรืือดิินดอนสามเหลี่่�ยม ปากแม่่น้้ำเจ้้าพระยา เป็็นที่ ่� ราบลุ่่มแม่่น้้ำซึ่่�งเริ่่�มตั้้�งแต่่ ทางใต้้ของจัังหวััดนครสวรรค์์จนถึึงอ่่าวไทย บริิเวณ ดิินดอนสามเหลี่่�ยมปากแม่่น้้ำเจ้้าพระยาส่่วนใหญ่่เป็็นดิิน ตะกอนที่่�แม่่น้้ำเจ้้าพระยา แม่่น้้ำท่่าจีีน แม่่น้้ำแม่่กลอง และแม่่น้้ำบางปะกงพััดพามาทัับถมไว้้ บริิเวณขอบที่ ่� ราบ ภููมิิประเทศมีีลัักษณะเป็็นที่ร ่� าบแคบ เกิดิจากหิินที่สึึ่� กกร่่อน กลายเป็็นดิิน กระแสน้้ำเป็็นตััวการที่่�ทำให้้เศษหิินเศษดิิน มาทัับถมในบริิเวณเชิิงเขาและส่่วนที่ ่� ต่่อกัับแนวของที่ ่� ราบ ลุ่่มแม่่น้้ำในเขตจัังหวััดลพบุุรีี บางส่่วนเป็็นที่ ่� ราบสลัับกัับ ลููกเนิินเตี้้�ยเกิิดจากซากหิินปููน หิินชนวน และหิินดิินดาน ทำให้้ดิินเป็็นสีีเทาเข้้มจนถึึงสีีดำ บางแห่่งมีีหิินอััคนีีแทรก ขึ้้�นมา รวมถึึงหิินบะซอลท์์และหิินแอนดีีไซต์์ปะปนอยู่่ด้้วย ซึ่่�งในหิินเหล่่านี้้�มัักพบแร่่เหล็็ก เช่่น ที่่�เขาทัับควาย จัังหวััด ลพบุุรีี เป็็นต้้น ภาคตะวัันออก เป็็นภาคที่ ่�มีีสภาพพื้้�นที่่�เป็็นภููเขา ที่ร ่� าบลููกฟููกและที่ร ่� าบชายฝั่่�งทะเล มีีภูเขา ูทิิวเขา ที่สูู ่� ง และ ที่ร ่� าบแคบทางตอนบนและตามชายฝั่่�งทะเล ที่ร ่� าบตอนบน เป็็นที่ร ่� าบระหว่่างทิิวเขาของภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือและ ภาคตะวัันออก เดิิมทิิวเขาอาจต่่อเนื่่�องเป็็นแนวเดีียวกััน แต่่เนื่่�องจากเกิดิการเปลี่่�ยนแปลงทางธรณีีวิิทยาทำให้้แผ่่นดิิน ยุุบตััวลงเกิดิเป็็นที่ร ่� าบแคบระหว่่างทิิวเขาขึ้้�น เรีียกว่่า ฉนวน ไทย (Thai Corridor) ติิดต่่อเข้้าไปยัังที่ร ่� าบในประเทศกััมพููชา ทิิวเขาส่่วนใหญ่่เป็็นหิินแกรนิติแทรกตััวสลัับระหว่่างหิินชั้้�น และมีีหิินบะซอลท์์แทรกขึ้้�นมาเป็็นหย่่อมในเขตจัังหวััด จัันทบุรีีุกลายเป็็นแหล่่งแร่อั่ ัญมณีีที่มีีค่� ่า นอกจากทิิวเขาสููง แล้้ว พื้้�นที่ ่� ส่่วนใหญ่่เป็็นที่ ่� ราบลููกฟููก ประกอบด้้วย เนิินเตี้้�ยสลัับกัับพื้้�นที่ ่� ราบ บางบริิเวณมีีภููเขาอยู่่ติิดกัับฝั่่�ง ทะเลและบริิเวณที่ร ่� าบแคบติิดชายทะเล บริิเวณฝั่่�งทะเลเว้้า แหว่่งเป็็นที่ลุ่่� มน้้ำทะเลท่่วมถึึงและอยู่่ใกล้้กัับปากแม่น้้ ่ ำหรืือ ลำธารที่ ่� พาตะกอนมาทัับถม มัักมีีป่่าชายเลนหรืือป่่า โกงกาง ตามฝั่่�งทะเลของภาคตะวัันออกมีีเกาะทั้้�งขนาดเล็็ก และขนาดใหญ่่เรีียงราย เช่่น เกาะช้้าง เกาะกููด เกาะสีีชััง แม่่น้้ำสายสำคััญในภาคตะวัันออก ได้้แก่่ แม่่น้้ำบางปะกง แม่่น้้ำระยอง แม่่น้้ำเวฬุุ แม่่น้้ำประแส แม่่น้้ำจัันทบุุรีี
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 27 ภาคตะวัันตก พื้้�นที่่�ประกอบด้้วยภููเขา ทิิวเขาสููง และหุุบเขาแคบ ต่่อจากแนวเขาภาคเหนืือเป็็นแนวยาวจาก เหนืือลงใต้้ บางส่่วนของทิิวเขาเป็็นเส้้นพรมแดนระหว่่าง ประเทศไทยกัับประเทศเมีียนมาร์์ ภูเขาและูทิิวเขาสููง ได้แ้ก่่ ทิิวเขาถนนธงชััย เป็็นแนวยาวตั้้�งแต่่ภาคเหนืือจนถึึงด่่าน พระเจดีีย์์สามองค์์ ถััดจากนี้้�เป็็นทิิวเขาตะนาวศรีีทอดตััว ยาวไปทางใต้้ตามแนวพรมแดนประเทศไทย ภาคตะวัันตก ไม่มีีที่่ร ่� าบระหว่่างหุุบเขาขนาดใหญ่่ เป็็นที่ร ่� าบลุ่่มน้้ำแคบ ๆ เช่่น ที่ร ่� าบลุ่่มน้้ำแควใหญ่่ บางแห่่งเป็็นหุุบเขาสึึกกร่่อนและ สููงชัันทำให้้มีีน้้ำตกสวยงาม นอกจากนี้้�ภููมิิประเทศที่ ่� ถููก กััดเซาะสึึกกร่่อนจนกลายเป็็นภููเขาโดดมีีอยู่่ทั่่�วไป บริิเวณ ที่ ่� ราบเชิิงเขาประกอบด้้วยเศษหิินและเศษดิิน น้้ำพััดพามา จากที่ ่� สููงทัับถมในที่ ่� ราบ นอกจากหิินแกรนิิตที่่�แทรกดัันตััว ที่ ่� ขึ้้�นมาทำให้้เกิิดแร่่ธาตุุหลายชนิิด เช่่น ดีีบุุก ฟลููออไรท์์ ทองแดง ตะกั่่�ว เหล็็ก และยัังมีีหิินบะซอลท์์แทรกอยู่่เป็็น หย่่อมในแถบอำเภอบ่่อพลอย จัังหวััดกาญจนบุุรีี ทำให้้ เป็็นแหล่่งการขุุดพลอยและทัับทิิม แม่่น้้ำสายสำคััญของ ภาคตะวัันตก ได้้แก่่ แม่่น้้ำเมย มีีต้้นน้้ำอยู่่ทางตอนใต้้ของ ทิิวเขาถนนธงชััย แม่่น้้ำนี้้�ไหลวกขึ้้�นไปทางเหนืือแล้้วลงสู่่ แม่่น้้ำสาละวิิน ทางด้้านตะวัันออกของทิิวเขาตะนาวศรีี มีีแม่น้้ ่ ำแควน้้อยและแม่น้้ ่ ำแควใหญ่่ไหลมารวมกัันตอนล่่าง เป็็นแม่่น้้ำแม่่กลอง และยัังมีีแม่่น้้ำสายสั้้�น ๆ เช่่น แม่่น้้ำ เพชรบุุรีี แม่่น้้ำปราณบุุรีี1 จุุดเด่่นของคืือภาคกลางคืือ ความอุุดมสมบููรณ์์ ของพื้้�นที่ ่�ลุ่่มน้้ำ ลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยาคืือบริิเวณที่่�เป็็น 1 คณาจารย์์ภาควิิชาภููมิิศาสตร์์ มหาวิิทยาลััยศิิลปากร, ภููมิิศาสตร์์ประเทศไทย, นครปฐม: ภาควิิชาภููมิิศาสตร์์ คณะอัักษรศาสตร์์ มหาวิิทยาลััย ศิิลปากร, ๒๕๒๘ หน้้า ๓๘ – ๔๘. ดิินดอนสามเหลี่่�ยมในภาคกลางของประเทศไทยในปััจจุบัุัน ส่่วนยอดของบริิเวณสามเหลี่่�ยมคืือจัังหวัดันครสวรรค์์ ฐาน ทางตะวัันตกคืือจัังหวัดัเพชรบุรีีุ และฐานทางตะวัันออกคืือ จัังหวััดชลบุุรีีมีีแม่่น้้ำที่่�สำคััญ ๔ สาย คืือ แม่่น้้ำแม่่กลอง แม่่น้้ำท่่าจีีน แม่่น้้ำเจ้้าพระยาและแม่่น้้ำบางปะกง บริิเวณ ลุ่่มแม่น้้ ่ ำเจ้้าพระยามีีชุุมชนโบราณอาศััยอยู่่อย่่างหนาแน่่น ในพื้้�นที่ลุ่่� มน้้ำสำคััญ ๆ ที่่�ติิดต่่อถึึงกัันและเชื่่�อมโยงเส้้นทาง ที่่�ออกสู่่ทะเลได้้ แบ่่งพื้้�นที่่�ออกได้้เป็็น ๓ ลุ่่มน้้ำ คืือ ลุ่่มน้้ำ แม่่กลอง-ท่่าจีีน ลุ่่มน้้ำลพบุุรีี-ป่่าสััก และลุ่่มน้้ำบางปะกง สภาพภููมิิศาสตร์์ส่่งผลต่่อการตั้้�งถิ่่�นฐานและการตั้้�งชุุมชน ของมนุุษย์์มาตั้้�งแต่่ยุุคก่่อนประวััติิศาสตร์์ มนุุษย์์เลืือกตั้้�ง ถิ่่�นฐานในบริิเวณที่ ่�มีีทรััพยากรธรรมชาติิที่ ่� อุุดมสมบููรณ์์ มีีความปลอดภััยเป็็นถ้้ำหรืือเพิิงผา มีีแหล่่งน้้ำสำหรัับอุุปโภค บริิโภค ในบริิเวณภาคกลางจึึงปรากฏแหล่่งโบราณคดีีที่่� มีีมนุุษย์์อาศััยอยู่่มายาวต่่อเนื่่�องยาวนานตั้้�งแต่่ยุุคก่่อน ประวััติิศาสตร์์จนถึึงปััจจุุบััน ! พััฒนาการของการตั้้�งถิ่นฐานใน ่�ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก หลัักฐานโบราณคดีีชี้้�ว่่าบริิเวณภาคกลาง ภาค ตะวัันออก และภาคตะวัันตก มีีผู้้�คนอยู่่อาศััยมานาน พบ หลัักฐานชุุมชนสมััยก่่อนประวััติิศาสตร์์จำนวนมากกว่่า ๒๐๐ แห่่ง ซึ่่�งมีีอายุตัุ้้�งแต่่ ๑๒,๐๐๐ – ๔,๐๐๐ ปีี ในระยะแรก เป็็นการตั้้�งถิ่่�นฐานแบบชั่่�วคราว ต่่อมาได้้มีีการตั้้�งถิ่่�นฐาน อย่่างถาวรและบางชุุมชนหมู่่บ้้านเกษตรกรรมรู้้�จัักการผลิติ และใช้้สำริิดซึ่่�งอายุุประมาณ ๔,๐๐๐ ปีีมาแล้้ว และบาง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 28 ชุุมชนก็็ใช้้เหล็็ก1 โดยเฉพาะแถบบริิเวณพื้้�นที่่�ด้้านตะวัันตก ของภาคกลางมีีความหนาแน่่นของชุุมชนและมีีพััฒนาการ ที่่�หนาแน่่นและใหญ่่กว่่า เช่่นลุ่่มน้้ำแควน้้อย แควใหญ่่ แม่่กลอง และท่่าจีีน ซึ่่�งครอบคลุุมพื้้�นที่ ่� จัังหวััดกาญจนบุุรีี ราชบุุรีี นครปฐม และสุุพรรณบุุรีีวิิวััฒนาการที่่�สำคััญของ มนุุษย์์คืือการรวมตััวกัันเป็็นชุุมชนหมู่่บ้้าน จััดตั้้�งชุุมชน เป็็นถิ่่�นฐานถาวร หมู่่บ้้านที่่�เก่่าที่ ่� สุุดในเขตประเทศไทยอยู่่ ในภาคกลางและภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือ ในส่่วนของภาค กลางปรากฏร่่องรอยของหมู่่บ้้านสมััยก่่อนประวััติิศาสตร์์ หลายแห่่งที่่�สำคััญ เช่่น แหล่่งโบราณคดีีบ้้านเก่่า จัังหวััดกาญจนบุุรีี เป็็นแหล่่งโบราณคดีีอยู่่บนเนิินสููงในลุ่่มน้้ำแควน้้อย ตอนล่่าง อายุุระหว่่าง ๖,๐๐๐ - ๔,๐๐๐ ปีี และตอนปลาย ๓,๐๐๐ – ๑,๙๕๐ ปีีมาแล้้ว พบร่่องรอยการเพาะปลููก การเลี้้�ยงสััตว์์ การใช้้ภาชนะดิินเผา ขวานหิินขััด เครื่่�อง ประดัับหิิน และเปลืือกหอยทะเล เมื่่�อประมาณ ๓,๐๐๐ ปีี มาแล้้ว เริ่่�มรู้้�จัักการใช้้โลหะ เช่่น สำริิด นัักโบราณคดีีขุุด พบหลุุมศพโครงกระดููกมนุุษย์์ เครื่่�องปั้้�นดิินเผา ได้้พบทั้้�ง เครื่่�องมืือหิินและวััตถุุโลหะ เครื่่�องปั้้�นดิินเผาสีีดำขััดมััน ชุุมชนมนุุษย์์บ้้านเก่่ามีีพิิธีีกรรมเกี่่�ยวกัับศพโดยเป็็นการ ฝัังศพครั้้�งแรกซึ่่�งฝัังโครงกระดููกในท่่านอนหงายเหยีียด ยาวหัันศีีรษะไปยัังทิิศต่่าง ๆ มีีการวางเครื่่�องปั้้�นดิินเผา ไว้้กัับศพด้้วย ชุุมชนบ้้านเก่่ามีีเครืือข่่ายสััมพัันธ์์กัับชุุมชน อื่่�นในลุ่่มน้้ำแควน้้อยตอนล่่าง ศาสตราจารย์์ นายแพทย์์ สุุด แสงวิิเชีียร เรีียกวััฒนธรรมในเครืือข่่ายของชุุมชนบ้้าน เก่่าเป็็นวััฒนธรรมในการใช้้เครื่่�องมืือ (Stone Culture) 1 ปราจิิน เครืือจัันทร์์, พััฒนาการทางประวัติัิศาสตร์์ของลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยาตั้้งแต่พุุ่ทธศตวรรษที่่� ๑๖ ถึึงพุุทธศตวรรษที่่� ๑๙ วิิทยานิิพนธ์ปริ์ ิญญา มหาบััณฑิิต สาขาวิิชาประวััติิศาสตร์์ศึึกษา มหาวิิทยาลััยศิิลปากร, ๒๕๕๓ หน้้า ๒๗. 2 ธิิดา สาระยา, อารยธรรมไทย, พิิมพ์์ครั้้�งที่่� ๓, กรุุงเทพฯ: เมืืองโบราณ, ๒๕๕๒ หน้้า ๑๓๓-๑๓๕. รองศาสตราจารย์์ ดร.ธิิดา สาระยา เรีียกว่่า วััฒนธรรมหิินบ้้านเก่่า เป็็นตััวแทนวััฒนธรรมหิินในภาคพื้้�นสยามประเทศโบราณ ซึ่่�งเป็็นการใช้้เครื่่�องมืือหิินในยุุคเก่่าแบบสัับ ตััด และใช้้หิิน กรวด2 ภาพที่่� ๑ ภาชนะดิินเผา พบที่่�แหล่่งโบราณคดีีบ้้านเก่่า ที่่�หลุุมฝััง ศพ ร่่วมกัับภาชนะดิินเผาอื่่�นๆ บริิเวณเหนืือศีีรษะของโครงกระดูกูมีี ปากกลม ขอบปากบานออก คอทรงกระบอกสั้้�น ตรงรอยต่อ่ระหว่่าง คอกัับไหล่่มีีขอบยกขึ้้�นมาเล็็กน้้อย ลำตััวส่่วนบนป่่องส่่วนล่่างโค้้ง ลำตััวส่่วนล่่างและก้้นมีีลายเชืือกทาบ ผิิวสีีดำ ที่่�มา : ภาชนะดิินเผาสมััยก่่อนประวััติิศาสตร์์ จากแหล่่งโบราณคดีี บ้้านเก่่า จัังหวัดกัาญจนบุรีีุ เข้้าถึงจาึก https://www.finearts.go.th/ promotion/view/๓๑๖๐๔ เข้้าถึึงเมื่ ่� อ ๒๔ ตุุลาคม ๒๕๖๖ แหล่่งโบราณคดีีบ้้านดอนตาเพชร อำเภอ พนมทวน จัังหวััดกาญจนบุุรีี เป็็นแหล่่งโบราณคดีีก่่อน ประวััติิศาสตร์ยุ์ ุคโลหะตอนปลายที่่�สำคััญ อยู่่ทางตะวัันตก ของลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยาในลุ่่มน้้ำท่่าจีีน - แม่่กลอง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 29 แหล่่งโบราณคดีีบ้้านดอนตาเพชรพบหลุุมฝัังศพจำนวน มาก มีีทั้้�งโครงกระดููกและสิ่่�งของที่ ่�ฝัังลงไปให้้ผู้้�ตายซึ่่�ง เป็็นเครื่่�องโลหะเหล็็กและสำริิด ซึ่่�งบ่่งบอกถึึงพััฒนาการ ด้้านการใช้้เครื่่�องมืือเหล็็กและสำริิด โดยพบเครื่่�องมืือ เหล็็กหลายชนิิด1 ส่่วนภาชนะสำริิดเป็็นของใช้้ เช่่น ภาชนะสำริิดทรงกระบอก ภาชนะทรงครึ่่�งวงกลมคล้้าย ขัันตัักน้้ำ ภาชนะสำริิดที่ ่�บ้้านดอนตาเพชรบางส่่วนมีี ลวดลายประดัับมีีทั้้�งลวดลายเส้้น และลวดลายที่่�เป็็นรููป ผู้้�หญิิงเห็็นเฉพาะส่่วนบนตั้้�งแต่่เอวขึ้้�นมา ผมเกล้้ามวย หวีีผม แสกกลาง หููยาว สวมเสื้้�อ และยัังมีีลวดลายเส้้นรููปดอกไม้้ และต้้นไม้้2 นอกจากนี้้�ยัังมีีเครื่่�องประดัับสำริิด เช่่น แหวน กำไล กำไลมีีรููเจาะห้้อยกระพรวน และยัังพบลููกปัดัจำนวน มาก ลููกปััดหิินมีีลายเขีียนสีีบางชนิิดสัันนิิษฐานว่่ามาจาก อิินเดีียใต้้ เช่่น ลููกปััดแก้้วขนาดเล็็ก สีีฟ้้า สีีน้้ำเงิิน สีีดิินเผา สีีเขีียวอ่่อน ลููกปััดหิินคาร์์เนเลีียนสีีส้้มและเครื่่�องประดัับ ลิิง-ลิิง-โอ ลัักษณะคล้้ายต่่างหููรููปลัักษณ์์คล้้ายเขาควาย ทำด้้วยหิินเนฟไฟรท์์ มัักพบมากบริิเวณที่ ่�มีีการติิดต่่อการ ค้้าโพ้้นทะเล เช่่น จีีน เวีียดนามเหนืือ อิินเดีีย กรีีก โรมััน และตะวัันออกกลาง เป็็นต้้น ชุุมชนโบราณบริิเวณลุ่่มน้้ำลพบุุรีี - ป่่าสััก มีี พััฒนาการทางสัังคมเก่่าแก่่และซัับซ้้อน มีีประชากรหนา แน่่นตั้้�งแต่่ยุุคก่่อนประวััติิศาสตร์์ ภููเขาทางด้้านตะวัันตก ของแม่่น้้ำป่่าสัักเป็็นเขาหิินปููน มีีแร่่ธาตุุจำนวนมาก โดย เฉพาะเหล็็กและทองแดง ชุุมชนโบราณในลุ่่มน้้ำลพบุุรีี - ป่่าสัักจึึงเกี่่�ยวข้้องโดยตรงกัับกัับถลุุงหลอมโลหะมาตั้้�งแต่่ 1 สุุรพล นาถะพิินธุุ, เครื่่�องมืือเหล็็กสมััยก่่อนประวััติิศาสตร์์จากบ้้านดอนตาเพชร, วิิทยานิิพนธ์์ปริิญญาศิิลปศาสตรบััณฑิิต สาขาโบราณคดีี มหาวิิทยาลััยศิิลปากร, ๒๕๑๙ หน้้า ๑๐ – ๒๒. 2 เอนก สีีหามาตย์์, ภาชนะสำริิดสมััยก่่อนประวัติัิศาสตร์ที่์บ้ ่� ้านดอนตาเพชร,วิิทยานิิพนธ์ปริ์ ิญญาศิิลปศาสตรบััณฑิิต สาขาโบราณคดีี มหาวิิทยาลััย ศิิลปากร, ๒๕๒๐ หน้้า ๑๕ – ๑๘.3 บ้้านพรหมทิินใต้้, ฐานข้้อมููลแหล่่งโบราณคดีีที่่�สำคััญในประเทศไทย เข้้าถึึงจากhttps://archaeology.sac.or.th/archaeology/๕๑๑ เข้้าถึึง เมื่่�อ ๑๓ ตุุลาคม ๒๕๖๖ ยุุคก่่อนประวััติิศาสตร์์ และมีีความสััมพัันธ์กั์ ับชุุมชนใกล้้เคีียง ชุุมชนเกษตรกรรมที่ ่�มีีการดำรงชีีวิิตอยู่่ด้้วยการผลิิตหลอม โลหะนัับเนื่่�องอยู่่ในสมััยโลหะหรืือยุุคเหล็็ก มีีหลายแห่่ง ด้้วยกััน เช่่น ชุุมชนโบราณที่ ่�บ้้านดีีลััง อำเภอพััฒนานิิคม จัังหวััดลพบุุรีีมีีแหล่่งถลุุงเหล็็กจำนวนมากในเขตบ้้านดีีลััง และใกล้้เคีียงถึึงเขตอำเภอโคกสำโรง แหล่่งโบราณคดีีบ้้าน พรหมทิินใต้้ อำเภอโคกสำโรง จัังหวััดลพบุุรีีพบว่่ามีีการ อยู่่อาศััยอย่่างต่่อเนื่่�องตั้้�งแต่่ช่่วงประมาณ ๓,๐๐๐ ปีีมา แล้้ว จนรัับอารยธรรมอิินเดีียจึึงเริ่่�มเข้้าสู่่ยุุคประวััติิศาสตร์์ การขุุดค้้นที่่�เมืืองร่่วมสมััยกัับแหล่่งโบราณคดีีบ้้าน พรหมทิินใต้้ เช่่น เมืืองเสมา จัังหวััดนครราชสีีมา เมืือง ศรีีเทพ จัังหวััดเพชรบููรณ์์ เมืืองซัับจำปา จัังหวััดลพบุุรีี พบหลัักฐานที่ ่�มีีอายุุในยุุคก่่อนประวััติิศาสตร์์ตอนปลาย จนถึึงสมััยทวารวดีี สรุุปว่่าแหล่่งโบราณคดีีบ้้านพรหมทิินใต้้ ตั้้�งอยู่่ในพื้้�นที่ ่� ที่่�เหมาะสมและมีีทรััพยากรธรรมชาติิที่ ่� สมบููรณ์์ มีีแร่่ทองแดงจากเขาวงพระจัันทร์์ ซึ่่�งอยู่่ออกไป ประมาณ ๑๒ กิิโลเมตร นอกจากนี้้�ยัังเป็็นศููนย์์กลาง ทางศาสนาพุุทธในช่่วงพุุทธศตวรรษที่่� ๑๒-๑๖ นัับเป็็น แหล่่งโบราณคดีีที่่�สำคััญที่ ่� ช่่วยให้้เข้้าใจความเปลี่่�ยนแปลง จากยุุคก่่อนประวััติิศาสตร์์ตอนปลายถึึงยุุคแรกเริ่่�มสมััย ประวััติิศาสตร์์ในประเทศไทยรวมถึึงที่อื่ ่� ่�น ๆ ในเอเชีียตะวััน ออกตะวัันออกเฉีียงใต้้3 เป็็นต้้น ทางทิิศตะวัันออกของภาคกลาง มีีหลัักฐานการตั้้�ง ถิ่่�นฐานของมนุุษย์์มาตั้้�งแต่่ยุุคก่่อนประวััติิศาสตร์์ ในพื้้�นที่ ่�
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 30 เขตอำเภอพนััสนิิคม อำเภอพานทอง และอำเภอบ่่อทอง จัังหวััดชลบุุรีีพบว่่าพื้้�นที่ ่� ดัังกล่่าวมีีผู้้�คนเข้้ามาตั้้�งถิ่่�นฐาน กระจััดกระจายอยู่่ทั่่�วไป ที่่�สำคััญได้้แก่่ แหล่่งโบราณคดีีโคกพนมดีี อำเภอพนััสนิิคม จัังหวััดชลบุุรีีพบเครื่่�องมืือหิินจำพวกขวานหิินขััด หิินลัับ กำไลหิิน เครื่่�องประดัับพบลููกปัดั และกำไลที่่�ทำจากเปลืือก หอย เครื่่�องมืือที่่�ทำจากกระดููกสััตว์์พบกระดููกปลายแหลม เบ็็ด ฉมวก เครื่่�องมืือที่่�ทำจากโลหะจำพวกทองแดงรููปทรง กระบอก วััตถุุปลายเรีียวขึ้้�นเงาทำจากเหล็็ก เปลืือกหอย และกระดููกสััตว์์ เครื่่�องมืือที่่�ทำจากเครื่่�องปั้้�นดิินเผา ได้้แก่่ กระสุุนดิินเผา หิินดุุ แวดิินเผา ตุ้้�มถ่่วงแห เบี้้�ยดิินเผา โครง กระดููกมนุุษย์์และของที่ฝั่� ังร่่วม สัันนิิษฐานว่่าโคกพนมดีีเป็็น ที่ ่�ตั้้�งของชุุมชนโบราณที่ ่�มีีอายุุประมาณ ๓,๕๐๐ – ๔,๐๐๐ ปีีมาแล้้ว เป็็นชุุมชนโบราณที่ ่�มีีความเจริิญถึึงขั้้�นที่่�สามารถ จััดสร้้างเครื่่�องมืือหิินเครื่่�องมืือที่่�ทำจากกระดููกสััตว์์ทำจาก เปลืือกหอยและภาชนะดิินเผาที่ ่�มีีการตกแต่่ง เช่่น แบบ เชืือกทาบและลายขููดขีีดขึ้้�นใช้้ได้ แ้ต่อุ่ณุหภููมิที่ิ่�ใช้้เผาไม่ค่่ ่อย สููง เนื้้�อภาชนะจึึงไม่่แกร่่ง สภาพของชุุมชนโคกพนมดีีน่่าจะ เป็็นชุุมชนยุุคก่่อนประวััติิศาสตร์์ที่่�อพยพและเปลี่่�ยนแปลง มาจากสัังคมแบบดั้้�งเดิิมซึ่่�งมัักอาศััยอยู่่ในที่ ่� สููงดำรงชีีวิิต ด้้วยการล่่าสััตว์์ ลงมาอยู่่ที่่�โคกพนมดีีซึ่่�งในยุุคนั้้�นเป็็นพื้้�นที่ ่� ชายทะเลที่อุ ่� ดุมสมบููรณ์์ด้วยท้รัพัยากรธรรมชาติิทั้้�งจากป่่า และทะเล ต่่อมาผู้้�คนเหล่่านั้้�นก็พั็ ัฒนาขึ้้�นรู้้�จัักการเพาะปลููก แบบเริ่่�มแรกควบคู่่ไปกัับการแสวงหาอาหารจากทะเล และ ล่่าสััตว์์ขนาดเล็็ก1 1 ภารดีี มหาขัันธ์, ์การตั้้งถิ่่�นฐานและพััฒนาการของภาคตะวัันออกยุุคปรัับปรุุงประเทศตามสมััยใหม่่จนถึึงปััจจุุบััน.ชลบุุรีี: มหาวิิทยาลััยบููรพา, ๒๕๕๕. ภาพที่่� ๒ เจ้้าแม่่ แห่่งโคกพนมดีี โครง กระดููกที่่�มีีการอุุทิิศ สิ่่�งของเป็็นจำนวน มากที่่�สุุด โดยเฉพาะ อย่่างยิ่่�งเครื่อ ่� งประดัับ ร่่างกาย ที่่�มา : เจ้้าแม่่แห่่ง โคกพนมดีี เข้้าถึึง จากhttps://www. finearts.go.th/ prachinburimuseum/ view/๑๕๖๖๐ เข้้า ถึึงเมื่ ่� อ ๒๔ ตุุลาคม ๒๕๖๖ ต่่อมาในช่่วงประมาณ ๔,๐๐๐ - ๒,๐๐๐ ปีีมา แล้้ว หลัักฐานทางโบราณคดีีสมััยก่่อนประวััติิศาสตร์์พื้้�นที่ ่� ด้้านตะวัันตก แสดงให้้เห็็นว่่ามีีการขยายตััวของประชากร ไปตั้้�งถิ่่�นฐานบริิเวณที่ ่� ราบเชิิงเขา และที่ ่� ราบริิมน้้ำในเขต จัังหวััดกาญจนบุุรีีราชบุุรีีส่่วนพื้้�นที่่�ด้้านตะวัันออกบริิเวณ ลุ่่มน้้ำบางปะกง มีีการกระจายตััวของชุุมชนควบคู่่ไปกัับ การถอยร่่นของชายฝั่่�งทะเลทางใต้้ เนื่่�องจากระดัับน้้ำทะเล ลดลง ชุุมชนในช่่วงนี้้�กระจายอยู่่ตามเนิินดิินต่่าง ๆ ตาม แนวชายฝั่่�งทะเล ร่่องรอยของชุุมชนสมััยนี้้�ได้้มีีการขุุดพบ ที่่�แหล่่งโบราณคดีีหลายแห่่ง เช่่น แหล่่งโบราณคดีีท่่าแค แหล่่งโบราณคดีีซัับจำปา จัังหวัดัลพบุรีีุ และแหล่่งโบราณคดีี
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 31 บ้้านใหม่่ชััยมงคล จัังหวััดนครสวรรค์์ ช่่วงนี้้�จััดเป็็นสมััย สัังคมเกษตรกรรม เป็็นสัังคมที่่�มนุุษย์์มีีระยะพััฒนาการ รู้้�จัักการอยู่่อาศััยเป็็นหลัักแหล่่งถาวร โดยหาทำเลที่่�อยู่่ อาศััยเหมาะสมต่่อการเพาะปลููก เลี้้�ยงสััตว์์เพื่่�อยัังชีีพ ต่่อมาเมื่่�อประมาณ ๒,๐๐๐ ปีีมาแล้้ว สัันนิิษฐานว่่ามีีการขยาย ตััวของประชากรไปยัังพื้้�นที่ ่� ต่่าง ๆ แถบบริิเวณภาคกลาง ตอนล่่าง มีีการตั้้�งถิ่่�นฐานกัันอย่่างหนาแน่่นกระจายไปตาม ภููมิิสััณฐานต่่าง ๆ หลายชนิิดทั้้�งพื้้�นที่ ่�ลุ่่มที่ ่� ดอน เนื่่�องจาก บริิเวณนี้้�เป็็นพื้้�นที่ร ่� าบลุ่่มแม่น้้ ่ ำที่่�กว้้างใหญ่่ ซึ่่�งจัดัเป็็นพื้้�นที่ ่� เหมาะสมต่่อการเพาะปลููก โดยเฉพาะการทำนาข้้าวที่ต้้่� อง อาศััยน้้ำท่่วมถึึง นอกจากนี้้�พื้้�นที่่�บริิเวณอำเภอโคกสำโรง และอำเภอเมืือง จัังหวััดลพบุุรีีมีีแหล่่งแร่่ทองแดงและ เหล็็กในปริิมาณที่่�มากพอที่่�จะนำมาทำเครื่่�องมืือเครื่่�องใช้้ และเครื่่�องประดัับ ด้้วยความอุุดมสมบููรณ์์ของทรััพยากร ทั้้�งด้้านเกษตรกรรมและโลหะกรรม พื้้�นที่ ่� ภาคกลางตอน ล่่างของประเทศไทย จึึงมีีประชากรเชื้้�อสายมองโกลอยด์์ หลายกลุ่่มทยอยกัันเข้้ามาตั้้�งถิ่่�นฐานหนาแน่่นอย่่าง หนาแน่่น โดยกระจายตััวกัันอยู่่ทั้้�งทางด้้านตะวัันตกและ ทางตะวัันออกของแม่น้้ ่ ำเจ้้าพระยา กลุ่่มทางด้าน้ตะวัันตก จะตั้้�งถิ่่�นฐานอยู่่บริิเวณลุ่่มน้้ำแม่่กลอง-ท่่าจีีน ส่่วนกลุ่่ม ทางด้าน้ตะวัันออกของแม่น้้ ่ ำเจ้้าพระยา มีี ๒ กลุ่่มใหญ่่ คืือ กลุ่่มชนบริิเวณลุ่่มน้้ำลพบุรีีุ - ป่่าสััก และกลุ่่มชนบริิเวณลุ่่ม น้้ำบางปะกง1 นอกจากอาชีีพหลัักของชุุมชนคืือเกษตรกรรม โดย เฉพาะการทำนาข้้าวที่ ่�ต้้องอาศััยน้้ำท่่วมถึึงแล้้ว กลุ่่มคน ลุ่่มน้้ำลพบุุรีี-ป่่าสััก ยัังมีีความสามารถในด้้านการถลุุงแร่่ 1 ปราจิิน เครืือจัันทร์์, พััฒนาการทางประวัติัิศาสตร์์ของลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยาตั้้งแต่พุุ่ทธศตวรรษที่่� ๑๖ ถึึงพุุทธศตวรรษที่่� ๑๙. วิิทยานิิพนธ์ปริ์ ิญญา มหาบััณฑิิต สาขาวิิชาประวััติิศาสตร์์ มหาวิิทยาลััยศิิลปากร, ๒๕๕๓ หน้้า ๑๙ – ๒๐. 2 เรื่่�องเดีียวกััน. ทองแดงและเหล็็ก และส่่งเป็็นสิินค้้าออกในรููปของสิินแร่่ อีีกด้้วย ส่่วนกลุ่่มคนแถบลุ่่มน้้ำบางปะกงนั้้�นนอกจาก ความสามารถทางด้้านการประมงแล้้ว ยัังสามารถนำเอา ทรััพยากรที่ ่�มีีอยู่่ตามธรรมชาติิที่่�ได้้จากทะเล เช่่น เปลืือก หอย มาทำเป็็นเครื่่�องมืือ เครื่่�องใช้้และเครื่่�องประดัับ และ ส่่งเป็็นสิินค้้าออก ด้วยความเหมาะสมของส้ภาพภููมิิศาสตร์์ แหล่่งทรััพยากร รวมทั้้�งการมีีเส้้นทางคมนาคมที่่�สามารถ ติิดต่่อกัับดิินแดนภายในและภายนอก เป็็นสาเหตุุที่่�ทำให้้ เกิดิการเพิ่่�มขึ้้�นของจำนวนประชากรและชุุมชนหมู่่บ้้าน โดย ปััจจััยต่่าง ๆ ดึึงดููดให้้ผู้้�คนเข้้ามาตั้้�งถิ่่�นฐานและทำการค้้า การเพิ่่�มขึ้้�นของประชากรดัังกล่่าวนัับเป็็นองค์์ประกอบพื้้�น ฐานของการพััฒนาจากชุุมชนขึ้้�นเป็็นบ้้านเมืือง2 ! พััฒนาการการเป็็นเมืืองในภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก จากหลัักฐานการตั้้�งถิ่่�นฐานของชุุมชนโบราณสมััย ก่่อนประวััติิศาสตร์ที่์ ่�รู้้�จัักผลิติและใช้้สำริดิแล้้ว ชุุมชนบางแห่่ง มีีการอยู่่อาศััยสืืบเนื่่�องกลายเป็็นบ้้านเมืือง และรััฐที่ ่�มีี ความมั่่�นคงเป็็นปึึกแผ่่น โดยได้้พััฒนาสู่่การเป็็นชุุมชนสมััย ประวััติิศาสตร์ต์อนต้้นที่มีีคููน้้ ่� ำคัันดิินล้้อมรอบ ชุุมชนเหล่่านี้้� รู้้�จัักการใช้้เหล็็กแล้้ว แต่่การพััฒนาก็ยั็ ังมีีข้้อจำกัดัอยู่่เฉพาะ ในพื้้�นที่ ่� ที่ ่�มีีสภาพภููมิิประเทศที่่�เหมาะสมต่่อการเกษตร กรรมโดยเฉพาะการปลููกข้้าวเพื่่�อให้้เพีียงพอเลี้้�ยงคนใน ชุุมชน และสภาพพื้้�นที่่�สามารถรองรัับการขยายตััวของ ชุุมชนได้้ การติิดต่่อค้้าขายแลกเปลี่่�ยนระหว่่างกัันยัังส่่งผล ให้้เกิิดการแลกเปลี่่�ยนวััฒนธรรมโดยเฉพาะอิินเดีียที่่�ได้้นำ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 32 เอาศาสนา ความเชื่่�อ ขนบธรรมเนีียมประเพณีีเข้้ามาเผย แพร่่ส่่งผลให้้เกิิดพััฒนาการทางสัังคมวััฒนธรรม ในเวลา ต่่อมาจึึงปรากฏศููนย์์กลางทางวััฒนธรรมใหญ่่ ๆ ขึ้้�นหลาย แห่่งในบริิเวณลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยา ชุุมชนขนาดใหญ่่บางแห่่ง มีีพััฒนาการขึ้้�นเป็็นชุุมชนเมืืองในสมััยต้้นประวััติิศาสตร์์ เช่่น แหล่่งโบราณคดีีอู่่ทอง จัังหวััดสุุพรรณบุุรีี เมืือง โบราณพงตึึก จัังหวััดกาญจนบุุรีี เมืืองโบราณคููบััว จัังหวััด ราชบุรีีุส่่วนบริิเวณลุ่่มน้้ำบางปะกงหลัักฐานทางโบราณคดีี แสดงให้้เห็็นการรวมตััวเป็็นชุุมชนเกษตรกรรมขนาดใหญ่่ ตั้้�งถิ่่�นฐานอยู่่อย่่างถาวรบริิเวณเนิินดิินขนาดใหญ่่ ได้้แก่่ แหล่่งโบราณคดีีศรีีมโหสถ จัังหวััดปราจีีนบุุรีี เมืืองพระรถ จัังหวััดชลบุุรีี บริิเวณลุ่่มน้้ำลพบุุรีี - ป่่าสััก ได้้แก่่ แหล่่ง โบราณคดีีจัันเสน จัังหวััดนครสวรรค์์ แหล่่งโบราณคดีี ซบจำปา แหล่่งโบราณคดีีบ้้านท่่าแค แหล่่งโบราณคดีีบ้้านโป่่ง มะนาว จัังหวััดลพบุุรีี การเป็็นศููนย์์กลางทางเศรษฐกิิจ สัังคมและวััฒนธรรมของแหล่่งโบราณคดีีต่่าง ๆ ในสมััย ก่่อนประวััติิศาสตร์์ตอนปลาย ทำให้้สัันนิิษฐานได้้ว่่าแหล่่ง โบราณคดีีเหล่่านี้้�น่่าจะเป็็นชุุมชนที่ ่�มีีส่่วนร่่วมสำคััญก่่อให้้ เกิิดพััฒนาการทางสัังคมและวััฒนธรรมครั้้�งใหญ่่ในสมััย โบราณของภาคกลางของประเทศไทยแถบบริิเวณลุ่่มน้้ำ เจ้้าพระยาเป็็นช่่วงที่่�บริิเวณนี้้�เริ่่�มมีีชุุมชนขนาดใหญ่่ที่ ่�มีี คููน้้ำ คัันดิินล้้อมรอบชุุมชน เรีียกโดยรวมๆ ว่่า เมืืองโบราณ สมััยวััฒนธรรมทวารวดีี1 1 ปราจิิน เครืือจัันทร์์, พััฒนาการทางประวััติิศาสตร์์ของลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยาตั้้งแต่่พุุทธศตวรรษที่่� ๑๖ ถึึงพุุทธศตวรรษที่่� ๑๙, ๒๘-๒๙. 2 วิินััย พงศ์์ศรีีพีียร“ดิินแดนไทยตั้้�งแต่่สมััยโบราณจนถึึงต้้นพุุทธศตวรรษที่่� ๒๐” ใน คู่่มืือการจััดกิิจกรรมการเรีียนการสอนประวััติิศาสตร์์ : ประวััติิศาสตร์์ไทยจะเรีียนจะสอนกัันอย่่างไร, กรุุงเทพฯ: กรมวิิชาการ, ๒๕๔๓ หน้้า ๔๑.3 ศรีีศัักร วััลลิิโภดม, สยามประเทศ: ภููมิิหลัังของประเทศไทยตั้้งแต่่ยุุคดึึกดำบรรพ์์จนถึึงสมััยกรุุงศรีีอยุุธยาราชอาณาจัักรสยาม, กรุุงเทพฯ: ศิิลปวััฒนธรรม, ๒๕๔๗ หน้้า ๕๕. นัับตั้้�งแต่่ประมาณพุุทธศตวรรษที่่� ๗ เป็็นต้้นมา บ้้าน เมืืองในเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้มีีการติิดต่่อสัังสรรค์์ทาง เศรษฐกิิจ สัังคม และวััฒนธรรมกัับกลุ่่มชนภายนอกที่่�เข้้า มาติิดต่่อทั้้�งจากทางด้าน้ตะวัันตกและตะวัันออก ทำให้้เกิดิ บ้้านเมืืองขึ้้�นหลายแห่่งในเขตใกล้้ชายฝั่่�งทะเลและค่่อย ๆ ขยายตััวเข้้าไปยัังดิินแดนตอนใน การที่ท้้่� องถิ่่�นใดจะพััฒนา เป็็นเมืืองนั้้�นขึ้้�นอยู่่กัับเงื่่�อนไขของสภาพแวดล้้อม ตำแหน่่ง ทางภููมิิศาสตร์์ และกลุ่่มชนที่่�อยู่่ภายในท้้องถิ่่�นนั้้�น ๆ การ ที่ ่� ชุุมชนแห่่งใดจะพััฒนาต่่อไปจนกลายเป็็นบ้้านเมืือง หรืือรััฐขึ้้�นอยู่่กัับปััจจััยสำคััญ ๒ ประการ คืือ ทำเลที่ ่�ตั้้�ง และการรัับอิิทธิิพลจากภายนอก2 การติิดต่่อกัับดิินแดน ภายนอกทางทะเลมีีผลให้้เกิิดชุุมชนที่ ่� ต่่อมาพััฒนาขึ้้�นเป็็น เมืืองขึ้้�น ๒ ประเภท คืือ ชุุมชนตามชายฝั่่�งทะเลที่่�เป็็น แหล่่งพัักสิินค้้ากัับชุุมชนในบริิเวณลุ่่มแม่น้้ ่ ำที่่�ติิดต่่อกัับทาง ทะเลได้้ 3 ดิินแดนรอบชายฝั่่�งทะเลของอ่่าวไทยและบริิเวณ คอคอดกระ อยู่่ในทำเลที่่�เหมาะสมที่สุ ่� ดุ เพราะอยู่่ในเส้้นทาง การค้้าระหว่่างตะวัันตกและตะวัันออก ชายฝั่่�งทะเล ด้้านนอกของคาบสมุุทรไทยรองรัับการเข้้ามาของพ่่อค้้า นัักเดิินเรืือจากอิินเดีียและตะวัันออกกลางที่่�แล่่นเรืือมาทาง อ่่าวเบงกอลและมาขึ้้�นบกเพื่่�อตััดไปลงอ่่าวไทย ในขณะที่ ่� ชายฝั่่�งทะเลด้านในห ้ รืือบริิเวณรอบอ่่าวไทยเป็็นจุดพัุักการ เดิินเรืือของพ่่อค้้าจีีน การเคลื่่�อนไหวของการค้้าชายฝั่่�งใน บริิเวณรอบอ่่าวไทย ทำให้้ทำเลหลายแห่่งเหมาะแก่่การ เป็็นศููนย์์กลางการค้้าหรืือปลายทางของทรััพยากรจาก
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 33 ดิินแดนตอนใน บริิเวณดิินแดนประเทศไทยปรากฏหลัักฐาน จากภาพถ่่ายทางอากาศและร่่องรอยของโบราณสถานและ โบราณวัตถุัทีุ่่�แสดงให้้เห็็นถึึงที่ตั้้่� �งและสภาพของแหล่่งชุุมชน โบราณเป็็นจำนวนมาก รััฐสำคััญที่ ่� ก่่อตััวขึ้้�นในเขตภาค กลางของประเทศไทย คืือ รััฐทวารวดีี การก่่อตััวของรััฐทวารวดีีส่่วนหนึ่่�งขึ้้�นอยู่่กัับ รากฐานทางการเมืือง เศรษฐกิิจ สัังคมและวััฒนธรรมของ ชุุมชนโบราณแถบลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยาที่มีี่� มาก่่อนหน้้านี้้� บริิเวณ ลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยาซึ่่�งสัันนิิษฐานว่่าเป็็นศููนย์์กลางรััฐทวารวดีี เป็็นบริิเวณที่ ่�มีีความอุุดมสมบููรณ์์ เหมาะสำหรัับการตั้้�ง ถิ่่�นฐานและเหมาะสมต่่อการเปิิดรัับกระแสวััฒนธรรมจาก โลกภายนอก มีีการค้้นพบร่่องรอยชุุมชนโบราณภายใต้้ วััฒนธรรมทวารวดีีมากกว่่า ๕๐ แห่่ง ในบริิเวณที่ ่� ราบลุ่่ม แม่่น้้ำสายต่่างๆ ได้้แก่่ ที่ ่� ราบลุ่่มแม่่น้้ำแม่่กลอง - ท่่าจีีน พบโบราณสถาน พงตึึก จัังหวััดกาญจนบุุรีี เมืืองอู่่ทอง จัังหวััดสุุพรรณบุุรีี เมืืองคููบััว จัังหวััดราชบุุรีี โบราณสถานทุ่่งเศรษฐีีจัังหวััด เพชรบุุรีี เมืืองนครปฐมหรืือนครชััยศรีีโบราณ เป็็นต้้น ที่่� ราบลุ่่มแม่่น้้ำลพบุุรีี - ป่่าสััก พบเมืืองจัันเสน เมืืองโคกไม้้เดน เมืืองบน เมืืองทัพชุัุมพล จัังหวัดันครสวรรค์์ เมืืองละโว้้ เมืืองซัับจำปา เมืืองชััยบาดาล จัังหวััดลพบุุรีี เมืืองศรีีเทพ จัังหวััดเพชรบููรณ์์ เมืืองคููเมืือง จัังหวััดสิิงห์์บุุรีี เป็็นต้้น ที่ ่� ราบลุ่่มแม่่น้้ำบางปะกง พบเมืืองศรีีมโหสถ จัังหวััดปราจีีนบุุรีี เมืืองพระรถ อำเภอพนััสนิิคม จัังหวััด ชลบุุรีี เมืืองพญาเร่่ อำเภอบ่่อทอง จัังหวััดชลบุุรีี เมืือง ศรีีพโล อำเภอเมืือง จัังหวััดชลบุุรีีเมืืองดงละคร จัังหวััด นครนายก เป็็นต้้น 1 ศรีีศัักร วััลลิิโภดม, โบราณคดีีไทยในทศวรรษที่ ่� ผ่่านมา, หน้้า ๒๕. บรรดาเมืืองโบราณอื่่�น ๆ นอกจากเมืืองใหญ่่ที่ ่� เป็็นศููนย์์กลางความเจริิญที่่�กล่่าวมาแล้้วนั้้�น ส่่วนมากตั้้�งอยู่่ เป็็นระยะติิดต่่อกัันไป บริิเวณริิมลำน้้ำในเขตจัังหวัดัสระบุรีีุ ลพบุุรีีสิิงห์์บุุรีีชััยนาท อุุทััยธานีี นครสวรรค์์ เมืืองโบราณ ดัังกล่่าวนี้้ล้้�วนแต่่เป็็นเมืืองแต่่สมััยทวารวดีีลงมาทั้้�งสิ้้�น เมืือง ที่่�สำคััญที่่�อยู่่ส่่วนยอดของดิินดอนรููปสามเหลี่่�ยม ได้้แก่่ เมืืองอู่่ตะเภา ที่ ่� ตำบลหางน้้ำสาคร ในเขตจัังหวััด ชััยนาท เมืืองนี้้ตั้้� �งอยู่่ริิมแม่น้้ ่ ำใหญ่ที่่ ่�สะดวกในการคมนาคม ติิดต่่อกัับเมืืองอื่่�น ๆ ทางใต้้ เหนืือเมืืองนี้้�ขึ้้�นไปก็็มีีเมืือง โบราณเป็็นระยะ ๆ ถึึงเขตจัังหวััดกำแพงเพชร พิิจิิตร และ เพชรบููรณ์์ในดิินแดนลุ่่มแม่่น้้ำยม และแม่่น้้ำป่่าสัักทาง เหนืือ1 ! อิิทธิิพลวััฒนธรรมเขมรบริิเวณพื้นที่่ ้� �ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก ตั้้�งแต่่พุุทธศตวรรษที่่� ๑๖ เป็็นต้้นมา อิิทธิิพล วััฒนธรรมเขมรได้แ้ผ่่เข้้ามายัังบริิเวณลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยา ปรากฏ หลัักฐานเป็็นโบราณสถานและจารึึก เช่่น ปรางค์์แขกในเขต จัังหวัดัลพบุรีีุมีีอายุรุาวต้้นพุุทธศตวรรษที่่� ๑๖ ศิิลาจารึึก ภาษาเขมรที่พ ่� บในจัังหวัดัลพบุรีีุ ได้แ้ก่่ ศิิลาจารึึกศาลสููงหลััก ที่่� ๑ ศิิลาจารึึกศาลสููงหลัักที่่� ๒ ศิิลาจารึึกศาลเจ้้าเมืืองลพบุรีีุ เป็็นต้้น ข้้อความจากจารึึกแสดงให้้เห็็นถึึงเรื่่�องราวของกษัตริัย์ิ์ เขมรและตำแหน่่งข้้าราชการที่่�เข้้ามาดููแล และยัังแสดงให้้เห็็น การแผ่่อิิทธิิพลของเขมรเข้้ามายัังบริิเวณลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยา อิิทธิิพลทางด้านกา้รเมืืองและวััฒนธรรมของเขมรได้เ้ข้้ามา ผสมผสานกัับวััฒนธรรมทวารวดีี โดยเฉพาะบริิเวณภาคกลาง ศููนย์์กลางของเขมรอยู่่ที่่�เมืืองละโว้้หรืือลพบุุรีี อิิทธิิพลเขมรในบริิเวณลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยาปรากฏเด่่นชััดใน
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 34 สมััยพระเจ้้าชััยวรมัันที่่� ๗ ปรากฏร่่องรอยการตั้้�งถิ่่�นฐาน ของชุุมชนที่่�ได้้รัับอิิทธิิพลเขมรโบราณบริิเวณภาคกลาง ของประเทศไทย ที่ ่� มัักตั้้�งถิ่่�นฐานอยู่่ในพื้้�นที่ ่� ราบลุ่่มใกล้้ แม่่น้้ำสายหลััก มีีทั้้�งชุุมชนที่ ่�มีีคููน้้ำคัันดิิน และไม่่มีีคููน้้ำคััน ดิิน ส่่วนใหญ่่มีีผัังเมืืองรููปสี่่�เหลี่่�ยม มีีการสร้้างศาสนสถาน ตั้้�งอยู่่กลางเมืือง สร้้างบารายหรืืออ่่างเก็็บน้้ำไว้้ใช้้ในชุุมชน ชุุมชนส่่วนใหญ่่มัักมีีแผนผัังชุุมชนเป็็นแบบมีีคููน้้ำคัันดิิน ผัังเมืืองเป็็นรููปเหลี่่�ยมทั้้�งสี่่�เหลี่่�ยมจััตุุรััสและสี่่�เหลี่่�ยมผืืนผ้้า ตามแบบวััฒนธรรมเขมรช่่วงพุุทธศตวรรษที่่� ๑๘ บางชุุมชน มีีขนาดใหญ่่ เช่่น เมืืองสิิงห์์ เมืืองราชบุุรีี และเมืืองเพชรบุุรีี มีีการผสมผสานคติิความเชื่่�อทางพุุทธศาสนา พุุทธศาสนา มหายาน และพราหมณ์์ - ฮิินดูู พบหลัักฐานในชุุมชน ที่่�ได้้รัับอิิทธิิพลเขมรโบราณบริิเวณภาคกลาง ที่่�สำคััญ คืือ พระพุุทธรููปนาคปรก พระโพธิิสััตว์์อวโลกิิเตศวรเปล่่ง รััศมีี นางปรััชญาปารมิิตา พระไภษััชคุุรุุไวฑููรยประภา เครื่่�องปั้้�นดิินเผาหรืือเครื่่�องถ้้วยเขมรรวมถึึงสิ่่�งก่่อสร้้าง เช่่น ปราสาทพระขรรค์์ ปราสาทเมืืองสิิงห์์ ปราสาทบัันทายฉมาร์์ ที่พั ่� ักคนเดิินทางหรืือบ้้านมีีไฟถึึง ๑๒๑ แห่่ง และอโรคยาศาล เป็็นต้้น ในภาคตะวัันออกและภาคตะวัันตก อิิทธิิพลเขมร แผ่่เข้้ามาครอบคลุุมพื้้�นที่ ่� ภาคกลางหลายจัังหวััด ได้้แก่่ จัังหวััดจัันทบุุรีี ปราจีีนบุุรีี สระแก้้ว ลพบุุรีี กาญจนบุุรีี ราชบุุรีีสุุพรรณบุุรีี นครปฐม และเพชรบุุรีีพบหลัักฐานทั้้�ง จารึึก โบราณสถาน โบราณวัตถุัุ และร่่องรอยชุุมชนโบราณ บริิเวณตะวัันออกของลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยาปรากฏอิิทธิิพลของ เขมรมากกว่่าทางด้้านตะวัันตก มีีละโว้้เป็็นเมืืองสำคััญที่ ่� เป็็นศููนย์์กลางการปกครองในแถบนี้้� หลัังจากเขมรหมด 1 ปราจิิน เครืือจัันทร์์, พััฒนาการทางประวัติัิศาสตร์์ของลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยาตั้้งแต่พุุ่ทธศตวรรษที่่� ๑๖ ถึึงพุุทธศตวรรษที่่� ๑๙, หน้้า ๑๒๓ – ๑๓๔. อำนาจ ละโว้้เป็็นเมืืองสำคััญเพียงเี มืืองเดีียวทางตะวัันออก ของลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยาที่่�เป็็นที่ ่� รวมของรััฐสะท้้อนความ เป็็นปึึกแผ่่นทางการเมืืองการปกครองที่มีีลั่� ักษณะของรััฐที่มีี่� อำนาจศููนย์์กลาง ในระยะต่่อมาความสำคััญค่่อย ๆ เลื่่�อน ลงไปที่่�เมืืองอโยธยา บ้้านเมืืองทางตะวัันตกของลุ่่มน้้ำ เจ้้าพระยาในพุุทธศตวรรษที่่� ๑๘ มีีลัักษณะเป็็นกลุ่่มรััฐเล็็ก ๆ ที่ ่�มีีอิิสระอาจมีีการรวมตััวกัันแบบหลวม ๆ และอาจมีี ความสััมพัันธ์์ทางเครืือญาติิ เมืืองสำคััญ เช่่น สุุพรรณบุุรีี ราชบุุรีี เพชรบุุรีี เป็็นต้้น1 เมืืองต่่าง ๆ เหล่่านี้้�จะมีีส่่วนใน การเป็็นรากฐานและส่่งเสริิมให้้เกิดิการสร้้างราชธานีีที่่�เป็็น ศููนย์์กลางขึ้้�นในเขตภาคกลางของประเทศไทย ภาพที่่� ๓ พระโพธิิสััตว์์ อวโลกิิเตศวรเปล่่ง รััศมีี พบที่่�ปราสาท เมืืองสิิงห์์ อำเภอ ไ ท รโยค จัังห วััด กาญจนบุุรีี ที่่�มา : พิพิธภัิ ัณฑสถาน แห่่งชาติิพระนคร ถ่่าย เมื่อวั ่� ันที่่� ๑๘ ธัันวาคม ๒๕๕๙
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 35 ! การสถาปนากรุุงศรีีอยุุธยาเป็็นราชธานีี ก่่อนการสถาปนากรุุงศรีีอยุธุยามีีบ้้านเมืืองเกิดขึ้ิ ้�น มาก่่อนกรุุงศรีีอยุธุยา บ้้านเมืืองในแถบลุ่่มแม่น้้ ่ ำเจ้้าพระยา เกิิดการขยายตััวและมีีพััฒนาการของชุุมชนที่ ่� สััมพัันธ์์กัับ การเข้้ามามีีบทบาททางการค้้าของจีีน ผู้้�คนในเอเชีียตะวััน ออกเฉีียงใต้้รู้้�จัักการทำการค้้ามาตั้้�งแต่่สมััยโบราณ มีีการ ติิดต่่อค้้าขายระหว่่างกัันและค้้าขายกัับผู้้�คนจากภายนอก คืือจากมหาสมุุทรอิินเดีียและทะเลจีีน จึึงเกิิดการขยายตััว และมีีพััฒนาการของชุุมชนบ้้านเมืืองในลุ่่มแม่น้้ ่ ำเจ้้าพระยา เมืืองละโว้้หรืือลพบุุรีี ละโว้้เป็็นเมืืองใน ลุ่่มแม่่น้้ำลพบุุรีี มีีความสํําคััญตั้้�งแต่่สมััยทวารวดีี มีี ทรััพยากรธรรมชาติิโดยเฉพาะแร่่ธาตุุคืือ เหล็็กและ ทองแดง ซึ่่�งเป็็นแร่่ธาตุุสํําคััญในการนํํามาผสมเป็็นโลหะ สํําริิด ละโว้้ปรากฏชื่่�อในเอกสารจีีนว่่าหลอหูู การเกิิดขึ้้�น ของเมืืองละโว้้เป็็นจุุดเริ่่�มต้้นของเศรษฐกิิจรอบอ่่าวไทยที่ ่� แต่่เดิิมเคยเฟื่่�องฟููอยู่่ทางภาคตะวัันตกของลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยา แถบแม่่น้้ำท่่าจีีน ย้้ายมาอยู่่ทางตะวัันออกโดยมีีละโว้้เป็็น ศููนย์์กลาง ก่่อให้้เกิิดเมืืองสํําคััญด้้านตะวัันตก เช่่น เมืือง สุุพรรณบุุรีีราชบุุรีีเพชรบุุรีีที่่�เติิบโตและสํําคััญขึ้้�นแทนที่ ่� เมืืองอู่่ทองและเมืืองนครชััยศรีี ละโว้้เป็็นเมืืองควบคุุมเส้้นทางการค้้าและเป็็น ตััวกลางในการรัับและส่่งสิินค้้าเข้้าออกบริิเวณตอนในทั้้�ง ตอนบนของอ่่าวไทย เช่่น บริิเวณนครสวรรค์์ซึ่่�งเป็็นพื้้�นที่ ่� ในตอนบนสุุดของลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยา และเป็็นชุุมทางการ ซื้้�อขายแลกเปลี่่�ยนสิินค้้าระหว่่างภาคเหนืือกัับภาคกลาง สิินค้้าต่่าง ๆ จากภาคเหนืือที่่�มาทางแม่่น้้ำปิิง ยม น่่าน รวมทั้้�งจากแม่่น้้ำป่่าสัักจะมารวมกัันที่่�นครสวรรค์์ แล้้วส่่ง ผ่่านแม่่น้้ำเจ้้าพระยาไปยัังเมืืองต่่าง ๆ นอกจากนี้้�ละโว้้ ยัังควบคุุมเส้้นทางเข้้าสู่่ภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือ จะเห็็น ได้้ว่่าละโว้้มีีพื้้�นฐานทางเศรษฐกิิจขึ้้�นอยู่่กัับการค้้าและการ ควบคุุมเส้้นทางการค้้าเป็็นสํําคััญ เมืืองอโยธยา อโยธยาเป็็นเมืืองคู่่กัับเมืืองละโว้้ ชื่่�อเมืืองอโยธยาปรากฏในศิิลาจารึึกหลัักที่ ่� ๑๑ หลัักที่่� ๔๗ และหลัักที่่� ๔๘ กล่่าวถึึงอโยธยาศรีีรามเทพนคร และ ศรีีอโยธยา ความเจริิญของเมืืองอโยธยาเห็็นได้้จากหลััก ฐานจำนวนหนึ่่�ง เช่่น การสร้้างพระพุุทธรููปพระเจ้้าพแนง เชิิงห รืือพระเจ้้าพนััญเชิิง ที่่�ป รากฏในพระราช พงศาวดารว่่าสร้้างก่่อนสถาปนากรุุงศรีีอยุุธยา ๒๖ ปีี การหล่่อพระพุุทธรููปขนาดใหญ่่แสดงให้้เห็็นถึึงเทคโนโลยีี ขั้้�นสููงในการผสมและหล่่อโลหะ คาดว่่าชาวจีีนที่่�อพยพมา อาศััยอยู่่ในเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้น่่าจะเป็็นผู้้�ถ่่ายทอด เทคโนโลยีีให้้แก่่ชาวพื้้�นเมืือง หรืือเป็็นผู้้�สร้้างพระพุุทธรููป นี้้�เพื่่�อเป็็นที่่�เคารพบููชา เนื่่�องจากชาวจีีนอพยพเข้้ามาอยู่่ ในเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ตั้้�งแต่่ก่่อนพุุทธศตวรรษที่ ่� ๑๘ แล้้ว อโยธยามีีความสำคััญแทนละโว้้ในการเป็็นเมืืองท่่า การค้้าทางทะเล เพราะตั้้�งอยู่่ในตำแหน่่งศููนย์์กลางการ คมนาคมและเศรษฐกิิจที่ดีี่� กว่่าละโว้้ซึ่่�งอยู่่ห่่างจากทะเลมาก การรวมตััวระหว่่างละโว้้และอโยธยาทำให้้เห็็นความสำคััญ ทางเศรษฐกิิจของทั้้�งสองเมืืองนี้้�เมืืองอโยธยาเป็็นเมืืองท่่า ค้้าขายและละโว้้ควบคุุมเส้้นทางการติิดต่่อค้้าขายและเป็็น ตััวกลางรัับสิินค้้าจากตอนในมาที่่�เมืืองอโยธยา เป็็นความ พยายามในการขยายฐานอำนาจทางเศรษฐกิิจให้้กว้้างขวาง ขึ้้�นเพื่่�อสร้้างฐานอำนาจทางการเมืืองแบบรวมศููนย์์และ เป็็นราชอาณาจัักรที่ ่�มีีอำนาจทางการเมืืองเมื่่�อสถาปนา กรุุงศรีีอยุุธยาใน พ.ศ.๑๘๙๓ สุุพรรณภููมิิเมืืองสุุพรรณภููมิิหรืือสุุพรรณบุุรีีมีี พััฒนาการเป็็นบ้้านเมืืองมาตั้้�งแต่่ก่่อนการสถาปนา กรุุงศรีีอยุธุยาเจริิญขึ้้�นมาแทนที่่�เมืืองโบราณอู่่ทองซึ่่�งได้เ้ริ่่�ม เสื่่�อมลงพร้้อมๆ กัับการสิ้้�นสุดุของวััฒนธรรมทวารวดีี เมืือง อู่่ทองถููกทิ้้�งร้้างไปราวพุุทธศตวรรษที่ ่� ๑๙ และตั้้�งอยู่่บริิเวณ ที่ ่� ราบลุ่่มแม่่น้้ำสุุพรรณบุุรีีและท่่าจีีน
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 36 ชื่่�อสุพรรณุภููมิิ ปรากฏครั้้�งแรกในจารึึกสุุโขทััยหลัักที่ ่� ๑ ศิิลาจารึึกพ่่อขุุนรามคํําแหง ด้้านที่่� ๔ บรรทััดที่่� 12 บริิเวณที่ ่�ตั้้�งของเมืืองสุพรรณุภููมิิเป็็นที่ ่� ราบลุ่่มอุดุมสมบููรณ์์ อีีกทั้้�งยัังอยู่่ใกล้้ทะเล มีีผลให้้การขยายตััวทางเศรษฐกิิจเป็็น ไปได้้มากกว่่าสุุโขทััย การที่ ่� สุุโขทััยจะพััฒนาอํํานาจรััฐที่ ่�มีี อาณาบริิเวณครอบคลุุมถึึงบ้้านเมืืองในลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยา และหััวเมืืองชายทะเล อย่่างนครศรีีธรรมราชนั้้�นเป็็นไปได้้ ยาก บ้้านเมืืองเหล่่านี้้�จึึงน่่าจะเป็็นอิิสระต่่อกััน แต่่อาจมีี ความสััมพัันธ์์ทางเครืือญาติิกัับทางสุุโขทััยจึึงสามารถอ้้าง สิิทธิิเหนืือบ้้านเมืืองเหล่่านี้้�ได้้ บรรดาเมืืองต่่างๆ ที่ตั้้่� �งอยู่่ริิมทะเล หรืือที่มีีลั่� ักษณะ เป็็นเมืืองท่่า อาจมีีความพยายามที่่�จะขยายเครืือข่่ายการ ติิดต่่อการค้้ารวมทั้้�งขยายอํํานาจเข้้าไปควบคุุมดิินแดน ตอนในรวมทั้้�งสู่่เมืืองท่่าริิมทะเลอื่่�นๆด้้วย ในท่่ามกลาง ความเปลี่่�ยนแปลงทางเศรษฐกิิจและการเมืืองที่ ่� ดํําเนิินอยู่่ ในระยะนี้้�รััฐอิิสระหรืือกึ่่�งอิิสระในบริิเวณลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยา ได้้มีีความรุ่่งเรืืองทางเศรษฐกิิจขึ้้�นมา ทั้้�งนี้้�เนื่่�องจากว่่าเป็็น บริิเวณที่ ่�มีีความอุุดมสมบููรณ์์เหมาะสมกัับการเพาะปลููก ข้้าวอัันเป็็นพื้้�นฐานทางเศรษฐกิิจที่สํ ่� ําคััญและยัังเป็็นที่ร ่� วม ของลํําน้้ำใหญ่่หลายสายซึ่่�งไหลมาจากทางเหนืือลึึกเข้้าไป ได้้สะดวก ขณะเดีียวกัันก็็ตั้้�งอยู่่ไม่่ไกลจากฝั่่�งทะเลมากนััก จึึงสามารถดํําเนิินการค้้ากัับต่่างประเทศได้สะ้ดวก ด้วยเห้ตุุ นี้้รั�ัฐที่ตั้้่� �งอยู่่ในบริิเวณดัังกล่่าวจึึงดํํารงอยู่่ได้ด้้วย้ ปััจจััยทาง ด้้านการค้้า และบางรััฐได้้กลายมาเป็็นศููนย์์กลางการค้้าที่ ่� สํําคััญแห่่งหนึ่่�ง การดํํารงอยู่่อย่่างต่่อเนื่่�องเรื่่�อยมาของรััฐต่่าง ๆ แถบลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยาส่่วนใหญ่่ตั้้�งอยู่่ได้้ด้้วยรากฐานทาง ด้้านเศรษฐกิิจ ซึ่่�งบางแห่่งมีีเศรษฐกิิจพื้้�นฐานขึ้้�นอยู่่กัับ การเกษตรกรรม การค้้าขายแลกเปลี่่�ยน อาจเป็็นเมืืองท่่า เป็็นเมืืองชุุมทางการค้้าที่่�เป็็นจุดุเชื่่�อมต่่อระหว่่างบ้้านเมืือง ในลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยาและหััวเมืืองต่่างๆ ประกอบกัับการมีี พื้้�นที่ ่� ราบลุ่่มกว้้างขวางอุุดมสมบููรณ์์ นอกจากรััฐสํําคััญ ๓ รััฐที่ ่�มีีลัักษณะเป็็นเมืืองท่่าการค้้าดัังที่่�ได้้กล่่าวมาแล้้ว นั้้�น ยัังมีีรััฐที่่�อยู่่บริิเวณตอนในบริิเวณลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยาที่่� มีีพััฒนาการสืืบเนื่่�องเรื่่�อยมาแต่่เป็็นเพียงีรััฐเล็็กๆ ซึ่่�งดํํารง อยู่่ด้้วยการเกษตรกรรมเป็็นหลััก มีีการค้้าขายแลกเปลี่่�ยน บ้้าง โดยอาศััยเส้้นทางคมนาคมภายในส่่งสิินค้้าออกและ รัับสิินค้้าเข้้าบริิเวณตอนใน แต่่ไม่่ได้้เป็็นศููนย์์กลางทางการ ค้้า ได้้แก่่นครสวรรค์์ชััยนาท สิิงห์์บุุรีีรััฐเหล่่านี้้�ล้้วนตั้้�งอยู่่ บนฝั่่�งแม่่น้้ำสายสํําคััญทั้้�งสิ้้�น เพชรบุุรีีเพชรบุุรีีเป็็นเมืืองสํําคััญทางการค้้า นอกจากจะเป็็นเมืืองที่่�อยู่่ระหว่่างเส้้นทางข้้ามคาบสมุุทร ทางบกแล้้วยัังมีีฐานะเป็็นเมืืองท่่าอีีกด้้วย เนื่่�องจากเป็็น เมืืองชุุมทางเชื่่�อมต่่อระหว่่างบ้้านเมืืองในลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยา กัับหััวเมืืองทางใต้้ความสํําคััญของเมืืองเพชรบุุรีี (พริิบพรีี) ในด้้านการค้้าตั้้�งแต่่สมััยทวารวดีีเพชรบุุรีีเป็็นเมืืองที่่�อยู่่ ในเส้้นทางคมนาคมสํําคััญจากอ่่าวเบงกอลเข้้ามาสู่่เมืือง ราชบุรีีุในเขตลุ่่มน้้ำแม่่กลองและลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยามาตั้้�งแต่่ โบราณ เห็็นได้จากใน ้ช่่วงพุุทธศตวรรษที่่� ๑๘-๑๙ ศิิลาจารึึก วััดศรีีชุุมและศิิลาจารึึกวััดเขากบได้้กล่่าวถึึงพระมหาเถรศรีี สรธาไปจาริิกแสวงบุุญที่ ่� ลัังกา ได้้กลัับสู่่สยามประเทศด้้วย เส้้นทางข้้ามคาบสมุุทรตอนบนจากตะนาวศรีีผ่่านเมืือง เพชรบุุรีีเมืืองราชบุุรีีเข้้าสู่่อโยธยาศรีีรามเทพนคร ในแง่่เศรษฐกิิจซึ่่�งเกิิดขึ้้�นก่่อนการสถาปนา กรุุงศรีีอยุธุยา ปรากฏในหลัักฐานประเภทตํํานาน เช่่น ตํํานาน เมืืองนครศรีีธรรมราชกล่่าวถึึงสํําเภาจีีนได้้เข้้ามาบรรทุุก ไม้้ฝางที่่�เมืืองเพชรบุุรีีซึ่่�งนอกจากจะสะท้้อนให้้เห็็นภาพ การเป็็นเมืืองการค้้าที่สํ ่� ําคััญแล้้วยัังสะท้้อนให้้เห็็นภาพการ ติิดต่่อสััมพัันธ์์ทางการค้้าของเพชรบุุรีีกัับจีีนด้้วย เช่่นเดีียว กัับหลัักฐานบัันทึึกของจีีนตอนกลางพุุทธศตวรรษที่ ่� ๑๙ กล่่าวว่่า พ.ศ. ๑๘๓๗ กัันมู่่ติิง (กมรเตง) ส่่งราชทููตจาก เมืืองปีีซาปู้้หลี่ ่� (เพชรบุุรีี) มาถวายเครื่่�องราชบรรณาการ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 37 ตํํานานท้้าวอู่่ทองซึ่่�งมีีความเกี่่�ยวข้้องกัับเพชรบุุรีีหลาย ตํํานานเช่่นเจ้้าอู่่ถููกเนรเทศมาจากเมืืองจีีนได้้พาผู้้�คนอพยพลง เรืือมาสร้้างเมืืองต่่าง ๆ หลายเมืืองรวมทั้้�งเพชรบุรีีุแม้้ว่่า เนื้้�อหาของตํํานานจะไม่ค่่ ่อยได้้รัับการยอมรัับในฐานะที่่�เป็็น ข้้อเท็็จจริิงทางประวััติิศาสตร์์แต่ตํ่ ํานานก็็สะท้้อนความเชื่่�อ และความรัับรู้้�ของคนในสมััยนั้้�นเกี่่�ยวกัับความสํําคััญของ เมืืองเพชรบุุรีีได้้เป็็นอย่่างดีี การที่่�อโยธยาศรีีรามเทพนครมีีความสำคััญขึ้้�น นั้้�นเกิิดจากปััจจััยทางด้้านเศรษฐกิิจเป็็นแรงผลัักดัันอััน เนื่่�องมาจากความสำคััญของการส่่งเสริิมการค้้าโพ้้นทะเล ซึ่่�งรุ่่งเรืืองที่สุ ่� ดตุอนปลายราชวงศ์ซ่์ ่งของจีีนในพุุทธศตวรรษ ที่่� ๑๗-๑๘ ส่่งผลกระทบโดยตรงต่่อการค้้าชายฝั่่�งอ่่าวไทย ซึ่่�งจะต้้องมีีอิิทธิิพลเหนืือพััฒนาการของชุุมชนเมืืองด้้วย เมืืองอโยธยาจึึงมีีความสำคััญขึ้้�นมาเพราะอยู่่ใกล้้ชายฝั่่�ง ทะเลถืือเป็็นข้้อได้เป้ รีียบในด้านกา้ รค้้ากัับต่่างประเทศ โดย ละโว้้มีีบทบาทในการควบคุุมเส้้นทางติิดต่่อค้้าขายทางทะเล และเป็็นตััวกลางรัับ-ส่่งสิินค้้าเข้้า-ออกจากบริิเวณชุุมชน ภายใน และโว้้สามารถขยายเครืือข่่ายทางเศรษฐกิิจการค้้า เข้้าสู่่ภายในทางตอนบนและทางตะวัันออกของลุ่่มแม่่น้้ำ เจ้้าพระยา และคุุมเส้้นทางเข้้าสู่่ตะวัันออกเฉีียงเหนืือขึ้้�น ไปตามลำน้้ำขามผ่่านเข้้าโคกสำโรง ชััยบาดาล ซัับจำปา ละโว้้จึึงคุุมทั้้�งเส้้นทางการค้้า การค้้าภายในทางบกและ เส้้นทางออกสู่่ทะเลโดยอาศััยอโยธยาเป็็นเมืืองท่่าการค้้า ทางทะเลที่่�สำคััญ การรวมอำนาจของละโว้้-อโยธยาจึึงมีีลัักษณะ เป็็นเมืืองศููนย์์กลางที่่�ควบคุุมเส้้นทางรัับ-ส่่งสิินค้้าจากดิิน แดนภายในภาคพื้้�นทวีีปและเป็็นเมืืองควบคุุมเส้้นทางการ ค้้าออกสู่่ทะเลมีีพื้้�นฐานทางเศรษฐกิิจขึ้้�นอยู่่กัับการค้้าและ ควบคุุมเส้้นทางการค้้า นำไปสู่่การขยายฐานทางเศรษฐกิิจ ให้้กว้้างขวางขึ้้�น เพื่่�อสร้้างอำนาจทางการเมืืองแบบรวม ศููนย์์ และก้้าวเข้้าสู่่ความเป็็นราชอาณาจัักรที่ ่�มีีอำนาจ ทางการเมืืองเพีียงแห่่งเดีียวในเขตลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยา นำไป สู่่การสถาปนาพระนครศรีีอยุุธยาให้้เป็็นราชธานีีของราช อาณาจัักร ในจุุลศัักราช ๗๑๒ ปีีขาล (พ.ศ. ๑๘๙๓) พระนครศรีีอยุุธยามีีพััฒนาการที่ ่�สืืบเนื่่�องมาจาก ละโว้้-อโยธยา ความสำคััญทางการเมืืองการปกครอง เศรษฐกิิจ สัังคมและวััฒนธรรมที่ ่�มีีความเจริิญมาอย่่างต่่อ เนื่่�องของละโว้้ที่่� ถ่่ายทอดลงสู่่อโยธยา ทำให้้ละโว้้-อโยธยา เป็็นกลุ่่มบ้้านเมืืองหนึ่่�งทางด้้านตะวัันออกของแม่่น้้ำ เจ้้าพระยาที่่�ได้้ก้้าวสู่่ความเป็็นหน่่วยการเมืืองรวมศููนย์์ ขนาดใหญ่่เพีียงแห่่งเดีียวที่่�เกิิดขึ้้�นในลุ่่มแม่่น้้ำเจ้้าพระยา โดยสามารถพััฒนาขึ้้�นเป็็นชุุมชนเมืืองที่่�เป็็นศููนย์์กลางทาง ด้้านการเมืืองการปกครอง เศรษฐกิิจ สัังคมและวััฒนธรรม พระนครศรีีอยุุธยาเป็็นราชธานีีของราชอาณาจัักร เป็็น ที่่�ประทัับของพระมหากษััตริิย์์เป็็นศููนย์์กลางแห่่งอำนาจ ศููนย์์กลางการปกครอง และศููนย์์กลางแห่่งศาสนาและ พิิธีีกรรม ! แหล่่งทรััพยากรของท้้องที่่�ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก บริิเวณลุ่่มแม่่น้้ำเจ้้าพระยาตอนล่่างประกอบด้้วย ที่ ่� ราบลุ่่มแม่่น้้ำบางปะกง ที่ ่� ราบลุ่่มแม่่น้้ำแม่่กลอง พื้้�นที่ ่� บริิเวณที่ ่� ราบลุ่่มแม่่น้้ำเจ้้าพระยาเป็็นที่ ่� ราบลุ่่มกว้้างใหญ่่ และมีีความอุดุมสมบููรณ์์ทำให้้เป็็นแหล่่งทรัพัยากรที่่�สำคััญ และอุุดมไปด้้วยสิินค้้าของป่่า แร่่ธาตุุที่่�สำคััญ และผลผลิิต ทางการเกษตร ทรััพยากรเหล่่านี้้�มีีส่่วนช่่วยในการส่่งเสริิม ให้้กรุุงศรีีอยุุธยาเป็็นราชธานีีที่่�มั่่�งคั่่�ง นอกจากนี้้�บริิเวณ ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตกก็มีี็ความอุดุมสมบููรณ์์ เช่่น เดีียวกัันด้้วยเพราะมีีแม่่น้้ำบางปะกง แม่่น้้ำท่่าจีีน แม่่น้้ำ แม่่กลองไหลผ่่าน
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 38 ของป่่า ทรััพยากรธรรมชาติิที่่�ได้้จากป่่าทั้้�งพืืช และสััตว์์เป็็นสิินค้้าสำคััญของกรุุงศรีีอยุุธยา ในบัันทึึกของ ชาวต่่างชาติิหลายฉบัับกล่่าวถึึงความอุุดมสมบููรณ์์ของ ทรััพยากรจากป่่าของกรุุงศรีีอยุุธยา ในลุ่่มน้้ำเจ้้าพระยา ตอนล่่าง ประกอบด้้วย ขนนก ขี้้�ไต้้ ครั่่�ง งาช้้าง จัันทน์์ ชะมด ช้้าง ดิินประสิิว นอแรด ไม้้ ไม้้กฤษณา ไม้้ดำ ไม้้แดง ไม้้ฝาง ยางรััก รง รากไม้้ลููกกระเบา ลููกกระวาน ขาว สััตว์์ป่่า สมุุนไพร และหนัังสััตว์์ แหล่่งสิินค้้าของป่่า ของพระนครศรีีอยุุธยา คืือ บริิเวณลุ่่มแม่่น้้ำเจ้้าพระยา ตอนล่่างประกอบด้้วยที่ ่� ราบลุ่่มแม่่น้้ำบางปะกง ที่ ่� ราบลุ่่ม แม่่น้้ำแม่่กลอง พื้้�นที่่�บริิเวณที่ ่� ราบลุ่่มแม่่น้้ำเจ้้าพระยาเป็็น ที่ร ่� าบลุ่่มกว้้างใหญ่่และมีีความอุดุมสมบููรณ์์ทำให้้เป็็นแหล่่ง ทรััพยากรที่่�สำคััญและอุุดมไปด้้วยสิินค้้าของป่่า แร่่ธาตุุ ได้้แก่่ เงิิน เหล็็ก ตะกั่่�ว ดีีบุุก ดิินประสิิว กำมะถััน1 พลอยสีีฟ้้า พลอยสีีแดงเหลืือบทอง โลหะธาตุุที่ ่� เป็็นส่่วนผสมของทองเหลืืองกัับดีีบุุก บ่่อจุุลสีี เกลืือแร่่ ดิิน ประสิิว2 แม่่เหล็็ก บ่่อพลอย เหล็็กกล้้า ดิินปืืน พลวง แก้้ว กากกะรุุน3 พื้้�นที่่�บริิเวณลุ่่มแม่่น้้ำเจ้้าพระยาตอนล่่างมีีการ ทำเหมืืองแร่่และส่่งแร่่เป็็นส่่วย แหล่่งแร่ส่่ ่วยเหล่่านี้้คืื�อแหล่่ง สิินค้้าที่่�สำคััญ 1 เฟอร์์นััน เมนเดส ปิินโต,“การท่่องเที่่�ยวของเมนดส ปิินโต,” แปลโดย ชรััตน์์ สิิงหเดชากุุล ใน รวมผลงานแปลเรื่่�องบัันทึึกการเดิินทางของ เมนเดส ปิินโต, กรุุงเทพฯ: สำนัักวรรณกรรมและประวััติิศาสตร์์ กรมศิิลปากร, ๒๕๔๘ หน้้า ๑๓๓.2 นิิโกลาส์์ แชรแวส, ประวัติัิศาสตร์ธรรร์มชาติิและการเมืืองแห่่งราชอาณาจัักรสยาม แปลโดย สัันต์์ ท.โกมลบุุตร, พระนคร: ก้้าวหน้้า, ๒๕๐๖ หน้้า ๒๗-๒๘.3 ลาลููแบร์, ์จดหมายเหตุุลาลููแบร์์ ฉบัับสมบููรณ์์ แปลโดย สัันต์์ ท.โกมลบุุตร, พระนคร: ก้้าวหน้้า, ๒๕๑๐ หน้้า ๕๗-๖๔. 4 พรรณนาภููมิิสถานพระนครศรีีอยุุธยาเอกสารจากหอหลวง (ฉบัับความสมบููรณ์์), กรุุงเทพฯ: อุุษาคเนย์์, ๒๕๕๕ หน้้า ๙๐. ! ตารางแสดงแหล่่งแร่่ที่่�สำคัำ ัญในสมััยอยุุธยา แร่่แหล่่งที่่�มา แร่่แม่่เหล็็ก ภููเขาใกล้้เมืืองลพบุุรีี กำมะถััน บ้้านทัับงา (ราชบุุรีี) บ้้านสำเภา (ชลบุุรีี) ดีีบุุก เมืืองกาญจนบุุรีี ตะกั่่�ว เมืืองกาญจนบุุรีี เมืืองศรีีสวััสดิ์์� ทองแดง บ้้านปอหิิต (ลพบุุรีี) เหล็็ก เขตกะมัันไป บ้้านตองจััก (ลพบุุรีี) เพชรเถื่่�อน บ้้านตะโกในเขตเมืืองจัันทบุุรีี ศิิลาปากนก เขากลองแขกมอในเขตกาญจนบุุรีี บ้้านมะแส เมืืองระยอง บ้้านทัับงา เขตเมืืองราชบุุรีี เมืืองมิินซิิน เมืืองกระแต เมืืองบุุริิน บ้้านสำเภา เมืืองชลบุุรีี ที่่�มา : คำให้้การกรุุงเก่่า คำให้้การขุุนหลวงหาวััด และพงศาวดาร กรุุงเก่่าฉบัับหลวงประเสริิฐอักัษรนิติ์์�, กรุุงเทพฯ: คลัังวิทิยา, ๒๕๐๗ หน้้า ๒๗๖-๒๗๗ นอกจากพื้้�นที่่�บริิเวณลุ่่มแม่น้้ ่ ำเจ้้าพระยาแล้้ว ดิินแดน ตอนในเหนืือพระนครศรีีอยุุธยาขึ้้�นไปก็็เป็็นแหล่่งแร่่ที่ ่� ส่่ง ลงมาขายยัังพระนครศรีีอยุุธยาดัังปรากฏในหลัักฐานว่่ามีี เรืือสิินค้้าบรรทุุกสิินค้้าจากเมืืองตาก เมืืองเพชรบููรณ์์นายม โดยมีีสิินค้้าของป่่าต่่าง ๆ และมีีเหล็็กหางกุ้้�ง เหล็็กล่่มเลย เหล็็กน้้ำพี้้�มาขาย4
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 39 ผลผลิิตทางการเกษตร ข้้าว เป็็นพืืชผลเก็็บเกี่่�ยวทางการเกษตรที่่�สำคััญ และเป็็นอาหารที่ ่�ดีีที่่� สุุดของชาวสยาม1 ข้้าวเจ้้าปลููกกัันทั่่�ว ราชอาณาจัักร ปลููกมากจนเกิินความต้้องการบริิโภคภายใน เหลืือเป็็นสิินค้้าส่่งขายให้้กัับต่่างชาติิได้้ 2 การค้้าขายข้้าวใน พระนครศรีีอยุธุยาค้้ากัันเป็็นล่่ำเป็็นสััน จนมีีชื่่�อสถานที่่� เช่่น “สะพานข้้าวเปลืือก” และ “คลองข้้าวเปลืือก”3 ราชอาณาจัักร อยุุธยาผลิิตข้้าวได้้หลายชนิิด ได้้แก่่ ข้้าวนาลุ่่ม (ข้้าวเจ้้า) ข้้าวนาดำ(ข้้าวไร่่) ข้้าวสาลีีข้้าวฟ่่าง ข้้าวเดืือย และข้้าวอื่่�น ๆ4 ข้้าวนัับว่่าเป็็นสิินค้้าที่ ่�มีีความสำคััญเป็็นสิินค้้าออกที่ ่� ตลาด ต่่างประเทศมีีความต้้องการมากหลัักฐานต่่างประเทศได้้ กล่่าวถึึงความแพร่่หลายของสิินค้้าในราชอาณาจัักรอยุธุยา ข้้าวเป็็นหนึ่่�งในรายชื่่�อสิินค้้าที่มีี่� ความแพร่่หลาย โตเม่่ ปิิเรส ชาวโปรตุุเกสบัันทึึกไว้้ว่่า “สยามมีีข้้าว อุุดมสมบููรณ์์มากและส่่งข้้าวไปขายยัังมะละกา พร้้อมกัับ เกลืือ ปลาเค็็ม สุุรา และผััก โดยเรืือนำสิินค้้าเหล่่านี้้�มา มะละกาถึึง ๓๐ ลำ5 ปิิเรส เขีียนบัันทึึกดัังกล่่าวในช่่วง พ.ศ. ๒๐๕๕-๒๐๕๘ โดยเขีียนขึ้้�นที่่�มะละกา ร่่วมสมััยกัับรััชสมััย 1 ลาลููแบร์์, จดหมายเหตุุลาลููแบร์์ ฉบัับสมบููรณ์์, หน้้า ๗๒. 2 นิิโกลาส์์ แชรแวส, ประวััติิศาสตร์์ธรรรมชาติิและการเมืืองแห่่งราชอาณาจัักรสยาม, หน้้า ๑๕.3 พรนิิภา พฤฒิินรากรและทวีีศิิลป์์ สืืบวััฒนะ,“ข้้าวในสมััยปลายอยุุธยาพ.ศ.๒๑๙๙-๒๓๑๐” วารสารมหาวิิทยาลััยธรรมศาสตร์์๔ , ๓ (กุุมภาพัันธ์์- พฤษภาคม ๒๕๑๘) หน้้า ๕๐. 4 นิิโกลาส์์ แชรแวส, ประวััติิศาสตร์์ธรรรมชาติิและการเมืืองแห่่งราชอาณาจัักรสยาม, หน้้า ๑๕-๑๖. 5 พััฒนพงศ์์ ประคััลพงศ์์ ผู้้แปล,“จดหมายเหตุุการณ์์เดิินทางของโตเม ปิิเรส ตอนที่่�เกี่่�ยวกัับสยาม” ข้้อมููลประวััติิศาสตร์์ไทยสมััยอยุุธยาจาก เอกสารไทยและต่่างประเทศ, นครปฐม: คณะอัักษรศาสตร์์ มหาวิิทยาลััยศิิลปากร, ๒๕๒๘ หน้้า ๔. 6 ยอร์์ช ไวท์,“์จดหมายเหตุุในแผ่่นดิินสมเด็็จพระนารายณ์์มหาราช”ประชุุมพงศาวดาร เล่่ม ๑๒ (ประชุุมพงศาวดารภาค ๑๕-๑๘), กรุุงเทพฯ: องค์์การค้้าของคุุรุุสภา, ๒๕๐๗ หน้้า ๓๐๔. 7 คมขำ ดีีวงษา,“บทบาทของตลาดในเมืืองพระนครศรีีอยุุธยาต่่อการค้้าขายภายในและภายนอก พ.ศ.๒๑๗๓-๒๓๑๐”, วิิทยานิิพนธ์์ปริิญญา มหาบััณฑิิต ภาควิิชาประวััติิศาสตร์์ คณะอัักษรศาสตร์์ จุุฬาลงกรณ์์มหาวิิทยาลััย, ๒๕๓๑ หน้้า ๔๑. 8 นิิโกลาส์์ แชรแวส, ประวััติิศาสตร์์ธรรรมชาติิและการเมืืองแห่่งราชอาณาจัักรสยาม, หน้้า ๑๖ และลาลููแบร์์, จดหมายเหตุุลาลููแบร์์ ฉบัับ สมบููรณ์์, หน้้า ๑๐๒-๑๐๔. สมเด็็จพระรามาธิิบดีีที่่� ๒ (พ.ศ.๒๐๓๔-๒๐๗๒) แสดงให้้ เห็็นว่่าการปลููกข้้าวมีีความสำคััญมาตั้้�งแต่่สมััยอยุธุยาตอน ต้้น ราชอาณาจัักรอยุธุยาสามารถปลููกข้้าวได้้ดีีและมีีการส่่ง ข้้าวเป็็นสิินค้้าออกมาตั้้�งแต่่ช่่วงแรก ซึ่่�งในระยะหลัังมีีการ พััฒนาและขยายพื้้�นที่่�เพาะปลููก ทำให้้ข้้าวเป็็นสิินค้้าออกที่ ่� สำคััญและเป็็นที่ต้้่� องการของตลาดภายนอก หมาก พื้้�นที่่�เพาะปลููกหมากอยู่่ระหว่่างเมืืองนนทบุรีีุ และบริิเวณปากแม่่น้้ำใกล้้เมืืองบางกอกโดยเก็็บหมากได้้ ประมาณ ๒๕,๐๐๐ หาบต่่อปีี โดยมีีพ่่อค้้าต่่างชาติิเข้้ามารัับ ซื้้�อคืือชาวโปรตุุเกสที่่�มาเก๊๊าและชาวจีีนจากเมืืองกึึงตั๋๋�ง โดย บรรทุุกไปกัับเรืือกำปั่่�นปีีละ ๕-๖ ลำ6 ชาวเกาะแถบหมู่่เกาะ อิินโดนีีเซีีย เมืืองบางเมืืองแถบเบงกอล และโคโรมััลเดลของ อิินเดีีย7 หมากเป็็นสิินค้้าที่่�ใช้้ส่่งขายภายนอกประเทศและ เป็็นสิินค้้าที่่�ใช้้บริิโภคภายในประเทศด้วยโ ้ดยใช้้บริิโภคกัับพลูู ทั้้�งนิิโกลาส์์ แชรแวส และลา ลููแบร์์ ต่่างก็ยืื็นยัันว่่าชาวสยาม นิิยมเคี้้�ยวหมากพลููอยู่่เสมอ การเคี้้�ยวหมากพลููทำให้้ธาตุุ ในท้้องดีีรัักษาฟัันและทำให้้ไม่มีี่กลิ่่�นปาก8 คนสยามเชื่่�อว่่า หมากพลููเป็็นอาหารประเภทกิินอิ่่�ม ถึึงกัับกล่่าวว่่าแม้้ไม่่ได้้
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 40 กิินข้้าว ก็็ขอให้้ได้้กิินหมากกัับพลูู1 น้้ำตาล ราชอาณาจัักรอยุุธยาเป็็นแหล่่งผลิิต น้้ำตาลสีีคล้้ำ น้้ำตาลหม้้อและน้้ำตาลกรวด พิิษณุุโลก กำแพงเพชร และสุุโขทััย เป็็นแหล่่งผลิิตน้้ำตาลที่่�สำคััญ2 ช่่วงราวพุุทธศตวรรษที่่� ๒๒ น้้ำตาลทรายหรืือน้้ำตาลที่ ่� ผลิิตจากอ้้อยแพร่่หลายเข้้ามาในเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ ชาวจีีนจากฝููเจี้้�ยนนำอ้้อยเข้้ามาปลููกและนำวิิธีีการผลิิต น้้ำตาลทรายเข้้ามายัังโคชิินไชน่่า เขมร ชวา ชาวจีีนนำอ้้อย เข้้ามาปลููกบริิเวณที่ร ่� าบน้้ำท่่วมไม่ถึึ่ง ล้้อมรอบที่ร ่� าบปลููกข้้าว ภาคกลางในราชอาณาจัักรอยุธุยา3 ผััก บัันทึึกของโตเม่่ ปิิเรสกล่่าวถึึงการส่่งผัักจาก พระนครศรีีอยุธุยาเป็็นสิินค้้าออกไปยัังมะละกา4 ผัักที่ส่ ่� ่งออก ไปน่่าจะเป็็นผัักดอง จดหมายเหตุุลาลููแบร์์ ได้ก้ล่่าวถึึงการ ปลููกผัักของชาวเมืืองพระนครศรีีอยุธุยาว่่ามีีการปลููกมัันเทศ หอมหััวเล็็ก กระเทีียม หััวผัักกาดขาว แตงกวา ฟัักทอง ผัักชีี 1 นิิโกลาส์์ แชรแวส, ประวััติิศาสตร์์ธรรรมชาติิและการเมืืองแห่่งราชอาณาจัักรสยาม, หน้้า ๑๖. 2 ยอร์์ช ไวท์,“์จดหมายเหตุุในแผ่่นดิินสมเด็็จพระนารายณ์์มหาราช”ประชุุมพงศาวดาร เล่่ม ๑๒ (ประชุุมพงศาวดารภาค ๑๕-๑๘), กรุุงเทพฯ : องค์์การค้้าของคุุรุุสภา,๒๕๐๗ หน้้า ๓๐๘.3 วรางคณา นิิพััทธ์์สุุขกิิจ, “ กลุ่่มคนที่ ่� สััมพัันธ์์กัับการค้้าในสัังคมอยุุธยา พ.ศ. ๒๑๗๒-๒๓๑๐”, วิิทยานิิพนธ์์ปริิญญาดุุษฎีีบััณฑิิต ภาควิิชา ประวััติิศาสตร์์ คณะอัักษรศาสตร์์ จุุฬาลงกรณ์์มหาวิิทยาลััย, ๒๕๔๘ หน้้า ๑๑๕. 4 พััฒนพงศ์์ประคัลัพงศ์์(แปล), “จดหมายเหตุุการณ์์เดิินทางของโตเม ปิิเรสตอนที่่�เกี่่�ยวกัับสยาม” หน้้า ๔ และปรีีดีีพิศภูิมิูวิถีีิ,“เอกสารโปรตุุเกส กัับประวััติิศาสตร์์สัังคมสยาม: บัันทึึกของโตเม่่ ปิิรืืช และ ดููอาร์์ตืืช บาร์์โบซ่่า”๑๐๐ เอกสารสำคััญ : สรรพสาระประวััติิศาสตร์์ไทย ลำดัับที่่� ๓ (วรรณคดีีและเอกสารตะวัันตก) )กรุุงเทพฯ: โครงการวิิจััย ๑๐๐ เอกสารสำคััญเกี่่�ยวกัับประวััติิศาสตร์์ไทย, ๒๕๕๓ หน้้า ๑๒๗ 5 ลา ลููแบร์์,จดหมายเหตุุลาลูู แบร์์ ฉบัับสมบููรณ์์, หน้้า ๘๘ - ๘๙. 6 นิิโกลาส์์ แชรแวส, ประวััติิศาสตร์์ธรรมชาติิและการเมืืองแห่่งราชอาณาจัักรสยาม , หน้้า ๑๘-๒๒ ; ลา ลููแบร์,์จดหมายเหตุุลาลููแบร์์ ฉบัับ สมบููรณ์์, หน้้า ๙๙-๑๐๐ และฟรัังซััวร์์ อัังรีีตุุรแปง, ประวััติิศาสตร์์แห่่งพระราชอาณาจัักรสยาม,แปลโดย ปอลซาเวีียร์์. พิิมพ์์ครั้้�งที่่� ๒, กรุุงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวััติิศาสตร์์ กรมศิิลปากร , ๒๕๓๙ หน้้า ๑๓๘-๑๔๓. 7 นัันทา สุุตกุลุ ผู้แ้ ปล, เอกสารฮอลัันดาสมััยกรุุงศรีีอยุธุยา พ.ศ.๒๑๕๑-๒๑๖๓ และ พ.ศ.๒๑๖๗-๒๑๘๘ (ค.ศ.๑๖๐๘-๑๖๒๐ และ ค.ศ.๑๖๒๔- ๑๖๔๒), พระนคร: กรมศิิลปากร, ๒๕๑๓ หน้้า ๒๑๑. 8 จุุมพฏ ชวลิิตานนท์,์ “การค้้าส่่งออกของอยุุธยาระหว่่าง พ.ศ.๒๑๕๐-๒๓๑๐”, วิิทยานิิพนธ์์ปริิญญามหาบััณฑิิต ภาควิิชาประวััติิศาสตร์์ คณะ อัักษรศาสตร์์ จุุฬาลงกรณ์์มหาวิิทยาลััย, ๒๕๓๑ หน้้า ๔๖. กระเพรา ผัักปลััง หััวไชเท้้า หน่่อไม้้เทศ และเห็ด็ 5 นอกจากผััก แล้้วก็ยั็ ังมีีผลไม้้ ได้แ้ก่่ กล้้วย มัังคุดุน้้อยหน่่า ส้้มโอ มะม่่วง ทุุเรีียน ขนุุน มะละกอ สัับปะรด ส้้ม มะกรููด ทัับทิิม แตงโม อ้้อย ส้้มแก้้ว มะพร้้าว เงาะ น้้อยโหน่่ง ฝรั่่�ง มะขาม มะเดื่่�อ และมะม่่วงหิิมพานต์์ 6 คราม หลัักฐานฮอลัันดาให้้ข้้อมููลว่่า ครามเปีียกของ พระนครศรีีอยุุธยามีีคุุณภาพดีี สามารถพััฒนาให้้คุุณภาพ ดีีขึ้้�นและทำเป็็นครามแห้้งบรรจุุกล่่องส่่งขายได้้ซึ่่�งมีีความ ต้้องการครามแห้้งและบริสุิุทธิ์์�ได้้ 7 ราชอาณาจัักรอยุธุยาผลิติ ครามเปีียกได้ป้ระมาณปีีละ ๕,๐๐๐-๖,๐๐๐ หม้้อ8 ! สัังคโลกและเครื่่�องปั้�น้ดิินเผา ในสมััยอยุุธยาได้้มีีการส่่งสัังคโลกเป็็นสิินค้้าออก ที่่�สำคััญ สัังคโลกเป็็นเครื่่�องปั้้�นดิินเผาที่ ่�มีีการเคลืือบ เครื่่�องสัังคโลกมีีหลายรููปแบบ เช่่น ถ้้วยชาม โอ่่ง ครก
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 41 ไห จาน กระปุุก แจกััน ตลัับ ตุ๊๊กตา โถ พาน กาน้้ำ คนทีี1 เป็็นต้้น แหล่่งผลิิตสัังคโลกและเครื่่�องปั้้�นดิินเผาที่่�สำคััญ ได้้แก่่ สุุโขทััย ศรีีสััชนาลััย ความเจริิญรุ่่งเรืืองของการค้้า เครื่่�องปั้้�นดิินเผาและสัังคโลกได้้ก่่อให้้เกิิดการขยายตััวของ การผลิติเครื่่�องปั้้�นดิินเผาในชุุมชนหลายแห่่งบริิเวณลุ่่มแม่น้้ ่ ำ เจ้้าพระยา2 จนเกิดิแหล่่งผลิติเครื่่�องปั้้�นดิินเผาขนาดใหญ่คืื่อ บ้้านบางปููน เมืืองสุพรรณบุรีีุ เมืืองพิิษณุุโลก เมืืองสิิงห์บุ์ รีีุ เตาเผาเครื่่�องปั้้�นดิินเผาที่่�เมืืองสิิงห์์บุุรีีเรีียกว่่า เตาแม่่น้้ำ น้้อย เชื่่�อกัันว่่าเกิิดในสมััยสมเด็็จพระนคริินทราชาธิิราช3 เครื่่�องปั้้�นดิินเผาที่่�เตาแม่่น้้ำน้้อยมีีเนื้้�อดิินหยาบกว่่าเครื่่�อง สัังคโลก แหล่่งเตาแม่น้้ ่ ำน้้อยเป็็นเตาอิิฐขนาดใหญ่ที่่สุ ่� ดุและ แสดงถึึงพััฒนาการทางเทคโนโลยีีขั้้�นสููง 4 สิินค้้าเครื่่�องสัังคโลก และเครื่่�องปั้้�นดิินเผานอกจากจะนำไปใช้้เป็็นเครื่่�องใช้้แล้้ว ยัังมีีการใช้้ในการประกอบพิิธีีกรรมอีีกด้้วย ภายในเมืือง พระนครศรีีอยุุธยามีีแหล่่งผลิิตเครื่่�องปั้้�นดิินเผาตั้้�งอยู่่ทาง เหนืือของเกาะเมืืองบริิเวณแขวงเกาะทุ่่งขวััญ “บ้้านม่่อปั้้�น ม่่อเข้้าม่่อแกงใหญ่่เลก แลกระทะ เตาขนมครก ขนมเบื้้�อง เตาไฟ ตะเกีียงใต้้ตะคัันเชิิงไฟ พานภู่่มสีีผึ้้�งถวายพระเข้้า วษา บาตร์ดิ์ ิน กะโถนดิิน ๑ บ้้านกระเบื้้�อง ทำกระเบื้้�องผู้้�เมีีย แลกระเบื้้�องเกลดเต่่า กระเบื้้�องขอ กระเบื้้�องลููกฟููกฃาย ๑”5 นอกจากทรััพยากรภายในเขตภาคกลางแล้้ว 1 เรื่่�องเดีียวกััน, ๖๒,๗๔-๗๗. 2 เรื่่�องเดีียวกััน, ๑๑๑.3 เรื่่�องเดีียวกััน, ๗๐-๗๑. 4 ธิิดา สาระยา, เมืืองพิิมาย เขาพระวิิหาร เมืืองอุุบล เมืืองศรีีสััชนาลััย, กรุุงเทพฯ: เมืืองโบราณ, ๒๕๓๘ หน้้า ๒๙๑. 5 พรรณนาภููมิิสถานพระนครศรีีอยุุธยา เอกสารจากหอหลวง (ฉบัับความสมบููรณ์์), กรุุงเทพฯ: อุุษาคเนย์์,๒๕๕๕ หน้้า ๘๗ 6 โยซิิยููกิิ มาซููฮารา, “ระบบเศรษฐกิิจของราชอาณาจัักรล้้านช้้าง(ลาว)ในคริิสต์์ศตวรรษที่่� ๑๖-๑๗, วิิทยานิิพนธ์์ปริิญญามหาบััณฑิิต สาขา ประวััติิศาสตร์์ มหาวิิทยาลััยเชีียงใหม่่,๒๕๔๕ หน้้า ๑๒๗. 7 อุุษณีีย์์ ธงไชย,“ความสััมพัันธ์์ระหว่่างอยุธุยาและลานนา พ.ศ.๑๘๓๔-๒๓๑๐”, วิิทยานิิพนธ์ปริ์ ิญญามหาบััณฑิิต ภาควิชิาประวัติัศิาสตร์์ คณะ อัักษรศาสตร์์ จุุฬาลงกรณ์์มหาวิิทยาลััย, ๒๕๒๖ หน้้า ๑๔๗. กรุุงศรีีอยุธุยายัังมีีความสััมพัันธ์กั์ ับดิินแดนอื่่�น ๆ ที่มีีส่� ่วน เสริิมความเจริิญรุ่่งเรืืองและความมั่่�นคงให้้กัับกรุุงศรีีอยุธุยา ได้แ้ก่่ อาณาจัักรล้้านช้้าง เป็็นแหล่่งสิินค้้าของป่่า ทอง ครั่่�ง และกำยาน ครั่่�งและกำยานจากอาณาจัักรล้้านช้้าง ส่่วนใหญ่่ส่่งออกยัังตลาดอิินเดีียและยุุโรปโดยผ่่าน พระนครศรีีอยุุธยา พระนครศรีีอยุุธยาจึึงเป็็นจุุดเชื่่�อมโยง การค้้าระหว่่างอาณาจัักรล้้านช้้างกัับการค้้าทางมหาสมุุทร อิินเดีีย6 อาณาจัักรล้้านนา เมืืองเชีียงใหม่่เป็็นศููนย์์กลาง รัับซื้้�อสิินค้้าจากบริิเวณเหนืือที่ ่� ราบลุ่่มแม่่น้้ำโขง ได้้แก่่เขต สิิบสองปัันนา ยููนนาน พม่่าทางตอนบนและล้้านช้้าง อาณาจัักร ล้้านนายัังทำการค้้าขายกัับเมืืองต่่าง ๆ ในเขตตอนบน คืือ ทางฝั่่�งตะวัันออกของแม่น้้ ่ ำโขง มีีพ่่อค้้าฮ่่อ พ่่อค้้าเงี้้�ยว และ พ่่อค้้าจากน่่าน นำสิินค้้าจากเขตตอนบนลงมาขายในล้้านนา สิินค้้าที่พ่ ่� ่อค้้าเหล่่านี้้�นำมาส่่วนหนึ่่�งเป็็นสิินค้้าของป่่าที่่�สำคััญ คืือ ชะมดเช็ด็ และกำยาน สิินค้้าอีีกส่่วนหนึ่่�งได้มาจากกา้ร เก็็บส่่วยและสิินค้้าต้้องห้้าม เช่่น น้้ำผึ้้�ง งาช้้าง แร่่เหล็็ก สิินค้้าเหล่่านี้้�จะถููกส่่งมายัังพระนครศรีีอยุุธยาซึ่่�งเป็็นแหล่่ง รวมสิินค้้าและกระจายสิินค้้าไปยัังดิินแดนต่่าง ๆ สิินค้้าจาก ล้้านนาจึึงเป็็นส่่วนหนึ่่�งของสิินค้้าที่ต ่� ลาดพระนครศรีีอยุธุยา7
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 42 เอกสารพรรณนาภููมิิสถานพระนครศรีีอยุุธยา เอกสารจากหอหลวงแสดงให้้เห็็นถึึงเรืือสิินค้้าจากเมืืองต่่าง ๆ พ่่อค้้าแม่่ขายจากต่่างเมืืองจะบรรทุุกสิินค้้าที่่�เป็็นสิินค้้าพื้้�น เมืืองล่่องเรืือมาขายยัังย่่านการค้้าในกรุุงศรีีอยุุธยา ได้้แก่่ เรืือจากเมืืองพิิษณุุโลก เรืือจากเมืืองอ่่างทอง ลพบุุรีี เมืือง อิินทร์์ เมืืองพรหม เมืืองสิิงห์์ เมืืองสรรค์์ เมืืองสุพรรณุ เมืือง ระแหงแขวงเมืืองตาก เมืืองเพชรบููรณ์์ เมืืองนายม เมืือง สวรรคโลก และหััวเมืืองฝ่่ายเหนืือ บ้้านยี่่�สาร บ้้านแหลม เมืืองเพชรบุุรีีบ้้านบางตะบููน บ้้านบางทะลุุ เรืือมอญ เรืือแขกชวามลายูู เรืือพ่่อค้้าจาม และเรืือพ่่อค้้าจีีน1 และในช่่วง หน้้าแล้้งเดืือนสามเดืือนสี่ ่�มีีเกวีียนจากเมืืองนครราชสีีมา และเกวีียนจากเมืืองพระตะบองนำสิินค้้าพื้้�นเมืืองมาขาย ที่่�กรุุงศรีีอยุุธยา ! ท้้องถิ่น่�ภาคกลาง ในสมััยธนบุรีีุและรััตนโกสิินทร์์ การเสีียกรุุงศรีีอยุธุยาครั้้�งที่่� ๒ ให้้แก่พม่่ ่าเกิดิความ ระส่่ำระสายไปทั่่�วราชอาณาจัักร พื้้�นที่่�ในเขตภาคกลางเป็็น สมรภููมิิรบที่่�ได้้รัับความเสีียหายจากสงคราม ก่่อนเสีียกรุุง ศรีีอยุธุยาให้้แก่พม่่ ่า ในพ.ศ.๒๓๑๐ พระยาตากมุ่่งหน้้าเดิิน ทััพไปทางตะวัันออกของภาคหรืือหััวเมืืองชายทะเลตะวััน ออก ด้้วยบริิเวณดัังกล่่าวห่่างไกลการรุุกรานของทััพพม่่า และมีีความสำคััญทางเศรษฐกิิจตั้้�งแต่่สมััยอยุธุยา การเลืือก หััวเมืืองเมืืองชายทะเลตะวัันออกเป็็นฐานที่ ่�มั่่�น นอกจาก จะได้้มาซึ่่�งกำลัังคนแล้้วยัังส่่งผลต่่อการฟื้้�นฟููเศรษฐกิิจการ ค้้าตลอดรััชสมััย เพราะเป็็นทั้้�งเมืืองท่่าที่ ่�มีีเรืือสิินค้้าผ่่าน ไปมา เป็็นตลาดที่ ่� รัับสิินค้้ามาจากลาวและเขมร มีีเสบีียง 1 พรรณนาภููมิิสถานพระนครศรีีอยุุธยา เอกสารจากหอหลวง (ฉบัับความสมบููรณ์์), ๘๙ – ๙๓. อาหารอุดุมสมบููรณ์์ และที่่�สำคััญยัังเป็็นแหล่่งต่่อเรืือสิินค้้า นอกจากนั้้�นชาวจีีนแต้้จิ๋๋�วในหััวเมืืองชายทะเลตะวัันออก ยัังเป็็นฐานสนัับสนุุนการขึ้้�นครองราชย์์ของพระองค์์ และ ช่่วยเหลืือในการค้้าสำเภา การเดิินทางไปยัังเมืืองชายทะเล ตะวัันออกของสมเด็็จพระเจ้้าตากสิินจึึงทำให้้เกิิดตำนาน เรื่่�องเล่่าในท้้องถิ่่�นที่่�เกี่่�ยวข้้องกัับสมเด็็จพระเจ้้าตากสิิน ไม่่ ว่่าจะเป็็นบ้้านธนูู คลองข้้าวเม่่า ทุ่่งชายเคืือง คลองชนะ บ้้านโพสาวหาญ บ้้านพรานนก พััทยา และการทุุบหม้้อ ข้้าวหม้้อแกงเพื่่�อตีีเมืืองจัันทบุุรีี เป็็นต้้น ภาพที่่� ๔ คลองข้้าวเม่่า ทััพคลองพระยาตากเคลื่ ่� อนพลลััดเลาะคลองข้้าวเม่่า ฝั่่�งคลอง ด้้านเหนืือ เรีียกว่่า บ้้านข้้าวเม่่า ฝั่่�งคลองด้้านใต้้ เรีียกว่่า บ้้านธนูู มีีคำบอกเล่่าต่่อๆ กัันมาว่่าทััพของพระยาได้้ข้้าวเม่่าจากชาวบ้้าน เป็็นเสบีียง ได้้คัันธนููและลููกธนููจากชาวบ้้านเป็็นอาวุุธ ที่่�มา : ถ่่ายเมื่ ่� อ 2 มกราคม 2567
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 43 ภาพที่่� ๕ ทุ่่งชายเคืือง – คลองชนะ ทััพของพระยาตากสู้้รบกัับกองทหารพม่่าที่่�ทุ่่งชายเคืืองซึ่่�งเป็็น นาผืืนเดีียวกัับทุ่่งหัันตรา ฝ่่ายพระยาตากมีีชััยชนะจึึงเรีียกชื่ ่� อว่่า คลองชนะ ซึ่่�งเป็็นคลองที่่�แยกมาจากคลองข้้าวเม่่า ที่่�มา : ถ่่ายเมื่ ่� อ 2 มกราคม 2567 ภาพที่่� ๖ บ้้านโพธิ์์�สาวหาญ ทััพพระยาตากประทะกัับทหารพม่่า มีีวีีรสตรีีสองพี่ ่� น้้องช่่วยต่่อสู้้กัับพม่่า ตีีทััพพม่่าแตก ได้้ศััสตราวุุธ จำนวนมาก ที่่�มา : ถ่่ายเมื่ ่� อ 2 มกราคม 2567 ภาพที่่� ๗ รููปปั้้�นพรานนก ที่่�วััดพรานนก พรานทองคำ มีีความชำนาญในการล่่านก ล่่าหนููเพื่ ่� อเลี้้�ยงชีีพ เมื่ ่� อ ครั้้�งที่่�พระยาตากพากองทหารมาประทัับที่่�วัดัพรานนก พรานทองคำ ได้้รัับอาสาไปจััดหาเสบีียง ในขณะที่่�ไปล่่าสััตว์์ได้้เห็็นกองทััพทหาร พม่่า จึึงรีีบมาแจ้้งพระยาตากเพื่อ ่� จะได้มีี้เวลาในการวางแผนเคลื่อ ่� น พลต่อสู้้ข้ ่ ้าศึึก เมื่อมีีชั ่� ัยชนะ พระยาตากให้้พรานทองคำเป็็นผู้้จัดัหา เสบีียงให้้กองทััพ พระยาตากมัักเรีียกพรานทองคำว่่าพรานนก จึึงให้้ชื่ ่� อพรานนกตั้้�งแต่่นั้้�นมา ที่่�มา : ถ่่ายเมื่ ่� อ 2 มกราคม 2567 เมื่่�อตั้้�งมั่่�นชุุมนุุมได้้ที่่�เมืืองจัันทบุรีีุแล้้ว พระยาตาก เริ่่�มกอบกู้้�เอกราชด้้วยการปราบปรามเจ้้าเมืืองต่่าง ๆ ที่ ่� ตั้้�งตััวเป็็นใหญ่่ โดยยกทััพออกจากเมืืองจัันทบุุรีี ทางเรืือ ผ่่านชลบุุรีี ปากน้้ำเมืืองสมุุทรปราการ เข้้าตีีเมืืองธนบุุรีี ทหารพม่่าที่ ่� ธนบุุรีีแตกพ่่าย หนีีขึ้้�นไปที่ ่� ค่่ายโพธิ์์�สามต้้น สุุกี้้�พระนายกองให้้จััดพลทหาร พม่่า มอญไทย มาสกััดทััพ พระยาตาก ทััพพระยาตากเข้้าตีีค่่ายโพธิ์์�สามต้้นมีีชััยชนะ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 44 สุุกี้้�นายกองแม่่ทััพของพม่่าใน พ.ศ. ๒๓๑๐ หลัังจากนั้้�น พระยาตากได้้อััญเชิิญพระบรมศพสมเด็็จพระที่นั่่� �งสุริุิยาศน์์ อมริินทร์์ (พระเจ้้าอยู่่หััวเอกทััศ) มาถวายพระเพลิิง สมเด็็จ พระเจ้้าตากสิินทรงเลืือกเมืืองธนบุุรีีเป็็นศููนย์์กลางในการ บริิหารราชการบ้้านเมืือง ทำให้้เกิิดการสถาปนาราชธานีี แห่่งใหม่่ ธนบุุรีีเป็็นเมืืองที่ ่�มีีความสำคััญมาตั้้�งแต่่สมััย อยุุธยา ธนบุุรีีหรืือที่่�เรีียกกัันว่่าบางกอก เป็็นย่่านชุุมชน ที่ ่�มีีผู้้�คนตั้้�งบ้้านเรืือนอยู่่อาศััย เรีียกว่่า ย่่านบางกอก การพััฒนาเส้้นทางคมนาคมทางน้้ำในบริิเวณปากอ่่าวไทย แสดงให้้เห็็นความสำคััญของการค้้าในบริิเวณนี้้� การขุุด คลองน่่าจะมีีส่่วนทำให้้เกิิดการขยายตััวของการค้้าบริิเวณ รอบอ่่าวไทยมากขึ้้�นและทำให้้เกิดชุิุมชนขึ้้�นริิมสองฝั่่�งแม่น้้ ่ ำ คืือ บางกอก ธนบุุรีีบ้้านตลาดแก้้ว บ้้านตลาดขวััญ บ้้าน สามโคก ตลอดทางขึ้้�นไปยัังพระนครศรีีอยุุธยา ลา ลููแบร์์ ได้้กล่่าวถึึงสวนผลไม้้ที่่�บางกอกมีีอาณาบริิเวณยาวไปตาม ชายฝั่่�งแม่่น้้ำจนถึึงตลาดขวััญ ทำให้้พระนครศรีีอยุุธยา อุุดมสมบููรณ์์ไปด้้วยผลไม้้นานาชนิิด1 นอกจากนี้้�พื้้�นที่ ่� บริิเวณบางกอกยัังมีีความอุดุมสมบููรณ์์ ผืืนดิินที่มีีคุ่� ณุสมบััติิ ลัักจืืดลัักเค็็ม ทำให้้บางกอกเป็็นแหล่่งปลููกผลไม้้ชั้้�นเลิิศ เรีียกว่่า สวนในบางกอก คู่่กัับสวนนอกบางช้้าง หรืือจัังหวัดั สมุุทรสงครามในปััจจุุบััน พระบาทสมเด็็จพระพุุทธยอดฟ้้าจุุฬาโลกทรง สถาปนากรุุงเทพมหานครใหม่่ ทรงสร้้างพระบรมมหาราช วัังทางฝั่่�งตะวัันออกของแม่น้้ ่ ำเจ้้าพระยา โปรดฯ ให้้จัดัการ ฉลองพระนครแล้้วพระราชทานนามว่่า “กรุุงเทพมหานคร 1 ลาลููแบร์,์จดหมายเหตุุลาลููแบร์์ ฉบัับสมบููรณ์, ์หน้้า ๑๔. 2 วินัิัย พงศ์ศรีี ์เพีียร, บรรณาธิิการ, ๒๓๐ ปีี ศรีีรััตนโกสิินทร์์ มรดกความทรงจำกรุุงเทพมหานคร, กรุุงเทพฯ: สำนัักงานสนัับสนุุนการวิิจััย, ๒๕๕๕ หน้้า ๕๒ - ๕๓. บวรรััตนโกสิินทร์์” พระนครทางฝั่่�งตะวัันออกของแม่่น้้ำ เจ้้าพระยาเป็็นพื้้�นที่ ่� ที่ ่�มีีชััยภููมิิที่ ่�ดีีกว่่าทางตะวัันตกด้้วย เป็็นพื้้�นที่่�แหลมยื่่�นออกมาสู่่แม่น้้ ่ ำส่่วนทางฝั่่�งตะวัันตกเป็็น คุ้้�งน้้ำที่ถูู ่� กกระแสน้้ำเซาะตลิ่่�งพััง ลัักษณะทางกายภาพของ กรุุงเทพมหานครเป็็นที่ลุ่่� ม พระบาทสมเด็็จพระพุุทธยอดฟ้้า จุุฬาโลกจึึงโปรดเกล้้าฯ ให้้ขุุดคลองเพื่่�อใช้้ประโยชน์์ทั้้�ง ทางการสััญจร การระบายน้้ำ และเป็็นคููเมืืองเพื่่�อป้้องกััน ข้้าศึึกมาโจมตีีทำให้้พระนครมีีลัักษณะเป็็นเกาะตั้้�งอยู่่ใน ชััยภููมิิที่ ่�มั่่�นคง นอกจากนี้้�ยัังยัังโปรดเกล้้าฯ ให้้ขุุดคลอง มหานาคเพื่่�อให้้ผู้้�คนได้้เล่่นเพลงสัักวาในช่่วงฤดููน้้ำหลาก และก่่อกำแพงเมืือง ก่่อป้้อมปราการ ประตููเมืือง สร้้าง วัังและสร้้างพระอารามให้้สวยงาม พระราชทานนาม สถานที่ ่� ต่่าง ๆ และชุุมชนเหมืือนอย่่างกรุุงศรีีอยุุธยา เพื่่�อ เป็็นการสร้้างขวััญและกำลัังใจให้้ราษฎร กรุุงเทพมหานคร บวรรััตนโกสิินทร์์ได้้รัับอิิทธิิพลของคติิความเชื่่�อแบบ อยุุธยา ชนชั้้�นนำในสมััยต้้นรััตนโกสิินทร์์มีีชีีวิิตได้้เห็็น พระนครศรีีอยุุธยาเมื่่�อครั้้�งบ้้านเมืืองดีี2 ในรััชสมััยพระบาทสมเด็็จพระพุุทธเลิิศหล้้านภาลััย โปรดเกล้้าฯ ให้้พระเจ้้าน้้องยาเธอ กรมหมื่่�นศัักดิิพลเสพ เป็็นแม่่กองในการสร้้างนครเขื่่�อนขัันธ์์ และจ้้างแรงงาน ชาวจีีนมาขุดุคลองลัดันครเขื่่�อนขัันธ์์ หรืือปากลัดัในอำเภอ พระประแดง จัังหวััดสมุุทรปราการ เพื่่�อความสะดวกใน การสััญจรและขนส่่งสิินค้้า ในรััชสมััยพระบาทสมเด็็จ พระนั่่�งเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวมีีการขุุดคลองเพิ่่�ม คืือ คลองเหนืือ เมืืองนครเขื่่�อนขัันธ์์และคลองบางขนากหรืือคลองแสนแสบ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 45 เพื่่�อใช้้เป็็นเส้้นทางยุุทธศาสตร์์ลำเลีียงเสบีียงและ กำลัังทหารไปในสงครามกัับเวีียดนาม ในรััชสมััยพระบาท สมเด็็จพระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวโปรดเกล้้าฯ ให้้ขุุดคลอง ผดุุงกรุุงเกษมเพื่่�อใช้้เป็็นเส้้นทางคมนาคมหลััก ผู้้�คนนิิยม สร้้างบ้้านเรืือนตามคููคลองทำให้้ขยายอาณาเขตของ พระนครออกไป ในรััชสมััยพระบาทสมเด็็จพระจอมเกล้้า เจ้้าอยู่่หััวมีีการขุุดคลองเพิ่่�มมากขึ้้�นเพื่่�อประโยชน์์ทาง การค้้า การเกษตรกรรม และการคมนาคมมากยิ่่�งขึ้้�น มีีการ ขุุดคลองทางฝั่่�งตะวัันตกของแม่่น้้ำเจ้้าพระยา เช่่น คลอง มหาสวััสดิ์์� คลองดำเนิินสะดวก คลองภาษีีเจริิญ เป็็นรากฐานของความเจริิญทางเศรษฐกิิจของบางกอกและ หััวเมืืองในภาคกลาง ทำให้้สามารถนำสิินค้้าจากต่่างเมืือง มายัังกรุุงเทพมหานครได้้สะดวกมากขึ้้�นโดยเฉพาะข้้าว และน้้ำตาลจากหััวเมืืองในภููมิิภาคตะวัันตก1 ในรััชสมััย พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวมีีการขุุดคลอง เพื่่�อการเกษตรและการคมนาคมมากขึ้้�นหลายคลอง เช่่น คลองเปรมประชากร ขุุดเพื่่�อย่่นระยะทางการคมนาคม ระหว่่างเมืืองกรุุงเก่่ากัับกรุุงเทพมหานครและขยายพื้้�นที่ ่� เพาะปลููก คลองประเวศบุุรีีรมย์์ ขุุดเพื่่�อเชื่่�อมเส้้นทาง ระหว่่างกรุุงเทพมหานครกัับแม่น้้ ่ ำบางปะกง เกิดิการขยาย ตััวในการทำนาและการค้้าข้้าวในแถบลุ่่มแม่่น้้ำบางปะกง ทำให้้พื้้�นที่่�ในการทำนาในแถบภููมิิภาคตะวัันออกเพิ่่�มสููง ขึ้้�นถึึงหนึ่่�งล้้านไร่่เศษ ทั้้�งยัังส่่งผลต่่อกิิจการโรงสีีข้้าวที่ ่�มีี จำนวนเพิ่่�มมากขึ้้�นตามไปด้้วย คลองรัังสิิตประยููรศัักดิ์์� ซึ่่�ง เป็็นโครงการขุดุคลองขนาดใหญ่ที่่ส่ ่� ่งผลต่่อการพััฒนาพื้้�นที่ ่� เพาะปลููกในเขตทุ่่งรัังสิติและพื้้�นที่่�ใกล้้เคีียง เป็็นการเปลี่่�ยน พื้้�นที่ ่� รกร้้างเป็็นแหล่่งเกษตรกรรมขนาดใหญ่่ เป็็นต้้น 1 เรื่่�องเดีียวกััน, ๖๒ – ๖๔. ราชธานีีทั้้�ง ๓ แห่่งของไทย กรุุงศรีีอยุุธยา กรุุงธนบุุรีี และกรุุงเทพมหานครบวรรััตนโกสิินทร์์ล้้วนตั้้�ง อยู่่ในภาคกลาง อยู่่ในเขตที่ ่� ราบลุ่่มแม่่น้้ำเจ้้าพระยาตอน ล่่าง ภาคกลางจึึงเป็็นภููมิิภาคสำคััญที่่�เมืืองศููนย์์กลางหรืือ ราชธานีีตั้้�งอยู่่ เป็็นศููนย์์รวมในการบริิหารราชการแผ่่นดิิน ! ท้้องถิ่น่�ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก ในช่่วงระบบมณฑลเทศาภิิบาล ช่่วงรััชกาลพระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้า เจ้้าอยู่่หััวเป็็นช่่วงเวลาที่่�ประเทศสยามต้้องเผชิิญหน้้ากัับ การคุุกคามของมหาอำนาจชาติิตะวัันตกที่่�ขยายอำนาจและ อิิทธิิพลไปทั่่�วโลก เพื่่�อแสวงหาอาณานิิคม รััฐที่่�อยู่่ใกล้้เคีียง ประเทศสยามต่่างก็ต็กเป็็นอาณานิิคมของชาติิตะวัันตก แม้้ กระทั่่�งจีีนซึ่่�งเคยเป็็นมหาอำนาจในเอเชีียก็็กำลัังถููกคุุกคาม อย่่างรุุนแรง การแผ่่ขยายอำนาจของชาติิตะวัันตกเข้้ามา ในเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้อย่่างรุุนแรง ส่่งผลให้้พระบาท สมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวและชนชั้้�นนำของสยาม ใช้้วิิเทโศบายต่่าง ๆ ในการบริิหารการปกครอง พระบาท สมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวทรงมีีพระราชดำริจัิดัการ ปกครองพระราชอาณาเขตให้้มั่่�นคง ทรงเห็็นว่่าที่ ่� หััวเมืือง แยกกัันขึ้้�นอยู่่ในกระทรวงมหาดไทยบ้้าง ในกระทรวง กลาโหมบ้้างและกรมท่่าบ้้าง บัังคัับบััญชาหััวเมืืองถึึง ๓ กระทรวง ยากที่่�จะจัดัการปกครองให้้เป็็นระเบีียบแบบแผน เรีียบร้้อยเหมืือนกัันได้้ทั่่�วทั้้�งพระราชอาณาจัักร ทรงพระ ราชดำริิเห็็นว่่าควรรวมการบัังคัับหััวเมืืองทั้้�งปวงให้้ขึ้้�น อยู่่แต่่ในกระทรวงมหาดไทยกระทรวงเดีียว และรวมหััว เมืืองเข้้าเป็็นมณฑล มีีผู้้�ปกครองมณฑลขึ้้�นต่่อกระทรวง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 46 มหาดไทยอีีกชั้้�นหนึ่่�งจึึงจะจััดการปกครองได้้สะดวก ทรง โปรดฯ ให้้เริ่่�มรวมหััวเมืืองเข้้าเป็็นมณฑล มีีข้้าหลวงใหญ่่ ประจำมณฑล และทรงแต่่งตั้้�งให้้พระเจ้้าน้้องยาเธอ กรม หลวงดำรงราชานุภุาพ (พระอิิสริิยยศขณะนั้้�น) เป็็นเสนาบดีี กระทรวงฝ่่ายเหนืือ ซึ่่�งเปลี่่�ยนชื่่�อเป็็นกระทรวงมหาดไทย ใน พ.ศ. ๒๔๓๗ มีีหน้้าที่ ่� รัับผิิดชอบบัังคัับบััญชาหััวเมืือง ฝ่่ายเหนืือทั้้�งหมด รวมทั้้�งหััวเมืืองประเทศราชอีีสาน และ หััวเมืืองชั้้�นในชั้้�นนอกที่ ่� ตกอยู่่ใต้้แรงบีีบโดยตรงจาก ฝรั่่�งเศส1 เมื่่�อพระเจ้้าน้้องยาเธอ กรมหลวงดํํารงราชานุภุาพ ทรงเริ่่�มศึึกษางานในกระทรวงมหาดไทย ทรงตระหนัักว่่า “...ควรจะจััดปัันหน้้าที่ ่� พนัักงานแลจััดเป็็นวิิธีีทํําราชการใน ศาลาให้้สะดวกเรีียบร้้อยตามสมควรแก่ร่าชการในสมััยนี้้� ได้้ จัดัวางแบบแผนและแก้้ไขเพิ่่�มเติิมเป็็นลํําดัับมา...”2 ก่่อนอื่่�น มิิได้ท้รงเปลี่่�ยนแปลงอัันใด ข้้าราชการคนใดมีีหน้้าที่่�การงาน เคยทํําอย่่างไรก็็ให้้คงทํําอยู่่เดิิม และยัังคงระเบีียบแบบเดิิมไว้้ ก่่อน ทรงศึึกษางานในกระทรวง ๖ เดืือน จนเห็็นว่่าจะทรง สามารถบััญชาการตามลํําพัังพระองค์์เองได้้จึึงเสด็็จออก ตรวจราชการหััวเมืืองที่ขึ้ ่� ้�นกัับกระทรวงมหาดไทยขณะนั้้�น หลัังจากกรมหลวงดำรงราชานุุภาพเสด็็จกลัับจาก การตรวจราชการเมืืองเหนืือครั้้�งแรก พ.ศ. ๒๔๓๕ ทรง ถวายรายงาน และกราบบัังคมทููลพระบาทสมเด็็จพระ จุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว ทรงพระราชดำริิเห็็นชอบด้้วย พระราชทานพระบรมราชานุุญาตให้้รวมหััวเมืืองเป็็น มณฑล กรมหลวงดำรงราชานุุภาพมีีพระดำริิจััดตั้้�งมณฑล โดยทรงเห็็นว่่าควรเอาลำน้้ำอัันเป็็นทางคมนาคม เป็็นหลััก อาณาเขตมณฑล โดยในชั้้�นต้้นนั้้�น มีีพระดำริิตั้้�งมณฑล ๔ แห่่ง คืือ 1 สมเด็็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุุภาพ, เทศาภิิบาล, กรุุงเทพฯ : มติิชน, ๒๕๔๕ หน้้า ๖๗-๖๘. 2 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติ, ิร .๕ ม ๘/๑ ลายพระหััตถ์์กรมหมื่่�นดำรงราชานุุภาพ กราบบัังคมทูลูเกี่่�ยวกัับทรงจััดราชการในกระทรวงมหาดไทย ๑๒ สิิงหาคม ร.ศ. ๑๒๔ มณฑลกรุุงเก่่า รวมกรุุงศรีีอยุุธยา ลพบุุรีี สระบุุรีี อ่่างทอง สิิงห์์บุุรีีพรหมบุุรีีอิินทร์์บุุรีีรวม ๗ เมืือง ตั้้�งที่ ่� ว่่าการมณฑล ณ พระนครศรีีอยุุธยา มณฑลปราจิิณบุุรีีรวมเมืืองทางลำแม่่น้้ำ บางปะกง คืือ ปราจิิณบุุรีี นครนายก พนมสารคาม และ ฉะเชิิงเทรา รวม ๔ เมืือง ตั้้�งที่ ่� ว่่าการมณฑล ณ เมืืองปรา จิิณบุุรีีต่่อมาเมื่่�อหััวเมืืองในกรมท่่าขึ้้�นกระทรวงมหาดไทย จึึงย้้ายที่ว่ ่� ่าการมณฑลลงมาตั้้�งที่่�เมืืองฉะเชิิงเทรา และขยาย อาณาเขตมณฑลต่่อลงไปทางชายทะเล รวมพนััศนิิคม ชลบุรีีุ และบางละมุุง รวมเป็็น ๗ เมืือง แต่่คงเรีียกชื่่�อมณฑล ปราจิิณบุุรีีอยู่่ตามเดิิม มณฑลนครสวรรค์์รวมหััวเมืืองทางแม่่น้้ำ เจ้้าพระยาตอนเหนืือขึ้้�นไปจนถึึงแม่น้้ ่ ำปิิง คืือ ชััยนาท สรรค์บุ์ รีีุ มโนรมย์์ อุุทััยธานีีพยุุหคีีรีี นครสวรรค์์ กำแพงเพชร ตาก รวม ๘ เมืือง ตั้้�งที่ ่� ว่่าการมณฑล ณ เมืืองนครสวรรค์์ มณฑลพิิษณุุโลก รวมหััวเมืืองเหนืือทางแม่่น้้ำ น่่านและแม่่น้้ำยม คืือ พิิจิิตร พิิษณุุโลก พิิชััย สวรรคโลก สุุโขทััย รวม ๕ เมืือง ตั้้�งที่ ่� ว่่าการมณฑล ณ เมืืองพิิษณุุโลก อย่่างไรก็ดีี็เมื่่�อแรกตั้้�งมณฑลใน พ.ศ. ๒๔๓๕ ทำได้้ เพีียงตั้้�ง ๒ มณฑลเท่่านั้้�น เพราะหาตััวผู้้�บััญชาการมณฑล ให้้เหมาะแก่่ตำแหน่่งได้้ยาก จะต้้องเลืือกหาในข้้าราชการ บรรดาศัักดิ์์�สููง มีีความรู้้�ความสามารถ และเป็็นผู้้�ซึ่่�ง พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวทรงเห็็นพ้้องด้วย ้ กรมหลวงดำรงราชานุภุาพทรงเลืือกและแต่่งตั้้�งพระยาศรีีสุริุิย ราชวรานุุวััตร (เชย กััลยาณมิิตร) เป็็นผู้้�บััญชาการมณฑล พิิษณุุโลก และนายพลตรีี พระยาฤทธิิรงค์์รณเฉท (สุุข ชููโต) เป็็นผู้บั้� ัญชาการมณฑลมณฑลปราจิณบุิ รีีุ และเรีียก ตำแหน่่งผู้้�บััญชาการมณฑลว่่า “ข้้าหลวงเทศาภิิบาล”
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 47 ต่่อมาระหว่่าง พ.ศ. ๒๔๓๗-๒๔๕๘ ได้้จัดตั้้�งมณฑล อื่่�น ๆ ขึ้้�นอีีกทั่่�วพระราชอาณาจัักร 1 เฉพาะพื้้�นที่่�ในเขตภาค กลางมีีการตั้้�งมณฑลขึ้้�น ดัังนี้้� พ.ศ. ๒๔๓๗ ตั้้�งมณฑลปราจีีน มีี๔ เมืือง คืือ ปราจีีนบุุรีี ฉะเชิิงเทรา ฉะเชิิงเทรา นครนายก เมืือง พนมสารคาม ตั้้�งที่ ่� บััญชาการมณฑลที่่�เมืืองปราจีีนบุุรีี มณฑลราชบุุรีีมีี ๕ เมืือง คืือ ราชบุรีีุ กาญจนบุรีีุ ปราณบุรีีุ เพชรบุรีีุ สมุุทรสงคราม ตั้้�งที่บั ่� ัญชาการมณฑลที่่�เมืืองราชบุรีีุ พ.ศ. ๒๔๓๘ ตั้้�งมณฑลนครชััยศรีีมีี ๓ เมืือง คืือ นครชััยศรีี สมุุทรสาคร และสุพรรณบุรีีุตั้้�งที่บั ่� ัญชาการ มณฑลที่่�นครชััยศรีีภายหลัังย้้ายไปตั้้�งที่่�นครปฐม มณฑล นครสวรรค์์มีี ๘ เมืือง คืือ นครสวรรค์์ กำแพงเพชรชััยนาท ตาก อุทัุัยธานีีพยุุหคีีรีี มโนรมย์์ และสรรคบุรีีุตั้้�งที่บั ่� ัญชาการ มณฑลที่่�นครสวรรค์์ มณฑลกรุุงเก่่า ภายหลัังเปลี่่�ยนชื่่�อเป็็น มณฑลอยุธุยา มีี ๘ เมืือง คืือ เมืืองกรุุงเก่่า พระพุุทธบาท พรหมบุรีีุ ลพบุรีีุ สระบุรีีุสิิงห์บุ์ รีีุอ่่างทอง และอิินทร์บุ์ รีีุตั้้�ง ที่บั ่� ัญชาการมณฑลที่พร ่� ะนครศรีีอยุธุยา2 การปฏิิรููประบบราชการและการจััดการปกครอง มณฑลเทศาภิิบาลทำให้้รััฐส่่วนกลางหัันมาสนใจส่่วนท้้องถิ่่�น มากขึ้้�น ในช่่วงเวลานี้้�จึึงมีีเอกสารที่ ่� บัันทึึกเรื่่�องของ ท้้องถิ่่�นผ่่านการเสด็็จประพาสของพระบาทสมเด็็จพระ จุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวซึ่่�งมีีทั้้�งการเสด็็จพระราชดำเนิิน อย่่างเป็็นทางการ และการเสด็็จเป็็นการส่่วนพระองค์์ หรืือเสด็็จประพาสต้้น ส่่วนสมเด็็จฯ กรมพระยา ดำรงราชานุุภาพหลัังจากทรงศึึกษางานภายในกระทรวง มหาดไทย ๖ เดืือน ทรงเริ่่�มศึึกษาด้านกา้รปกครองหััวเมืือง ซึ่่�งพระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวทรงเห็็นชอบ เพื่่�อเป็็นแนวทางในการจัดัการปกครอง จึึงเสด็็จออกตรวจ ราชการหััวเมืืองครั้้�งแรก ใน พ.ศ. ๒๔๓๕ หััวเมืืองที่่�เสด็็จไป 1 สมเด็็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุุภาพ,เทศาภิิบาล, หน้้า ๗๐-๗๑ .2 เรื่่�องเดีียวกััน, หน้้า ๑๘๗ - ๑๘๘.3 เรื่่�องเดีียวกััน, หน้้า ๔๖ – ๔๗.4 เรื่่�องเดีียวกััน, หน้้า ๔๗ – ๔๘. มีีทั้้�งหมด ๒๐ เมืือง คืือ อ่่างทอง พรหมบุรีีุอิินทรบุรีีุสิิงห์บุ์ รีีุ เมืืองสรรค์์ ชััยนาท อุทัุัยธานีี มโนรมย์์ พยุุหคีีรีี นครสวรรค์์ ปากน้้ำโพ พิจิตริพิิษณุุโลก พิชัิัย อุตรดิุตถ์ิ ์ สวรรคโลก สุุโขทััย ตาก กำแพงเพชร และสุพรรณบุรีีุหััวเมืืองเหล่่านี้้�ไม่่เคยมีี ข้้าหลวงใหญ่่ไปบััญชาการ เมื่่�อมีีเสนาบดีีกระทรวงมหาดไทย ออกไปตรวจราชการหััวเมืือง ทำให้้เจ้้าเมืืองกรมการเมืือง รวมถึึงพลเมืืองต่่างประหลาดใจ เนื่่�องจากแต่ก่่ ่อนเสนาบดีีจะ ขึ้้�นไปเมืืองเหนืือก็ต้้็องมีีราชสำคััญ และพากัันคิดว่ิ ่าสมเด็็จฯ กรมพระยาดํํารงราชานุภุาพยัังทรงพระเยาว์ก็์ ็เที่่�ยวซอกแซก ไปตามคะนอง3 ดัังปรากฏความในพระนิพินธ์ต์อนหนึ่่�งว่่า “ข้้าพเจ้้าขึ้้�นไปเมืืองเหนืือครั้้�งนั้้�นไปได้้ ความรู้้� ประหลาดใจตั้้�งแต่่ไปถึึงเมืืองนครสวรรค์์ ว่่าเป็็นครั้้�งแรกที่่�เสนาบดีีกระทรวงมหาดไทยขึ้้�น ไปตรวจราชการหััวเมืือง ด้้วยเจ้้าเมืืองมัักมาก ระซิิบถามพระยาวรพุุฒิิโภคััยซึ่่�งเป็็นผู้้�ใหญ่่ใน ข้้าราชการที่่�ไปกัับข้้าพเจ้้าว่่า มีีเหตุุการณ์์อะไร เกิดขึ้ิ ้�นหรืือข้้าพเจ้้าจึึงขึ้้�นไปเมืืองเหนืือ แต่ก่่ ่อน มาต่่อมีีราชการสำคััญเกิิดขึ้้�น เช่่น เกิิดทััพศึึก เป็็นต้้น เสนาบดีีจึึงขึ้้�นไปเอง พระยาวรพุุฒิิฯ บอกว่่าที่ข้้่� าพเจ้้าไปเป็็นแต่่จะตรวจราชการตาม หััวเมืือง ไม่่ได้้มีีเหตุอัุันใดเกิดขึ้ิ ้�นดอก ก็มิ็ ิใคร่มีี่ ใครเข้้าใจ น่่าจะพากัันนึึกว่่า เพราะข้้าพเจ้้าเป็็น เสนาบดีีแต่่ยัังหนุ่่มผิิดกัับท่่านแต่่ก่่อน ก็็เที่่�ยว ซอกแซกไปตามคะนอง”4
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 48 จากเสด็็จตรวจราชการครั้้�งแรกเป็็นการศึึกษาการ ปกครองหััวเมืือง ทํําให้้พระองค์์ทรงตระหนัักว่่า การออก ตรวจราชการเป็็นประโยชน์์ที่ ่� สํําคััญ จํําเป็็นมากสํําหรัับ ข้้าราชการปกครองที่่�จะทํําให้้ได้้เรีียนรู้้�สภาพที่่�เป็็นจริิง ในความรัับผิิดชอบของตน ตลอดสมััยทรงดํํารงตํําแหน่่ง เสนาบดีีกระทรวงมหาดไทย พระองค์์เสด็็จออกตรวจ ราชการเสมอ นอกจากนั้้�นยัังทรงออกเป็็นกฎบัังคัับให้้ ข้้าราชการออกตรวจราชการเป็็นประจํําด้้วย ดัังทรงมีี รัับสั่่�งว่่า “...หน้้าที่ ่� ราชการ เทศาภิิบาลตามหััวเมืือง มีีหน้้า ที่ ่� ทํําการออฟฟิิศอย่่างหนึ่่�ง และจะต้้องเที่่�ยวตรวจการ ตามท้้องที่ ่�อีีกอย่่างหนึ่่�ง จะเลืือกทํํา แต่่อย่่างเดีียวไม่่ได้้” 1 นอกจากนั้้�นยัังทรงออกเป็็นกฎบัังคัับให้้ข้้าราชการออก ตรวจราชการเป็็นประจํําด้้วย ดัังทรงมีีรัับสั่่�งว่่า “...หน้้าที่ ่� ราชการ เทศาภิิบาลตามหััวเมืือง มีีหน้้าที่ ่� ทํําการออฟฟิิศ อย่่างหนึ่่�ง และจะต้้องเที่่�ยวตรวจการตามท้้องที่ ่�อีีกอย่่าง หนึ่่�ง จะเลืือกทํําแต่่อย่่างเดีียวไม่่ได้้” 2 หััวเมืืองในภาคกลางเป็็นท้้องที่่�แรกของการเสด็็จ ประพาสและการออกตรวจราชการ ด้้วยสภาพภููมิิศาสตร์์ และการเดิินทางไปยัังเมืืองต่่าง ๆ ได้้ทั้้�งทางน้้ำและทางบก โดยเฉพาะเส้้นทางน้้ำที่ ่�มีีความสะดวกทั้้�งแม่่น้้ำและ ลำคลองต่่างๆ ในบรรดาหััวเมืืองต่่าง ๆ ที่ ่� พระบาทสมเด็็จ พระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวเสด็็จประพาสนั้้�น หััวเมืือง ในท้้องที่ ่� ภาคกลางเป็็นหััวเมืืองที่ ่� พระองค์์เสด็็จประพาส มากที่ ่� สุุดเกืือบทั่่�วทุุกหััวเมืือง โดยเฉพาะมณฑลกรุุงเก่่า พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวเสด็็จ ประพาสพระราชวัังบางปะอิินเกืือบทุุกอาทิิตย์์เพื่่�อพััก ผ่่อนพระราชอิิริิยาบถ และหััวเมืืองในมณฑลกรุุงเก่่ายััง เป็็นเส้้นทางผ่่านในการที่่�จะเสด็็จประพาสไปยัังหััวเมืือง หรืือมณฑลที่่�อยู่่ขึ้้�นไปอีีกด้้วย ทำให้้มีีการเสด็็จประพาส และตรวจราชการหััวเมืืองในภาคกลางมากที่ ่� สุุดเมื่่�อเทีียบ 1 สำนัักจดหมายเหตุุแห่่งชาติ, ิร. ๕ ม. ๒.๑๑/๑๐ รายงานการประชุุมข้้าหลวงเทศาภิิบาล ร.ศ. ๑๒๐, ๑๒๑, ๑๒๒. 2 เรื่่�องเดีียวกััน. กัับภาคอื่่�น ๆ อีีกทั้้�งในเขตภาคกลางก็็มีีจำนวนเมืืองและ มณฑลเทศาภิิบาลมากกว่่าภาคอื่่�น ข้้อมููลที่่�ได้จากกา้รตรวจ ราชการเป็็นข้้อมููลสำคััญที่่�แสดงสภาพของบ้้านเมืือง ชีีวิิต ของผู้้�คนในท้้องถิ่่�นได้้อย่่างชััดเจน ท้องที่ ต่าง ๆ ในจดหมายเหตุระยะทาง เสด็จประพาสมณฑลอยุธยา รายชื่่�อสถานที่่�สภาพท้้องที่่� คลองบางพระครููสองข้้างทางเป็็นท้้องทุ่่ง มีีบ้้านเรืือนมุุงแฝกอยู่่ในน้้ำบ้้างแห่่งละ ๕ -๖ เรืือน มีีวััดบ้้าง ทะเลมหาราช เป็็นทุ่่งกว้้างใหญ่่ มีีบ้้านเรืือนหลายสิิบหลััง มีีวััดใหญ่่ บ้้านเจ้้าปลููก มีีที่ร้่� ้างอยู่่ริิมทุ่่ง ราษฎรเชื่่�อว่่าเป็็นวััดปราสาท แต่่พระบาทสมเด็จ็ พระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หัวรัับสั่่�งว่่ามิิใช่วั่ ัด เป็็นปราสาทที่ปร่�ะทัับร้้อนของ สมเด็จ็พระนารายณ์์ สำหรัับระยะทางเสด็จ็พระราชดำเนิินขึ้้�นมาเมืือง ลพบุรีีุ เป็็นปราสาทจััตรมุุข บ้้านพิิตเพีียน มีีบ้้านเรืือนสองฝั่่�งแม่น้้ ่ ำ เรืือนฝากระดาน ราษฎรทำนา ทำปลา มีีต้้น กล้้วย ต้้นมะม่ว่งจำนวนมาก มีีลอบดัักปลาตลอดทาง ท้้องพรหมาสตร์์เป็็นที่ทุ่่� งใหญ่่เกืือบเหมืือนลาดชะโด น่่าจะมีีปลามากแต่่ไม่่ได้้ทำปลา เพราะพื้้�นดิินเป็็นที่ร่�าบเวลาน้้ำแห้้งก็็ไหลลงแม่น้้ ่ ำหมด ไม่มีีน้้ ่ ำขััง เมืืองลพบุรีีุดููเป็็นเมืืองกัันดารด้ว้ยในฤดููแล้้งในลำน้้ำมีีน้้ำน้้อย มีีน้้ำอยู่่แต่่หน้้าวััง สมเด็จ็พระนารายณ์์ ใต้วั้ังลงไปน้้ำแห้้งเป็็นหาดเต็็มไปทั้้�งแม่น้้ ่ ำ เหนืือ วัังขึ้้�นไปก็็ไม่มีีน้้ ่ ำ บ้้านลาวท่่าแค เรืือนพวกลาวเหมืือนลาวทรงดำที่่�เพชรบุรีีุดููเหมืือนเรืือนไทย มีีเครื่่�อง มืือทำมาหากิิน แอก ไถ กี่่�ทอ หููก และอื่่�น ๆ เตาไฟอยู่่ในครัวั กางมุ้้ง เรีียงเป็็นแถวกััน ทั้้�งพ่่อตาแม่่ยายลููกชายลููกสาวอยู่่ในเรืือนหลัังเดีียวกััน บ้้านสระน้้ำสรง เสวย เป็็นทุ่่งที่มีีน้้ ่� ำท่ว่มขััง สระที่่�เรีียกว่่าสระน้้ำสรงน้้ำเสวยนั้้�นพระบาท สมเด็จ็พระจุลจุอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หัวัทรงพระราชนิิพนธ์์ว่่า เห็็นจะเป็็นชื่่�อ เรีียกมาแต่่ครั้้�งที่่�เล่่ากัันว่่าพระร่ว่งส่่งส่ว่ยน้้ำเมืืองเขมร บ้้านแป้้ง เมืืองพรหมบุรีีุ เป็็นท่่าขึ้้�นเมืืองลพบุรีีุมีีวััดบ้้านแป้้ง เป็็นวััดกว้้างใหญ่่ มีีพวกลาวมา ขายของ เมืืองสิิงห์บุ์ รีีุเป็็นเมืืองใหญ่่ มีีบ้้านคนอยู่่เป็็นจำนวนมาก มีีวััดขนาดใหญ่จ่ ำนวนมาก เหมืือนกรุุงเก่่า เมืืองอ่่างทอง มีีตลาด มีีแพหลายหลััง มีีเรืือสามวาสองศอกขายของเป็็นอัันมาก ที่่�มา : พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว. ระยะทางเสด็็จประพาส มณฑลอยุุธยา จดหมาย เหตุุเสด็็จประพาสแหลมมลายูู และเสด็็จประพาส ต้้นในรััชกาลที่่� ๕. พิิมพ์์เป็็นอนุุสรณ์์ในงานฌาปนกิิจศพนางกิิมลี้้� ศรีีสมบููรณ์์ ๑๗ มิิถุุนายน ๒๕๑๕.