ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 99 ! พม่่าในล้้านนา หลัังจากพระเจ้้าบุุเรงนอง (พ.ศ. ๒๐๙๔ – ๒๑๒๔) แห่่งราชวงศ์์ตองอููยึึดครองพม่่าใน พ.ศ. ๒๑๐๑ ล้้านนา ถููกปกครองในฐานะมณฑลหนึ่่�งของพม่่า ตั้้�งศููนย์์กลาง อำนาจแห่่งใหม่่ที่่�เมืืองเชีียงแสนขึ้้�นตรงต่่อกรุุงอัังวะ เพื่่�อ ให้้ดููแลสอดส่่องด้้านการจััดเก็็บภาษีี ควบคุุมเครืือข่่ายการ ค้้าระหว่่างเมืืองแพร่่ เมืืองเถิิน เมืืองน่่าน เมืืองไร เมืือง เลน เมืืองแหลว เมืืองเชีียงราย เมืืองภููคา เมืืองฝาง นคร ลำปาง เมืืองสาด เมืืองเชีียงของ เมืืองเทิิง ขณะที่่�เชีียงใหม่่ ยัังคงมีีกษััตริิย์์เชื้้�อสายราชวงศ์์มัังรายปกครองในฐานะรััฐ บรรณาการ แต่่เมื่่�อเกิิดเหตุุการณ์์พระเจ้้าบุุเรงนองยกทััพ ตีีพระนครศรีีอยุุธยาใน พ.ศ. ๒๑๐๗ ปรากฏว่่าพระเจ้้า เมกุุฏิิ เมืืองเชีียงใหม่่และเจ้้าเมืืองในล้้านนาไม่่ยอมเข้้า ร่่วมกองทััพจนต้้องเข้้ามาปราบปรามและแต่่งตั้้�ง พระนางวิิสุุทธิิเทวีีเป็็นกษััตริิย์์ราชวงศ์์มัังรายองค์์สุุดท้้าย ปกครองล้้านนา หลัังจากนั้้�นพม่่าเปลี่่�ยนนโยบายให้้เป็็น เชื้้�อพระวงศ์์พม่่า ขุุนนางหรืือผู้้�ที่่�กษััตริิย์์พม่่าเห็็นชอบเข้้า มาปกครองเชีียงใหม่่ ภายใต้้นโยบายส่่งเสริิมเมืืองเชีียงใหม่่ ให้้เป็็นศููนย์์กลางทางการเมืืองการปกครอง มัังนรธาช่่อ (พระโอรสของพระเจ้้าบุุเรงนอง) ปกครองล้้านนาใน พ.ศ. ๒๑๒๑ ในช่่วงที่ ่� พม่่าปกครองเกิิด ความขััดแย้้งภายในล้้านนาจากการไม่่ยอมรัับอำนาจพม่่า ปััญหาการแย่่งชิิงอำนาจในราชวงศ์ต์องอููมัังนรธาช่่อได้เ้ข้้า สวามิิภัักดิ์์�ต่่อสมเด็็จพระนเรศวรใน พ.ศ. ๒๑๓๙ - ๒๑๕๗ ราชวงศ์์นยองยานได้เ้ข้้ายึึดล้้านนาคืืนและปกครองล้้านนา ต่่อมาถึึงราชวงศ์์คองบอง ล้้านนาเข้้าร่่วมกัับสยามแยก ตััวจากการปกครองของพม่่าได้สำเ ้ร็็จใน พ.ศ. ๒๓๑๗1 รวม ระยะเวลาอยู่่ภายใต้้การปกครองพม่่า ๒๑๖ ปีี 1 สหภััส อิินทรีีย์์, เล่่มเดิิม, ๒๕๕๕ หน้้า ๒๖๑ - ๒๖๓. ! ราชวงศ์์เจ้้าเจ็็ดตน : ล้้านนาประเทศราชของสยาม ใน พ.ศ. ๒๓๑๔ พระยาจ่่าบ้้านบุุญมา ขุุนนางเมืือง เชีียงใหม่่และพระยากาวิิละ โอรสเจ้้าฟ้้าเมืืองลำปาง เชื้้�อสาย ตระกููลเจ้้าเจ็็ดตนร่่วมกัันกอบกู้้�เมืืองเชีียงใหม่่จากการ ปกครองของพม่่าด้วยกา้รสวามิภัิักดิ์์ต่� ่อสมเด็็จพระเจ้้ากรุุงธนบุรีีุ ให้้ช่่วยตีีทััพพม่่าออกจากล้้านนา พระยาจ่่าบ้้านได้้รัับแต่่ง ตั้้�งเป็็นเจ้้าเมืืองเชีียงใหม่่ พระยากาวิิละได้้รัับแต่่งตั้้�งเป็็นเจ้้า เมืืองลำปาง ต่่อมาใน พ.ศ. ๒๓๒๔ พระบาทสมเด็็จพระพุุทธ ยอดฟ้้าจุุฬาโลกมหาราชแห่่งกรุุงรััตนโกสิินทร์์ได้้ทรงตั้้�ง พระยากาวิิละเป็็นเจ้้าเมืืองเชีียงใหม่่ แทนพระยาจ่่าบ้้านที่่�เสีีย ชีีวิติลง นัับเป็็นการเริ่่�มต้้นการปกครองล้้านนาในสมััยราชวงศ์์ เจ้้าเจ็ดต็น สถานการณ์์การเมืืองในล้้านนาแบ่่งอำนาจเป็็น สองส่่วน คืือ กลุ่่มราชวงศ์์เจ้้าเจ็ดต็ นปกครองเมืืองเชีียงใหม่่ ลำพููน ลำปาง แพร่่ น่่าน แต่่ละเมืืองมีีกษัตริัย์ิ์ปกครองขึ้้�นตรง ต่่อสยามที่่�กรุุงเทพฯ มีีศููนย์์กลางที่่�เมืืองเชีียงใหม่่ กลุ่่มเมืือง เชีียงราย เมืืองปุุ เมืืองเชีียงตุุง เมืืองเชีียงขาง เมืืองวะ เมืืองลอง เป็็นประเทศราชของพม่่า พระยากาวิิละนำทััพไปตีีเชีียงแสนขัับไล่่พม่่าออก ไปจากล้้านนาสำเร็็จ ใน พ.ศ. ๒๓๔๗ ทำสงครามขัับไล่พม่่ ่า จากเมืืองเชีียงแสน พระองค์์ใช้้เวลา ๑๔ ปีีในการขจัดัอำนาจ พม่่าจากดิินแดนล้้านนาได้้รัับความดีีความชอบแต่่งตั้้�งเป็็น พระเจ้้ากาวิิละมีีเกีียรติิยศเสมอเจ้้าประเทศราช เมื่่�อขึ้้�นเป็็น พระเจ้้าเชีียงใหม่่แล้้ว เจ้้ากาวิิละยัังได้นำ้ทัพขึ้ั ้�นไปปราบเมืืองใน ลุ่่มแม่น้้ ่ ำสาละวิิน หััวเมืืองในสิิบสองปัันนาจนถึึงเมืืองเชีียงรุ้้�ง เกลี้้�ยกล่่อมและกวาดต้้อนชาวไทใหญ่่ (เงี้้�ยว) ไทลื้้�อ ไทยอง ไทเขิิน ข่่า ลััวะ ยาง ด้วยนโยบายกวา ้ดให้้หมดทั้้�ง เมืือง” จนเมืืองล้้านนาตอนบนกลายเป็็นเมืืองร้้าง จึึงเร่่งนำ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 100 คนเข้้ามาฟื้้�นฟููบููรณะบ้้านเมืือง ตามแนวคิดิ “เก็็บผัักใส่่ซ้า ้ เก็็บข้้าใส่่เมืือง” ไว้้ที่่�เมืืองเชีียงใหม่่ เมืืองแพร่่ เมืืองน่่าน เมืือง ลำปาง เมืืองหริภุิุญชััย เมืืองพะเยา ผู้้�คนมาไว้้ตามเมืืองต่่าง ๆ เช่่น บ้้านสัันกำแพงเมืืองลำพููน บ้้านฮ่่อมเมืืองเชีียงใหม่่ บ้้าน ปงสนุุกเมืืองลำปาง บ้้านพระหลวงเมืืองแพร่่ บ้้านเสาไห้้เมืือง สระบุรีีุบ้้านคููบััวเมืืองราชบุรีีุ และกรุุงเทพฯ1 ในยุุคนี้้�อาณาจัักรล้้านนามีีศููนย์์กลางอำนาจ ๓ แห่่ง คืือ เมืืองเชีียงใหม่่ เมืืองลำปาง เมืืองน่่านขึ้้�นตรงต่่อกรุุงเทพฯ การปกครองภายในเป็็นอิิสระต่่อกััน แต่่ละเมืืองแต่่งตั้้�งเจ้้าขััน ๕ ใบ ประกอบด้วย เ้ จ้้าเมืือง พระยาอุุปราช (เจ้้าหอหน้้า) พระยาราชวงศ์์ พระยาราชบุุตร พระยาบุุรีีรััตน์์ ปกครอง ร่่วมกัับเค้้าสนามหลวงจากกรุุงเทพฯ ๓๒ คนทำหน้้าที่่�เป็็น ที่่�ปรึึกษาและช่่วยบริิหารบ้้านเมืือง สงครามระหว่่างล้้านนากัับพม่่าสิ้้�นสุดุลงเมื่่�อพม่่าตก เป็็นอาณานิิคมของอัังกฤษ ใน พ.ศ. ๒๓๖๗ พระยาพุุทธวงศ์์ (เจ้้าพุุทธวงศ์์ พ.ศ. ๒๓๖๙ - ๒๓๘๙) เป็็นยุุคบ้้านเมืืองสงบ ร่่มเย็็น ส่่งเสริิมการค้้าทางไกลกัับยููนนานและบ้้านเมืืองตอน บน จึึงขอพระราชทานพระบรมราชานุุญาตตั้้�งเมืืองเชีียงราย เมืืองพะเยาและเมืืองงาว โดยส่่งเจ้้านายจากเมืืองเชีียงใหม่่ไป ปกครอง ต่่อมาสมััยพระเจ้้ากาวิิโลรสสุริุิยวงศ์์ (พ.ศ. ๒๓๙๙ - ๒๔๑๓) เศรษฐกิิจการค้้าเมืืองเชีียงใหม่่เติิบโตมีีพ่่อค้้า ชาวอัังกฤษและคนในบัังคัับเข้้ามาติิดต่่อค้้าขาย สิินค้้าจาก อัังกฤษถููกส่่งเข้้ามาสู่่เมืืองเชีียงใหม่ผ่่ ่านทางเมืืองมะละแหม่่ง ถููกกระจายไปสู่่พ่่อค้้าวััวต่่างจากยููนนาน หลวงพระบาง ความรุ่่งเรืืองทางการค้้าทำให้้สมาคมพาณิิชย์อั์ ังกฤษผลัักดััน และชัักจููงให้้รััฐบาลอัังกฤษที่่�ลอนดอนและอิินเดีียต้้องการ ควบคุุมการค้้าในภาคพื้้�นทวีีปจึึงได้้ทำการสำรวจเส้้นทาง 1 สรััสวดีีอ๋๋องสกุุล, เล่่มเดิิม, ๒๕๖๑ หน้้า ๒๔๒ – ๒๔๔. 2 พิิมพ์อุ์ุมา ธััญธนกุลุ , เล่่มเดิิม, ๒๕๖๐ หน้้า ๒๗. รถไฟติิดต่่อระหว่่างอิินเดีีย ไทย จีีน ผ่่านรััฐฉาน มะละแหม่่ง และชายแดนเมืืองตาก2 นอกจากนี้้�อัังกฤษได้้เข้้ามาทำ กิิจการป่่าไม้้ในพม่่าทำให้้พรมแดนติิดต่่อกัับล้้านนาจึึงเกิิด ปััญหารุุกล้้ำดิินแดนแสวงหาผลประโยชน์์ทางเศรษฐกิิจจาก การทำป่่าไม้้และทรััพยาธรรมชาติิอื่่�น ๆ อยู่่เสมอ จนรััฐ สยามต้้องเข้้ามาแก้้ไขใน พ.ศ. ๒๔๑๖ กรุุงเทพฯ ส่่ง พระนริินทรราชเสนีี (พุ่่ม ศรีีไชยยัันต์์) มาเป็็นข้้าหลวงประจำที่่�เมืือง เชีียงใหม่่ เพื่่�อดููแลปััญหาระหว่่างคนในบัังคัับอัังกฤษในเมืือง เชีียงใหม่่ ลำพููน ลำปาง รวมถึึงค่่อย ๆ ลดทอนอำนาจของ เจ้้าเมืืองและเค้้าสนามหลวงลงต่่อมาได้นำ้ระบบเทศาภิิบาล เข้้ามาจัดัการปกครองในล้้านนาโดยมีีข้้าหลวงเทศาภิิบาลจาก กรุุงเทพฯ เข้้ามาปกครองแทนเจ้้าเมืือง กระทั่่�ง พ.ศ. ๒๔๔๒ สยามผนวกดิินแดนล้้านนาเข้้าเป็็นส่่วนหนึ่่�งนัับเป็็นการสิ้้�นสุดุ ฐานะประเทศราชและระบบเจ้้าเมืืองเหนืือในล้้านนา ! ภาคเหนืือในสมััยธนบุรีีุและรััตนโกสิินทร์์ : สงครามและการรวบรวมดิินแดน หลัังสงครามเสีียกรุุงศรีีอยุุธยาครั้้�งที่่� ๒ ใน พ.ศ. ๒๓๑๐ บ้้านเมืืองเกิิดความวุ่่นวายและขาดแคลนแรงงาน จากการสู้้�รบและหนีีภััยสงครามเข้้าไปหลบซ่่อนในป่่า หรืือหััวเมืืองที่ ่� ห่่างไกลจากเส้้นทางเดิินทััพ บางส่่วนถููก กวาดต้้อนจากทััพพม่่า สงครามที่่�ยาวนานทำให้้บ้้านเมืือง กลายเป็็นเมืืองร้้าง ผู้้�คนหนีีไปพึ่่�งเจ้้าชุุมนุุมในหััวเมืืองที่ก่ ่� ่อ ตััวเป็็นรััฐอิิสระในภาคเหนืือ เช่่น ชุุมนุุมพิิษณุุโลก ชุุมนุุม เจ้้าพระฝางซึ่่�งเป็็นชุุมนุุมใหญ่่มีีความเข้้มแข็็งและมีีผู้้�คน หลบหนีีเข้้ามาชุุมนุุมกัันมาก สมเด็็จพระเจ้้าตากสิินมหาราช ทรงเลืือกปราบชุุมนุุมพิิษณุุโลกเป็็นแห่่งแรก
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 101 ชุมนุมพิิุษณุุโลก นำโดยเจ้้าพระยาพิิษณุุโลก (เรืือง) เจ้้าเมืืองตั้้�งตนขึ้้�นเป็็นเจ้้าชุุมนุุม มีีอาณาเขตตั้้�งแต่่เมืืองพิชัิัย ลงมาจนถึึงเมืืองนครสวรรค์์และ ปากน้้ำโพ ใน พ.ศ. ๒๓๑๑ สมเด็็จพระเจ้้ากรุุงธนบุรีีุยกทัพตัามแม่น้้ ่ ำเจ้้าพระยามา เกิดิ ปะทะกัันที่่�เกยไชย (ตำบลเกยไชย อำเภอชุุมแสง จัังหวััด นครสวรรค์์) ฝ่่ายพิิษณุุโลกยิิงปืืนมาต้้องพระชงฆ์์ (หน้้าแข้้ง) ข้้างซ้้ายของสมเด็็จพระเจ้้าตากสิินมหาราชทรงได้้รัับบาด เจ็็บ ฝ่่ายทััพธนบุุรีีจึึงถอยกลัับ เจ้้าพระยาพิิษณุุโลก (เรืือง) จึึงประกอบพิิธีีตั้้�งตนเองขึ้้�นเป็็นกษััตริิย์์ที่่�เมืืองพิิษณุุโลก ต่่อมาเจ้้าพระยาพิิษณุุโลกได้้เสีียชีีวิิตลง เจ้้าพระฝางจึึงยก ทััพลงมายึึดเมืืองและผนวกชุุมนุุมพิิษณุุโลกเข้้ากัับชุุมนุุม เจ้้าพระฝาง ชุุมนุุมเจ้้าพระฝาง นำโดยพระพากุุลเถระ (เรืือน) พระสัังฆราชาเมืืองสวางคบุรีีุ (ฝาง)1 มีีอาณาเขตตั้้�งแต่่เหนืือ เมืืองพิิษณุุโลกขึ้้�นไปถึึงน้้ำปาดแดนลาว ใน พ.ศ. ๒๓๑๑ เจ้้าพระฝางสามารถขึ้้�นยึึดครองชุุมนุุมพิิษณุุโลกจึึงได้้ หััวเมืืองเหนืือและกลายเป็็นชุุมนุุมใหญ่ที่่ มีี่� ความเข้้มแข็็งที่สุ ่� ดุ เหตุุการณ์์นำมาสู่่การปราบชุุมนุุมเจ้้าพระฝาง ใน พ.ศ. ๒๓๑๓ เกิดิจากเจ้้าพระฝางส่่งทัพหััวเมืืองเหนืือลงมาโจมตีี แย่่งชิิงข้้าวปลาอาหาร เผาบ้้านเรืือนราษฎรลงมาจนถึึงเมืือง อุุทััยธานีีและเมืืองชััยนาท สมเด็็จพระเจ้้าตากสิินเสด็็จยก ทััพไปเมืืองนครสวรรค์์ และตั้้�งทััพที่่�ปากพิิง ฝ่่ายเจ้้าพระ ฝางส่่งหลวงโกษา (ยััง) มาตั้้�งรัับทัพที่ั ่�เมืืองพิิษณุุโลก สมเด็็จ พระเจ้้าตากสิินทรงสามารถยึึดเมืืองพิิษณุุโลกได้้ ทรงมีี พระราชโองการให้้เจ้้าพระยาพิิชััยราชาและพระยายมราช ยกทััพขึ้้�นไปตีีเมืืองฝางสวางคบุุรีีปราบชุุมนุุมพระเจ้้าฝาง ได้้สำเร็็จ นัับเป็็นการรวบรวมพระราชอาณาเขตสยามได้้ 1 พระพากุุลเถระ (เรืือน) ภิิกษุุชาวเหนืือเดิินทางเข้้ามาเล่่าเรีียนพระไตรปิิฎกในพระนครศรีีอยุุธยา ต่่อมาพระเจ้้าอยู่่หััวบรมโกศ โปรดฯ ให้้ไปเป็็น สัังฆราชเจ้้าคณะที่ ่� วััดสวางคบุุรีี (ตำบลผาจุุก อำเภอเมืือง จัังหวััดอุุตรดิิตถ์์). อย่่างมั่่�นคง ทรงแต่่งตั้้�งปููนบำเหน็็จแม่่ทััพที่ ่�มีีความชอบใน สงครามให้้รั้้�งเมืืองฝ่่ายเหนืือดัังนี้้� เจ้้าพระยาพิิชััยราชา เป็็น เจ้้าพระยา สวรรคโลก เจ้้าเมืืองสวรรคโลก มีีกำลัังพล ๗,๐๐๐ คน พระยายมราช (บุุญมา) เป็็น เจ้้าพระยาสุุรสีีห์์ เจ้้าเมืืองพิิษณุุโลก มีีกำลัังพล ๑๕,๐๐๐ คน พระสีีหราชเดโช (ทองดีี-ดาบหััก) เป็็น พระยา พิิชััย เจ้้าเมืืองพิิชััย มีีกำลัังพล ๙,๐๐๐ คน พระท้้ายน้้ำ (พระเชีียงเงิิน) เป็็น พระยาสุุโขทััย เจ้้าเมืืองสุุโขทััย มีีกำลััง ๕,๐๐๐ คน พระยาสุุรบดิินทรฤๅชััย (บุุญมีี) เป็็น พระยา กำแพงเพชร มีีกำลััง ๓,๐๐๐ เศษ คน เจ้้าพระยาอนุุรัักษ์์ภููธร เป็็น เจ้้าพระยา นครสวรรค์์ มีีกำลัังพล ๓,๐๐๐ เศษ คน ภายหลัังปราบปรามชุุมนุุมและแต่่งตั้้�งเจ้้าเมืือง เพื่่�อดููแลหััวเมืืองเหนืือให้้มั่่�นคง ทััพสยามขยายอำนาจขึ้้�น สู่่ล้้านนาเพื่่�อขัับไล่่อิิทธิิพลพม่่า เป็็นเหตุุให้้เกิิดสงคราม ระหว่่างสยามกัับพม่่าอีีกหลายครั้้�ง เช่่น สงครามเชีียงใหม่่ พ.ศ. ๒๓๑๗ สยามตีีเมืืองเชีียงใหม่่จากทััพพม่่า, สงคราม พม่่า - สยาม พ.ศ. ๒๓๑๘ – ๒๓๑๙ (สงครามอะแซหวุ่่นกี้้�) และสงครามเก้้าทััพ สงครามพม่่า - สยาม พ.ศ. ๒๓๑๘ – ๒๓๑๙ (สง ครามอะแซหวุ่่นกี้้�) ใน พ.ศ. ๒๓๑๘ อะแซหวุ่่นกี้้� แม่่ทััพ พม่่ายกทััพเข้้าทางด่่านแม่่ละเมาโจมตีีหััวเมืืองฝ่่ายเหนืือ เพื่่�อตััดกำลัังฝ่่ายสยาม ได้้เมืืองตาก เมืืองสวรรคโลก เมืืองสุุโขทััย เมืืองพิิชััย เมืืองพิิษณุุโลกเป็็นฐานที่ ่�มั่่�นใน การเคลื่่�อนทััพเข้้าสู่่กรุุงธนบุุรีี สมเด็็จพระเจ้้าตากสิินทรง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 102 ให้้พระยาราชาเศรษฐีีจีีน (ตั้้�งเลี้้�ยง หรืือ เฉิินเหลีียน) คุุม กองทัพัชาวจีีนจำนวน ๓,๐๐๐ คน ที่่�เมืืองนครสวรรค์์ขณะ ที่่�สมเด็็จพระเจ้้าตากสิินทรงยกทััพหลวงถึึงปากพิิงปะทะ พม่่าที่ล้้่� อมเมืืองพิิษณุุโลกอยู่่ ฝ่่ายพม่่าเลิิกทัพั ได้กวา้ ดต้้อน ผู้้�คน ทรััพย์์สิินและจุุดไฟเผาเมืืองพิิษณุุโลก สงครามเก้้าทััพ ใน พ.ศ. ๒๓๒๘ พื้้�นที่ ่� ภาคเหนืือ ถููกโจมตีีจากทััพที่่� ๙ นำโดยนรธาจอข่่อง (Nawratha Kyawgaung) ยกทััพจำนวน ๕,๐๐๐ คน เข้้ามาทางด่่าน แม่่ละเมา แม่่สอด เมืืองระแหง (เมืืองตาก) เจ้้าเมืืองตาก เห็็นว่่ากำลัังไม่่เพีียงพอไม่่สามารถสู้้�กัับพม่่าได้้จึึงสละ เมืืองหนีีเข้้าป่่า ขณะที่ ่� ทััพจากเมืืองเชีียงแสนของ สะโด ศิิริิมหาอุุจนาและอาประกามนีี (ธาปะระกามะนีี) เข้้าล้้อม เมืืองลำปาง เจ้้ากาวิิละเจ้้าเมืืองลำปางสามารถป้้องกััน เมืืองลำปางไว้้ได้้ เนเมีียวสีีหซุุยนำทััพจำนวน ๓,๐๐๐ ยก ทัพัจากเมืืองลำปางลงมาโจมตีีเมืืองสวรรคโลก เมืืองสุุโขทััย และเมืืองพิิษณุุโลก เจ้้าเมืืองทั้้�งสามต้้านทานทััพพม่่าไม่่ได้้ จึึงสละเมืืองหลบหนีีเข้้าป่่า เนเมีียว สีีหซุุยจึึงยกทัพัเลยผ่่าน เมืืองทั้้�งสามมาตั้้�งทััพอยู่่ที่่�ปากพิิงฝั่่�งตะวัันออกทางใต้้ของ เมืืองพิิษณุุโลก ฝ่่ายสยามนำโดย สมเด็็จพระเจ้้าหลานเธอ เจ้้าฟ้้า กรมพระอนุุรัักษ์์เทเวศร์์และเจ้้าฟ้้ากรมหลวงนริินทร์์ รณเรศ เสด็็จยกทััพไปตั้้�งรัับพม่่าที่่�นครสวรรค์์ รวมทั้้�ง เจ้้าพระยามหาเสนา (ปลีี) สมุุหกลาโหม พระยาพระคลััง (หน) และพระยาอุุไทยธรรม (บุุนนาค) จำนวนทั้้�งสิ้้�น ๑๕,๐๐๐ คน และ พ.ศ. ๒๓๒๙ พระบาทสมเด็็จพระพุุทธ ยอดฟ้้าจุฬุาโลกเสด็็จนำทัพั หลวงจำนวน ๓๐,๐๐๐ คน จาก กรุุงเทพฯไปยัังปากน้้ำโพนครสวรรค์์เพื่่�อตั้้�งรัับทััพพม่่าซึ่่�ง มาจากทางเมืืองตาก หลัังจากสงครามสิ้้�นสุุดลงใน พ.ศ. 1 วศิิน ปััญญาวุุธตระกููล, เล่่มเดิิม, ๒๕๕๖ หน้้า ๙๐. ๒๓๒๙ พม่่าหัันมาทำสงครามโดยใช้้เส้้นทางเชีียงแสน โดยมุ่่งทำสงครามกัับล้้านนา เช่่น สงครามพม่่าตีีเมืือง ลำปาง พ.ศ. ๒๓๓๐ สงครามพม่่าตีีเชีียงใหม่่ พ.ศ. ๒๓๔๐ และ พ.ศ. ๒๓๔๕ ผลของสงครามสร้้างความเสีียหายแก่บ้้ ่านเมืืองและ เศรษฐกิิจต่่อภาคเหนืืออย่่างหนัักจนสยามมีีนโยบายเทครััว ชาวลาว ชาวไทใหญ่่ (เงี้้�ยว) ไทลื้้�อ ไทยอง ไทเขิิน เข้้ามา สร้้างบ้้านแปลงเมืืองขึ้้�นใหม่่ โดยสยามเป็็นผู้้�แต่่งตั้้�งเจ้้าเมืือง และการกำหนดที่่�อาศััยแก่ร่าษฎรที่่�อพยพเข้้ามาอาศััยตาม เมืืองต่่าง ๆ เพื่่�อเป็็นด่่านป้้องกัันเมืือง ! การฟื้้�นฟูบู้้านเมืืองในต้้นรััตนโกสิินทร์ ์ สงครามระหว่่างสยามกัับพม่่าในต้้นพุุทธศตวรรษ ที่่� ๒๔ บ้้านเมืืองหลายแห่่งกลายเป็็นเมืืองร้้างจากการหนีี ภััยสงครามและถููกกวาดต้้อน เช่่น ลำพููน เชีียงราย พะเยา น่่าน แพร่่ถููกกวาดต้้อนไปพม่่า ส่่วนสยามเทครััวไพร่่พล แถบกำแพงเพชร ตาก สุุโขทััย สวรรคโลก พิิชััย นครสวรรค์์ อุทัุัยธานีีเพื่่�อไม่่ให้้พม่่าเอาคนไปเป็็นกำลััง 1 นำมาสู่่ปััญหา ขาดแคลนแรงงานฟื้้�นฟููบ้้านเมืืองในต้้นรััตนโกสิินทร์์ต้้อง ทำสงครามรวบรวมแรงงานเพื่่�อฟื้้�นฟููบููรณะบ้้านเมืือง ด้วย้ ปััญหาขาดแคลนไพร่พ่ ลในหััวเมืือง สยามได้้ส่่งกองทัพั ไปช่่วยพระเจ้้ากาวิิละในการทำสงครามกัับพม่่าและทำ สงครามไปยัังดิินแดนตอนเหนืือของล้้านนาเพื่่�อกวาดต้้อน แรงงานเข้้ามาฟื้้�นฟููบ้้านเมืืองขึ้้�นใหม่่ในต้้นรััตนโกสิินทร์์ บรรดาบ้้านเมืืองที่่�เกิิดขึ้้�นใหม่่เจ้้าเมืืองล้้วนได้้รัับการแต่่ง ตั้้�งจากกรุุงเทพฯ ในล้้านนา พระเจ้้ากาวิิละมีีบทบาทสำคััญในการ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 103 ฟื้้�นฟููบููรณะบ้้านเมืืองและนำล้้านนาเข้้ามารวมกัับสยาม การทำสงครามเทครััวชาวไทใหญ่่ (เงี้้�ยว) ไทลื้้�อ ไทยอง ไทเขิิน ข่่า ลััวะ ยาง จากเมืืองในลุ่่มแม่น้้ ่ ำสาละวิิน หััวเมืือง ในสิิบสองปัันนาจนถึึงเมืืองเชีียงรุ้้�งเข้้ามาไว้้ที่่�เมืืองเชีียงใหม่่ ลำพููน ลำปาง แพร่่ น่่าน เชีียงราย พะเยา งาว ให้้เป็็น ชุุมทางการค้้าและรวบรวมสิินค้้าส่่งเข้้าเมืืองเชีียงใหม่่ ลำปางและน่่าน ขณะที่ ่� หััวเมืืองเหนืือ หลัังสงครามเจ้้าอนุุวงศ์์ พ.ศ. ๒๓๗๑ สยามได้้กวาดต้้อนและเกลี้้�ยกล่่อมผู้้�คนจาก เวีียงจัันทน์์ เมืืองพวน เมืืองท่่าสาร เมืืองนครพนมและ หััวเมืืองลาวฝั่่�งตะวัันออกของแม่น้้ ่ ำโขงเข้้ามาอาศััยบริิเวณ หััวเมืืองชั้้�นในและหััวเมืืองต่่าง ๆ เช่่น ชาวลาวพวน ชาว ลาวเวีียงจัันทน์์ ชาวลาวโซ่่ง ชาวญวน ชาวเขมร มาตั้้�งบ้้าน เรืือนที่ ่� สุุโขทััย (บ้้านหาดเสี้้�ยว ศรีีสััชนาลััยเป็็นกองส่่วย ทองคำ) พิิจิิตร ตะพานหิิน พิิษณุุโลก (กองส่่วยไม้้ขอนสััก) นครสวรรค์์ กำแพงเพชร พิิชััย (อุุตรดิิตถ์์) ชุุมชนเหล่่านี้้�ตั้้�ง ขึ้้�นเพื่่�อเกณฑ์์แรงงาน เกณฑ์์ส่่วยและทำการเพาะปลููก1 นอกจากนี้้�ในรััชสมััยพระบาทสมเด็็จพระนั่่�งเกล้้า เจ้้าอ ยู่่หััว การค้้าระห ว่่างป ระเทศเจริิญขึ้้�น มีี จีีนอพยพเข้้ามาขายแรงงานและทำการค้้าในสยาม ชาวจีีนเข้้ามาทำการค้้าตามเส้้นทางคมนาคมทางพบชุุมชน ชาวจีีนบริิเวณริิมฝั่่�งแม่น้้ ่ ำปิิง แม่น้้ ่ ำวััง แม่น้้ ่ ำยม แม่น้้ ่ ำน่่าน เช่่น เมืืองท่่าอิิฐ เมืืองอุุตรดิิตถ์์ เมืืองระแหง (ตาก) เมืือง 1 พิิมพ์์อุุมา ธััญธนกุุล, เล่่มเดิิม, 2560 หน้้า ๒๖. 2 ปลายอ้้อ ชนะนนท์์, บทบาทนายทุุนพ่่อค้้าที่ ่�มีีต่่อการก่่อและขยายตััวของทุุนนิิยมภาคเหนืือของประเทศไทย พ.ศ. ๒๔๖๘ – ๒๕๒๓, วิิทยานิิพนธ์ปริ์ ิญญาเศรษฐศาสตรมหาบััณฑิิต ภาควิชิาเศรษฐศาสตร์์ บััณฑิิตวิิทยาลััย จุุฬาลงกรณ์์มหาวิิทยาลััย, ๒๕๒๙ หน้้า ๔๒ – ๔๓.3 สุุภาพรรณ ขอผล, การเปลี่่�ยนแปลงทางเศรษฐกิจิของภาคเหนืือตอนล่่างในช่่วงปีี พ.ศ. ๒๔๔๘ – ๒๔๘๔, วิิทยานิิพนธ์์ศิิลปศาสตรมหาบััณฑิิต มหาวิิทยาลััยธรรมศาสตร์์, ๒๕๓๔ หน้้า ๒๔. ลำปาง ตำบลท่่ากองิ้้�วและตำบลปากบ่่อง อำเภอป่่าซาง เมืืองลำพููน ย่่านวััดเกตุุ เมืืองเชีียงใหม่่ 2 บริิเวณเหล่่านี้้�เป็็น จุดุบรรจบกัันของแม่น้้ ่ ำจึึงเหมาะต่่อการค้้าขาย ส่่วนบริิเวณ ภาคเหนืือตอนล่่างตามรายงานของมััลลอค (Malloch) ระบุุ ว่่า ใน พ.ศ. ๒๓๗๐ มีีชาวจีีนอาศััยอยู่่ในหััวเมืืองเหนืือ ๔ หััวเมืือง ได้้แก่่ นครสวรรค์์ กำแพงเพชร พิิจิิตร เพชรบููรณ์์ ถึึง ๑,๔๐๐ คน3 ผลจากการทำสงครามกวาดต้้อนแรงงาน จากภายนอก ทำให้้เกิิดชุุมชนที่ ่�มีีความหลากหลายทาง วััฒนธรรม เข้้ามาผสมผสานก่่อร่่างสัังคมเมืืองที่พึ่่� �งพาอาศััย ซึ่่�งกัันและกัันในการผลิิตและการค้้าที่่�เติิบโตขึ้้�น ! การเปลี่่�ยนแปลงทางเศรษฐกิิจในภาคเหนืือ แม้้ความต้้องการสิินค้้าจากตลาดต่่างประเทศจะ เปลี่่�ยนแปลงไปหลัังการลงนามในสนธิิสััญญาเบาว์ริ์ิง พ.ศ. ๒๓๙๘ ทำให้้สิินค้้าของป่่าที่่�เคยเป็็นผลผลิิตหลัักจากภาค เหนืือลดความสำคััญลง แต่พื้้่ �นที่ภ ่� าคเหนืือได้ป้รัับตััวเองเข้้า สู่่กระบวนการผลิติเพื่่�อการค้้าโดยมีีข้้าว ไม้้สััก น้้ำตาล เป็็น สิินค้้าออกสำคััญสู่่ตลาดที่่�กรุุงเทพฯ การผัันตััวมาสู่่การผลิติ เพื่่�อการค้้ามีีผลให้้เกิดิการบุุกเบิิกที่ดิ ่� ินทำกิินออกไปยัังพื้้�นที่ ่� รกร้้างว่่างเปล่่าบริิเวณตาก สุุโขทััย (ทุ่่งเสลี่่�ยม) อุุตรดิิตถ์์ (ลัับแล) กำแพงเพชร (คลองลาน) นครสวรรค์์ เชีียงใหม่่ พะเยา อุตรดิุตถ์ิ ์ (ท่่าปลา ทองแสนขััน) ตาก (สามเงา) เพื่่�อทำการ เกษตรกรรม นัับตั้้�งแต่่ พ.ศ. ๒๔๑๑ เป็็นต้้นมา ราษฎรจาก
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 104 ภาคเหนืือและภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืืออพยพเข้้ามาตั้้�ง ถิ่่�นฐานทำมาหากิินในภาคเหนืือตอนล่่างเพิ่่�มขึ้้�นจนเกิดย่ิ ่าน ชุุมชนใหม่่ในหลายเมืือง ภายหลัังสยามลงนามในสนธิิสััญญาทางพระราช ไมตรีีและการค้้ากัับประเทศอัังกฤษ ใน พ.ศ. ๒๓๙๘ และ ประเทศอื่่�น ๆ ส่่งผลให้้ข้้าวและไม้้สัักเป็็นที่ต้้่� องการของตลาด โลก รััฐมีีนโยบายส่่งเสริิมการขยายพื้้�นที่่�เพาะปลููกด้วยกา้ร ให้้กรรมสิิทธิ์์ที่�ดิ ่� ิน การลดเวลาการเกณฑ์์แรงงาน การยกเลิิก ระบบไพร่่และระบบทาส ทำให้้แรงงานชาวไทย ชาวจีีนและ ชนชาติิอื่่�น ๆ เข้้าไปหัักร้้างถางพงเพื่่�อทำการเกษตรกรรม และเป็็นแรงงานรัับจ้้างในอุตุสาหกรรมโรงสีี โรงเลื่่�อย กิิจการค้้าไม้้และโรงเลื่่�อย ภาคเหนืือมีีป่่าไม้้อุุดมสมบููรณ์์เป็็นแหล่่งผลผลิิต สิินค้้าของป่่าให้้บ้้านเมืืองมายาวนาน โดยเฉพาะไม้้สัักถููก นำมาใช้้ต่่อเรืือสำเภา สร้้างเรืือน ทำไม้้กระดาน เครื่่�องเรืือน ฯลฯ รวมถึึงส่่งเป็็นซุุงออกขายต่่างประเทศ ความนิิยมใช้้ไม้้ สัักแพร่่หลายจนเกิิดปััญหาขาดแคลน ในสมััยสมเด็็จพระ นารายณ์์มหาราชไม่่สามารถหาไม้้สัักมาใช้้ในการซ่่อมแซม บููรณปฏิสัิังขรณ์์วัดัวาอาราม ป้้อมปราการได้้ ต้้นรัตันโกสิินทร์์ ใน พ.ศ. 2357 สยามเรีียกเก็็บ ส่่วยไม้้สัักจากหััวเมืืองเหนืือ “ให้้เจ้้าเมืือง กรมการเมืืองตัดั ไม้้ขอนสัักส่่งไปกรุุงเทพฯ ในเดืือนสิิบเอ็ด็สิิบสองทุุกปีี ปีีละ ประมาณ ๒,๙๖๕ ต้้น ซึ่่�งเป็็นไม้้สัักจากเมืืองพิิชััย เมืือง พิิษณุุโลก เมืืองนครไทย เมืืองนครชุุม เมืืองพิิจิิตร เมืือง สวรรคโลก เมืืองสุุโขทััย เมืืองกำแพงเพชร เมืืองตาก เมืือง เถิิน เพื่่�อนำมาใช้้ในการต่่อเรืือออกส่่งไปขายยัังเมืืองเทศ”1 ร่่วมกัับไม้้สัักจากล้้านนาถููกส่่งเป็็นบรรณาการมายัังกรุุงเทพฯ ทุุก ๓ ปีี และแต่่งตั้้�งเจ้้าภาษีีไม้้ขอนสัักที่ด่ ่� ่านเมืืองชััยนาท 1 พููนพร พููลทาจัักร, การเปลี่่�ยนแปลงทางเศรษฐกิิจในมณฑลพายััพ หลัังการตััดเส้้นทางรถไฟสายเหนืือ พ.ศ. ๒๔๖๔ - ๒๔๘๔, วิิทยานิิพนธ์์ อัักษรศาสตร์์มหาบััณฑิิต สาขาประวััติิศาสตร์์เอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ มหาวิิทยาลััยศิิลปากร, ๒๕๓๐ หน้้า ๘. โดยนายอากรจะวัดัขนาดไม้้เก็็บภาษีีตามพิกัิดัขนาดของไม้้ ก่่อนล่่องลงมาที่่�กรุุงเทพฯ การค้้าไม้้สัักในต้้นรััตนโกสิินทร์์ จะทำโดยชาวจีีนและชาวพม่่า พ.ศ. ๒๓๘๕ การค้้าไม้้สัักในภาคเหนืือได้้รัับความ นิิยมเมื่่�ออัังกฤษ ฝรั่่�งเศสได้อา้ณานิิคม ในพม่่าและลาวเข้้า มารัับทำสััมปทานป่่าไม้้ในเมืืองเชีียงใหม่่ ลำปาง ลำพููน แพร่่ น่่าน เข้้ามาตั้้�งบริษัิัทค้้าไม้้ดัังนี้้� บริษัิัทบริิติิช บอร์์เนีียว (British Borneo Company Ltd.) บริษัิัทบอมเบย์์ เบอร์์มา จำกัดั (Bombay Burmah Trading Co.Ltd.) บริษัิัทสยาม ฟอเรสต์์ (Siam Forest Company Ltd”) บริษัิัทอิิสเอเชีียติิก (East Asiatic) บริษัิัทแองโกลไทย จำกัดั และบริษัิัทในบัังคัับ สััญชาติิฝรั่่�งเศส เช่่น บริษัิัทล่่ำซำ บริษัิัทกิิมเฮงหลีี (บริษัิัทคน จีีนในบัังคัับสยาม นายอากรเต็็ง หรืือ หลวงอุดรภัุณั ฑ์์พานิิช) และบริษัิัทหลุุยส์์เลีียวโนเวล (L.T. Leonewens) เจ้้านายพื้้�น เมืือง พ่่อค้้าพม่่า เงี้้�ยว กะเหรี่่�ยง มอญ การค้้าไม้้สัักจะใช้้วิธีีิ การล่่องลงมาตามแม่น้้ ่ ำปิิง วััง ยม น่่าน สะแกกรััง เพื่่�อนำ เข้้าไปแปรรููปที่่�กรุุงเทพฯ ก่่อนส่่งขายยัังตลาดอิินเดีีย อัังกฤษ ฮ่่องกงธุรกิุิจป่่าไม้้เจริิญรุ่่งเรืืองสยามได้้รัับสััมปทานค่่าตัดัไม้้ โดยตั้้�งด่่านป่่าไม้้เพื่่�อจัดัเก็็บภาษีี๔ แห่่ง คืือ เมืืองพิชัิัย เมืือง สวรรคโลก ปากน้้ำโพ และกรุุงเทพฯ เพื่่�อป้้องกัันการลัักลอบ ตัดัไม้้ที่่�ไม่่ได้้รัับอนุุญาต การทำกิิจการป่่าไม้้ของชาวตะวัันตกประสบผล สำเร็็จอย่่างมาก โดยเฉพาะบริิษััทของชาวอัังกฤษ ชาว เดนมาร์์คเข้้ามาตั้้�งบริิษััทในล้้านนาและเมืืองนครสวรรค์์ เพื่่�อดููแลการค้้าไม้้พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้า อยู่่หััวโปรดฯ ให้้กรมหมื่่�นพิิชิิตปรีีชากรขึ้้�นไปประจำที่ ่� เชีียงใหม่่ ใน พ.ศ. ๒๔๓๗ ได้ป้รัับปรุุงค่่าธรรมเนีียมตอไม้้ และปรัับปรุุงระเบีียบการขออนุุญาตทำไม้้ ให้้ตั้้�งกรมป่่าไม้้ ขึ้้�นใน พ.ศ. ๒๔๓๙ เข้้ามาดููแลการตัดัไม้้พระราชบััญญััติิ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 105 ว่่าด้วย้ภาษีีขอนไม้้สัักและไม้้กระยาเลย ประกาศหอรััษฎากร พิพัิัฒน์์ เรื่่�องอัตรัาภาษีีไม้้ขอนสััก พระราชบััญญััติิลัักลอบ ตีีตราไม้้ กฎหมายว่่าด้วยกา้รเก็็บภาษีีไม้้เมื่่�อนำผ่่านด่่านทางน้้ำ มููลค่่าไม้้ส่่งออกใน พ.ศ. ๒๔๑๖ - ๒๔๕๗ มากถึึง ๔๒๕.๖ พัันล้้านลููกบาศก์์เมตร คิดิเป็็นมููลค่่า ๓๐.๔๐ ล้้านบาท กระทั่่�ง พ.ศ. ๒๔๕๒ สยามมีีนโยบายคุ้้�มครองไม้้สัักเข้้มงวดมากขึ้้�น กว่่าเดิิมทำให้้จำนวนการผลิติลดลง1 การทำำ นาและโรงสีีข้้าว ในพื้้�นที่ภ ่� าคเหนืือตอนล่่างในเขตนครสวรรค์์ พิจิตริ พิิษณุุโลก เป็็นที่ ่� ราบลุ่่มอุุดมสมบููรณ์์เหมาะต่่อการเพาะ ปลููกและยัังมีีพื้้�นที่ร ่� กร้้างว่่างเปล่่าจำนวนมาก หลัังการเลิิก ระบบไพร่่ ระบบทาส พ.ศ. ๒๔๔๘ ราษฏรที่่�อพยพเข้้ามา ส่่วนใหญ่่มากัันเป็็นกลุ่่ม อาจมีีญาติิมาตั้้�งถิ่่�นฐานอยู่่ก่่อน แล้้วชัักชวนกัันมาทำกิินในพื้้�นที่่�ใกล้้เคีียง ราษฎรในภาค เหนืือตอนล่่างส่่วนใหญ่่มาจากภาคกลางและภาคตะวััน ออกเฉีียงเหนืือโดยถอดเกวีียนใส่่รถไฟและนำมาประกอบ ใหม่่เมื่่�อถึึงสถานีีปลายทาง ตารางที่่� ๑ พื้นที่่ ้� �นาในมณฑลนครสวรรค์์ และมณฑลพิิษณุุโลก ระหว่่าง พ.ศ. ๒๔๕๐ – ๒๔๕๔ มณฑล พ.ศ. ๒๔๕๐/ไร่ พ.ศ. ๒๔๕๑/ไร่ พ.ศ. ๒๔๕๒/ไร่ พ.ศ. ๒๔๕๓/ไร่ พ.ศ. ๒๔๕๔/ไร่ นครสวรรค์ ๕๑๑,๐๐๐ ๕๕๓,๐๐๐ ๖๓๑,๐๐๐ ๕๓๖,๐๐๐ ๔๔๕,๐๐๐ พิษณุโลก ๒๔๕,๐๐๐ ๒๘๐,๐๐๐ ๒๘๘,๐๐๐ ๒๗๖,๐๐๐ ๒๙๗,๐๐๐ ที่่�มา : ถนอม ตะนา,กิิจการโรงสีีข้้าวในที่่�ราบภาคกลางของ ประเทศไทย พ.ศ. ๒๔๐๑ - ๒๔๘๑, ๕๓. 1 มรกต อารีียะ, การค้้าไม้สั้ักในดิินแดนล้้านนาในรััชสมััยพระบาทสมเด็จพร็ะจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่หั่ ัว (พ.ศ. ๒๔๑๑ - ๒๔๕๓), วิิทยานิิพนธ์ปริ์ ิญญา การศึึกษามหาบััณฑิิต วิชิาเอกประวัติัศิาสตร์์ มหาวิิทยาลััยศรีีนคริินทรวิิโรฒ ประสานมิิตร, ๒๕๓๕ หน้้า ค. ภายหลัังการเปิดิใช้้เส้้นทางรถไฟสายเหนืือ ราษฎร จากมณฑลพายััพผลิิตข้้าวเพิ่่�มขึ้้�นจากเลี้้�ยงตนเอง และ ขายพ่่อค้้าชายไทใหญ่่และพ่่อค้้าพม่่าหาซื้้�อข้้าวเปลืือก จากตลาดในเมืืองเชีียงใหม่่ แล้้วบรรทุุกวััวต่่างไปขายยััง เขตแดนพม่่าในเส้้นทางระแหง มาเป็็นการผลิิตเพื่่�อส่่งขาย กรุุงเทพฯ แต่มีี่ ปริิมาณไม่่มากนัักเพราะคนในมณฑลพายัพั นิิยมบริิโภคข้้าวเหนีียว เงิินตราเป็็นสิ่่�งสำคััญในการแลกเปลี่่�ยนซื้้�อสิินค้้า ที่ ่� พ่่อค้้านำเข้้ามาขายจากกรุุงเทพฯ โดยชาวจีีนเป็็นพ่่อค้้า คนกลางนำสิินค้้าไปแลกหรืือขายให้้ชาวนา ก่่อนรัับซื้้�อข้้าว ไปขายโรงสีีในตััวเมืือง ตารางที่่� ๒ จำำ นวนโรงสีีข้้าวในมณฑลนครสวรรค์์มณฑล พิิษณุุโลก และมณฑลพายััพ มณฑล จังหวัด พ.ศ. ๒๔๕๑ - ๒๔๖๒ พ.ศ. ๒๔๖๓ - ๒๔๗๒ รวมใน จังหวัด นครสวรรค์ นครสวรรค์ อุทัยธานี ชัยนาท กำแพงเพชร ตาก ๓ - - - - ๑๖ ๑๒ ๙ ๓ ๓ ๑๙ ๑๒ ๙ ๓ ๓ พิษณุโลก พิษณุโลก พิจิตร อุตรดิตถ์ สุโขทัย สวรรคโลก ๑ - - - ๑ ๗ ๑๖ ๖ ๒ - ๘ ๑๖ ๖ ๒ ๑ พายัพ เชียงใหม่ ลำพูน เชียงราย ลำปาง แพร่ - - - ๑ - ๒ ๑ ๔ - ๓ ๒ ๑ ๔ ๔ ๓ ที่่�มา : ถนอม ตะนา,กิิจการโรงสีีข้้าวในที่่�ราบภาคกลางของ ประเทศไทย พ.ศ. ๒๔๐๑ – ๒๔๘๑. หน้้า ๔๕ - ๕๐.
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 106 เมืืองนครสวรรค์์มีีกิิจการโรงสีีข้้าวมากที่ ่� สุุด เพราะที่ ่�ตั้้�งของเมืืองนครสวรรค์์เป็็นชุุมทางของแม่่น้้ำสาย สำคััญ เช่่น แม่่น้้ำน่่าน (พิิจิิตร พิิษณุุโลก หนองบััว ชุุมแสง) ทำให้้นครสวรรค์์เป็็นแหล่่งชุุมนุุมเรืือข้้าวที่่�ใหญ่่เป็็นอัันดัับ สองของประเทศ มีีโรงสีีบริิเวณตลาดลาวและริิมฝั่่�งแม่่น้้ำ น่่านหลายโรง เช่่น โรงสีีเหนืือ โรงสีีกลาง และโรงสีีใต้้ ชาวนา ในแถบนี้้�สามารถส่่งข้้าวเข้้ามายัังโรงสีีได้สะ้ดวกกว่่าการขน ไปขายที่่�กรุุงเทพฯ ทำให้้มีีการขยายพื้้�นที่่�เพาะปลููกอย่่าง กว้้างขวาง นายทุุนทั้้�งชาวตะวัันตก ขุุนนางไทย และชาว จีีนเห็็นโอกาสในการสร้้างรายได้้จากการดำเนิินธุุรกิิจโรงสีี ข้้าวจึึงได้้ตั้้�งโรงสีีขึ้้�นที่่�นครสวรรค์์หลายโรงด้้วยกััน การเพิ่่�ม ขึ้้�นโรงสีีข้้าวได้ก้ระตุ้้�นให้้ชาวนาขยายพื้้�นที่่�เพาะปลููกออกไป จากบริิเวณริิมแม่น้้ ่ ำลำคลองเพราะการขนส่่งข้้าวกระทำได้้ สะดวกยิ่่�งขึ้้�นโดยมีีโรงสีีเข้้ามาตั้้�งใกล้้ชุุมชน ราคาข้้าวปรัับ ตััวสููงขึ้้�นมีีส่่วนผลัักดัันให้้ชาวจีีนเข้้ามาลงทุุนในธุุรกิิจโรงสีี ข้้าวโดยเริ่่�มแรกตั้้�งขึ้้�นด้้วยเครื่่�องมืือแบบง่่าย ๆ และเรีียน รู้้�เครื่่�องจัักรจากโรงสีีของชาวตะวัันตกมาปรัับตั้้�งโรงงาน ของตนเองเมื่่�อโอกาสอำนวย อาจลงทุุนตั้้�งโรงสีีขึ้้�นเป็็น ของตนเองทั้้�งขนาดเล็็กและขนาดใหญ่่ นอกจากนี้้�บริิเวณ ที่ ่�ตั้้�งของโรงสีียัังกลายเป็็นชุุมชนขนาดใหญ่่ที่ ่�มีีผู้้�คนหลาก เชื้้�อชาติิเข้้ามาพบปะแลกเปลี่่�ยนผลผลิิต ! มณฑลเทศาภิิบาล : หลอมรวมสยามใต้ร่้ ่มพระบรมโพธิิสมภาร การขยายอิิทธิิพลของมหาอำนาจตะวัันตกใน พื้้�นที่ ่� ภาคเหนืือ ก่่อปััญหาพรมแดนระหว่่างประเทศเมื่่�อ 1 พระพิิศาลสงคราม, ตำราปกครอง (เล่่ม ๑), พระนคร: โรงพิิมพ์์สิิริิเจริิญ, ร.ศ. ๑๒๑ หน้้า ๙๔. อัังกฤษเข้้าปกครองพม่่า ฝรั่่�งเศสเข้้าปกครองลาวเป็็น อาณานิิคม กระทบต่่อเสถีียรภาพของสยามที่่�ไม่มีี่อาณาเขต ที่ ่� ชััดเจน มหาอำนาจตะวัันตกแทรกแซงกิิจการป่่าไม้้และ ก่่อความวุ่่นวายในหััวเมืืองล้้านนา ความขััดแย้้งระหว่่าง คนพื้้�นเมืืองกัับคนในบัังคัับอัังกฤษ ประกอบกัับสถานการณ์์ พรมแดนสยามเกิิดปััญหากัับหััวเมืืองเงี้้�ยว และหััวเมืือง กะเหรี่่�ยงจนต้้องยกให้้อัังกฤษใน พ.ศ. ๒๔๓๕ การสููญเสีีย ดิินแดนฝั่่�งซ้้ายแม่่น้้ำโขงให้้แก่่ฝรั่่�งเศสในวิิกฤตการณ์์ ร.ศ. ๑๑๒ (พ.ศ. ๒๔๓๖) สถานการณ์์เหล่่านี้้�เป็็นปััจจััยสำคััญ ให้้พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวเร่่งนำการ ปกครองมณฑลเทศาภิิบาลมาใช้้ในการจัดัการปกครองพระ ราชอาณาจัักรให้้มั่่�นคง มีีแบบแผนเป็็นระเบีียบเรีียบร้้อย ทรงมีีพระราชดำริิให้้จััดตั้้�งการปกครองแบบ “เทศาภิิบาล” หรืือ “มณฑลเทศาภิิบาล” เพื่่�อรวมหััวเมืืองทั้้�งหมดมาไว้้ ใต้้การบัังคัับบััญชาของกระทรวงมหาดไทย ให้้หััวเมืือง ถููกรวมเข้้ากัันเป็็นมณฑลโดยอาศััยแม่่น้้ำซึ่่�งเป็็นเส้้นทาง คมนาคมหลัักของสัังคมขณะนั้้�นเป็็นแนวทาง ในปีี พ.ศ. ๒๔๔๐ ประกาศใช้้ “พระราชบััญญััติิลัักษณะการปกครอง ท้้องที่่� ร.ศ. ๑๑๖” และ พ.ศ. ๒๔๔๑ ประกาศใช้้ “ข้้อบัังคัับ ลัักษณะปกครองหััวเมืือง ร.ศ. ๑๑๗” โดยแบ่่งการปกครอง ออกเป็็นมณฑล อำเภอ เมืือง ตำบล หมู่่บ้้าน มีีผู้รั้�ับผิดิชอบ คืือ สมุุหเทศาภิิบาล ผู้้�ว่่าราชการเมืืองและนายอำเภอ เป็็นข้้าราชการดููแลทุุกข์์สุุขของราษฎร และในตราพระราช กำหนดเก่่าแต่่โบราณกฎที่่� ๑๒ ได้้มีีความบัังคัับให้้ผู้้�รัักษา เมืือง ผู้้�รั้้�งกรมการ เอาคนที่ ่� ซื่่�อสััตย์์มั่่�นคงดีีซึ่่�งเป็็นผู้้�ใหญ่่ พอจะกล่่าวบัังคัับบััญชาแก่่ชาวบ้้านทั้้�งปวงได้้นั้้�น ให้้ตั้้�งเป็็น นายบ้้านจงหมู่่บ้้านทุุกอำเภอ1 และ กำหนดรวมเจ้้าบ้้านใน
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 107 ครััวเรืือน ๑๐ ครอบครััวหรืือราษฎรประมาณ ๑๐๐ คนขึ้้�น เป็็นหมู่่บ้้านปกครองโดยผู้้�ใหญ่่บ้้าน และรวมหมู่่บ้้าน ๑๐ หมู่่บ้้านเป็็นเขตตำบลมีีกำนัันเป็็นผู้้�ปกครอง เพื่่�อให้้กำนััน ผู้้�ใหญ่่บ้้านคอยให้้ความช่่วยเหลืือทางราชการในกิิจการ ต่่าง ๆ1 ในภาคเหนืือจััดการปกครองออกเป็็น ๕ มณฑล โดยเป็็นหััวเมืืองเหนืือ ๓ มณฑล คืือ มณฑลพิิษณุุโลก มณฑลนครสวรรค์์ มณฑลเพชรบููรณ์์ (ต่่อมารวมกัับมณฑล พิิษณุุโลก) อาณาจัักรล้้านนา ๒ มณฑล คืือ มณฑลพายััพ และมณฑลมหาราษฎร (ต่่อมารวมกัับมณฑลพายััพ) การปฏิรููิปการปกครองในบริิเวณหััวเมืืองฝ่่ายเหนืือ เดิิมปกครองโดยผู้้�ว่่าราชการเมืืองและกรมการเมืืองดููแล ภายในของตนเอง ให้้เจ้้าเมืืองซึ่่�งเป็็นคนในท้้องถิ่่�นนั้้�นหรืือ สืืบเชื้้�อสายจากเจ้้าเมืืองคนก่่อน ทำหน้้าที่่�บริิหารปกครอง และเก็็บภาษีีอากรจากราษฎรในท้้องถิ่่�นโดยการส่่งเงิินภาษีี ที่่�เก็็บได้้ส่่วนหนึ่่�งให้้แก่รั่ ัฐส่่วนกลาง เรีียกว่่า “ระบบกิินเมืือง” แบ่่งฐานะเมืืองออกเป็็นลำดัับเมืืองชั้้�นเอก ชั้้�นโท ชั้้�นตรีี เมื่่�อมีีการปฏิิรููปการปกครองแบบเทศาภิิบาลแต่่ละเมืืองมีี ฐานะเท่่ากัันขึ้้�นตรงต่่อข้้าหลวงเทศาภิิบาลมณฑล ภายหลััง การจัดตั้้�งมณฑลเทศาภิิบาล สยามเร่่งพััฒนาเศรษฐกิิจ การ คมนาคม การสาธารณสุุข การศึึกษาเพื่่�อสร้้างความเป็็น อัันหนึ่่�งอัันเดีียวกัันในราชอาณาจัักร มณฑลพายััพ เดิิมชื่่�อมณฑลลาวเฉีียง ตั้้�งขึ้้�นใน พ.ศ. ๒๔๓๗ ต่่อมาได้้เปลี่่�ยนเป็็นมณฑลพายััพ ใน พ.ศ. ๒๔๔๒ มีีนครเชีียงใหม่่เป็็นศููนย์์กลางทางการปกครอง 1 กองจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ, เอกสารรััชกาลที่่� ๕, ราชกิิจจานุุเบกษา เล่่ม ๑๔ ม.๒.๑๔/๑๑๐ กรมหลวงดำรงตรวจราชการหัวัเมืืองฝ่่ายเหนืือ (ร.ศ. ๑๑๗), หน้้า ๑๐๘ - ๑๐๙. ระยะแรกมีี ๖ หััวเมืือง ประกอบด้้วย เชีียงใหม่่ (ครอบคลุุม พื้้�นที่่�เมืืองแม่่ฮ่่องสอน เมืืองเชีียงราย) นครลำพููน นคร ลำปาง (ครอบคลุุมเมืืองเชีียงราย เมืืองงาว) นครแพร่่ นครน่่าน เถิิน มีีเจ้้าพระยาพลเทพ (พุ่่ม ศรีีไชยยัันต์์) เป็็น ข้้าหลวงใหญ่่ ต่่อมาได้้ตั้้�งมณฑลมหาราษฎรแยกจากมณฑล พายััพใน พ.ศ. ๒๔๕๘ – ๒๔๖๘ มีีเมืืองแพร่่และเมืือง น่่าน ศููนย์์กลางที่่�เมืืองแพร่่ ปกครองโดยพระยาเพชรรััตน สงคราม (หลวง ภููมิิรััตน์์) เนื่่�องจากสยามมีีนโยบายตััดทาง รถไฟสายเหนืือขึ้้�นสู่่ล้้านนา โดยผ่่านล้้านนาตะวัันออก (ลำปาง แพร่่ น่่าน) เพื่่�อรวบรวมสิินค้้าให้้ขนส่่งทางรถไฟ ต่่อมากลัับเข้้ามารวมกัับมณฑลพายััพ การขยายอิิทธิิพลของมหาอำนาจตะวัันตกใน พม่่าและลาว รวมถึึงความขัดัแย้้งระหว่่างเจ้้าเมืืองเหนืือกัับ คนในบัังคัับต่่างชาติิ ก่่อให้้เกิดิความตึึงเครีียดทางการเมืือง นำมาสู่่การทำ “สนธิิสััญญาเชีียงใหม่่ ครั้้�งที่่� ๑” ระหว่่าง อัังกฤษและสยาม มีีผลให้้สยามเข้้ามาควบคุุมและจััดการ ปกครองควบคู่่กัับเจ้้าเมืืองในล้้านนา พ.ศ. ๒๔๑๖ และ สนธิิสััญญาเชีียงใหม่่ ฉบัับที่่� ๒ พ.ศ. ๒๔๒๖ สยามส่่งพระ นริินทรราชเสนีี (พุ่่ม ศรีีไชยยัันต์์) เป็็นข้้าหลวงใหญ่่ประจำที่ ่� เมืืองเชีียงใหม่่มาดููแลเมืืองเชีียงใหม่่ ลำพููน ลำปาง โดยให้้ เจ้้าเมืืองมีีอำนาจในการบริิหารแต่่ด้วยสถานกา้รณ์์ทางการ เมืือง และความแตกต่่างทางชาติิพัันธุ์์วััฒนธรรม ภาษาของ คนในล้้านนาทำให้้สยามต้้องควบคุุมเชีียงใหม่่อย่่างแท้้จริิง เพื่่�อบรรเทาการปะทะระหว่่างเจ้้าเมืืองเหนืือกัับขุุนนางจาก กรุุงเทพฯ จึึงต้้องหาคนที่ ่�มีีความรู้้�ความสามารถในเรื่่�อง คดีีความ กฎหมาย มีีศัักดิ์์�และเกีียรติิสููงเป็็นที่่�ยอมรัับของ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 108 เจ้้าเมืืองเหนืือ พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว โปรดฯ ให้้พระเจ้้าน้้องยาเธอกรมหมื่่�นพิิชิิตปรีีชากร เป็็น ข้้าหลวงพิิเศษจััดการปฏิิรููปการปกครอง โดยเริ่่�มจััดการ แบ่่งล้้านนาออกเป็็น ๒ ส่่วน เริ่่�มจััดการปกครองส่่วนแรก ที่่�เมืืองเชีียงใหม่่ ลำพููน ลำปาง ยวม ขุุนยวม แม่่ฮ่่องสอน ระยะที่่� ๒ เริ่่�มที่่�แพร่่และน่่าน การวางระบบปกครอง ใน พ.ศ. ๒๔๒๗ สยามแต่่ง ตั้้�งขุุนนาง ๖ ตำแหน่่งเพื่่�อช่่วยราชการเจ้้านายเมืืองเหนืือใน การบริิหารราชการ ประกอบด้วย ก้รมมหาดไทย กรมทหาร กรมคลััง กรมยุุติิธรรม กรมวััง กรมนา เพื่่�อลดทอนอำนาจ ของเจ้้าเมืืองและเค้้าสนามหลวงซึ่่�งเป็็นตำแหน่่งขุุนนางท้้อง ถิ่่�นลง ต่่อมาจึึงนำการปกครองมณฑลเทศาภิิบาลเข้้ามาใช้้ ในล้้านนาพร้้อมยกเลิิกระบบเจ้้าเมืืองประเทศราชที่่�ใช้้มา ตั้้�งแต่่ต้้นรััตนโกสิินทร์์ ความเปลี่่�ยนแปลงทางเศรษฐกิิจ การค้้า ในมณฑลพายััพ เศรษฐกิิจของมณฑลพายััพขยายตััวโดยมีีเมืือง ลำปาง เชีียงราย เชีียงใหม่่เป็็นเมืืองการค้้าสำคััญของภาค เหนืือตอนบน โดยเฉพาะหลัังการเปิิดสถานกงสุุลอัังกฤษ ที่่�เชีียงใหม่่ ทำให้้การค้้าระหว่่างภาคเหนืือกัับพม่่าเจริิญ ขึ้้�น มีีพ่่อค้้าชาวพม่่า ชาวไทยใหญ่่ และชาวอิินเดีียเข้้ามา ค้้าขายในเมืืองเชีียงใหม่่ “ร้้านค้้าสองฟากถนนท่่าแพตั้้�งแต่่ สี่่�แยกวัดอุั ุปคุตุไปจนถึึงวัดัแสนฝาง เจ้้าของร้้านค้้าเป็็นชาว พม่่าเกืือบหมด ในเมืืองลำปางก็็พบว่่าพ่่อค้้าในตลาดจีีน ส่่วนใหญ่่เป็็นชาวพม่่า โดยมีีพ่่อค้้าชาวจีีน ลููกครึ่่�งไทยจีีน และพ่่อค้้าอิินเดีียปะปนด้วย” ้ 1 เจ้้านายปรัับตััวเข้้ากัับระบบ 1 สรััสวดีีอ๋๋องสกุุล, เล่่มเดิิม, 2557 หน้้า ๕๒๖. 2 สรััสวดีีประยููรเสถีียร. การปฏิิรููปการปกครองมณฑลพายััพ พ.ศ. ๒๔๓๖ - ๒๔๗๖. วิิทยานิิพนธ์์การศึึกษามหาบััณฑิิต มหาวิิทยาลััย ศรีีนคริินทรวิิโรฒ ประสานมิิตร, ๒๕๒๓ หน้้า ๖๗ - ๖๙. เศรษฐกิิจใหม่่ด้วยกา้รลงทุุนทำปางไม้้ร่่วมกัับชาวตะวัันตก และการลงทุุนด้วย้ตนเอง การทำกิิจการป่่าไม้้สร้้างรายได้ใ้ห้้ สยามจำนวนมาก มณฑลพายัพั ได้เ้ปิดิให้้มีีการประมููลภาษีี ครั้้�งแรก คืือ ภาษีีสุรุา ภาษีีสุุกร ภาษีีนา ภาษีีครั่่�ง และสมพัตั สรต้้นไม้้มีีการขอสััมปทานป่่าไม้้ สััมปทานแร่่ธาตุุและ เพชรพลอย น้้ำมัันดิิน ถ่่านหิิน ในรายการภาษีีพบว่่าสิินค้้า ของป่่ายัังคงส่่งออกหลายรายการ เช่่น งาช้้าง รง นอระมาด กระวาน เร่่ว2 การสร้้างตลาดให้้เป็็นที่ ่�ค้้าขายแลกเปลี่่�ยน สิินค้้า เจ้้าเมืืองจะได้้รัับผลประโยชน์์จากการให้้เช่่าที่่�ใน ตลาดและได้้รัับผลประโยชน์์ในรููปของภาษีีการค้้า มีีบริิษััท ป่่าไม้้ของชาวต่่างชาติิ เช่่น บริิษััทบริิติิช บอร์์เนีียว (British Borneo Company Ltd.) บริิษััทบอมเบย์์ เบอร์์มา จำกััด (Bombay Burmah Trading Co.Ltd.) บริิษััทสยามฟอเรสต์์ (บริิษััทแองโกลไทย จำกััด) บริิษััทอิิสเอเชีียติิก ธุุรกิิจป่่าไม้้ เจริิญรุ่่งเรืืองสยามได้้รัับสััมปทานค่่าตัดัไม้้ โดยตั้้�งด่่านป่่าไม้้ เพื่่�อจััดเก็็บภาษีีขึ้้�น ๔ แห่่ง คืือ เมืืองพิิชััย เมืืองสวรรคโลก ปากน้้ำโพ และกรุุงเทพฯ เพื่่�อป้้องกัันการลัักลอบตััดไม้้ที่่� ไม่่ได้้รัับอนุุญาต ผ ลกา ร ป ฏิิรูู ปการปกครองมณฑลพายััพ : ความขััดแย้้ง และหลอมรวม แม้้สยามจะดำเนิินการปฏิิรููปการปกครองอย่่าง ค่่อยเป็็นค่่อยไปควบคู่่กัับการสร้้างความเจริิญสมััยใหม่่ ด้้วยการพััฒนาการคมนาคม การส่่งเสริิมการผลิิตสิินค้้า เกษตรกรรมและหััตถกรรม รวมถึึงการจััดการศึึกษาเพื่่�อ สร้้างความผููกพัันกัับสยาม แต่่ด้้วยพื้้�นที่ ่�ล้้านนาเป็็นแหล่่ง ผลประโยชน์์ทางเศรษฐกิิจการค้้าสำคััญต่่อมหาอำนาจ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 109 ตะวัันตก และสยาม ทั้้�งการพััฒนาบ้้านเมืืองต้้องพึ่่�งพา รายได้้จากการค้้า การจััดเก็็บภาษีีอากร การส่่งส่่วย ในต้้น รัตันโกสิินทร์รั์ัฐได้เ้พิ่่�มอากรขึ้้�นหลายประเภท เช่่น ภาษีีที่ดิ ่� ิน ภาษีีตััดไม้้ภาษีีเก็็บนุ่่น ภาษีีเก็็บผัักผลไม้้ ฯลฯ โดยรััฐเรีียก เก็็บเป็็นเงิินตราทำให้้ราษฎรประสบความยากลำบากในการ แสวงหาเงิินเพื่่�อมาจ่่ายให้้รััฐจนนำมาสู่่การต่่อต้้านด้วยกา้ร ก่่อกบฏ หรืือการเข้้าเป็็นคนในบัังคัับต่่างชาติิ การปกครองรููปแบบใหม่่กระทบผลประโยชน์์ที่ ่� เจ้้าประเทศราชล้้านนาเคยได้้รัับ จากการเกณฑ์์แรงงาน เรีียกเก็็บส่่วยและภาษีีอากรเปลี่่�ยนเป็็นเงิินที่่�ได้้รัับจากรััฐ สยาม รวมถึึงบรรดาพ่่อค้้าที่่�เคยติิดต่่อค้้าขายกัับเจ้้าเมืือง มายาวนานสููญเสีียผลประโยชน์์จากการจัดัเก็็บรายได้แบบ้ ใหม่่ ความไม่่พอใจขยายทั่่�วทุุกเมืือง เช่่น กบฏพระยาผาบ พ.ศ. ๒๔๓๒ นำโดย “พญาปราบสงคราม” หรืือ “พญา ปราบพลมาร” แม่ทั่พัเมืืองนครเชีียงใหม่่เชื้้�อสายไทเขิิน โดย มีีเจ้้านายให้้การสนัับสนุุนอยู่่เบื้้�องหลััง นอกจากนี้้�หลัังจัดตั้้�ง มณฑลพายััพ ใน พ.ศ. ๒๔๔๒ เกิิดปฏิิกิิริิยาต่่อต้้านขึ้้�นไป ทั่่�ว เช่่น เมืืองนครเชีียงใหม่่ เจ้้าอิินทวโรรสสุริุิยวงศ์์ (อุุปราช) เรีียกร้้องให้้คืืนอำนาจการศาล ให้้ลดอำนาจข้้าหลวงประจำ เมืือง และไม่่ให้้ทุุกคนอำนวยความสะดวกแก่่ข้้าหลวง ใหญ่่เป็็นอัันขาด รวมถึึงลัักลอบเผาที่ ่� ว่่าการแขวงแม่่ออน (สัันกำแพง) และแขวงจอมทอง นายแขวงแม่ท่่ ่าช้้าง (หางดง) ถููกฆ่่า เมืืองนครลำปาง เจ้้าหลวงบุุญวาทย์์วงษ์์มานิิต ไม่่ ค่่อยยอมให้้ความร่่วมมืือแก่่ข้้าหลวง ชาวเมืืองนครลำปาง และนครลำพููนขััดขืืนการเกณฑ์์ พญาเขื่่�อนขััณฑ์์ เจ้้าเมืือง พร้้าว พร้้อมชาวเมืืองพร้้าวร่่วม ๖๐๐ คน ขััดขืืนการเกณฑ์์ และเข้้าทำร้้ายนายแขวงเมืืองพร้้าว (แม่่งััด) ท้้าวอิินทร์์ ท้้าวพรหม สองพี่น้้่� อง พร้้อมกัับแสนท้้าวและชาวเมืืองแจ๋๋ม ฆ่่าข้้าราชการสยามในแคว้้นแม่่แจ่่ม (แจ๋๋ม) แขวงจอมทอง ขณะที่่�เมืืองแพร่่ เจ้้าหลวงพิิริิยเทพวงศ์์ เจ้้าผู้้� ครองนครแพร่่ (พ.ศ. ๒๔๓๒ - ๒๔๔๕) นำเงิินคลัังหลวง นครแพร่่ไปใช้้ในกิิจการป่่าไม้้ สยามส่่งพระยาศรีีสหเทพ ข้้าหลวงพิิเศษ (พ.ศ. ๒๔๔๒ - ๒๔๔๓) ขึ้้�นมาปฏิิรููปการ เก็็บภาษีีได้้กัักตััวเจ้้าหลวงพิริิยเทพวงศ์์ไว้้เพื่่�อให้้ญาติิหาเงิิน มาไถ่่ตััวจนครบ นัับเป็็นการลบลู่่เกีียรติิยศศัักดิ์์�ศรีีของเจ้้า นาย อีีกทั้้�งความไม่่เท่่าเทีียมในสิิทธิิของชาวไทกัับเงี้้�ยวใน การทำกิินและถืือครองที่ ่� ดิิน ความไม่่พอใจนำมาสู่่การต่่อ ต้้านอย่่างรุุนแรงที่ ่� สุุดในปีี พ.ศ. ๒๔๔๕ “กบฏเงี้้�ยว” นำ โดยชาวเงี้้�ยวในบัังคัับฝรั่่�งเศสและอัังกฤษที่ ่�บ้้านบ่่อแก้้ว แขวงเมืืองลอง นครลำปาง กว่่า ๕๐๐ คน ร่่วมกัับชาวไท ใหญ่่ ไทเขิิน ไทลื้้�อ (ไทยอง) ไทเหนืือ ไทยวน (คนเมืือง) พม่่า ขมุุ ตองสู้้� กะเหรี่่�ยง ลาว รวมถึึงพระสงฆ์์สามเณร คน สยามก่่อการปล้้นผู้้�สััญจรไปมา เข้้าทำลายสถานที่ ่� ราชการ ในนครแพร่่อัันเป็็นสััญลัักษณ์์ของอำนาจสยาม และฆ่่าคน ไทยเพราะเชื่่�อว่่าได้้รัับการสนัับสนุุนจากเจ้้าผู้้�ครองนคร เจ้้านาย ขุุนนาง เจ้้าเมืือง และพ่่อเมืืองต่่าง ๆ ในล้้านนา สยาม ปราบปรามกบฏและผู้้�ให้้การสนัับสนุุนอย่่างรุุนแรงจนนำ มาสู่่การเลิิกระบบเจ้้าเมืืองลอง เมืืองแพร่่ในที่สุ ่� ดุ เหตุุการณ์์ นี้้�เจ้้านายในหััวเมืืองอื่่�น ๆ หัันมาช่่วยสยามปราบเงี้้�ยวและ สนัับสนุุนสยามในการปกครองล้้านนา มณฑลพิิษณุุโลก ตั้้�งขึ้้�นใน พ.ศ. ๒๔๓๗ รวมกลุ่่ม เมืืองแม่่น้้ำยมและแม่่น้้ำน่่าน ๕ เมืือง คืือ พิิษณุุโลก พิิชััย พิจิตริสุุโขทััย และสวรรคโลก มีีพระยาศรีีสุริุิยราชวรานุวัุตรั (เชย กััลยาณมิิตร พ.ศ. ๒๔๓๗ - ๒๔๔๕) เป็็นข้้าหลวง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 110 เทศาภิิบาลคนแรก1 ต่่อมาใน พ.ศ. ๒๔๔๓ รวมมณฑล เพชรบููรณ์์เข้้าไว้้กัับมณฑลพิิษณุุโลก โดยแยกเมืืองหล่่มสััก และเมืืองเพชรบููรณ์์ออกจากมณฑลนครราชสีีมาเพราะการ คมนาคมยากลำบาก2 เมืืองพิิษณุุโลกมีีความสำคััญในการ เป็็นชุุมทางการค้้ากัับลาวหลวงพระบางและลาวเวีียงจัันทน์์ และมีีบทบาทสำคััญในการแก้้ไขปััญหาความขัดัแย้้งบริิเวณ ชายแดนเพราะมีีที่่�ตั้้�งสะดวกในการส่่งกำลัังขึ้้�นไปช่่วย พรมแดนฝั่่�งแม่่น้้ำโขงตอนกลางหากเกิิดศึึกสงคราม เช่่น กบฏเงี้้�ยวเมืืองแพร่่ ใน พ.ศ. ๒๔๔๕ ความเปลี่ยนแปลง ่�ทางเศรษฐกิิจในมณฑลพิิษณุุโลก หลัังการตั้้�งมณฑลพิิษณุุโลก นโยบายส่่งเสริิมให้้ภาค เหนืือตอนล่่างเป็็นศููนย์์กลางการผลิตสิินค้้าเกษตรกรรม ดััง ปรากฏการจััดงานหััตถกรรมและพาณิิชยการที่่�มณฑล เพชรบููรณ์์ใน พ.ศ. ๒๔๕๔ และมณฑลพิิษณุุโลก ใน พ.ศ. ๒๔๕๖ และ พ.ศ. ๒๔๕๗ สิินค้้าสำคััญที่ ่� รััฐให้้การส่่งเสริิม การเพาะปลููกในพื้้�นที่ภ ่� าคเหนืือ ได้แ้ก่่ ข้้าว ฝ้้าย ยาสููบ ยาง อ้้อย เพื่่�อให้้ชาวนา ชาวไร่หั่ ันมาสนใจทำการเพาะปลููกและ หััตถกรรมสร้้างรายได้้ แต่่รายได้้หลัักของมณฑลพิิษณุุโลก มาจากการออกโฉนด ค่่าธรรมเนีียม ตราจองและค่่านาจาก การแผ่่วทางป่่าสร้้างนา ภาษีีอากรค่่านา3 ความเติิบโตทาง เศรษฐกิิจทำให้้รััฐทดลองจััดตั้้�งสหกรณ์์การเกษตรประเภท หาทุุนขึ้้�นเป็็นครั้้�งแรกของประเทศ (สหกรณ์์วััดจัันทร์์ไม่่ จำกััดสิินใช้้) เพื่่�อให้้ราษฎรกู้้�ยืืมเงิินลงทุุนการเกษตร การค้้าขายในมณฑลพิิษณุุโลกอาศััยเส้้นทาง แม่น้้ ่ ำน่่าน โดยมีีเครืือข่่ายการค้้าที่่�บางโพ ท่่าอิิฐ (อุตรดิุตถ์ิ ์) 1 นฤมล วััฒนพานิิช, ระบบเทศาภิิบาลกัับผลกระทบต่่อสภาพเศรษฐกิิจมณฑลพิิษณุุโลก (พ.ศ. ๒๔๓๗ - ๒๔๗๖), วิิทยานิิพนธ์์อัักษรศาสตร มหาบััณฑิิต มหาวิิทยาลััยศิิลปากร, ๒๕๒๖ หน้้า ๒๒ - ๒๓. 2 พิิมพ์์อุุมา ธััญธนกุุล, เล่่มเดิิม, 2560 หน้้า ๑๘.3 วศิิน ปััญญาวุุธตระกููล, เล่่มเดิิม, 2556 หน้้า ๑๗๓, ๑๙๔, ๒๐๑, ๒๑๙. มีีพ่่อค้้าจากมณฑลพายััพ เมืืองลาวหลวงพระบาง สิิบสอง จุุไท ฮ่่อ นำของป่่า โคต่่างลงมาขายให้้กัับพ่่อค้้าชาวจีีนนำ ไปขายอีีกต่่อหนึ่่�ง ภายหลัังเปิิดทางรถไฟสายเหนืือ สถานีี รถไฟท่่าโพธิ์์�กลายเป็็นย่่านชุุมชนชาวจีีนและชาวพม่่าที่่�เข้้า มาทำการค้้าและเป็็นกุลีีรุถไฟ ส่่วนเมืืองตากเป็็นชุุมชนการ ค้้าขนาดใหญ่่ในแม่่น้้ำปิิงและเป็็นชุุมทางค้้าไม้้สััก พ่่อค้้า ชาวจีีนนำสิินค้้าจากเมืืองนครสวรรค์์และกรุุงเทพฯ เข้้า มาขายในตลาดชุุมชนบ้้านจีีนและหน้้าบ้้านหลวงบริิรัักษ์์ ประชาการ (ทองอยู่่) สิินค้้าที่่�นำมาขาย เช่่น เครื่่�องใช้้ ของชำ เครื่่�องประดัับทอง เครื่่�องใช้้เหล็็ก เครื่่�องปั้้�นดิินเผา ผ้้าดิิบ ผ้้าฝ้้าย ยาสมุุนไพร เครื่่�องนอนหมอนมุ้้�ง และสิินค้้า จากแม่่สอด เมืืองพิิษณุุโลกเป็็นศููนย์์กลางของการค้้าขาย ในลุ่่มแม่่น้้ำน่่าน สิินค้้าสำคััญคืือข้้าว ไม้้สัักจากเมืือง สวรรคโลก เมืืองน่่าน บริิเวณหน้้าเมืืองมีีเรืือนแพจอด ค้้าขายตั้้�งแต่่หน้้าโรงเรีียนเฉลิิมขวััญ วััดท่่ามะปราง ผ่่าน หน้้าค่่ายสมเด็็จพระนเรศวรไปถึึงวัดจัันทร์ต์ะวัันออก มีีเรืือยนต์์ รัับส่่งคนและสิินค้้าข้้าว ถั่่�ว ไม้้สัักไปยัังเมืืองปากน้้ำโพ และกรุุงเทพฯ บริิเวณถนนพุุทธบููชาเป็็นย่่านการค้้ามีีร้้าน ชาวจีีน อิินเดีีย ไทย ที่ ่�ตั้้�งสถานที่ ่� ราชการ ตลาด โรงแรม โรงยาฝิ่่�น โรงเลื่่�อยจัักร โรงสีีข้้าว มีีท่่าเรืือเขีียวจากท่่าโรงยาไป อำเภอพรหมพิิราม อำเภอวััดโบสถ์์ และเมืืองอุุตรดิิตถ์์ เรืือแดง ๒ ชั้้�นไปเมืืองปากน้้ำโพ ต่่อมาใน พ.ศ. ๒๔๕๐ เปิดิ ใช้้สถานีีรถไฟพิิษณุุโลกทำให้้ชุุมชนจากริิมแม่่น้้ำน่่านย้้าย มายัังศููนย์์การค้้าใหม่่บริิเวณสถานีีรถไฟ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 111 มณฑลนครสวรรค์์ ตั้้�งขึ้้�นเมื่่�อ พ.ศ. ๒๔๓๘ โดยรวมกลุ่่มเมืืองริิมแม่่น้้ำเจ้้าพระยา แม่่น้้ำสะแกกรััง และลุ่่มแม่่น้้ำปิิงตอนล่่าง ๘ เมืือง คืือ นครสวรรค์์ ชััยนาท อุุทััยธานีีพยุุหะคีีรีี มโนรมย์์ สรรค์์บุุรีี กำแพงเพชรและ ตาก เมืืองนครสวรรค์์มีีความสำคััญทางเศรษฐกิิจในฐานะ เมืืองชุุมทางการคมนาคมและการค้้าทางน้้ำจากบ้้านเมืือง ในภาคเหนืือ มีีพระยาดััษกรปลาศ (ทองอยู่่ โรหิิตเสถีียร) เป็็นข้้าหลวงเทศาภิิบาลคนแรก1 ภายหลัังการตั้้�งมณฑลนครสวรรค์์ พระบาท สมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว มีีพระราชดำริิโปรดฯ ให้้ ย้้ายเมืืองนครสวรรค์์มาทางฝั่่�งตะวัันตกของแม่่น้้ำปิิงและ แม่่น้้ำเจ้้าพระยา พื้้�นที่ ่�นี้้�ยัังไม่่มีีผู้้�คนอาศััยมากนัักเหมาะ สมในการก่่อสร้้างสถานที่ ่� ราชการหลายแห่่ง เช่่น ที่ ่� ว่่าการ มณฑล ศาลเมืือง ศาลมณฑล เรืือนจำ โอสถศาลา (โรง พยาบาลสวรรค์์ประชารัักษ์์ พ.ศ. ๒๔๖๒) สาธารณสุุข สถานีี ตำรวจ (พลตระเวน) สถานศึึกษา (โรงเรีียนสตรีีนครสวรรค์์ พ.ศ. ๒๔๕๘) คลัังมณฑล สรรพากร ด่่านป่่าไม้้ และบ้้าน พัักข้้าราชการ นอกจากนี้้ร�ายงานการสััมมนาประวััติิศาสตร์์ และวััฒนธรรมนครสวรรค์์ จััดโดยวิิทยาลััยครููนครสวรรค์์ ได้้กล่่าวถึึงตลาดการค้้าที่่�สำคััญในสมััยรััชกาลที่่� ๕ ได้้แก่่ ตลาดลาว ตลาดท่่าซุุด และตลาดสะพานดำ โดยบริิเวณ ตลาดสะพานดำมีีการสร้้างสะพานไม้้สีีดำเชื่่�อมกัับมณฑล ทหารบกที่่� ๔ อยู่่อีีกฝั่่�งของแม่่น้้ำ (ปััจจุุบััน คืือ ที่ ่�ตั้้�งของ สถานีีตำรวจภููธรกองใต้้) 2 1 จัักรกฤษณ์์ นรนิิติิผดุุงการ, สมเด็็จพระเจ้้าบรมวงศ์์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุุภาพ กัับกระทรวงมหาดไทย, พิิมพ์์ครั้้�งที่่� ๒, กรุุงเทพฯ: โอเดีียนสโตร์์, ๒๕๒๗ หน้้า ๒๗๒, ๕๕๐ - ๕๕๑. 2 พิิมพ์์อุุมา ธััญธนกุุล, รายงานการวิิจััยเรื่่�องประวััติิศาสตร์์ชุุมชนสัันคูู อำเภอเมืือง จัังหวััดนครสวรรค์. สถา์บัันวิิจััยและพััฒนา มหาวิิทยาลััย ราชภััฏนครสวรรค์์, ๒๕๕๖ หน้้า ๓๔ - ๓๕.3 สุจิุินดา เจีียมศรีีพงษ์์, “ชุุมชนชาวจีีนและการเติิบโตทางการค้้าในจัังหวััดนครสวรรค์์” ใน สุุภรณ์์ โอเจริิญ, เล่่มเดิิม, 2528 ๒๑๖ - ๒๑๗. ความเปลี่่�ยนแปลงทางเศรษฐกิิจในมณฑล นครสวรรค์์ การเปิิดใช้้สถานีีรถไฟปากน้้ำโพ พ.ศ. ๒๔๔๔ ทำให้้เมืืองนครสวรรค์์ทวีีความสำคััญในฐานะชุุมทางการ คมนาคมระหว่่างภููมิภิาคด้วยกา้รเชื่่�อมต่่อการคมนาคมบก ด้วยทาง้รถไฟสายเหนืือ และทางน้้ำมีีท่่าเรืือในการเดิินทาง เรืือเขีียวของนายชััย ชััยประสิิทธิ์์� และเรืือแดงของบริิษััท Siam Steam Package รัับส่่งผู้้�โดยสารจากปากน้้ำโพไป กรุุงเทพฯ จากปากน้้ำโพไปจัังหวััดตาก และจากปากน้้ำโพ ไปกำแพงเพชร 3 ภายหลัังการปฏิิรููปการปกครองมณฑล เทศาภิิบาล การค้้าและการเกษตรกรรมในมณฑล นครสวรรค์์ขยายตััวอย่่างมาก ทำให้้แรงงานชาวไทย ชาวจีีน และชนชาติิอื่่�น ๆ เข้้าไปหัักร้้างถางพงเพื่่�อทำการ เกษตรกรรม และการส่่งเสริิมให้้พระบรมวงศานุุวงศ์์ ขุุนนาง ไทย นายทุุนชาวจีีนเข้้ามาลงทุุนผลิติเพื่่�อการส่่งออก ปััจจััย ดัังกล่่าวทำให้้เมืืองนครสวรรค์์มีีบทบาทสำคััญในการ รวบรวมและค้้าขายสิินค้้า ทำให้้ผู้้�คนอพยพเข้้ามาตั้้�งถิ่่�นฐาน ทำการเกษตรกรรม ทำการค้้า และเป็็นแรงงานรัับจ้้างตาม พื้้�นที่ร ่� กร้้างว่่างเปล่่า ในลำน้้ำและย่่านการค้้าในชุุมชนต่่าง ๆ ดัังที่ ่� รายงานของพระชาติิสุุเรนทร์์ตำรวจหลวง และนาย ชััยขรรค์์หุ้้�มแพร (มหาดเล็็ก) ในการขึ้้�นไปตรวจราชการ มณฑลนครสวรรค์์ได้้กล่่าวถึึงภาษีีอากรใน พ.ศ. ๒๔๓๙ ของเมืืองนครสวรรค์์พบว่่ามีีการจััดเก็็บอากรหลายชนิิด เช่่น ค่่านา บ่่อนเบี้้�ย ไม้้ขอนสััก สุุรา ยาฝิ่่�น น้้ำอ้้อย จัันอัับ ไต้้ ยาสููบ ขี้้�ผึ้้�ง เรืือโกลน ค่่าน้้ำ สุุกร มหรสพ ค่่าที่่� โรงงาน
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 112 และส่่วย ได้้แก่่ เสาไม้้ป่่า น้้ำมัันยาง ขี้้�ผึ้้�ง ดิินประสิิว1 เมื่่�อ คราวเสด็็จประพาสต้้นพระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้า อยู่่หััว (รััชกาลที่่� ๕) ทรงกล่่าวถึึงตลาดปากน้้ำโพว่่าสิินค้้า ที่่�นำมาขายในตลาดปากน้้ำโพว่่ามาจากกรุุงเทพฯ และต่่าง ประเทศ หลัักฐานเหล่่านี้้�เป็็นเครื่่�องยืืนยัันความเจริิญทาง เศรษฐกิิจของเมืืองนครสวรรค์์ เห็็นได้้ว่่าเศรษฐกิิจเมืือง นครสวรรค์์เติิบโตขึ้้�นอย่่างรวดเร็็วโดยเฉพาะฝั่่�งตะวัันออก ของแม่่น้้ำเจ้้าพระยา (ฝั่่�งแม่่น้้ำน่่าน หรืือ แควใหญ่่) มีี กิิจการต่่าง ๆ มากมาย ทั้้�งโรงสีีข้้าว โรงเลื่่�อย โรงน้้ำแข็็ง ตลาด โกดัังสิินค้้า บริิษััทค้้าไม้้ของชาวต่่างชาติิ เช่่น บริิษััท บอมเบเบอร์์มา บริษัิัทบอร์์เนีียว บริษัิัทแม่่เงา บริษัิัทอิิสเอเชีียติิก บริิษััทแองโกลไทย ห้้างไม้้หลุุยส์์เลีียวโนเวนส์์ บริิเวณ ปากน้้ำโพกลายเป็็นชุุมทางการค้้าเป็็นที่ ่� ชุุมนุุมของเรืือข้้าว และไม้้สัักที่ ่� ถููกส่่งมาจากภาคเหนืือนัับแสนท่่อนที่ ่� ล่่องลง มาตามลำน้้ำสายต่่าง ๆ เข้้ามาที่่�ปากน้้ำโพ ใน พ.ศ. ๒๔๕๘ พระบาทสมเด็็จพระมงกุฎุเกล้้า เจ้้าอยู่่หััวได้้ทรงปฏิิรููปกระทรวงมหาดไทยและระบบ เทศาภิิบาล โดยแบ่่งประเทศออกเป็็นภาคและแต่่งตั้้�ง อุุปราชประจำภาคขึ้้�นโดยให้้สมุุหเทศาภิิบาลทำหน้้าที่ ่� ของตนต่่อไป แต่่ในการบริิหารราชการต้้องปรึึกษาหารืือ กัับอุุปราชประจำภาคก่่อน รวมถึึงทรงจััดหน่่วยงานการ ปกครองท้้องถิ่่�นใหม่่โดยโอนหน่่วยงานในสัังกััดกระทรวง มหาดไทยบางส่่วนไปสัังกััดกระทรวงอื่่�น ๆ2 พ.ศ. ๒๔๕๙ พระบาทสมเด็็จพระมงกุฎุเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว โปรดฯ ให้้เปลี่่�ยน คำว่่าเมืืองเป็็นจัังหวััดทั่่�วประเทศ และยกเลิิกการปกครอง ระบบมณฑลเทศาภิิบาลใน พ.ศ. ๒๔๗๖3 1 กองจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ, เอกสารรััชกาลที่่� ๕, (ไมโครฟิิลม์์) เลขที่่� ม.๒.๑๔/๒๘ พระชาติิสุุเรนทร์์รายงานเมืืองไชยนาทบุุรีีย์์และมณฑล นครสวรรค์์ (ร.ศ. ๑๑๕). 2 เตช บุุนนาค, การปกครองระบบเทศาภิิบาลของประเทศสยาม พ.ศ. ๒๔๓๕ - ๒๔๕๘, ภรณีี กาญจนััษฐิติิ (แปล), พิิมพ์์ครั้้�งที่่� ๒, กรุุงเทพฯ: สำนัักพิิมพ์์มหาวิิทยาลััยธรรมศาสตร์์, ๒๕๔๘ หน้้า ๒๙๓ - ๓๐๒.3 เทศาภิิบาล พระนิิพนธ์์ของสมเด็็จฯกรมพระยาดำรงราชานุุภาพ, กรุุงเทพฯ: มติิชน, ๒๕๔๕ หน้้า ๒๒๔ - ๒๒๕. ! การพััฒนาระบบคมนาคมในภาคเหนืือ หลัังการปฏิิรููปการปกครองมณฑลเทศาภิิบาล รััชสมััยพระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว สยามพััฒนาพื้้�นที่ ่� ภาคเหนืือในหลายด้้าน เช่่น การปฏิิรููป มณฑลเทศาภิิบาล การสร้้างทางรถไฟ การสร้้างถนน การ สร้้างเมืือง การส่่งเสริิม การเพาะปลููก ฯลฯ เพื่่�อสร้้างความ เจริิญแก่ท้้ ่องถิ่่�น โดยเฉพาะการพััฒนาการคมนาคมทางบก เพื่่�อให้้เดิินทางได้้สะดวก รวดเร็็วและใช้้ได้้ทุุกฤดููกาล ทาง รถไฟได้้เปิิดพื้้�นที่่�ทำกิินในภาคเหนืืออย่่างกว้้างขวาง ลด ค่่าใช้้จ่่ายในการขนส่่งและเปลี่่�ยนตลาดการค้้าภาคเหนืือ จากเส้้นทางการค้้าโบราณจากมะละแหม่่งมาสู่่กรุุงเทพฯ แม้้ภาคเหนืือจะตั้้�งอยู่่ในเส้้นทางการค้้าโบราณ ของภููมิิภาคเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ แต่่การคมนาคมไม่่ ได้สะ้ดวกสบาย ต้้องเดิินลัดัเลาะตามคัันนา ป่่าเขา พื้้�นดิิน ขรุุขระเป็็นหลุุมเป็็นบ่่อ และต้้องข้้ามแม่น้้ ่ ำลำคลองเป็็นบาง ช่่วง ประกอบกัับในฤดููฝนพื้้�นดิินมีีน้้ำท่่วมขัังทำให้้เกวีียนติิด หล่่ม นอกจากนี้้�ขนาดเส้้นทางคมนาคมทางบกยัังมีีความ กว้้างเพีียงให้้คน สััตว์์และเกวีียนบรรทุุกสิ่่�งของเดิินผ่่าน เท่่านั้้�น ระหว่่างทางอาจเผชิิญกัับโจรผู้ร้้้�าย ไข้้ป่่าและสััตว์์ นานาชนิดิ สมเด็็จพระเจ้้าบรมวงศ์์เธอ กรมพระยาดำรงราชา นุภุาพ อธิิบายถึึงเส้้นทางน้้ำในภาคเหนืือฤดููแล้้งว่่า น้้ำใน แม่น้้ ่ ำลดลง บางแห่่งเป็็นเกาะน้้ำไหลเชี่่�ยว บางช่่วงเป็็นน้้ำวน ระบุวุ่่ามีีแก่่ง ๔๙ แก่่งฤดููน้้ำนิ่่�งไม่่เป็็นแก่่ง แต่่ฤดููน้้ำ น้้ำไหล แรงเป็็นน้้ำวนและพุ่่งเป็็นฟอง เกิดิเป็็นแก่่งร้้าย บางเวลาถึึง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 113 เรืือขึ้้�นล่่องไม่่ได้...ในเ ้ ดืือนกุุมภาพัันธ์น้้ ์ ำต่่ำระดัับขนาดน้้ำที่ ่� เป็็นปานกลางสัักศอกคืืบ ต้้องล่่องเรืือในระหว่่างแก่่งถึึง ๖ วััน การล่่องแก่่งถ้้าล่่องฤดููน้้ำ เขาล่่องกัันวัันเดีียวตลอดถ้้าล่่อง ฤดููแล้้งที่่�เป็็นปานกลางล่่อง ๔ วััน1 หากเดิินทางต่่อไปยััง กรุุงเทพฯ ใช้้เวลาถึึง ๒ - ๓ เดืือนในการเดิินทางไป-กลัับ ขณะ ที่่�มะละแหม่่งมาหััวเมืืองเหนืือมีี ๒ เส้้นทาง คืือ เส้้นทางแรก เดิินทางเมืืองมะละแหม่่ง-ฮอด-แม่ฮ่่ ่องสอน-เชีียงใหม่่-น่่านลำปาง ใช้้เวลาเดิินทาง ๑๕ - ๑๗ วััน2 การเดิินทางทางน้้ำ ทำได้เพี้ยงกีรุุงเทพฯถึึงเมืืองนครสวรรค์์ และหากเป็็นช่่วงหน้้า น้้ำอาจใช้้เรืือเดิินทางได้้ถึึงกำแพงเพชร ตาก อุตรดิุตถ์ิ ์เท่่านั้้�น พื้้�นที่สูู ่� งขึ้้�นไปต้้องใช้้เดิินเท้้าทำให้้การค้้าในภาคเหนืือผููกพััน กัับพม่่ามากกว่่าสยาม การสร้้างถนน หลัังปฏิิรููปมณฑลเทศาภิิบาล ข้้าหลวงเทศาภิิบาล กรมการเมืือง อำเภอ กำนััน ผู้้�ใหญ่่ บ้้าน ชาวบ้้านช่่วยกัันทำทางอย่่างง่่าย ๆ ด้วยกา้รถมดิินถม หิินให้้เป็็นทางเกวีียนให้้พ่่อค้้าใช้้เส้้นทางบกขนส่่งสิินค้้าจาก ลาวไปยัังเมืืองตากได้สะ้ดวก3 เช่่น ทางเกวีียนเชื่่�อมระหว่่าง นครสวรรค์์ ตาก ลำปาง ใน พ.ศ. ๒๔๔๒ โดยพระยาศรีีสหเทพ สร้้างเส้้นทางระหว่่างลำปาง พะเยา การค้้ากัับเมืือง เมาะลำเลิิง ตาก เชีียงใหม่่ แทนการใช้้เส้้นทางในแม่น้้ ่ ำวััง 1 สมเด็จ็พระเจ้้าบรมวงศ์์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุุภาพ, อธิิบายระยะทางล่่องลำน้้ำพิิง ตั้้งแต่่เมืืองเชีียงใหม่ถึึ่ งปากน้้ำโพธิ์์, กรุุงเทพฯ� : สำนััก วรรณกรรมประวััติิศาสตร์์ กรมศิิลปากร, ๒๕๖๒ หน้้า ๒๓ - ๒๖. 2 พิิมพ์์อุุมา ธััญธนกุุล, (๒๕๖๐), เล่่มเดิิม, หน้้า ๒๗ - ๓๔.3 หอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ. ร.๕ ยธ.๙/๓๙ ที่่� ๖๙/๔๔๐๓ พระยาเทเวศร์ว์งษวิวัิัฒน์์ กราบทูลูพระบาทสมเด็จ็พระเจ้้าอยู่่หัวัลงวัันที่่� ๑๑ สิิงหาคม ร.ศ. ๑๑๘. และ หอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ. ร.๕ ยธ.๙/๖๒ ที่่� ๓/๗๙ พระยาเทเวศร์ว์งษวิวัิัฒน์์ ทูลูกรมขุุนสมมตอมรพัันธ์์ ลงวัันที่่� ๑๒ เมษายน ร.ศ. ๑๒๑. 4 หอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ. ร.๕. ยธ.๙/๕๗ เรื่่�องพระยาเพชรรััตนสงครามขออนุุมััติิเงิิน ๕,๐๐๐ ทางเกวีียนจากเมืืองพิิจิิตรไปเมืืองเพชรบูรณ์ู์ และ แต่่เมืืองเพชรบูรณ์ู์ไปเมืืองหล่่มสััก (๑ มกราคม – ๒๘ กุุมภาพัันธ์์ ร.ศ. ๑๑๘) 5 หอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ. ร.๕. ยธ ๕. ๒/๑๑ ที่่� ๖๒ กรมหมื่่�นพิิทยลาภพฤฒิิธาดา ลงวัันที่่� ๑๒ ตุุลาคม ร.ศ. ๑๑๕. 6 หอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ. ร.๕. ยธ. ๕. ๙/๑๓ เจ้้าฟ้้ากรมขุุนนริศิฯ กราบบัังคมทูลูพระบาทสมเด็จ็พระจุลจุอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หัวั (๒๑ สิิงหาคม ร.ศ. ๑๒๑) พระยาสุรสีีห์ุวิ์สิิษฐ์ศั์ ักดิ์์ข้้�าหลวงเทศาภิิบาลมณฑลพายัพั ได้้ ปรัับปรุุงเส้้นทางคมนาคมจากอุตรดิุตถ์ิ ์ไปปากลาย เมืืองน่่าน เพื่่�อค้้าขายกัับหลวงพระบาง สร้้างทางเกวีียนจากพิจิตริ ไป เพชรบููรณ์์ และจากเพชรบููรณ์์ไปหล่่มสััก4 การสร้้างทางรถไฟ ความเติิบโตของบ้้านเมืืองใน ภาคเหนืือเป็็นแรงจููงใจให้้ชาวต่่างชาติิ ขุุนนางไทย และรััฐ สยามสร้้างทางรถไฟเชื่่�อมกรุุงเทพฯ กัับบ้้านเมืืองในภาค เหนืือ และเมืืองชุุมทางการค้้า โดยสมาคมพาณิิชย์อั์ ังกฤษ ผลัักดัันและชัักจููงให้้รััฐบาลอัังกฤษทำการสำรวจเส้้นทาง รถไฟติิดต่่อระหว่่างอิินเดีีย ไทย จีีนผ่่านรััฐฉาน มะละแหม่่ง และชายแดนเมืืองตาก พระวิภิาคภูวูดล (เจมส์์ แมคคาธีี) ขอ สััมปทานในเส้้นทางกรุุงเทพฯ-อุตรดิุตถ์ิ ์ 5 สยามสำรวจเส้้น ทางที่่�เหมาะสมที่สุ ่� ดุในการสร้้างเส้้นทางรถไฟสายกรุุงเทพฯเชีียงใหม่่ จากเมืืองอุตรดิุตถ์ิ ์ไปยัังตำบลท่่าเดื่่�อริิมฝั่่�งแม่น้้ ่ ำโขง และสายเชีียงใหม่่ไปยัังเชีียงรายและเชีียงแสน การสร้้างทาง รถไฟสายเหนืือจากนครสวรรค์์ไปตามแม่น้้ ่ ำน่่านผ่่านเมืือง ชุุมทางการค้้าที่่�สำคััญระหว่่างภููมิภิาคทั้้�งเมืืองอุตรดิุตถ์ิ ์ เมืือง แพร่่ เมืืองลำปาง เมืืองหล่่มสััก เมืืองนครไทย รััฐบาลสยามได้้ รัับผลประโยชน์์ทางเศรษฐกิิจทั้้�งการขยายพื้้�นที่่�เกษตรกรรม และควบคุุมสิินค้้า ตลอดจนเก็็บค่่าระวางสิินค้้าได้้คุ้้�มกัับเงิิน ที่่�ลงทุุน โดยประมาณค่่าใช้้จ่่าย ๓๕,๘๐๐,๐๐๐ บาท6
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 114 ตารางที่่� ๔ สถานีีรถไฟที่่�เป็็นศููนย์์กลางการสร้้างเส้้นทางรถไฟ วัันที่่�เปิิดให้้บริิการและระยะทาง สถานีี วัันที่่�เปิิดให้้บริิการ ระยะทาง (กม.) ชุุมทางบ้้านภาชีี-ลพบุุรีี-ปากน้้ำโพ ๑ ตุุลาคม พ.ศ. ๒๔๔๔ ๑๑๗ ปากน้้ำโพ-พิิษณุุโลก ๒๔ มกราคม พ.ศ. ๒๔๕๐ ๓๙ พิิษณุุโลก-ชุุมทางบ้้านดารา (อุุตรดิิตถ์์) ๑๑ พฤศจิิกายน พ.ศ. ๒๔๕๑ ๖๙ ชุุมทางบ้้านดารา-สวรรคโลก (สุุโขทััย) ๑๕ สิิงหาคม พ.ศ. ๒๔๕๒ ๒๙ ชุุมทางบ้้านดารา-ปางต้้นผึ้้�ง ๑๕ สิิงหาคม พ.ศ. ๒๔๕๒ ๕๑ ปางต้้นผึ้้�ง-แม่่พวก ๑ มิิถุุนายน พ.ศ. ๒๔๕๔ ๑๙ แม่่พวก-ปากปาน (แพร่่) ๑๕ พฤศจิิกายน พ.ศ. ๒๔๕๕ ๑๐ ปากปาน-ห้้วยแม่่ต้้า ๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๕๖ ๑๒ ห้้วยแม่่ต้้า-บ้้านปิิน ๑๕ มิิถุุนายน พ.ศ. ๒๔๕๗ ๑๓ บ้้านปิิน-ผาคอ ๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๕๘ ๑๗ ผาคอ-แม่่จาง ๑๕ ธัันวาคม พ.ศ. ๒๔๕๘ ๑๙ แม่่จาง-ลำปาง ๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๕๙ ๔๒ ลำปาง-ปางหััวพง ๒๐ ธัันวาคม พ.ศ. ๒๔๕๙ ๓๓ ปางหััวพง-ปางยาง (ลำพููน) ๑ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๖๑ ๔ ปางยาง-อุุโมงค์์ขุุนตาน-เชีียงใหม่่๑ มกราคม พ.ศ. ๒๔๖๙ ๗๒ ที่่�มา : พิิมพ์์อุุมา ธััญธนกุุล, ระบบคมนาคมทางบกกัับพััฒนาการทางเศรษฐกิิจในภาคเหนืือของไทย พ.ศ. ๒๔๗๕ - พ.ศ. ๒๕๕๙, (กรุุงเทพฯ : โครงการความเปลี่่�ยนแปลงทางเศรษฐกิิจและสัังคมไทยในปริิทรรศน์์ประวััติิศาสตร์์ (สกว.), ๒๕๖๐, หน้้า ๓๙. ภาพที่่� ๑๘ รถไฟข้้ามสะพานหอสููงในเส้้นทาง สายเหนืือ ที่่�มา : รถไฟผ่่านสะพานปางยางเหนืือ ใน สุุนัันทา เจริิญปััญญายิ่่�ง. (๒๕๕๕) ทาง รถไฟสายเหนืือ. [ออนไลน์์], สืืบค้้นเมื่ ่� อ วัันที่่� ๑๕ มีีนาคม ๒๕๖๐. จาก http:// www.tri.chula.ac.th/ triresearch/ north/ north.html
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 115 หลัังเปิิดใช้้รถไฟสายเหนืือ บริิเวณสถานีีรถไฟ กลายเป็็นตลาดแลกเปลี่่�ยนของป่่าจากพื้้�นที่ ่� ตอนในกัับ สิินค้้าจากกรุุงเทพฯ มีีทั้้�งสิินค้้าเครื่่�องใช้้ในครััวเรืือน สิินค้้า สำเร็็จรููป เครื่่�องนุ่่งห่่ม ยารัักษาโรค ธุุรกิิจที่ ่� พััก โรงแรม เพื่่�อบริิการให้้กัับผู้้�คนที่่�เดิินทางมารอโดยสารรถไฟ ชุุมชน บริิเวณสถานีีรถในพื้้�นที่ภ ่� าคเหนืือตอนล่่างมีีประชากรอาศััย หนาแน่่นในพื้้�นที่ ่� พิิจิิตร ตะพานหิิน พิิษณุุโลก สวรรคโลก สุุโขทััย เด่่นชััย ลำปาง เชีียงใหม่่ มีีชาวจีีนรุ่่นใหม่่ ชาวพม่่า ชาวเงี้้�ยวมาตั้้�งร้้านขายสิินค้้านำเข้้าจากกรุุงเทพฯ แทนการ เดิินทางไปซื้้�อสิินค้้าจากมะละแหม่่ง สิินค้้าจากกรุุงเทพฯ มีีราคาถููกและหลากหลายกว่่าการค้้าชายแดนถููกนำไป จำหน่่ายยัังเมืืองต่่าง ๆ ในภาคเหนืือและส่่งต่่อไปยัังเชีียง ตุุง ยููนนาน ความเจริิญของการคมนาคมในพื้้�นที่ ่� ภาคเหนืือ ภายหลัังการเปิิดเดิินรถไฟสายเหนืือตลอดสายก่่อให้้เกิิด การขยายตััวของทุุนนิิยมทั้้�งการเข้้ามาของชาวจีีนและการ ลงทุุนของเจ้้านายท้้องถิ่่�นหัันมาลงทุุนในกิิจการโรงสีีข้้าว โรงเลื่่�อย โรงบ่่มยาสููบ และทดลองปลููกข้้าว พืืชผัักขาย รวม ถึึงการลงทุุนสร้้างตลาดให้้เช่่า ความเจริิญของการค้้าทำให้้ ระบบเงิินตราขยายตััวอย่่างรวดเร็็ว เห็็นได้้ว่่ามีีธนาคารเข้้า มาตั้้�งในหลายจัังหวััดเพื่่�อรัับฝากและให้้กู้้�ยืืมเงิินลงทุุนใน กิิจการต่่าง ๆ เช่่น พระคลัังออมสิินเข้้ามารัับฝากเงิินจาก ประชาชนในจัังหวัดัแพร่่ ลำปาง น่่าน เชีียงราย แม่ฮ่่ ่องสอน ลำพููน เชีียงใหม่่ ตั้้�งแต่่ พ.ศ. ๒๔๖๐ และแบงก์์สยามกััมมา จลที่่�เชีียงใหม่่ ใน พ.ศ. ๒๔๗๐ และลำปาง พ.ศ. ๒๔๗๓ เพื่่�อรองรัับการขยายตััวของการลงทุุน ! สรุุป ภาคเหนืือของไทยมีีความสำคััญต่่อพััฒนาการทาง ประวััติิศาสตร์์ชาติิไทยมาแต่่โบราณ ในฐานะแหล่่งผลิิต และส่่งออกสิินค้้าของป่่า และแร่่ธาตุุ สิินค้้าเกษตรกรรม หััตถกรรม ด้้วยที่ ่�ตั้้�งอยู่่ในชุุมทางการคมนาคมทางบก ระหว่่างบ้้านเมืืองในภููมิิภาคเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ โดย มีีพื้้�นที่ ่� ตอนเหนืือเชื่่�อมต่่อกัับยููนนานในจีีนตอนใต้้ ทาง ทิิศตะวัันออกเชื่่�อมต่่อกัับหลวงพระบาง เวีียงจัันทน์์ใน ลุ่่มแม่่น้้ำโขง และภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือของไทย ทิิศ ตะวัันตกเชื่่�อมต่่อกัับมะละแหม่่งในอ่่าวเมาะตะมะ (พม่่า) ทิิศใต้้เชื่่�อมต่่อกัับที่ ่� ราบลุ่่มแม่่น้้ำเจ้้าพระยาและอ่่าวไทย ส่่งผลให้้พื้้�นที่ ่�นี้้�มีีความสำคััญทางการเมืือง เศรษฐกิิจ และสัังคมมาแต่่โบราณในฐานะชุุมทางการค้้าระหว่่าง ภููมิิภาค แหล่่งผลิิตและส่่งออกสิินค้้าของป่่า สิินค้้า เกษตรกรรม ตลอดจนความสำคััญทางยุุทธศาสตร์์ การเมืือง การสงคราม และการค้้าให้้แก่่รััฐพม่่า ล้้านนา และสยาม หลัักฐานทางโบราณคดีีและประวััติิศาสตร์์ในพื้้�นที่ ่� ภาคเหนืือสะท้้อนความหลากหลายทางวััฒนธรรมผสม ผสานเป็็นประเพณีีวััฒนธรรมท้้องถิ่่�นผ่่านตำนาน เรื่่�อง เล่่า งานศิิลปกรรม สถาปััตยกรรม “ล้้านนา” ในภาคเหนืือ ตอนบน และ สยามในวััฒนธรรมทวารวดีี ลพบุุรีีสุุโขทััย อยุุธยาและรััตนโกสิินทร์์ในภาคเหนืือตอนล่่าง ความเป็็น ชุุมทางการค้้าและเมืืองหน้้าด่่านในสงครามเอื้้�อผู้้�คนหลาก หลายชาติิพัันธุ์์เข้้ามาตั้้�งถิ่่�นฐานสร้้างบ้้านแปงเมืืองร่่วมกััน ระหว่่างชนพื้้�นเมืืองดั้้�งเดิิม เช่่น ลััวะ(ละว้้า) เม็็ง(ชาวไทยวน) และคนกลุ่่มใหม่่เรีียกว่่าคนเมืือง เช่่น ล้้านนา(ลาวพุุงดำ) ไท ใหญ่่ ไทลื้้�อ ไทเขิิน ไทยอง ฮ่่อ มอญ ลาว พม่่า จีีน ไทย อีีสาน รวมถึึงกลุ่่มชาวเขา เช่่น ม้้ง เย้้า ลีีซอ อีีก้้อ มููเซอ กะเหรี่่�ยง มีีประวััติิศาสตร์์และวััฒนธรรมร่่วมกัับกลุ่่มคนไท ในตอนใต้้ของจีีนและพม่่า การปฏิิรููปมณฑลเทศาภิิบาล ดิินแดนล้้านนาถููกผนวกเข้้าเป็็นส่่วนหนึ่่�งของรััฐสยามผ่่าน การพััฒนาโครงสร้้างทางการเมืือง เศรษฐกิิจและสัังคม ได้้ หล่่อหลอมผู้้�คน ประวััติิศาสตร์์และวััฒนธรรมที่่�หลากหลาย ให้้เป็็นหนึ่่�งเดีียวภายใต้้ประเทศไทย
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 116
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคใต้้ ประวััติิศาสตร์ ์ ท้้องถิ่่�น ภาคใต้ ้ 117 ท้้องถิ่่�นภาคใต้้ตั้้�งอยู่่ในพื้้�นที่ ่� ยุุทธศาสตร์์สำคััญระดัับนานาชาติิที่ ่� สััมพัันธ์์ กัับเส้้นทางการค้้าทางทะเล ภาคใต้้นัับเป็็นจุุดเชื่่�อมต่่อระหว่่างมหาสมุุทรสำคััญคืือ อิินเดีียกัับแปซิิฟิิค รวมทั้้�งยัังตั้้�งอยู่่ระหว่่างแหล่่งอารยธรรมจีีนกัับอิินเดีีย การก่่อตััว ของกลุ่่มคนและการเกิิดขึ้้�นของชุุมชนที่ ่� พััฒนาเรื่่�อยมาจนปรากฏหลัักฐานการมีีอยู่่ ของอาณาจัักรสำคััญในภาคใต้้ จนกระทั่่�งเข้้าร่่วมกัับรััฐสยามในฐานะรััฐชาติิสมััยใหม่่ จึึงมีีความสััมพัันธ์์กัับเงื่่�อนไขภายนอกเป็็นสำคััญ นัับตั้้�งแต่่การรัับวััฒนธรรมอิินเดีีย จีีน อิิสลาม และตะวัันตก วััฒนธรรมภายนอกเหล่่านี้้�ได้้ถููกนำมาหลอมรวมจนกระทั่่�ง ปรากฏอยู่่ในชีีวิิตของคนภาคใต้้ในปััจจุุบััน
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 118 ! ภููมิศิาสตร์์ ทรััพยากร และกลุ่่มคนในภาคใต้้ “ภาคใต้้” หรืือ “ปัักษ์์ใต้้” เป็็นชื่่�อเรีียกดิินแดน ทางตอนใต้้ของประเทศไทย ตั้้�งอยู่่ทางตอนเหนืือของ คาบสมุุทรมลายูู ลัักษณะภููมิิศาสตร์์สำคััญของภาคใต้้มีี ลัักษณะเป็็นแผ่่นดิินแคบและยื่่�นยาวเหมืือนแหลม โดยมีี ทะเลขนาบทั้้�งสองฝั่่�งคาบสมุุทร ทางฝั่่�งตะวัันออกขนาบ ด้้วยอ่่าวไทยหรืือทะเลจีีนใต้้ของมหาสมุุทรแปซิิฟิิก และ ทางฝั่่�งตะวัันตกขนาบด้้วยทะเลอัันดามัันฝั่่�งตะวัันตกของ มหาสมุุทรอิินเดีีย มีีเนื้้�อที่ร ่� วม ๗๐,๗๑๕.๒ ตารางกิิโลเมตร คิิดเป็็นร้้อยละ ๑๓.๗๘ ของเนื้้�อที่่�ประเทศ ความยาวจาก เหนืือจรดใต้้ประมาณ ๗๕๐ กิิโลเมตร ภาคใต้้ประกอบ ด้้วย ๑๔ จัังหวััด ได้้แก่่ ชุุมพร ระนอง พัังงา ภููเก็็ต กระบี่่� สุุราษฎร์์ธานีี นครศรีีธรรมราช ตรััง พััทลุุง สงขลา สตููล ยะลา ปััตตานีี และนราธิิวาส ทุุกจัังหวััดของภาคมีีพื้้�นที่่�ติิด ทะเล ยกเว้้นจัังหวััดพััทลุุงและจัังหวััดยะลา1 ลัักษณะของที่ ่�ตั้้�งดัังกล่่าวส่่งผลให้้พื้้�นที่ ่� ภาคใต้้ เป็็นจุุดเชื่่�อมต่่อทางทะเลสำคััญของแหล่่งอารยธรรมจีีน กัับอิินเดีีย การเป็็นแผ่่นดิินระหว่่างมหาสมุุทรอิินเดีียและ แปซิฟิิกส่่งผลต่่อความหลากหลายของทรัพัยากรธรรมชาติิ และสิ่่�งแวดล้้อม ซึ่่�งส่่งผลต่่อเนื่่�องไปถึึงกลุ่่มคน ลัักษณะทาง วััฒนธรรมของผู้้�คน การปะทะสัังสรรค์์ระหว่่างคนท้้องถิ่่�น กัับผู้้�คนภายนอก ที่่�สำคััญที่ ่� สุุดคืือการผสมผสานของผู้้�คน และวััฒนธรรมต่่าง ๆ ในพื้้�นที่ ่� ภาคใต้้ 1 กรมส่่งเสริิมวััฒนธรรม, มรดกวััฒนธรรมภาคใต้้, กรุุงเทพฯ: โรงพิิมพ์์ชุุมนุุมสหกรณ์์การเกษตรแห่่งประเทศไทย, ๒๕๖๒. หน้้า ๘. ภาพที่่� ๑ แผนที่่�ภาคใต้้
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคใต้้ 119 ลัักษณะภููมิิประเทศของภาคใต้้ แบ่่งออกเป็็น ๓ ส่่วน คืือ บริิเวณเทืือกเขา ที่ ่� ราบชายฝั่่�งอ่่าวไทย และ ที่ ่� ราบชายฝั่่�งทะเลอัันดามััน ลัักษณะภููมิิประเทศโดย รวมในภาคใต้้จึึงประกอบด้้วย พื้้�นที่ ่� ราบ ป่่าไม้้ ภููเขา หาดทราย น้้ำตก แม่่น้้ำ ถ้้ำ ทะเลสาบ และกลุ่่มเกาะ ในท้้องทะเลทั้้�งสองฝั่่�ง ซึ่่�งที่ ่� ราบสำคััญของภาคใต้้ ได้้แก่่ ที่ ่� ราบสุุราษฎร์์ธานีี เป็็นที่ ่� ราบผืืนใหญ่่ที่ ่� สุุดของภาคใต้้ อยู่่ ระหว่่างเทืือกเขานครศรีีธรรมราชกัับเทืือกเขาภููเก็็ต ที่ ่� ราบ พััทลุุง เป็็นที่ ่� ราบชายฝั่่�งทะเลทางตะวัันออกของเทืือกเขา นครศรีีธรรมราชและชายฝั่่�งทะเลสาบสงขลา และที่ ่� ราบ ปัตตัานีี เป็็นที่ร ่� าบตอนใต้้สุดุ อยู่่ระหว่่างเทืือกเขาสัันกาลาคีีรีี กัับฝั่่�งทะเล นอกจากนี้้� ในภาคใต้้ยัังมีีทะเลหลวงและทะเล น้้อย ซึ่่�งทะเลหลวงเป็็นส่่วนหนึ่่�งของทะเลสาบสงขลา โดย แบ่่งทะเลหลวง ออกเป็็น ๒ ส่่วน คืือ ทะเลสงขลา และ ทะเลหลวงพััทลุุง ส่่วนทะเลน้้อย มีีขนาดเล็็กกว่่าทะเลหลวง อยู่่ทางด้านเห้ นืือของทะเลหลวง จากทะเลน้้อยมีีคลองควน คลองท่่าเสม็็ด และคลองปากพนัังต่่อขึ้้�นไปทางเหนืือออก สู่่อ่่าวไทยในเขตอำเภอปากพนััง จัังหวััดนครศรีีธรรมราช1 บริิเวณเทืือกเขา ภููมิิประเทศของภาคใต้้เต็็มไป ด้วย้ขุุนเขาน้้อยใหญ่่ โดยมีีเทืือกเขา ๓ แนว เรีียงตามลำดัับ จากเหนืือไปใต้้คืือ เทืือกเขาภูเูก็ต็ เทืือกเขานครศรีีธรรมราช และเทืือกเขาสัันกาลาคีีรีี ซึ่่�งเป็็นพรมแดนกั้้�นระหว่่าง ประเทศไทยกัับประเทศมาเลเซีีย เทืือกเขาในภาคใต้้มีี ความยาวทั้้�งสิ้้�น ๑,๐๐๐ กิิโลเมตร โดยเฉพาะบริิเวณตอน กลางของภููมิิภาค เช่่น จัังหวััดระนอง จัังหวััดชุุมพรจัังหวััด สุุราษฎร์์ธานีีจัังหวััดพัังงา จัังหวััดนครศรีีธรรมราช และ 1 กรมส่่งเสริิมวััฒนธรรม. มรดกวััฒนธรรมภาคใต้้. กรุุงเทพมหานคร: โรงพิิมพ์์ชุุมนุุมสหกรณ์์การเกษตรแห่่งประเทศไทย, ๒๕๖๒. หน้้า ๑๐.2 กรมส่่งเสริิมวััฒนธรรม, หน้้า ๑๒. จัังหวััดกระบี่่� โดยมีีจุุดสููงสุุดของภาคใต้้อยู่่ที่่�ยอดเขาหลวง ๑,๘๓๕ เมตร เหนืือระดัับน้้ำทะเลปานกลาง ตั้้�งอยู่่ใน อุุทยานแห่่งชาติิเขาหลวง จัังหวััดนครศรธีีรรมราช โดยมีี รายละเอีียดของแต่่ละเทืือกเขา ดัังนี้้� เทืือกเขาภููเก็็ต แยกออกจากเทืือกเขาตะนาวศรีี เริ่่�มจากจัังหวััดชุุมพร นัับจากแม่่น้้ำปากจั่่�นลงไปทางใต้้ เป็็นแนวไปในแหลมมลายูู ไปสุุดตอนที่ ่� ต่่อกัับเทืือกเขา นครศรีีธรรมราชและเทืือกเขาสัันกาลาคีีรีีในจัังหวััดสตููล จากนั้้�นเป็็นเทืือกเขาที่ ่�ล้้ำลงไปในทะเลเกิิดเป็็นเกาะภููเก็็ต ขึ้้�น จึึงให้้ชื่่�อว่่าเทืือกเขาภููเก็็ต ประกอบด้้วยหิินชุุดแก่่ง กระจาน หิินชุุดราชบุุรีี และหิินแกรนิิตยุุคครีีเตเชีียส ซึ่่�งหิิน แกรนิิตยุุคนี้้� มีีแร่่ดีีบุุกตกผลึึกอยู่่เป็็นจำนวนมากในพื้้�นที่ ่� จัังหวััดระนอง จัังหวััดพัังงา และจัังหวััดภููเก็็ต2 เทืือกเขานี้้� เป็็นสัันปัันน้้ำลงสองฟาก คืือ ด้้านอ่่าวไทยและด้้านทะเล อัันดามัันของมหาสมุุทรอิินเดีีย ทางด้้านอ่่าวไทย มีีลำน้้ำ ที่่�ไหลลงสู่่อ่่าวไทย อาทิิ คลองสวีี แม่่น้้ำหลัังสวน และ แม่่น้้ำคีีรีีรััฐ ไหลลงสู่่อ่่าวไทยบริิเวณอ่่าวบ้้านดอน จัังหวััด สุุราษฎร์์ธานีี ทางด้้านมหาสมุุทรอิินเดีีย มีีแม่่น้้ำกระบุุรีี หรืือคลองปากจั่่�นและคลองสะอุ่่นไหลมาบรรจบกััน และ ลำน้้ำตะกั่่�วป่่าไหลลงสู่่ทะเลอัันดามััน เทืือกเขานี้้มีี�ยอดเขา สููงที่่�สำคััญ คืือ ยอดเขากะทะคว่่ำ สููง ๑,๐๙๒ เมตร ภููเขา ปลายบางโต๊๊ะ สููง ๑,๐๔๗ เมตร ภููเขาทั้้�งสองลููกนี้้�อยู่่ตอน เหนืือของจัังหวััดพัังงา ภููเขาพระมีีความสููง ๑,๑๐๖ เมตร อยู่่ในเขตอำเภอคอเขา จัังหวััดพัังงา ภููเขาหลัังคาตึึก สููง ๑,๒๗๒ เมตร อยู่่ในเขตอำเภอกะเปอร์์ จัังหวััดระนอง ยััง มีียอดเขาที่ ่� สููงเกิิน ๑,๐๐๐ เมตร อีีกหลายยอด แต่่ไม่่มีีชื่่�อ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 120 เรีียกกััน เทืือกเขาภููเก็็ตกั้้�นเขตแดนระหว่่างฟากตะวัันออก กัับฟากตะวัันตกของ ๔ จัังหวััดในภาคใต้้ กล่่าวคืือ ทาง ตอนเหนืือกั้้�นจัังหวััดชุุมพร (ตะวัันออก) กัับจัังหวััดระนอง (ตะวัันตก) ทางตอนใต้้กั้้�นจัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีี (ตะวัันออก) กัับจัังหวััดพัังงา (ตะวัันตก)1 เทืือกเขานครศรีีธรรมราช เป็็นเทืือกเขาที่ ่� อยู่่ทางตะวัันออกของเทืือกเขาภููเก็็ต และเป็็นแกนของ แหลมมลายููต่่อลงไปอีีกแนวหนึ่่�ง เทืือกเขานี้้�กั้้�นที่ ่� ราบ สุุราษฎร์์ธานีีไว้้ตอนกลาง จากริิมฝั่่�งทะเลด้้านอ่่าวไทยไป สุดยัุังฝั่่�งทะเลอัันดามัันด้าน้ตะวัันตก เทืือกเขานี้้ผ่�่านจัังหวัดั นครศรีีธรรมราช ตรััง พััทลุุง สงขลา ลงไปจนถึึงจัังหวัดัสตููล แล้้วไปจรดกัับเทืือกเขาสัันกาลาคีีรีีตอนเหนืือของเทืือกเขา นี้้มีี�ยอดสููงหลายยอด ส่่วนตอนกลางและตอนใต้้ยอดไม่สูู่ง นััก ส่่วนที่ ่� ยื่่�นลงไปในทะเลของเทืือกเขานี้้� ได้้แก่่ เกาะสมุุย และเกาะพงััน ส่่วนทางตอนใต้้ในจัังหวััดสตููล นั่่�นหมาย ถึึงว่่าตอนบนของเทืือกเขาตั้้�งอยู่่ในมหาสมุุทรแปซิิฟิิกส่่วน ตอนล่่างของเทืือกเขาตั้้�งอยู่่ในมหาสมุุทรอิินเดีีย เทืือก เขานี้้�แบ่่งเป็็นสองส่่วน คืือ ทางด้้านตะวัันออกมีีจัังหวััด นครศรีีธรรมราช พััทลุุง และสงขลา ทางด้้านตะวัันตกมีี จัังหวััดกระบี่่� ตรััง และสตููล เป็็นสัันปัันน้้ำทางด้้านอ่่าว ไทยมีีลำน้้ำตาปีี แม่่น้้ำปากพนัังและลำคลองต่่าง ๆ ที่่�ไหล ลงทะเลสาบสงขลา และด้้านทะเลอัันดามัันมีีลำน้้ำตรััง2 บริิเวณเทืือกเขานครศรีีธรรมราชมีีหิินชุุดภููกระดึึงสลัับกัับ หิินชุุดราชบุุรีีและชุุดทุ่่งสง ส่่วนบริิเวณเขาหลวงซึ่่�งเป็็น 1 วิิชญ์์ จอมวิิญญาณ์์. ภููมิิศาสตร์์ประเทศไทย. คณะมนุุษยศาสตร์์และสัังคมศาสตร์์ มหาวิิทยาลััยราชภััฏอุุดรธานีี, ๒๕๖๐. หน้้า ๑๗๓.2 เรื่่�องเดีียวกััน, หน้้า ๑๗๓.3 กรมส่่งเสริิมวััฒนธรรม. มรดกวััฒนธรรมภาคใต้้. กรุุงเทพฯ: โรงพิิมพ์์ชุุมนุุมสหกรณ์์การเกษตรแห่่งประเทศไทย, ๒๕๖๒. หน้้า ๑๒.4 วิิชญ์์ จอมวิิญญาณ์์. ภููมิิศาสตร์์ประเทศไทย. คณะมนุุษยศาสตร์์และสัังคมศาสตร์์ มหาวิิทยาลััยราชภััฏอุุดรธานีี, ๒๕๖๐. หน้้า ๑๗๓. ยอดเขาสููงสุุดในภาคใต้้ระดัับความสููงจากระดัับน้้ำทะเล ๑,๘๓๕ เมตร เป็็นหิินแกรนิิตยุุคเดีียวกัับหิินแกรนิิตใน เทืือกเขาภูเูก็ต็ส่่วนบริิเวณรอบ ๆ เขาหลวง มีีหิินชุดตุะรุุเตา ยุุคแคมเบรีียน ซึ่่�งเป็็นหิินที่ ่�มีีอายุุเก่่าแก่่ชนิิดหนึ่่�งที่ ่� พบใน ประเทศไทย3 เทืือกเขาสัันกาลาคีีรีี เป็็นเทืือกเขาที่ ่� ต่่อเนื่่�อง กัับเทืือกเขานครศรีีธรรมราช เป็็นเทืือกเขาหิินแกรนิิต และ แยกออกเป็็นหลายแนว มีีทิิศทางขนานกัันจากเหนืือลง ใต้้ตอนกลางมีีความสููงประมาณ ๑,๕๐๐ เมตร ตอนริิม ทั้้�งด้้านตะวัันตก และตะวัันออก มีีความสููงประมาณ ๔๐๐ เมตร ยอดเขาสููงเกิินกว่่า ๑,๐๐๐ เมตร มีีอยู่่เป็็นจำนวน มากประมาณ ๑๔ ยอด ยอดสููงสุุดคืือ กุุหนุุงฮููลููติิติิบาซาร์์ สููง ๑,๕๓๕ เมตร เทืือกเขานี้้�เริ่่�มตั้้�งแต่่จัังหวััดสตููลไปสุุดใน เขตจัังหวัดันราธิิวาส มีีลัักษณะลดหลั่่�นเป็็นขั้้�นบัันไดไปทาง ทิิศตะวัันออกเฉีียงใต้้กั้้�นเขตแดนไทยกัับมาเลเซีียในเขต จัังหวััดสตููล สงขลา ยะลา และนราธิิวาสของไทยกัับเขตรััฐ ไทรบุรีีุ ปลิิส เปรััค และกลัันตัันของมาเลเซีีย ความยาวของ เทืือกเขานั้้�นรวมประมาณ ๔๒๘ กิิโลเมตร และเป็็นพื้้�นที่ ่� ต้้นน้้ำลำธารหลายสาย อาทิิ แม่่น้้ำสายบุุรีี แม่่น้้ำโก-ลก และแม่่น้้ำอู่่ตะเภา4 ที่ ่� ราบชายฝั่่�งอ่่าวไทย เป็็นที่ ่� ราบขนาดค่่อน ข้้างใหญ่่เมื่่�อเปรีียบเทีียบกัับชายฝั่่�งทะเลอัันดามััน นัับ จากบริิเวณชายฝั่่�งจากจัังหวััดชุุมพรลงไปทางใต้้ถึึงจัังหวััด นราธิิวาสมีีที่่� ราบต่่อเนื่่�องไปโดยตลอด เป็็นลัักษณะของ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคใต้้ 121 ชายฝั่่�งทะเลแบบยกตััว บริิเวณที่่�เคยเป็็นทะเลตื้้�นริิมฝั่่�งได้้ เปลี่่�ยนสภาพเป็็นพื้้�นดิิน มีีการทัับถมของโคลนตะกอนจาก แม่่น้้ำและกระแสน้้ำในทะเลพััดพามา จนเกิิดเป็็นที่ ่� ราบ กว้้างใหญ่ขึ้่ ้�น ประกอบด้วยก้ ลุ่่มจัังหวัดชุัุมพร สุรุาษฎร์ธ์านีี นครศรีีธรรมราช พััทลุุง สงขลา ปัตตัานีี ยะลา และนราธิิวาส มีีแม่น้้ ่ ำที่่�ไหลผ่่านที่ร ่� าบด้าน้อ่่าวไทยหลายสายด้วย้กััน โดย เฉพาะแม่่น้้ำตาปีีเป็็นแม่่น้้ำยาวที่ ่� สุุด นอกจากนี้้�ยัังมีีเกาะ ในภาคใต้้ฝั่่�งตะวัันออก ได้้แก่่ หมู่่เกาะอ่่างทอง เกาะเต่่า เกาะสมุุย รวมไปถึึงเกาะขนาดเล็็กในทะเลสาบสงขลาอีีก จำนวนหนึ่่�ง ที่ร ่� าบชายฝั่่�งทะเลอัันดามััน มีีลัักษณะแคบบาง แห่่งมีีภููเขาจรดชายฝั่่�งทำให้้เกิิดเป็็นหน้้าผาชัันตามแนว ชายฝั่่�งทะเล ชายฝั่่�งทะเลมีีลัักษณะเว้้าแหว่่งมาก มีีอ่่าว ใหญ่่น้้อยและเกาะต่่าง ๆ จำนวนมาก นอกชายฝั่่�งออกไป พื้้�นที่่�ลาดลึึกลงอย่่างรวดเร็็ว อัันเป็็นลัักษณะของชายฝั่่�ง แบบยุุบตััว บริิเวณปากแม่่น้้ำสายต่่าง ๆ จึึงมีีลัักษณะเป็็น “ชะวากทะเล” ที่ ่�มีีความกว้้างมากกว่่าปกติิ เช่่น ปากแม่่น้้ำ กระบุุรีีจัังหวััดระนอง มีีความกว้้างถึึง ๔๕ กิิโลเมตร จนมีี ลัักษณะคล้้ายกัับอ่่าวมากกว่่าปากน้้ำ ส่่วนแม่น้้ ่ ำสายอื่่�น ๆ ถึึงแม้้ว่่าเป็็นแม่่น้้ำสายสั้้�น ๆ แต่่ปากแม่่น้้ำก็็ค่่อนข้้างกว้้าง เช่่นกััน การยุุบตััวลงของบริิเวณชายฝั่่�งด้าน้ นี้้� ทำให้้น้้ำทะเล ไหลท่่วมเข้้ามายัังพื้้�นที่่�บางแห่่งกลายเป็็นพื้้�นที่มีีน้้ ่� ำตื้้�น เช่่น อ่่าวพัังงา ภายในอ่่าวมีีน้้ำตื้้�นและมีีเกาะขนาดเล็็กตั้้�งเรีียง รายอยู่่เป็็นจำนวนมาก ซึ่่�งความจริิงแล้้วคืือส่่วนยอดของ ภููเขาหิินปููนที่่�โผล่่พ้้นน้้ำขึ้้�นมานั่่�นเอง แสดงว่่าเดิิมพื้้�นที่ ่� บริิเวณอ่่าวพัังงาเป็็นแผ่่นดิินที่ ่�มีีภููเขาหิินปููนตั้้�งอยู่่ เมื่่�อน้้ำ ทะเลไหลเข้้ามาบริิเวณที่ ่�ต่่ำจึึงกลายเป็็นทะเล ส่่วนบริิเวณ 1 กรมส่่งเสริิมวััฒนธรรม. มรดกวััฒนธรรมภาคใต้้. กรุุงเทพฯ: โรงพิิมพ์์ชุุมนุุมสหกรณ์์การเกษตรแห่่งประเทศไทย, ๒๕๖๒. หน้้า ๑๕. ที่ ่� สููงกลายเป็็นเกาะ ภายหลัังเมื่่�อเกิิดการกััดเซาะของน้้ำ ทะเล รวมทั้้�งการผุุพัังจากลมฟ้้าอากาศและกระทำของน้้ำ ใต้้ดิิน ทำให้้เกาะต่่าง ๆ มีีรููปร่่างดัังที่่�ปรากฏในปััจจุุบััน นอกจากนี้้� ตามชายฝั่่�งทะเลอัันดามััน ยัังมีีเกาะใหญ่่น้้อย อีีกเป็็นเป็็นจำนวนมากตั้้�งแต่่จัังหวััดกระบี่่�ไปจนถึึงจัังหวััด สตููล บางเกาะมีีขนาดใหญ่่และมีีที่่� ราบ ผู้้�คนเข้้าไปตั้้�ง ถิ่่�นฐานได้้ เช่่น เกาะภููเก็็ต ซึ่่�งเป็็นเกาะขนาดใหญ่่ที่ ่� สุุดของ ประเทศ แต่่บางแห่่งเป็็นเพียงโข ีดหิิน หรืือเป็็นเกาะที่มีี่� ภูเขาู สููงชัันไม่่สามารถใช้้ประโยชน์์ได้้ บางเกาะมีีปะการัังเกิิดขึ้้�น ตามชายฝั่่�ง 1 สภาพภููมิิอากาศของภาคใต้้เป็็นภููมิิอากาศแบบ มรสุุมเมืืองร้้อน โดยที่่�ภููมิิประเทศของภาคใต้้มีีลัักษณะเป็็น คาบสมุุทรที่ ่� ยื่่�นออกไปจากแผ่่นดิินขนาบด้้วยพื้้�นน้้ำสอง ด้าน้ ทั้้�งทางด้าน้ตะวัันตกและทางด้าน้ตะวัันออก จึึงทำให้้มีี ฝนตกตลอดปีีและเป็็นภููมิิภาคที่ ่�มีีฝนตกมากที่ ่� สุุด ภาคใต้้มีี เพียง ๒ ฤีดููคืือ ฤดููฝนหรืือฤดููมรสุุมและฤดููร้้อนหรืือฤดููท่่อง เที่่�ยว โดยฝั่่�งตะวัันออกหรืือฝั่่�งอ่่าวไทย ฤดููร้้อนจะอยู่่ในช่่วง เดืือนพฤษภาคม-กัันยายน ส่่วนฝั่่�งตะวัันตกหรืือฝั่่�งทะเล อัันดามััน ฤดููร้้อนจะอยู่่ในช่่วงเดืือนพฤศจิิกายน-เมษายน สภาพอากาศค่่อนข้้างร้้อน แต่่เนื่่�องจากได้้รัับอิิทธิิพลของ ลมมรสุุมจึึงทำให้้มีีฝนตกชุุกตลอดทั้้�งปีี โดยเริ่่�มจากเดืือน พฤษภาคมถึึงเดืือนกัันยายน เป็็นลมมรสุุมตะวัันตกเฉีียงใต้้ ซึ่่�งจะทำให้้เกิดิฝนตกและคลื่่�นลมแรงทางฝั่่�งทะเลอัันดามััน ส่่วนทางฝั่่�งทะเลอ่่าวไทยตั้้�งแต่่จัังหวััดชุุมพรลงไปได้้รัับ อิิทธิิพลของลมมรสุุมตะวัันออกเฉีียงเหนืือระหว่่างเดืือน พฤศจิิกายนถึึงกุุมภาพัันธ์์ ภาคใต้้จึึงมีีเพีียง ๒ ฤดููคืือ ฤดูู ร้้อนและฤดููฝน
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 122 ภาคใต้้ในอดีีตมีีทรััพยากรธรรมชาติิที่ ่� อุุดม สมบููรณ์์เป็็นอย่่างมาก โดยเฉพาะป่่าไม้้และสััตว์์ป่่า แต่่ เนื่่�องจากเกิิดการเปลี่่�ยนแปลงทางธรรมชาติิหลายครั้้�งใน ช่่วงเวลาอัันยาวนาน ทำให้้เกิดิการสููญพัันธุ์์ไปของสัตว์ั ์และ พืืชหลายชนิดิ และมนุุษย์์โบราณในยุุคก่่อนมีีจำนวนไม่่มาก นััก แม้้จะมีีการล่่าสััตว์์และเก็็บหาพืืชเป็็นอาหาร ด้้วยมีี จำนวนยัังไม่่มากพอที่่�จะเป็็นตััวการในทำลายสิ่่�งที่ ่�มีีอยู่่ใน ธรรมชาติิ การทำลายทรััพยากรธรรมชาติิเริ่่�มเกิิดขึ้้�นเมื่่�อ มนุุษย์์ในภาคใต้้เริ่่�มมีีการตั้้�งถิ่่�นฐานบนพื้้�นราบและเปลี่่�ยน วิิถีีชีีวิิตมาเป็็นการปลููกพืืชเลี้้�ยงสััตว์์ แทนการล่่าและเก็็บ หา มีีการหัักร้้างถางพงและเพิ่่�มประชากรจำนวนมากขึ้้�น เกิิดชุุมชนบ้้านและชุุมชนเมืือง ทำให้้เกิิดการแสวงหาและ ใช้้ทรัพัยากรเพิ่่�มมากขึ้้�นเรื่่�อย ๆ นัับตั้้�งแต่ช่่ ่วงพุุทธศตวรรษ ที่่� ๗-๘ เป็็นต้้นมา1 ทรััพยากรป่่าไม้้ในภาคใต้้มีีลัักษณะเป็็นป่่าแบบ ไม่่ผลััดใบ เป็็นป่่าที่ ่�มีีต้้นไม้้เขีียวชอุ่่มตลอดทั้้�งปีี พืืชพรรณ มีีลัักษณะใบหนาใหญ่่ พบว่่ามีีการผลััดใบบ้้างในบาง ฤดููกาลแต่่ไม่่ถึึงกัับผลััดใบจนหมดทั้้�งต้้น ลัักษณะความชื้้�น ในอากาศของป่่ามีีมากจึึงส่่งผลต่่อความหลากหลายทาง ชีีวภาพ2 ทั้้�งป่่าดิิบเขา ป่่าดิิบชื้้�น ป่่าดิิบแล้้ง ป่่าเขาหิินปููน ป่่าพรุุ ป่่าชายหาด ป่่าชายเลน ด้้วยความอุุดมสมบููรณ์์ของ ป่่าไม้้จึึงทำให้้มีีสััตว์์ป่่าต่่าง ๆ และแร่่ธาตุุมาก 1 อมรา ศรีีสุุชาติิ. สายรากภาคใต้้: ภููมิิลัักษณ์์ รููปลัักษณ์์ จิิตลัักษณ์์. กรุุงเทพฯ: สำนัักงานกองทุุนสนัับสนุุนการวิิจััย, ๒๕๔๔. หน้้า ๖๑.2 วิิชญ์์ จอมวิิญญาณ์์. ภููมิิศาสตร์์ประเทศไทย. คณะมนุุษยศาสตร์์และสัังคมศาสตร์์ มหาวิิทยาลััยราชภััฏอุุดรธานีี, ๒๕๖๐. หน้้า ๑๙๙. ภาพที่่� ๒ แผนที่่�สภาพภาคใต้้ เขีียนขึ้้�น ร.ศ. ๑๑๖ (พ.ศ. ๒๔๔๐) ที่่�มา : “แผนที่่�สยาม แสดงเขตประเทศ เขตมณฑล ที่่�ตั้้�งที่่�ว่่าการ รััฐบาลมณฑล ที่่�ตั้้�งที่่�ว่่าการจัังหวััด”,เอกสารหอจดหมายเหตุุแห่่ง ชาติิ, ผ รล. ๐๘๐/๑๙.
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคใต้้ 123 กลุ่่มคนในภาคใต้้ ด้้วยภาคใต้้มีีทรััพยากรธรรมชาติิที่ ่� อุุดมสมบููรณ์์ มาตั้้�งแต่่อดีีต ทรััพยากรเหล่่านี้้�เป็็นฐานวััตถุุดิิบสำคััญใน การผลิิต เช่่น เครื่่�องเทศ ไม้้หอม สมุุนไพร ดีีบุุก ตะกั่่�ว รวม ถึึงทรัพัยากรและแร่ธ่าตุอืุ่ ่�น ๆ จึึงเป็็นที่ต้้่� องการของผู้้�คนทั้้�ง ใกล้้และไกล ทำให้้มีีผู้้�คนหลากหลายชาติิพัันธุ์์หลั่่�งไหลเข้้า มาอยู่่อาศััยทั้้�งชั่่�วคราวและถาวร ทำให้้เกิิดการผสมผสาน ทางชาติิพัันธุ์์ในภาคใต้้อีีกทั้้�งภาคใต้้เป็็นแหลมยาวยื่่�นไป ในทะเล มีีทะเลขนาบทั้้�ง ๒ ด้้าน ทั้้�งมหาสมุุทรแปซิิฟิิก และมหาสมุุทรอิินเดีีย จึึงเป็็นเมืืองท่่าที่ ่�มีีผู้้�คนต่่างชาติิต่่าง ภาษามาตั้้�งหลัักแหล่่งผสมผสานกัับประชาชนพื้้�นเมืืองเดิิม ภาคใต้้จึึงเป็็นถิ่่�นที่่�อยู่่ของมนุุษย์์มาไม่่ต่่ำกว่่า ๔๐,๐๐๐ ปีี ประชากรดั้้�งเดิิมในภาคใต้้ มีีรากฐานทาง มานุุษยวิิทยาจาก ๒ กลุ่่มชาติิพัันธุ์์หลััก คืือ มองโกลอยด์์ และออสตราลอยด์์ แต่่เนื่่�องจากแต่่ละกลุ่่มย่่อยเรีียกชื่่�อ แตกต่่างกัันไป จนมีีนััยเป็็นกลุ่่มหลายเชื้้�อชาติิ เช่่น จีีน มอญ ไทย ชวา มลายูู ฯลฯ รวมทั้้�งการเข้้ามาของชาว ต่่างภููมิิภาค เช่่น อาหรัับ อิินเดีีย จีีน และชาวตะวัันตก ทำให้้ภาคใต้้เป็็นแหล่่งรวมของผู้้�คนจากหลากหลายทาง วััฒนธรรมตั้้�งแต่่อดีีตจนถึึงปััจจุุบััน1 ดัังนั้้�นกลุ่่มคนในภาค ใต้้จึึงประกอบด้้วย ชาวไทยพุุทธ ชาวมลายูู ชาวจีีน รวมถึึง กลุ่่มชาติิพัันธุ์์ดั้้�งเดิิม ได้้แก่่ ชาวเล ชาวมานิิหรืือโอรัังอััสลีี และชาวไทยทรงดำ โดยมีีรายละเอีียดของแต่่ละกลุ่่ม ดัังนี้้� ชาวไทยปัักษ์์ใต้้ เป็็นประชากรส่่วนใหญ่่ของภาคใต้้ ส่่วนใหญ่่ นัับถืือศาสนาพุุทธ แต่่งกายคล้้ายชาวไทยภาคกลาง ใช้้ 1 ครองชััย หััตถา. “พหุุวััฒนธรรมภาคใต้้ในมิิติิภููมิิรััฐศาสตร์์”. สารอาศรมวััฒนธรรมวลััยลัักษณ์, ์ ๑๕(๑), ๒๕๕๘ หน้้า ๑-๒๔. 2 ศููนย์์มานุุษยวิิทยาสิิริินธร. กลุ่่มชาติิพัันธุ์์ในประเทศไทย:มลายูู. https://ethnicity.sac.or.th/database-ethnic/๑๙๕/.๒๕๖๖. ภาษาไทยถิ่่�นใต้้ซึ่่�งมีีสำเนีียงแตกต่่างกัันบ้้างในแต่่ละพื้้�นที่่� ในอดีีตหญิิงปัักษ์์ใต้้นิิยมนุ่่งโจงกระเบน หรืือผ้้าซิ่่�น ผ้้ายก อัันสวยงาม ใส่่เสื้้�อสีีอ่่อนคอกลม แขนสามส่่วน ส่่วนฝ่่าย ชายนุ่่งกางเกงชาวเลหรืือโจงกระเบนเช่่นกััน สวมเสื้้�อผ้้า ฝ้้ายและ มีีผ้้าขาวม้้าผููกเอว หรืือพาดบ่่าเวลาออกนอกบ้้าน หรืือไปงานพิิธีี ชาวใต้้ส่่วนใหญ่่มีีความเชื่่�อร่่วมกัันเกี่่�ยวกัับความ เชื่่�อเรื่่�องวิิญญาณบรรพบุุรุุษ ซึ่่�งมีีเทศกาลสำคััญคืือ ประเพณีีสารทเดืือนสิิบที่่�ชาวบ้้านเชื่่�อว่่าบรรพบุุรุุษผู้้�ล่่วง ลัับจะกลัับมาเยี่่�ยมลููกหลานในช่่วงเดืือนสิิบของทุุกปีี ช่่วง เวลานี้้�ชาวบ้้านจึึงพร้้อมใจกัันไปร่่วมทำบุุญที่วั ่� ดัเพื่่�อร่่วมลำ ลึึกถึึงบรรพบุุรุุษเหล่่านั้้�น ชาวมลายูู 2 มลายูู หมายถึึง ผู้้�คนในดิินแดนมลายููผู้้�คนในดิิน แดนนี้้�จึึงเรีียกตััวเองว่่ามลายูู หรืือ ออแฆนายูู นอกจากนี้้� คนรุ่่นใหม่่ยัังเรีียกตััวเองว่่า มลายููมุุสลิิม และไทยมุุสลิิม ตามโอกาสในการปฏิิสััมพัันธ์์กัับคนอื่่�น ๆ ขณะที่่�คนนอก วััฒนธรรมมัักเรีียกพวกเขาแบบเหมารวมว่่า อิิสลาม มุุสลิิม หรืือแขก ซึ่่�งเป็็นการเรีียกที่ ่�มีีความคลาดเคลื่่�อนและไม่่ได้้ หมายถึึง คนมลายููมุุสลิิม กลุ่่มชาติิพัันธุ์์มลายููจััดอยู่่ในตระกููลภาษา ออสโตรนีีเซีียนอาศััยอยู่่บริิเวณคาบสมุุทรมลายููภาคใต้้ของ ประเทศไทย ปััจจุุบัันชาวมลายููในภาคใต้้แบ่่งเป็็นสอง กลุ่่ม กลุ่่มแรกคืือมลายููปััตตานีีส่่วนใหญ่่อาศััยอยู่่ในพื้้�นที่่� ๓ จัังหวััดชายแดนภาคใต้้คืือ ยะลา ปััตตานีี นราธิิวาส กลุ่่มที่่�สองคืือ มลายูู ไทรบุุรีีปััจจุุบัันอาศััยอยู่่ที่่� จัังหวััดสตููล
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 124 นัักโบราณคดีีพบหลัักฐานว่่า ชาวมลายููกลุ่่มแรกอาศััยอยู่่ บริิเวณเมืืองโบราณยะรััง เป็็นชุุมชนโบราณในลุ่่มน้้ำปัตตัานีี ที่มีี่� ขนาดใหญ่ที่่สุ ่� ดุในแหล่่งชุุมชนโบราณทางภาคใต้้ คาดว่่า มีีอายุุประมาณพุุทธศตวรรษที่่� ๑๒-๑๓ กระทั่่�งพุุทธศตวรรษ ที่่� ๑๘-๑๙ จึึงย้้ายศููนย์์กลางของเมืืองไปที่่�ชายฝั่่�งทะเล ต่่อ มาในช่่วงศตวรรษที่่� ๑๙-๒๓ ได้อ้พยพมาตั้้�งถิ่่�นฐานบริิเวณ อาณาจัักรปััตตานีีซึ่่�งเป็็นศููนย์์กลางการคมนาคมระหว่่าง ทางทะเลและทางบกที่รุ่่� งเรืือง ระหว่่างนี้้�ได้เ้กิดิความขัดัแย้้ง และสงครามระหว่่างเมืืองปาตานีีกัับสยาม ต่่อมาเมื่่�อ พ.ศ. ๒๓๓๐-๒๓๓๔ สยามได้้เข้้าปกครองปาตานีี แต่่ทว่่า ช่่วง เวลาดัังกล่่าวได้้เกิิดปััญหาขััดแย้้งระหว่่างขุุนนางชั้้�นผู้้�ใหญ่่ ของปาตานีีกัับข้้าราชการสยามในเรื่่�องกฎระเบีียบปฏิิบััติิ และขนบธรรมเนีียมประเพณีีต่่าง ๆ กระทั่่�ง พ.ศ. ๒๓๕๙ สยามยกเลิิกระบบการปกครองระบบสุุลต่่านหรืือราชา เป็็นการแต่่งตั้้�งเจ้้าเมืืองจากกรุุงเทพฯ พร้้อมกัับแยกปาตานีี ออกเป็็น ๗ หััวเมืือง คืือ เมืืองปััตตานีี เมืืองยิิริิง (ยะหริ่่�ง) เมืืองสายบุุรีี เมืืองหนองจิิก เมืืองรามัันเมืืองระแงะ เมืือง ยะลา แต่่ละหััวเมืืองอยู่่ในความรัับผิิดชอบของเจ้้าเมืืองที่ ่� มีีอำนาจในการปกครองกัันเองอย่่างเป็็นอิิสระ แต่่อยู่่ภาย ใต้้การควบคุุมของเจ้้าเมืืองสงขลา กระทั่่�งเมื่่�ออำนาจของ ราชาหรืือสุุลต่่านปาตานีีและเจ้้าเมืืองยุุติิลง คนมลายููใน พื้้�นที่ต่ ่� ่อสู้กั้�ับอำนาจสยามอย่่างต่่อเนื่่�อง การต่่อสู้้�ได้เป้ลี่่�ยน รููปแบบเป็็นขบวนการแบ่่งแยกดิินแดนจนกระทั่่�งปััจจุุบััน ภายหลัังจากการปฏิิวััติิสยาม เมื่่�อวัันที่่� ๒๔ มิิถุุนายน พ.ศ. ๒๔๗๕ เพื่่�อเปลี่่�ยนแปลงการปกครองจากระบอบ สมบููรณาญาสิิทธิิราชย์์มาเป็็นระบอบประชาธิิปไตยก่่อให้้ เกิดิการเปลี่่�ยนแปลงในพื้้�นที่่� ๓ จัังหวัดัชายแดนภาคใต้้เช่่น 1 ศููนย์์มานุุษยวิิทยาสิิริินธร. กลุ่่มชาติิพัันธุ์์ในประเทศไทย: จีีน. https://ethnicity.sac.or.th/database-ethnic/๑๖๕/๒๕๖๖. กััน รััฐบาลได้้ยกเลิิกการปกครองแบบมณฑลเทศาภิิบาล มาเป็็นการบริิหารราชการแผ่่นดิินส่่วนภููมิิภาค แบ่่งการ ปกครองออกเป็็นจัังหวัดัอำเภอ ตำบล และหมู่่บ้้าน มณฑล ปััตตานีีเดิิมมีี๔ จัังหวััด จััดแบ่่งเหลืือเพีียง ๓ จัังหวััด คืือ ปััตตานีี ยะลา และนราธิิวาส อััตลัักษณ์์ความเป็็นมลายููมีีความชััดเจนในด้้าน การผสมผสานระหว่่างจารีีตดั้้�งเดิิมกัับศาสนาอิิสลาม เนื่่�องจากผู้้�คนในคาบสมุุทรมลายููนั้้�นประกอบด้้วยผู้้�คน หลากหลายวััฒนธรรม ความเป็็นมลายููจึึงสะท้้อนผ่่าน รููปแบบบ้้านเรืือน สถาปััตยกรรมเก่่าแก่่ ประเพณีีศิิลป วััฒนธรรม และพิิธีีกรรมที่่�เกิิดจากการผสมผสานของ แนวคิิดพราหมณ์์-ฮิินดููและแนวคิิดอิิสลามภิิวััตน์์ที่ ่�มีีเป้้า หมายเพื่่�อความเป็็นอิิสลามบริิสุุทธิ์์� เป็็นมุุสลิิมเดีียวทั่่�ว โลก ส่่งผลให้้พิธีีิกรรมท้้องถิ่่�นหลายประการได้้ถููกเลิิกปฏิบัิัติิ ชาวจีีน1 จีีน เป็็นกลุ่่มคนที่่�เดิินทางเข้้ามาในไทยนัับตั้้�งแต่่ สมััยทวารวดีี จากลัักษณะนิิสััยที่ ่�มีีความมััธยััสถ์์ อดออม และมีีวิสัิัยทััศน์์กว้้างไกล ทำให้้ชาวจีีนกลายเป็็นกลุ่่มคนที่มีี่� บทบาททางเศรษฐกิิจในสัังคมไทย อีีกทั้้�งเป็็นกลุ่่มคนที่ ่�มีี อััตลัักษณ์์วััฒนธรรมที่ ่�มีีความโดดเด่่นที่่�ปรากฏให้้เห็็น ชัดัเจนในพิธีีถืื ิอศีีลกิินเจและพิธีีตรุ ิุษจีีน ในภาคใต้้มีีกลุ่่มชาว จีีนเข้้ามาอยู่่อาศััยหลายกลุ่่มด้วย้กััน ได้แ้ก่่ ชาวจีีนฮกเกี้้�ยน ชาวจีีนไหหนำ ชาวจีีนกวางตุ้้�ง และชาวจีีนฮากกา ในภาคใต้้ตั้้�งแต่่สมััยอยุธุยาพบชาวจีีนฮกเกี้้�ยน ดััง กรณีีรััชสมััยของพระเจ้้าตากสิินนั้้�น หวูู หยาง ชาวฮกเกี้้�ยน จากตำบลซีีซิิงในจางโจวที่่�อพยพเดิินทางมายัังสงขลาเมื่่�อ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคใต้้ 125 พ.ศ. ๒๒๐๓ ด้้วยความซื่่�อสััตย์์และจงรัักภัักดีี หวูู หยาง จึึงได้้รัับการแต่่งตั้้�งให้้เป็็นนายอากรทำอากรรัังนกที่่�เกาะ นอกฝั่่�งสองเกาะ และแต่่งตั้้�งให้้เป็็นขุุนนางมีีตำแหน่่งเป็็น หลวง ต่่อมาได้้รัับการแต่่งตั้้�งให้้เป็็นเจ้้าเมืืองสงขลา และ ได้้รัับพระราชทานบรรดาศัักดิ์์�เป็็นหลวงสุุวรรณสมบััติิคีีรีี เป็็นต้้นตระกููล ณ สงขลา นอกจากนี้้� ชาวฮกเกี้้�ยนยัังได้้ อพยพเข้้าไปตั้้�งถิ่่�นฐานที่ ่� จัังหวััดภููเก็็ตเป็็นจำนวนมาก เพื่่�อ ทำเหมืืองแร่ดีีบุุ่กและการค้้า จึึงทำให้้วััฒนธรรมและวิถีีชีีวิติ ฮกเกี้้�ยนเป็็นวััฒนธรรมสำคััญของภููเก็็ต และยัังพบในอีีก หลายจัังหวััดของไทย เช่่น สุุราษฎร์์ธานีีและตรัังมีีศาลเจ้้า ฮกเกี้้�ยน เป็็นต้้น1 ชาวไหหนำนั้้�น ความเข้้าใจเดิิมมัักอธิิบายว่่าชาว จีีนไหหนำอาศััยอยู่่มากทางภาคใต้้ซึ่่�งก็็ไม่่ได้้ผิิดไปจากข้้อ เท็็จจริิงมากนััก แต่่ความจริิงแล้้วพบชาวไหหนำในหลาย ภููมิภิาคของไทย เห็็นได้จากกา้รสร้้างศาลเจ้้าแม่ทั่ ับทิิม (จุ้้�ย โบเนี้้�ยว) ซึ่่�งไม่่ได้้พบที่่�นครสวรรค์์เท่่านั้้�น แต่ยั่ ังพบอีีกหลาย เมืือง นอกจากพื้้�นที่ ่� ตอนในของแผ่่นดิินแล้้ว ยัังพบชาว ไหหนำมากตามเมืืองแถบชายฝั่่�งทะเลในภาคใต้้ เช่่น เกาะสมุุย เกาะพะงััน จัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีี ภููเก็็ต และ หาดใหญ่่ จัังหวััดสงขลา เป็็นต้้น 1 ศููนย์์มานุุษยวิิทยาสิิริินธร. กลุ่่มชาติิพัันธุ์์ในประเทศไทย: จีีน. https://ethnicity.sac.or.th/database-ethnic/๑๖๕/2566. อ้้านถึึงใน, วิิลเลีียม สกิินเนอร์์ (William Skinner). สัังคมจีีนในประเทศไทย ประวััติิศาสตร์์เชิิงวิิเคราะห์,์กรุุงเทพฯ: มููลนิิธิิโครงการตำราสัังคมศาสตร์์และ มนุุษยศาสตร์์, ๒๕๒๙ 2 ศููนย์์มานุุษยวิิทยาสิิริินธร. กลุ่่มชาติิพัันธุ์์ในประเทศไทย: จีีน. https://ethnicity.sac.or.th/database-ethnic/๑๖๕/2566. อ้้างถึึงใน, ศิิริิเพ็็ญ อึ้้�งสิิทธิิพููนพร. “ความหมายและอััตลัักษณ์์ของจีีนฮากกา,” วารสารมหาวิิทยาลััยศิิลปากร. ๓๓:๑. หน้้า ๒๑๕-๒๔๐. สำหรัับชาวจีีนกวางตุ้้�งมีีความแตกต่่างออกไป เพราะนิิยมอาศััยอยู่่ในเขตเมืืองมากกว่่าจะอยู่่ตามชนบท หรืือชายฝั่่�งทะเล เนื่่�องจากเป็็นกลุ่่มที่ ่�มีีความชำนาญใน งานช่่างเครื่่�องยนต์์กลไกต่่าง ๆ ตั้้�งแต่่ในประเทศจีีน ทำให้้ มีีทัักษะในการสร้้างทางรถไฟ ต่่อเรืือ ซ่่อมเครื่่�องยนต์์ และ งานไม้้ เมื่่�อมาถึึงยัังประเทศไทย จุดุแรกที่่�เดิินทางเข้้ามาคืือ กรุุงเทพมหานคร จากนั้้�นจึึงกระจายตััวไปตามเมืืองต่่าง ๆ ตามเส้้นทางรถไฟ และไปตามหััวเมืืองสำคััญ มีีกลุ่่มหนึ่่�ง ไปทางเรืือโดยเดิินทางไปยัังสุุราษฎร์์ธานีี สงขลา หาดใหญ่่ เบตง ภููเก็็ต และตรััง เพื่่�อประกอบอาชีีพเกี่่�ยวกัับงานช่่าง ร้้านอาหาร และอื่่�น ๆ ชาวฮากกาเริ่่�มอพยพเข้้ามาอยู่่ในประเทศไทย ตั้้�งแต่่ปลายสมััยอยุุธยา และเข้้ามามากที่ ่� สุุดในช่่วงสมััย รััชกาลที่่� ๕ เนื่่�องจากเป็็นช่่วงที่่�ไทยมีีการก่่อสร้้างถนน หนทาง สร้้างทางรถไฟ และก่่อสร้้างอาคารต่่าง ๆ เพื่่�อ พััฒนาประเทศ โดยกลุ่่มชาวฮากกาจะเคลื่่�อนย้้ายไปยััง ภููมิิภาคต่่าง ๆ ของประเทศไทยที่ ่�มีีการจ้้างแรงงาน เมื่่�อ ทางรถไฟและถนนถููกสร้้างไปทางภาคใต้้ ชาวฮากกาจึึงได้้ ตั้้�งรกรากอยู่่ในพื้้�นที่่�หาดใหญ่่และจัังหวัดัสงขลาเป็็นจำนวน มาก และกระจายกัันอยู่่ทั่่�วไปตั้้�งแต่่จัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีี ลงไป ส่่วนมากเป็็นชาวฮากกาสำเนีียงถิ่่�นเหมยเซี่่�ยนและ สำเนีียงฮุ่่ยโจว ซึ่่�งอยู่่กัันเป็็นชุุมชนใหญ่่และยัังรัักษาภาษา และวััฒนธรรมดั้้�งเดิิมอยู่่2
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 126 ชาวมอแกน1 ชาวมอแกน เป็็นกลุ่่มชาติิพัันธุ์์ที่่�มีีชีีวิิตสััมพัันธ์์ กัับท้้องทะเลมายาวนานตามเกาะต่่าง ๆ ในหมู่่เกาะมะริิด (Mergui Archipelago) ในสาธารณรััฐแห่่งสหภาพเมีียนมา จนถึึงเกาะในทะเลอัันดามัันเหนืือของประเทศไทย ชาว มอแกนในประเทศไทยมีีจำนวนประมาณ ๓,๐๐๐ คน แต่่ เดิิมชาวมอแกนมีีวิิถีีชีีวิิตเร่่ร่่อน ทำมาหากิินในทะเล ในฤดูู แล้้งจะอยู่่อาศััยในเรืือ ส่่วนในฤดููฝนจะอาศััยอยู่่เป็็นหลััก แหล่่งมากขึ้้�น ปััจจุุบัันการเปลี่่�ยนแปลงต่่าง ๆ ทำให้้ชาว มอแกนทั้้�งหมดมีีการตั้้�งหลัักปัักฐานเป็็นชุุมชน กระจายตััว อาศััยอยู่่ตามเกาะ ต่่าง ๆ ในฝั่่�งทะเลอัันดามัันตั้้�งแต่จั่ ังหวัดั ระนอง บริิเวณเกาะเหลา เกาะพยาม เกาะช้้าง และเกาะ สิินไห ที่ ่� อุุทยานแห่่งชาติิหมู่่เกาะสุุริินทร์์ จัังหวััดพัังงา หลััง เหตุุการณ์์ สึึนามิิ บางกลุ่่มอาศััยร่่วมกัับชาวอููรัักลาโวยจใน ชุุมชนราไวย์์ จัังหวััดภููเก็็ต บางส่่วนอพยพมาตั้้�งรกรากอยู่่ บนฝั่่�ง มีีวิิถีีดำรงชีีพดัังเช่่นคนไทยทั่่�วไป ประกอบอาชีีพ รัับจ้้างแทนการทำอาชีีพประมง ชาวมอแกลน2 ชาวมอแกลน ตั้้�งถิ่่�นฐานอยู่่ในประเทศไทยมา ยาวนานตั้้�งแต่่สมััยบรรพบุรุุษในบริิเวณชายฝั่่�งทะเล หลาย ชุุมชนมีีตำนาน “พ่่อตาสามพััน” ซึ่่�งเป็็นวีีรบุุรุุษต้้นกำเนิิด ของชาวมอแกลน ในฐานะของการเป็็นเจ้้าเมืืองของชาว มอแกลนที่ ่�มีีอาณาจัักรบริิเวณเมืืองนครศรีีธรรมราช 1 ศููนย์์มานุุษยวิิทยาสิิริินธร. กลุ่่มชาติิพัันธุ์์ในประเทศไทย: มอแกน. https://ethnicity.sac.or.th/database-ethnic/๑๙๖/.๒๕๖๖.2 ศููนย์์มานุุษยวิิทยาสิิริินธร. กลุ่่มชาติิพัันธุ์์ในประเทศไทย: มอแกลน. https://ethnicity.sac.or.th/database-ethnic/๑๙๗/.๒๕๖๖. ชาวมอแกลนในประเทศไทยตั้้�งถิ่่�นฐานบริิเวณ ชายฝั่่�งทะเลในจัังหวััดพัังงาและภููเก็็ต ด้้านวิิถีีการดำรงชีีพ ในอดีีตสามารถหากิินในทะเลได้อ้ย่่างอิิสระ แต่่ทว่่าปััจจุบัุัน ชาวมอแกลนเผชิิญกัับข้้อจำกัดัด้านกา้รกำหนดให้้ทะเลเป็็น พื้้�นที่่�อนุุรัักษ์์ ทำให้้ชาวมอแกลนถููกจำกััดพื้้�นที่่�ทำกิิน บาง ส่่วนจึึงหัันไปเป็็นแรงงานรัับจ้้างในโรงแรมและรีีสอร์์ทใน พื้้�นที่่� ชาวมอแกลน มีีประชากรประมาณ ๔,๐๐๐ คน อาศััยอยู่่ในหลายหมู่่บ้้านของจัังหวััดพัังงาและภููเก็็ต ใน พื้้�นที่ ่� จัังหวััดพัังงานั้้�น ชาวมอแกลนอาศััยอยู่่ที่่�บ้้านท่่า แป๊๊ะโย้้ย บ้้านทุ่่งดาบ บนเกาะพระทอง และหมู่่บ้้านที่ ่� สร้้างขึ้้�นใหม่่หลัังเหตุุการณ์์สึึนามิิ คืือ บ้้านธารคีีริิน บ้้าน เทพประทาน บ้้านชััยพััฒนา-กาชาดไทย (หรืือบ้้านทุ่่ง รััก) และบ้้านเทพรััตน์์ ตำบลแม่่นางขาว บ้้านกลาง ตำบล บางวััน อำเภอคุุระบุุรีีบ้้านน้้ำเค็็ม บ้้านทัับตะวััน บ้้านบน ไร่่ ตำบลบางม่่วง บ้้านบางขยะ บ้้านทุ่่งหว้้า ตำบลคึึกคััก อำเภอตะกั่่�วป่่า บ้้านลำแก่่น บ้้านคลองญวนใต้้บ้้านทัับ ปลา ตำบลลำแก่่น บ้้านเกาะนก บ้้านขนิิม ตำบลทุ่่งมะพร้้าว บ้้านหิินลาด บ้้านลำปีี ตำบลท้้ายเหมืือง อำเภอท้้ายเหมืือง บ้้านท่่าใหญ่่ ตำบลโคกกลอย อำเภอตะกั่่�วทุ่่ง ส่่วนที่จั ่� ังหวัดั ภูเูก็ต็ มีีหมู่่บ้้านมอแกลนที่บ้้่� านแหลมหลา (ท่่าฉัตรั ไชย) และ บ้้านเหนืือ (หิินลููกเดีียว) ตำบลไม้้ขาว อำเภอถลาง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคใต้้ 127 ชาวอููรัักลาโวยจ1 อููรัักลาโวยจ เป็็นคำเรีียกที่่�กลุ่่มชาติิพัันธุ์์นี้้�ใช้้ เรีียกชื่่�อกลุ่่มและภาษาของตนเอง คำว่่าอููรัักลาโวยจ มีีราก ศััพท์์มาจากภาษามลายูู หมายถึึง“ชาวทะเล” บุุคคลทั่่�วไป เรีียกพวกเขาในหลากหลายชื่่�อ เช่่น ชาวน้้ำ ชาวเล ยิิปซีี ทะเล โดยเฉพาะชื่่�อเรีียก “ชาวเล” เป็็นชื่่�อที่่�เหมารวมกลุ่่ม ชาติิพัันธุ์์ที่่�มีีถิ่่�นฐานบนชายฝั่่�งและเกาะแก่่งทั้้�งสามกลุ่่ม ขณะที่่�หน่่วยงานราชการเรีียกว่่า “ชาวไทยใหม่่” อููรัักลาโวยจ เป็็นคนดั้้�งเดิิมกลุ่่มหนึ่่�งของมลายูู ที่ ่� ยัังเหลืืออยู่่ พวกเขาอพยพเข้้ามาอยู่่ในแหลมมลายููสมััย ดึึกดำบรรพ์์ ก่่อนที่่�ชาวมลายููจะเข้้ามาอาศััยอยู่่ มีีวิิถีีชีีวิิต ดั้้�งเดิิมแบบเคลื่่�อนย้้ายในท้้องทะเลโดยมีีเรืือที่่�เปรีียบ เสมืือนบ้้าน ปััจจุบัุันมีีการตั้้�งถิ่่�นฐานเป็็นหลัักแหล่่งในพื้้�นที่ ่� เกาะอาดััง เกาะหลีีเป๊๊ะ เกาะบููโหลนดอน และเกาะบููโหลน เล จัังหวััดสตููล เกาะพีีพีี (แหลมตง) เกาะจำ (ชุุมชนโต๊๊ะ บุุหรง ชุุมชนท่่าเรืือมููตููชุุมชนกลาโหม ชุุมชนบ้้านกลาง) เกาะลัันตา (บ้้านคลองดาว บ้้านในไร่่ บ้้านโต๊๊ะบาหลิิว บ้้านหััวแหลมกลาง และบ้้านสัังกาอู้้�) จัังหวััดกระบี่่� เกาะสิิ เหร่่ (แหลมตุ๊๊กแก) บ้้านราไวย์์ และบ้้านสะปำ จัังหวััดภููเก็็ต แผ่่นดิินแห่่งแรกที่่�ชาวอููรัักลาโวยจลงหลัักปัักฐานอยู่่บริิเวณ “ซาตั๊๊�ก” หรืือเกาะลัันตา ก่่อนที่่�จะแยกย้้ายขยายถิ่่�นฐานไป ยัังพื้้�นที่ ่� อื่่�น ๆ เกาะลัันตาจึึงเปรีียบเสมืือนเมืืองศููนย์์กลาง ของชาวอููรัักลาโวยจ คนกลุ่่มนี้้มีีวิ�ถีีชีีวิตผููิกพัันกัับท้้องทะเล 1 ศููนย์์มานุุษยวิิทยาสิิริินธร. กลุ่่มชาติิพัันธุ์์ในประเทศไทย: อููรัักลาโวยจ. https://ethnicity.sac.or.th/database-ethnic/๒๑๖/. ๒๕๖๖. และ นฤมลขุุนวีีช่่วย และมานะ ขุุนวีีช่่วย. ชีีวิิตและวััฒนธรรมชาวเลอููรัักลาโว้้ยแห่่งทะเลอัันดามััน. กรุุงเทพฯ: สำนัักงานคณะกรรมการวััฒนธรรมแห่่ง ชาติิ กระทรวงวััฒนธรรม. ๒๕๕๓. 2 นฤมลขุุนวีีช่ว่ย. บริิการจากระบบนิิเวศและความอยู่่ดีีมีีสุุขของชาวมานิิบริิเวณเทืือกเขาบรรทััดในภาคใต้้ของประเทศไทย. ปริิญญาปรัชัญา ดุุษฎีีบััณฑิิต สาขาวิิชาการจััดการสิ่่�งแวดล้้อม มหาวิิทยาลััยสงขลานคริินทร์์, ๒๕๖๕. หน้้า ๔๓ ด้้วยการใช้้ภููมิิปััญญาวััฒนธรรมในการใช้้ประโยชน์์และ รัักษาทรััพยากรธรรมชาติิอย่่างสมดุุลและยั่่�งยืืน นอกจาก นี้้�ยัังมีีพิิธีีกรรมสำคััญ คืือ พิิธีีลอยเรืือปลาจั๊๊�ก เพื่่�อสะเดาะ เคราะห์์และส่่งวิิญญาณบรรพบุุรุุษกลัับไปยััง “ฆููนุุงฌึึรััย” ซึ่่�งเชื่่�อว่่าเป็็นดิินแดนบ้้านเกิิด ชาวมานิิ กลุ่่มชาติิพัันธุ์์มานิิ (The Maniq people) จััดอยู่่ใน เชื้้�อสายนิิกริิโต (Negrito) กลุ่่มย่่อยของนิิกรอยด์์ (Negroid) เป็็นกลุ่่มชาติิพัันธุ์์หนึ่่�งที่่�กระจายตามพื้้�นที่ ่� ต่่าง ๆ ในทวีีป เอเชีียและทวีีปแอฟริิกา แบ่่งกลุ่่มนิิกริิโตออกเป็็น ๒ พวก คืือ พวกอััฟริิกัันนิิกรอยด์์ (African Negroid) เป็็นนิิกริิโต ที่่�อาศััยอยู่่ในแถบทวีีปแอฟริิกา และพวกโอเชีียนิิคนิิกรอยด์์ (Oceanic Negroid) เป็็นนิิกริิโตลููกผสมระหว่่างพวก มองโกลอยด์์ (Mongoloid) ออสตราลอยด์์ (Australoid) และ นิิกรอยด์์ (Negroid) ซึ่่�งมานิิในเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้จััด ว่่าเป็็นกลุ่่มโอเชีียนิิคนิิกรอยด์์ 2 กลุ่่มชาติิพัันธุ์์มานิินัับเป็็นกลุ่่มชาติิพัันธุ์์กลุ่่มแรก ที่่�เข้้ามาตั้้�งรกรากและอาศััยอยู่่ในบริิเวณภููมิิภาคเอเชีีย ตะวัันออกเฉีียงใต้้ก่่อนกลุ่่มชาติิพัันธุ์์อื่่�น ๆ สำหรัับภาค ใต้้อาศััยกระจายอยู่่บริิเวณคาบสมุุทรมลายูู ๒ กลุ่่มใหญ่่ คืือ มานิิและโอรัังอััสลีี จากการสำรวจของผู้้�ศึึกษาลัักษณะ สภาพแวดล้้อมของการตั้้�งถิ่่�นฐานในปััจจุุบัันของชาติิพัันธุ์์ มานิิที่่�อาศััยอยู่่ในประเทศไทยนั้้�นกระจายตััวอยู่่ใน ๒ ผืืน
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 128 ป่่าขนาดใหญ่่ คืือ กลุ่่มมานิิอาศััยอยู่่บริิเวณเขตรัักษาพัันธุ์์ สััตว์์ป่่าเขาบรรทััดและเขตรัักษาพัันธุ์์สััตว์์ป่่าโตนงาช้้างใน เขตจัังหวััดตรััง สตููล พััทลุุงและสงขลา ซึ่่�งอยู่่แถบเทืือกเขา นครศรีีธรรมราชหรืือเทืือกเขาบรรทััด ส่่วนกลุ่่มโอรัังอััสลีี อาศััยอยู่่บริิเวณป่่าในเขตอุุทยานแห่่งชาติิบางลางและเขต รัักษาพัันธุ์์สััตว์์ป่่าฮาลาบาลา ซึ่่�งอยู่่ในเขตป่่ารอยต่่อของ เทืือกเขาสัันกาลาคีีรีีที่่�ทอดตััวกั้้�นระหว่่างพรมแดนไทยและ มาเลเซีียในเขตจัังหวััดยะลาและนราธิิวาส1 มานิิ ในเทืือกเขาบรรทััดและโอรัังอััสลีี ในเทืือก เขาสัันกาลาคีีรีีมีีการดำรงชีีพแบบหาของป่่าล่่าสัตว์ั ์ เคลื่่�อน ย้้ายไปตามแหล่่งอาหาร ผสมผสานกัับการตั้้�งถิ่่�นฐานถาวร ในบางกลุ่่ม การดำรงอยู่่สััมพัันธ์กั์ ับความอุดุมสมบููรณ์์ของ ทรััพยากรธรรมชาติิและสิ่่�งแวดล้้อม มีีวิิถีีปฏิิบััติิที่่�เคารพ ธรรมชาติิ เรีียบง่่าย แต่่ด้วยชาวมา้นิมีีลัิ ักษณะวิถีีชีีวิติสัังคม และวััฒนธรรมแบบดั้้�งเดิิมของมนุุษย์ยุ์ุคสัังคมหาของป่่าล่่า สััตว์์ซึ่่�งเป็็นเอกลัักษณ์์สำคััญของกลุ่่มชาติิพัันธุ์์นี้้� ในปััจจุบัุันชาวมานิิบางกลุ่่มยัังคงรัักษาอัตลัักษณ์์ เหล่่านี้้�ไว้้ได้ อ้ย่่างไรก็ต็ามการปรัับตััวและการเปลี่่�ยนแปลง ตามสภาพแวดล้้อมของมนุุษย์์ เป็็นพื้้�นฐานธรรมชาติิสำคััญ ที่่�ไม่่อาจปฏิิเสธได้้จึึงส่่งผลกระทบค่่อนข้้างหนัักสำหรัับ กลุ่่มชาติิพัันธุ์์มานิที่ิยั ่� ังคงรัักษาความดั้้�งเดิิมเอาไว้้ท่่ามกลาง สถานการณ์์ของโลกในยุุคใหม่่ 1 ศููนย์์มานุุษยวิิทยาสิิริินธร. กลุ่่มชาติิพัันธุ์์ในประเทศไทย: มานิิ. https://ethnicity.sac.or.th/database-ethnic/๒๐๐/.๒๕๖๖.2 ศููนย์์มานุุษยวิิทยาสิิริินธร. กลุ่่มชาติิพัันธุ์์ในประเทศไทย: ไทดำ. https://ethnicity.sac.or.th/database-ethnic/๑๗๗/.๒๕๖๖. ภาพที่่� ๓ กลุ่่มชาติิพัันธุ์์มานิิ อำเภอมะนััง จัังหวััดสตููล ชาวไทดำำหรืือไทยทรงดำำ 2 ชาวไทดำ มีีถิ่่�นฐานดั้้�งเดิิมในพื้้�นที่ ่� ภาคเหนืือของ ประเทศเวีียดนาม เชื่่�อมต่่อกัับลาวและจีีนตอนใต้้ จากนั้้�น ได้้อพยพเข้้ามาในประเทศไทยในสมััยกรุุงธนบุุรีีต่่อเนื่่�อง จนถึึงรััชกาลที่่� ๕ คนกลุ่่มนี้้�มีีความเข้้มแข็็งทางวััฒนธรรม จากรากฐานความสััมพัันธ์์ของระบบสายตระกููลและเครืือ ญาติิ มีีความเชื่่�อเกี่่�ยวกัับผีีบรรพบุุรุุษอย่่างเข้้มข้้น มีีเครืือ ข่่ายทางสัังคมข้้ามพรมแดนรััฐชาติิ อีีกทั้้�งเป็็นกลุ่่มคนที่ ่�มีี ศัักยภาพในการอนุรัุักษ์์ ฟื้้�นฟููและธำรงรัักษาอัตลัักษณ์์ทาง วััฒนธรรมให้้มีีความเข้้มแข็็ง ในระยะแรกที่่�เคลื่่�อนย้้ายเข้้ามาในประเทศไทย ชาวไทดำได้้รัับอนุุญาตในการตั้้�งถิ่่�นฐานบ้้านเรืือนในเขต เมืืองเพชรบุรีีุ และได้้ตั้้�งถิ่่�นฐานอย่่างต่่อเนื่่�องมาจนถึึงสมััย รััชกาลที่่� ๕ หลัังจากนั้้�นจึึงได้้เริ่่�มโยกย้้ายออกจากเพชรบุุรีี
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคใต้้ 129 ไปตั้้�งบ้้านเรืือนกระจายอยู่่ตามจัังหวััดต่่าง ๆ ปััจจุุบัันพบ ชุุมชนชาวไทดำอยู่่ในภาคใต้้ด้้วย ได้้แก่่ อำเภอท่่าแซะ และอำเภอเมืือง จัังหวััดชุุมพร และอำเภอพุุนพิิน อำเภอ บ้้านนาสาร อำเภอเคีียนซา อำเภอคีีรีีรััฐนิิคม จัังหวััด สุุราษฎร์์ธานีี สรุุปได้้ว่่าลัักษณะที่ ่�ตั้้�ง ทรััพยากรธรรมชาติิที่ ่�มีี ความหลากหลายส่่งผลให้้กลุ่่มคนเข้้ามาตั้้�งถิ่่�นฐานมาตั้้�งแต่่ สมััยก่่อนประวััติิศาสตร์์ พบว่่าคนบางกลุ่่ม เช่่น ชาวมานิิ ยัังสามารถรัักษาลัักษณะการดำรงชีีวิิตแบบ หาของป่่าล่่า สััตว์์มาได้้จนถึึงปััจจุุบััน นั่่�นเป็็นย่่อมเป็็นสิ่่�งยืืนยัันได้้ว่่า ทรััพยากรในผืืนป่่าของภาคใต้้ยัังคงมีีเพีียงพอให้้คนกลุ่่ม นี้้�ยัังคงเอกลัักษณ์์ในการดำรงชีีวิิตได้้ (แม้้จะมีีลดลงมาก ในปััจจุุบััน) ลัักษณะที่ ่�ตั้้�งซึ่่�งเป็็นจุุดเชื่่�อมต่่อระหว่่างสอง อารยธรรมใหญ่่ การเป็็นแผ่่นดิินกั้้�นมหาสมุุทรสำคััญของ โลก ส่่งผลให้้เกิิดการเดิินทางของคนกลุ่่มต่่าง ๆ เข้้ามา ในพื้้�นที่ ่� ภาคใต้้ การปะทะสัังสรรค์์ระหว่่างคนท้้องถิ่่�นกัับ คนต่่างพื้้�นที่่�ทำให้้เกิิดการรัับวััฒนธรรมกััน และพบว่่ามีี ลัักษณะพิิเศษที่่�เกิิดขึ้้�นในคนรุ่่นต่่อมาจนกระทั่่�งถึึงปััจจุุบััน เช่่น การผสมผสานทางความเชื่่�อประเพณีีบางอย่่างของคน ภาคใต้้ โดยเฉพาะการนำศาสนาหลัักจากภายนอกมาผสม ผสานกัับความเชื่่�อเรื่่�องวิิญญาณบรรพบุรุุษที่่�คนภาคใต้้เรีียก ว่่า “ทวด” “ครููหมอโนราห์์” หรืือแม้้แต่่ประเพณีีสำคััญของ คนภาคใต้้อย่่าง “สารทเดืือนสิิบ” นอกจากนี้้�ลัักษณะทาง ภููมิิศาสตร์์และทรัพัยากรที่่�หลากหลายและโดดเด่่นของภาค ใต้้ยัังเป็็นพื้้�นฐานสำคััญต่่อการก่่อตััวของชุุมชนตั้้�งแต่่สมััย ก่่อนประวััติิศาสตร์์ สมััยอาณาจัักรโบราณ จนกระทั่่�งรวม ตััวกัันเป็็นอาณาจัักรสยามในเวลาต่่อมา 1 สุุขกมล วงศ์์สวรรค์์. ชุุมชนโบราณในภาคใต้้. https://finearts.go.th/main/view/ ! ภาคใต้้สมััยก่่อนประวััติิศาสตร์ ์ ภาคใต้้เป็็นส่่วนหนึ่่�งของคาบสมุุทรมลายููตั้้�งแต่่ บริิเวณคอคอดกระ ยื่่�นยาวลงไปทางใต้้จนถึึงมาเลเซีีย มีี ชายฝั่่�งทะเลขนาบ ๒ ด้้าน คืือ ด้้านตะวัันตกติิดทะเล อัันดามััน มีีลัักษณะเป็็นที่ ่� ราบชายฝั่่�งแบบยุุบตััว แคบ เว้้า แหว่่ง บางแห่่งมีีภููเขาจรดชายฝั่่�งทำให้้เกิิดเป็็นหน้้าผาชััน ตามแนวชายฝั่่�งทะเล ทำให้้มีีพื้้�นที่่�จำกััดและขยายตััวได้้ ยากจึึงเป็็นที่ ่�ตั้้�งของชุุมชนขนาดเล็็ก แต่่ทำเลอยู่่ด้้านตรง ข้้ามกัับอิินเดีียจึึงมีีความเหมาะสมต่่อการเดิินเรืือมาขึ้้�นบก ของพ่่อค้้าต่่างชาติิ จึึงปรากฏหลัักฐานมีีชุุมชนโบราณฝั่่�ง ตะวัันตกได้้พััฒนาขึ้้�นและมีีบทบาทเป็็นเมืืองท่่าสำคััญทาง ฝั่่�งทะเลอัันดามัันอย่่างชัดัเจน ส่่วนด้าน้ตะวัันออกติิดทะเล อ่่าวไทย มีีลัักษณะเป็็นชายฝั่่�งแบบยกตััวมีีการทัับถมของ โคลนตะกอนที่่�แม่่น้้ำและกระแสน้้ำในทะเลพััดพามาทำให้้ เกิิดเป็็นที่ ่� ราบกว้้างขึ้้�นมีีสัันทรายปรากฏอยู่่ทั้้�งบนหาดและ ในพื้้�นน้้ำนอกฝั่่�ง มีีความเหมาะสมต่่อการตั้้�งถิ่่�นฐานและ การเพาะปลููกจึึงพบร่่องรอยชุุมชนโบราณอยู่่บริิเวณเชิิงเขา และที่ร ่� าบริิมฝั่่�งทะเล ในช่่วงแรกเริ่่�มประวััติิศาสตร์์และสมััย ประวััติิศาสตร์์ในพื้้�นที่ ่� ต่่าง ๆ ในเวลาต่่อมา1 หลัักฐานทางโบราณคดีีและประวััติิศาสตร์์พบร่่อง รอยหลัักฐานในยุุคหิิน โดยพบหลัักฐานแสดงถึึงมีีการอยู่่ อาศััยของมนุุษย์์ เช่่น แหล่่งโบราณคดีีถ้้ำหมอเขีียว จัังหวัดั กระบี่่� ถ้้ำซาไก จัังหวััดตรััง ในจัังหวััดนครศรีีธรรมราชหลััก ฐานที่ ่�ค้้นพบได้้แก่่ เครื่่�องมืือหิินกะเทาะ ที่ ่�ถ้้ำตาหมื่่�นยม ตำบลช้้างกลาง อำเภอช้้างกลาง เครื่่�องมืือหิินดัังกล่่าว มีีลัักษณะกะเทาะหน้้าเดีียว รููปไข่่ คมรอบ ปลายแหลม ด้้านบนคล้้ายรอยโดนตััด มีีลัักษณะคล้้ายคลึึงกัันกัับ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 130 ลัักษณะของขวานกำปั่่�นที่่�ได้้มีีการค้้นพบที่่�ไทรโยค จัังหวััด กาญจนบุุรีี และจััดเป็็นเครื่่�องมืือในยุุคหิินกลาง1 ต่่อมาได้้พััฒนาเข้้าสู่่ยุุคหิินใหม่่ ได้้พบเครื่่�องมืือ เครื่่�องใช้้ และภาชนะดิินเผาในยุุคนี้้�กระจััดกระจายโดย ทั่่�วไปทั้้�งที่่�บริิเวณถ้้ำและที่ ่� ราบของจัังหวััดนครศรีีธรรมราช เช่่น พบเครื่่�องหิินที่ ่�มีีบ่่า ตััวขวานยาวใหญ่่ หรืือเรีียกว่่า “ระนาดหิิน” ที่่�อำเภอท่่าศาลา นอกจากนี้้�ได้้พบขวานหิิน แบบจะงอยปากนก มีีดหิิน สิ่่�วหิิน และหม้้อสามขา ใน หลายพื้้�นที่่� แสดงว่่าในยุุคนี้้�ได้เ้กิดชุิุมชนขึ้้�นแล้้ว และชุุมชน กระจััดกระจายโดยทั่่�วไป อาจจะตีีความได้้ว่่าชุุมชนในยุุค นี้้�ได้้พััฒนาเป็็นเมืืองและมีีอารยธรรมสููงขึ้้�นซึ่่�งในช่่วงรััฐ โบราณคืืออาณาจัักรตามพรลิิงค์์ สำหรัับแหล่่งโบราณคดีี ที่่�สำคััญในจัังหวััดสงขลา ได้้แก่่ บ้้านสวนตููล ตำบลเขารููป ช้้าง อำเภอเมืืองสงขลา เขารัักเกีียรติิ ตำบลกำแพงเพชร อำเภอรััตภููมิิ บ้้านจะโหนง ตำบลจะโหนง อำเภอจะนะ และเขาลููกช้้าง ตำบลทุ่่งหม้้อ อำเภอสะเดา แหล่่งโบราณคดีี ก่่อนประวััติิศาสตร์์ทั้้�ง ๔ แหล่่งนี้้� เป็็นเนิินเขา มีีถ้้ำที่่�มนุุษย์์ อาศััยอยู่่ จากการขุุดค้้นสำรวจพบโบราณวััตถุุสมััยก่่อน ประวััติิศาสตร์์ในบริิเวณดัังกล่่าว ได้้แก่่ เศษภาชนะดิินเผา หม้้อสามขา กระดููกมนุุษย์์และกระดููกสัตว์ั ์ เครื่่�องมืือหิินขัดั กลองมโหระทึึกสำริิด ซึ่่�งสัันนิิษฐานว่่า ในสถานที่่�เหล่่านี้้� มนุุษย์์เคยอาศััยอยู่่ตั้้�งแต่่เมื่่�อประมาณ ๖,๐๐๐ ปีี มาแล้้ว ซึ่่�งตรงกัับสมััยก่่อนประวััติิศาสตร์์ยุุคหิินใหม่่ ต่่อมามนุุษย์์ เหล่่านี้้�ได้้ย้้ายถิ่่�นฐานลงมาอยู่่ในบริิเวณที่ ่� ราบลุ่่มริิมฝั่่�งน้้ำ 1 ปรีีชา นุ่่นสุุข. เอกสารคำสอนประวัติัิศาสตร์ท้์ ้องถิ่่�น: ศึึกษาเฉพาะกรณีีโบราณคดีีเมืืองนครศรีีธรรมราช. โครงการตำราและเอกสารทางวิชิาการ ฝ่่ายสำนัักพิิมพ์์ สถาบัันราชภััฏนครศรีีธรรมราช, หน้้า ๓๔. 2 พิิพิิธภััณฑสถานแห่่งชาติิ สงขลา. http://www.virtualmuseum.finearts.go.th/songkha 3 ศููนย์์มานุุษยวิิทยาสิริินธร (องค์์การมหาชน). ฐานข้้อมูลูแหล่่งโบราณคดีีที่่�สำคััญในประเทศไทย.https://archaeology.sac.or.th/archaeology/ 4 ศููนย์์มานุุษยวิิทยาสิริินธร (องค์์การมหาชน). ฐานข้้อมูลูแหล่่งโบราณคดีีที่่�สำคััญในประเทศไทย. https://archaeology.sac.or.th/archaeology/ เนื่่�องจากมีีพััฒนาการความเป็็นอยู่่ที่่� สููงขึ้้�น รู้้�จัักการเพาะ ปลููกและเลี้้�ยงสััตว์์ มีีความจำเป็็นที่่�จะต้้องขยายแหล่่งทำ มาหากิินเพิ่่�มขึ้้�น จึึงเกิิดการย้้ายถิ่่�นฐานซึ่่�งเป็็นไปได้้อย่่าง มากว่่าต้้องย้้ายลงมาในบริิเวณที่ ่� ราบริิมทะเลสาบสงขลา และบนสัันทรายสทิิงพระ2 ภาพเขีียนสีีจัังหวััดยะลา พบ หลัักฐานทางโบราณคดีียุุคก่่อนประวััติิศาสตร์์ในถ้้ำและเพิิง ผาหลายแห่่งบนเขา โดยเฉพาะภาพเขีียนสีีทั้้�งเขีียนด้้วย สีีแดงและสีีดำ นอกจากนั้้�นยัังพบชิ้้�นส่่วนกะโหลกมนุุษย์์ เศษภาชนะดิินเผา เครื่่�องมืือหิินกะเทาะ ขวานหิินขััด ดิิน สีีแดง ที่่�อาจใช้้สำหรัับสร้้างผลงานบนผนัังถ้้ำ3 ที่่�เขาขาว บ้้านเหนืือคลอง อำเภออ่่าวลึึก จัังหวััดกระบี่่� พบหลัักฐาน ทางโบราณคดีียุุคก่่อนประวััติิศาสตร์์ในถ้้ำและตามเพิิงผา ร่่วมสมััยกัับกลุ่่มแหล่่งโบราณคดีีที่่� อ่่าวลึึกและอ่่าวพัังงา หลัักฐานที่ ่� พบ เช่่น ภาพเขีียนสีีโบราณที่่�ผนัังถ้้ำโนราห์์และ ถ้้ำช้้างนอก เขีียนด้วย้ สีีแดงเป็็นภาพบุุคคล สััญลัักษณ์์ และ รููปเรขาคณิิต4 ยุุคโลหะ ได้้พบหลัักฐานทางโบราณคดีีที่่� สำคััญ คืือ กลองมโหระทึึกที่ ่�บ้้านเกตุุกาย ตำบลท่่าเรืือ อำเภอเมืือง และที่่�คลองคุุดด้้วน อำเภอฉวาง รวมถึึงที่ ่� ท่่าศาลาและสิิชล จ.นครศรีีธรรมราช และพบที่ ่� ชุุมพร สุุราษฎร์์ธานีี และสงขลา กลองมโหระทึึกดัังกล่่าวนี้้�จััด อยู่่ในวััฒนธรรมดองซอน ซึ่่�งเป็็นแหล่่งวััฒนธรรมสำคััญ ในเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ ศููนย์์กลางอยู่่ในประเทศ เวีียดนามในปััจจุบัุัน มีีข้้อสัันนิิษฐานว่่าความรู้้�เกี่่�ยวกัับทาง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคใต้้ 131 ด้านโลหก ้รรมในภาคใต้้อาจจะได้มาจากกา้รติิดต่่อกัับผู้้�คน จากภาคกลาง ภาคตะวัันตก และภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือ ของไทย เนื่่�องมาจากการแลกเปลี่่�ยนทรัพัยากรระหว่่างกััน ภาคใต้้มีีทรััพยากรธรรมชาติิที่่�สำคััญคืือ ดีีบุุก ซึ่่�งเป็็นที่ ่� ต้้องการของชุุมชนที่่�ทำโลหกรรมในภาคอื่่�น ๆ ดีีบุุกสามารถ นำไปผสมกัับทองแดงเพื่่�อให้้ได้้สำริิดที่ ่�มีีคุุณภาพดีี ชุุมชนโบราณฝั่่�งตะวัันตก ปรากฏหลัักฐาน ทางโบราณคดีีในช่่วงแรกเริ่่�มประวััติิศาสตร์์และสมััย ประวััติิศาสตร์์ในพื้้�นที่ต่ ่� ่าง ๆ ดัังนี้้� จัังหวัดรัะนอง เช่่น แหล่่ง โบราณคดีีภููเขาทอง แหล่่งเรืือโบราณคลองกล้้วย เป็็นต้้น จัังหวััดพัังงา เช่่น แหล่่งโบราณคดีีนางย่่อน ชุุมชนโบราณ ตะกั่่�วป่่า ประกอบด้้วย แหล่่งโบราณคดีีเขาพระเหนอ แหล่่งโบราณคดีีเหมืืองทอง-เกาะคอเขา (ทุ่่งตึึก) แหล่่ง โบราณคดีีเขาพระนารายณ์์ (เขาเวีียง) จัังหวััดกระบี่่� เช่่น แหล่่งโบราณคดีีควนลููกปััด (คลองท่่อม) เป็็นต้้น จัังหวััด ตรััง เช่่น แหล่่งโบราณคดีีนาพละ เป็็นต้้น และชุุมชนโบราณ ฝั่่�งตะวัันออกปรากฏหลัักฐานทางโบราณคดีีในช่่วงแรก เริ่่�มประวััติิศาสตร์์และสมััยประวััติิศาสตร์์ในพื้้�นที่ ่� ต่่าง ๆ ดัังนี้้� จัังหวััดชุุมพร เช่่น แหล่่งโบราณคดีีเขาสามแก้้ว แหล่่งโบราณคดีีเขาเสก เป็็นต้้น จัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีี เช่่น แหล่่งโบราณคดีีวััดอััมพาวาส แหล่่งโบราณคดีีวััดศาลาทึึง แหล่่งโบราณคดีีท่่าชนะ แหล่่งโบราณคดีีแหลมโพธิ์์� แหล่่ง โบราณคดีีไชยา แหล่่งโบราณคดีีพุุนพิิน แหล่่งโบราณคดีี เขาศรีีวิิชััย แหล่่งโบราณคดีีเวีียงสระ เป็็นต้้น จัังหวััด นครศรีีธรรมราช เช่่น แหล่่งโบราณคดีีริิมคลองท่่าเรืือ และบ้้านเกตกาย แหล่่งโบราณคดีีเขาคา แหล่่งโบราณคดีี 1 สุุขกมล วงศ์์สวรรค์์. ชุุมชนโบราณในภาคใต้้. https://finearts.go.th/main/view/ 2 สถาบัันทัักษิิณคดีีศึึกษา. ห้้องประวััติิศาสตร์์และชาติิพัันธุ์์. https://ists.tsu.ac.th/ ท่่าศาลา-สิิชล แหล่่งโบราณคดีีโมคลาน แหล่่งโบราณคดีี ตุุมปััง เป็็นต้้น จัังหวัดัสงขลา เช่่น แหล่่งโบราณคดีีสทิิงพระ แหล่่งเตาปะโอ เป็็นต้้น จัังหวัดปัตตัานีี เช่่น แหล่่งโบราณคดีี ยะรััง เป็็นต้้น1 แหล่่งโบราณคดีีและชุุมชนโบราณต่่าง ๆ เหล่่า นี้้� พบหลัักฐานทางโบราณคดีีหลายประเภทที่ ่� สััมพัันธ์์กัับ การติิดต่่อค้้าขายกัับอิินเดีียและดิินแดนอื่่�น เช่่น กลอง มโหระทึึก ลููกปััดชนิิดต่่างๆ เครื่่�องประดัับทองคำ ตรา ประทัับ หััวแหวนหรืือจี้้�สลัักจากหิินมีีค่่า เหรีียญโลหะ เศษภาชนะดิินเผาแบบอิินเดีีย และบางแหล่่งพบหลัักฐาน ทางศาสนา เช่่น ประติิมากรรมรููปเคารพทั้้�งในศาสนาพุุทธ และศาสนาพราหมณ์์-ฮิินดูู โบราณสถาน และจารึึก แหล่่ง โบราณคดีีที่่�กล่่าวถึึงเหล่่านี้้� หลายแห่่งมีีร่่องรอยของมนุุษย์์ ตั้้�งแต่ยุุ่คก่่อนประวััติิศาสตร์์ สืืบต่่อมาจนกระทั่่�งถึึงสมััยที่่�ได้้ รัับอิิทธิิพลจากอารยธรรมอิินเดีีย คาบสมุุทรภาคใต้้พบหลัักฐานการอยู่่อาศััยของ กลุ่่มชนตั้้�งแต่่สมััยก่่อนประวััติิศาสตร์์ ที่่�สำคััญได้้แก่่ ชน ชาวน้้ำ และชนชาวถ้้ำ อยู่่อาศััยตามถ้้ำ เพิิงผา รวมถึึง บริิเวณที่ ่� ราบหรืือเพิิงผาถ้้ำตามแนวชายฝั่่�งทะเล ดำรงชีีพ ด้้วยการจัับสััตว์์ หาของป่่า ซึ่่�งเป็็นสัังคมแบบสัังคมนาย พราน พบหลัักฐานที่่�เกี่่�ยวข้้องกัับการดำเนิินชีีวิิต เช่่น เครื่่�องปั้้�นดิินเผา เครื่่�องมืือหิินแบบต่่าง ๆ หิินทุุบเปลืือก ไม้้ สำหรัับทำเครื่่�องนุ่่งห่่ม รวมทั้้�งการสร้้างสรรค์์งานศิิลปะ ได้้แก่่ภาพเขีียนสีีตามถ้้ำ หรืือการทำเครื่่�องดนตรีีจากหิิน ที่่�เรีียกว่่า ระนาดหิิน และเริ่่�มปรากฏหลัักฐานการติิดต่่อ ค้้าขายและแลกเปลี่่�ยนวััฒนธรรมกัับชุุมชนภายนอก2
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 132 การสำรวจและพบหลัักฐานทางโบราณคดีีปรากฏ ว่่าลัักษณะทางภููมิิศาสตร์มีีอิ์ ิทธิิพลต่่อการตั้้�งหลัักแหล่่งของ ชุุมชนมาตั้้�งแต่่สมััยก่่อนประวััติิศาสตร์์และได้้วิิวััฒนาการ มาตามลำดัับ มีีการค้้นพบชุุมชนโบราณที่่�เก่่าแก่่ใน คาบสมุุทร ในช่่วงต่่อเนื่่�องของยุุคสำริิดกัับยุุคเริ่่�มแรกของ การเข้้าสู่่สมััยประวััติิศาสตร์์ของไทย แหล่่งโบราณคดีี เหล่่านี้้�ได้้พััฒนาสืืบเนื่่�องต่่อมาและมีีจำนวนไม่่น้้อยที่่�ได้้ พััฒนามาจนถึึงปััจจุุบััน แหล่่งโบราณคดีีที่่�สำคััญคืือ แหล่่ง โบราณคดีีเขาสามแก้้ว อำเภอเมืือง จัังหวััดชุุมพร แหล่่ง โบราณคดีีท่่าชนะ แหล่่งโบราณคดีีพุุมเรีียง อำเภอไชยา และแหล่่งโบราณคดีีหััวเขาบน อำเภอพุุนพิิน จัังหวััด สุรุาษฎร์ธ์านีี แหล่่งโบราณคดีีจำนวนมากในเขตอำเภอสิิชล อำเภอท่่าศาลา อำเภอพรหมคีีรีี และอำเภอเมืือง จัังหวััด นครศรีีธรรมราช แหล่่งโบราณคดีีในอำเภอสทิิงพระ จัังหวัดั สงขลา แหล่่งโบราณคดีีในอำเภอยะรััง จัังหวััดปััตตานีี แหล่่งโบราณคดีีเกาะคอเขาและเขตอำเภอตะกั่่�วป่่า จัังหวัดั พัังงา และแหล่่งโบราณคดีีควนลููกปััด อำเภอคลองท่่อม จัังหวััดกระบี่่� เป็็นต้้น ! อาณาจัักรโบราณในภาคใต้้ การพััฒนาของชุุมชนในภาคใต้้จากสัังคมสมััย ก่่อนประวััติิศาสตร์์เข้้าสู่่สมััยประวััติิศาสตร์์ และพััฒนา ต่่อเนื่่�องสู่่การเป็็นอาณาจัักรโบราณนั้้�นมีีความสััมพัันธ์์กัับ บริิบททางภููมิิศาสตร์์ตามที่่�ได้้กล่่าวถึึงมาแล้้ว โดยเฉพาะ การที่ ่� ภาคใต้้ตั้้�งอยู่่ในพื้้�นที่่�การเดิินเรืือ อยู่่ในเส้้นทางการ ค้้าสำคััญของโลก การเป็็นจุุดพัักแลกเปลี่่�ยนสิินค้้า รวมถึึง การเป็็นแหล่่งทรััพยากรของป่่าและเครื่่�องเทศ บริิบททาง ภููมิิศาสตร์ดั์ ังกล่่าวส่่งผลถึึงการเป็็นพื้้�นที่ดึึ่� งดููดให้้พ่่อค้้าชาว ต่่างชาติิเดิินทางเข้้ามาติิดต่่อ ซึ่่�งกลายเป็็นจุุดเริ่่�มต้้นของ พััฒนาการทางประวััติิศาสตร์์สมััยอาณาจัักรโบราณ นอกจากนี้้�เงื่่�อนไขสำคััญอีีกประการหนึ่่�งที่ ่� ส่่งผล ให้้ชุุมชนในภาคใต้้พััฒนาเข้้าสู่่สมััยประวััติิศาสตร์์คืือการ รัับวััฒนธรรมภายนอก โดยวััฒนธรรมสำคััญที่่�เข้้ามาแล้้ว ส่่งผลถึึงการรวมตััวของคนท้้องถิ่่�นคืือ การรัับวััฒนธรรม อิินเดีีย การรัับวััฒนธรรมอิินเดีียทำให้้คนในภาคใต้้รู้้�จััก การเขีียนและกลายเป็็นจุุดเริ่่�มต้้นของการก้้าวเข้้าสู่่สมััย ประวััติิศาสตร์์ ก่่อนการรัับวััฒนธรรมอิินเดีีย คนภาคใต้้มีีความ เชื่่�อเรื่่�องผีีและวิิญญาณบรรพบุุรุุษ แม้้ช่่วงหลัังการรัับ วััฒนธรรมภายนอกแล้้วความเชื่่�อนี้้ก็�ยั็ ังคงถููกผสมผสานกัับ สิ่่�งที่่�เข้้ามาใหม่่ บางอย่่างยัังคงอยู่่สืืบต่่อมาจนปััจจุบัุัน เช่่น ความเชื่่�อเรื่่�องทวด ความเคารพต่่อวิิญญาณบรรพบุุรุุษที่ ่� เรีียกว่่า “ครููหมอโนรา” หรืือแม้้แต่่วััฒนธรรมใหม่่ที่่�เข้้ามา ก็็ยัังได้้รัับการผสมผสานกัันจนมีีลัักษณะเฉพาะที่่�เป็็นของ ภาคใต้้เอง เช่่น การผสมผสานความเชื่่�อระหว่่างฮิินดููกัับ พุุทธ หรืือระหว่่างศาสนาหลัักกัับความเชื่่�อดั้้�งเดิิม กระบวนการเข้้ามาของวััฒนธรรมอิินเดีียเริ่่�ม ต้้นจากการค้้นพบมรสุุมของพ่่อค้้าอิินเดีียประมาณพุุทธ ศตวรรษที่่� ๗ ทำให้้พ่่อค้้าอิินเดีียใช้้เส้้นทางทะเลเดิินทาง เข้้ามาเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ได้้สะดวกขึ้้�น โดยพ่่อค้้า อิินเดีียเข้้ามาซื้้�อของป่่าและเครื่่�องเทศในภาคใต้้ กลุ่่มพ่่อค้้า อิินเดีียมัักนำนัักบวช (พราหมณ์์, พระ) เข้้ามาเพื่่�อประกอบ พิิธีีกรรมอย่่างเพื่่�อสร้้างขวััญกำลัังใจในการเดิินเรืือ เหตุุผล สำคััญที่ ่� สุุดที่่�ทำให้้คนภาคใต้้รัับวััฒนธรรมอิินเดีียเพราะ วััฒนธรรมอิินเดีียมีีความสอดคล้้องกัับวััฒนธรรมเดิิมของ คนภาคใต้้ เช่่น คนภาคใต้้นัับถืือผีีบรรพบุุรุุษ ทวด พ่่อค้้า
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคใต้้ 133 อิินเดีียนัับถืือเทพเจ้้าต่่าง ๆ1 วััฒนธรรมอิินเดีียที่่�เข้้ามาในภาคใต้้ส่่วนที่่�สำคััญ คืือ ศาสนา โดยเข้้ามาทั้้�งฮิินดููและพุุทธ กรณีีศาสนาพุุทธ สามารถลงหลัักปัักฐานได้้อย่่างมั่่�นคงในภาคใต้้ช่่วงต่่อมา มีีการรัับแนวคิิดเรื่่�องการปกครอง เช่่น กษััตริิย์์ ผู้้�นำ โดย พราหมณ์์จะเป็็นผู้้�ประกอบพิิธีีกรรมยกฐานะผู้้�นำเดิิมให้้ สููงขึ้้�นเป็็นกษััตริิย์์ทั้้�งนี้้�ก็็เพื่่�อความสะดวกของพ่่อค้้าในการ ระดมสิินค้้า มีีการรัับภาษาและวรรณกรรมคลาสสิิกของ อิินเดีียเข้้ามา เช่่น รามายณะ ภควคีีตา มหาภารตะยุุทธ โดย เฉพาะวรรณกรรมเรื่่�องรามายณะนั้้�นกลายเป็็นวรรณกรรม ที่ ่� ส่่งผลต่่อวิิถีีชีีวิิตคนภาคใต้้เป็็นอย่่างมาก ปััจจุุบัันยัังเห็็น ได้้ในหลายกรณีี เช่่น ก่่อนการแสดงหนัังตะลุุงมีีขนบของ นายหนัังว่่าต้้องมีีพระอิิศวรทรงโคออกมาปััดเป่่าสิ่่�งไม่่ดีี ออกจากพื้้�นที่่�แสดงหนัังตะลุุงก่่อน นอกจากนี้้�คนภาคใต้้ ยัังรัับเอากฎหมายธรรมศาสตร์์มาใช้้ในการปกครองที่สั ่� ังคม มีีความซัับซ้้อนขึ้้�นด้้วย สำหรัับวััฒนธรรมบางอย่่างที่่�ไม่่ สอดคล้้องกัับวิถีีชีีวิติของคนภาคใต้้เดิิมก็็ไม่รั่ ับเข้้ามา ที่่�เห็็น ได้้ชััดเจนคืือ ระบบวรรณะ สิิทธิิสตรีี การรัับวััฒนธรรมอิินเดีียส่่งผลให้้ชุุมชนในภาคใต้้ ได้้รัับการพััฒนา สามารถรวมตััวกัันเป็็นชุุมชนขนาดใหญ่่ ขึ้้�น สัันนิิษฐานว่่าผู้้�คนที่ ่�ตั้้�งหลัักแหล่่งในบริิเวณภููเขา เพิิง ผา ได้เค้ลื่่�อนย้้ายลงมาตั้้�งถิ่่�นฐานในพื้้�นที่ร ่� าบลุ่่มจนในที่สุ ่� ดุ ได้้พััฒนาต่่อเนื่่�องมาจนเข้้าสู่่สัังคมที่่�เรีียกว่่า “รััฐโบราณ” หรืือ “อาณาจัักรโบราณ” 1 มานะ ขุุนวีีช่ว่ย และคณะ. เอกสารประกอบการสอนรายวิิชานครศรีีธรรมราชศึึกษา. หมวดวิชิาศึึกษาทั่่ว�ไป มหาวิิทยาลััยราชภััฏนครศรีีธรรมราช, 2560 หน้้า ๒๖.2 วิินััย พงศ์์ศรีีเพีียร. “ดิินแดนไทยตั้้�งแต่่สมััยโบราณจนถึึงต้้นพุุทธศตวรรษที่่� ๒๐,” ใน คู่่มืือการจััดกิิจกรรมการเรีียนการสอนประวััติิศาสตร์์ ประวััติิศาสตร์์ไทยจะเรีียนจะสอนกัันอย่่างไร. กรุุงเทพฯ: กรมวิิชาการ กระทรวงศึึกษาธิิการ, ๒๕๔๓ หน้้า ๗๔. อาณาจัักรโบราณในพื้้�นที่ ่� ภาคใต้้ที่่�สำคััญ และ ควรกล่่าวถึึงในที่ ่�นี้้�ประกอบด้้วย อาณาจัักรตามพรลิิงค์์ อาณาจัักรศรีีวิชัิัย และอาณาจัักรลัังกาสุุกะ โดยรายละเอีียด จะได้้กล่่าวถึึงต่่อไป อาณาจัักรตามพรลิิงค์์ ตามพรลิิงค์์เป็็นอาณาจัักรโบราณที่่�ได้้รัับความ สนใจจากนัักประวััติิศาสตร์์ทั้้�งไทยและต่่างประเทศมาก ที่สุ ่� ดรัุ ัฐหนึ่่�งของเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ ปรากฏชื่่�อในศิิลา จารึึกหลัักที่่� ๒๔ (จารึึกวััดหััวเวีียง อำเภอไชยา จัังหวััด สุุราษฎร์์ธานีี) ลงศัักราชตรงกัับ พ.ศ.๑๗๗๓ จารึึกหลััก นี้้�เขีียนด้้วยอัักษรกาวิิ (แบบชวา) ภาษาสัันสกฤต กล่่าว สรรเสริิญพระเจ้้านครศรีีธรรมราช (พระนามเดิิมว่่า จัันทร ภานุุ) แห่่งประทุุมวงศ์์ผู้้�เป็็นพระราชาแห่่งตามพรลิิงค์์ 2 เรื่่�องราวของอาณาจัักรตามพรลิิงค์์ เป็็นเรื่่�องราว ของรััฐบริิเวณภาคใต้้ซึ่่�งศููนย์์กลางอำนาจอยู่่บริิเวณจัังหวัดั นครศรีีธรรมราชในปััจจุุบััน คำว่่า “ตามพรลิิงค์์” ซึ่่�งเป็็นที่ ่� รู้้�จัักกัันดีีนั้้�นนัับว่่ามีีนััยทางประวััติิศาสตร์์ วััฒนธรรมแฝง อยู่่ คำนี้้�มาจากภาษาสัันสกฤตว่่า ตามฺรฺ (ทองแดง) + ลิิงคฺฺ = ตามรลิิงค์์ พิิจารณาจากชื่่�อแล้้วย่่อมทราบกัันได้้ทัันทีีว่่า หมายถึึงลึึงค์ที่์ ่�เป็็นทองแดง (ในปััจจุบัุันมีีการค้้นพบศิิวลึึงค์์ ที่่�ทำด้้วยทองคำในพื้้�นที่่�นครศรีีธรรมราชด้้วย) สัันนิิษฐาน ว่่าช่่วงเริ่่�มก่่อร่่างสร้้างตััวขึ้้�นมาประชากรรััฐนี้้นั�ับถืือศาสนา ฮิินดููลััทธิิไศวนิิกาย ทั้้�งนี้้�เพราะการสำรวจทางโบราณคดีีและ การพบศิิวลึึงค์ที่์ มีี่� อายุุเก่่ามาก ๆ ทำให้้ทราบว่่าในราวกลาง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 134 พุุทธศตวรรษที่่� ๘ ได้้มีีชุุมชนเล็็ก ๆ ของผู้้�นัับถืือลััทธิิไศว นิิกายเกิดขึ้ิ ้�นแล้้วตลอดชายฝั่่�งของภาคใต้้ฝั่่�งตะวัันออกตั้้�งแต่่ ไชยาลงไปถึึงสทิิงพระ ศาสนาฮิินดููทั้้�งลััทธิิไศวนิิกายและ ไวษณพนิิกายได้้ดำรงอยู่่ร่่วมกัับพุุทธศาสนาลััทธิิมหายาน จนกระทั่่�งถึึงครึ่่�งหลัังของพุุทธศตววรษทึ่่� ๑๗ อิิทธิิพลของ ศาสนาพุุทธลััทธิิเถรวาทแบบลัังกาวงศ์์และภาษาบาลีีจึึงได้้ เริ่่�มเข้้ามามีีอิิทธิิพลมากขึ้้�น หลัักฐานที่่�เก่่าแก่่ที่ ่� สุุดซึ่่�งกล่่าวถึึงตามพรลิิงค์์ ปรากฏในคััมภีีร์์มหานิิทเทสสะ ในพระไตรปิิฎกซึ่่�งมีีอายุุ ในราว พ.ศ.๖๕๐ – ๗๕๐ ในเอกสารอิินเดีียโบราณนี้้�ได้้มีี ข้้อความเกี่่�ยวกัับเมืืองที่พ่ ่� ่อค้้าอิินเดีียไปค้้าขายและรู้้�จัักเป็็น อย่่างดีีคืือ “ตกฺฺโกลมฺฺ ชวมฺฺ ตมลิิงฺฺ สุุวณฺฺณภููมิิง” (ตัักโกละ ชวา ตมลิิง และสุุวรรณภููมิิ ตามลำดัับ) นั่่�นย่่อมแสดงให้้เห็็น ว่่าการเกิดขึ้ิ ้�นของตามพรลิิงค์์ไม่่ได้เ้กิดขึ้ิ ้�นอย่่างโดดเดี่่�ยวแต่่ ได้้เกิิดและก่่อตััวขึ้้�นพร้้อมกัับรััฐโบราณอื่่�น ๆ1 นอกจากหลัักฐานที่่�ปรากฏในคััมภีีร์์มหานิิเทสสะ ตามที่่�กล่่าวมาแล้้วภายในเขตจัังหวััดนครศรีีธรรมราช ได้้ พบศิิลาจารึึกอย่่างน้้อย ๕ หลััก ที่่�กล่่าวถึึงตามพรลิิงค์์ไว้้ตลอด จนการค้้นพบรููปเคารพในศาสนาฮิินดููรวมถึึงโบราณวััตถุุ โบราณสถานอื่่�น ๆ อีีกจำนวนมากเป็็นเครื่่�องยืืนยัันถึึงการ มีีอยู่่ และความรุ่่งเรืืองของอาณาจัักรตามพรลิิงค์์ 2 1 วิินััย พงศ์์ศรีีเพีียร. “ดิินแดนไทยตั้้�งแต่่สมััยโบราณจนถึึงต้้นพุุทธศตวรรษที่่� ๒๐,” ใน คู่่มืือการจััดกิิจกรรมการเรีียนการสอนประวััติิศาสตร์์ ประวััติิศาสตร์์ไทยจะเรีียนจะสอนกัันอย่่างไร. กรุุงเทพฯ: กรมวิิชาการ กระทรวงศึึกษาธิิการ, ๒๕๔๓ หน้้า ๗๔.2 ประทุุม ชุ่่มเพ็็งพัันธุ์์. อาณาจัักรตามพรลิิงค์์. ใน รายงานการสััมมนาประวััติิศาสตร์์นครศรีีธรรมราชครั้้งที่่� ๑ พิิมพ์์ครั้้�งที่่� ๒ นครศรีีธรรมราช : มหาวิิทยาลััยราชภััฏนครศรีีธรรมราช ๒๕๕๒. หน้้า ๕๖.3 วิินััย พงศ์์ศรีีเพีียร. “ดิินแดนไทยตั้้�งแต่่สมััยโบราณจนถึึงต้้นพุุทธศตวรรษที่่� ๒๐,” ใน คู่่มืือการจััดกิิจกรรมการเรีียนการสอนประวััติิศาสตร์์ ประวััติิศาสตร์์ไทยจะเรีียนจะสอนกัันอย่่างไร. กรุุงเทพฯ: กรมวิิชาการ กระทรวงศึึกษาธิิการ, ๒๕๔๓ หน้้า ๖๕-๗๔. หลัักฐานจีีนสมััยราชวงค์์ซ่่งให้้ความสำคััญแก่่ ตามพรลิิงค์์ (ต่่านหม่่าลิ่่�ง) ในฐานะเมืืองท่่าการค้้า เมื่่�อพิิจารณาจากประเภทสิินค้้าที่ ่�มีีการซื้้�อขายแลกเปลี่่�ยน กัันกัับจีีนดููเหมืือนว่่าต่่านหม่่าลิ่่�งจะมีีมากชนิิดกว่่าที่ ่� อื่่�น จดหมายเหตุุหลิ่่�งไว่่ไต้้ต๋๋า ได้้กล่่าวถึึงรััฐนี้้�ว่่า3 “ประมุุขของราชอาณาจัักรต่่านหม่่าลิ่่�งเรีียกว่่า เซี่่�ยนกง เมืืองนี้้�ล้้อมรอบด้้วยระเนีียดไม้้กว้้าง ๖ ถึึง ๗ ฉืือ และสููง ๒๐ ฉืือกว่่า ใช้้สู้้�รบป้้องกััน เมืืองได้้ ประชาชนเมืืองนี้้�ขี่่�กระบืือ เกล้้าผมไป ข้้างหลัังและเดิินเท้้าเปล่่า เรืือนผู้้�สููงศัักดิ์์�สร้้าง ด้้วยไม้้ กระท่่อมของไพร่่สร้้างด้้วยไผ่่มีีแผงกั้้�น ทำขึ้้�นด้วยใบจากและใ ้ ช้้หวายเส้้นรัดั ผลิติผลของ ท้้องถิ่่�นมีีขี้้�ผึ้้�ง ไม้้กฤษณา ไม้้มะเกลืือ กำมะถััน งาช้้างและนอระมาด พ่่อค้้าต่่างชาติินำกลดพระ และร่่มธรรมดา เส้้นไหมเหอฉีีสุุรา ข้้าว เกลืือ น้้ำตาล เครื่่�องเคลืือบ อ่่างดิินเผาใบใหญ่่ สิ่่�งของ หนััก ๆ และหยาบทำนองนี้้�พร้้อมทั้้�งจานเงิิน และทองเข้้ามาขาย ยื่่�อหลััวถิิง เฉีียนไม่่ป๋๋าถ้้า และเจีียหลััวซีีคืือประเทศที่่�คล้้าย ๆ ต่่านหม่่าลิ่่�ง เก็็บรวบรวมภาชนะเงิินทองเท่่าที่่�หาได้้เหมืือน กัับยื่่�อหลััวถิิงและเมืืองขึ้้�นอื่่�น ๆ ส่่งเป็็นเครื่่�อง ราชบรรณาการแก่่ศรีีวิิชััย”
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคใต้้ 135 ยื่่�อหลััวถิิง เฉีียนไม่่ป๋๋าถ้้าและเจีียหลััวซีี น่่าจะเป็็นกลุ่่มเมืืองที่่�อยู่่ใกล้้กัับต่่านหม่่าลิ่่�ง เหตุุที่่�เชื่่�อ ดัังนี้้�เพราะยื่่�อหลััวถิิงปรากฏอยู่่ในบััญชีีรายชื่่�อกลุ่่มรััฐ ในคาบสมุุทร ซึ่่�งถููกทััพเรืือพระเจ้้าราเชนทรโจฬะเข้้า โจมตีีส่่วนเจีียหลััวซีีคืือเมืืองครหิิ ชื่่�อ ครหิิอยู่่ในจารึึกที่ ่� ฐานพระพุุทธรููปนาคปรกที่ ่� วััดหััวเวีียง ไชยา พระพุุทธรููป นาคปรกนี้้�ลงศัักราชตรงกัับ พ.ศ.๑๗๒๖ แต่่มีีข้้อสัังเกตว่่า ส่่วนฐานรองรัับพระพุุทธรููปนาคปรกที่ ่�มีีคำจารึึกกัับองค์์ พระพุุทธรููปไม่่ใช่่เป็็นสิ่่�งคู่่กัันเพราะพระพุุทธรููปที่่�นำมาตั้้�ง บนฐานไม่่ได้้แสดงปางนาคปรก ถ้้าพิิจารณาเฉพาะถ้้อยความจากจารึึกบริิเวณ ไชยาน่่าจะเป็็นรอยต่่อของวััฒนธรรมเขมรกัับศรีีวิิชััยที่่�แผ่่ เข้้ามาประจบกัันบนคาบสมุุทร เพราะแม้้จารึึกนี้้�จะใช้้ภาษา เขมรและตััวอัักษรคล้้ายที่่�ใช้้ในจารึึกทวารวดีีที่่�เขางููราชบุุรีี ทั้้�งยัังใช้้ศัพท์ั ์ทางการเมืือง เช่่น “กััมรเตง อััญ” และปีนัีักษัตรั บอกศัักราชแบบเขมรด้้วย แต่่มีีข้้อน่่าสัังเกตสองประการ คืือ ประการแรกลัักษณะการเขีียนอัักษรบางส่่วนเป็็นแบบ ที่่�ใช้้ในเกาะสุุมาตรา และประการที่่�สอง จารึึกกล่่าวไว้้อย่่าง ชัดัเจนว่่า มหาเสนาบดีีตลาไนผู้รั้�ักษาเมืืองครหิิ เป็็นผู้รั้�ับคำสั่่�ง ของกััมรเตง อััญมหาราช ศรีีมัตัไตรโลกยราช เมาลิิภูษนวูรม เทวะ คำว่่า “ศรีีมหาราช” หรืือ “มหาราช” นั้้�น เราได้้ทราบ แล้้วว่่าเป็็นสมััญญานามของกษััตริิย์์ศรีีวิิชััย ดัังนั้้�นจึึงอาจ สรุุปได้้ว่่า หลัักฐานด้้านจารึึกไม่่ขััดกัับจดหมายเหตุุจีีน ซึ่่�ง ยืืนยัันว่่า เจีียหลััวซีี (ครหิิ) และ ต่่านหม่่าลิ่่�ง (ตามพรลิิงค์์) มีีฐานะเป็็นเมืืองขึ้้�นของศรีีวิิชััย1 1 วิินััย พงศ์์ศรีีเพีียร. “ดิินแดนไทยตั้้�งแต่่สมััยโบราณจนถึึงต้้นพุุทธศตวรรษที่่� ๒๐,” ใน คู่่มืือการจััดกิิจกรรมการเรีียนการสอนประวััติิศาสตร์์ ประวััติิศาสตร์์ไทยจะเรีียนจะสอนกัันอย่่างไร. กรุุงเทพฯ: กรมวิิชาการ กระทรวงศึึกษาธิิการ, ๒๕๔๓ หน้้า ๖๕-๗๔. ความเปลี่่�ยนแปลงที่ ่� ส่่งผลกระทบต่่อพััฒนาการ ทางการเมืืองและวััฒนธรรมของอาณาจัักร ตามพรลิิงค์์ใน ช่่วงก่่อนยุุครุ่่งโรจน์์ของรััชกาลพระเจ้้าจัันทรภานุุ ล้้วนมา จากภายนอก หลัักฐานจารึึกของพม่่าชี้้ว่�่า ในราว พ.ศ.๑๕๙๓ พวกกล๋๋อม (ขอม) ซึ่่�งอาจหมายถึึงพวกมอญ – เขมรจาก ละโว้้ ได้้พยายามแผ่่อำนาจเข้้ามายัังหััวเมืืองมอญทาง ตอนใต้้แต่่ไม่่ประสบผลสำเร็็จ พม่่าได้้ครอบครองอำนาจ ในบริิเวณชายฝั่่�งตะวัันตกของคอคอดกระลงมาจนถึึงเมืือง มะริิดในระหว่่าง พ.ศ.๑๖๐๓ – ๑๖๑๐ ในปีีนั้้�นดููเหมืือน ว่่าการขยายอำนาจของพม่่าได้้มีีผลทำให้้กษััตริิย์์แห่่ง กฎารััม – ศรีีวิิชััยต้้องถููกขัับไล่่ออกจากเมืืองของพระองค์์ หลัักฐานฝ่่ายราชวงศ์์โจฬะ กล่่าวว่่าพระเจ้้าวีีรราเชนทร์ที่์ ่� ๑ ได้้ทรงตีีกฎารััมแล้้วพระองค์์ก็็ได้้มอบเมืืองคืืนแก่่กษััตริิย์์ เจ้้าเมืืองนั้้�น จารึึก เปรุุมบุุรของวีีรราเชนทร์์ที่่� ๑ กล่่าวว่่า หลัังจากพิิชิิตกฎารััมแล้้ว ทรงพอพระทััยที่่�ได้้คืืนเมืืองแก่่ พระราชาของเมืืองนี้้ผู้�บูู ้�ชาพระบาทของพระองค์อั์ ันประดัับ ด้้วยทองพระกร ครั้้�นถึึง พ.ศ.๑๖๑๒ พระเจ้้าวิิชััยพาหุุที่่� ๑ แห่่งลัังกาสามารถขัับไล่่พวกโจฬะออกไปได้้ และทรงเป็็น พัันธมิิตรกัับพม่่า แม้้กระนั้้�นก็็ตามใน พ.ศ.๑๖๖๒ พระ ราชาแห่่งโจฬะทรงอ้้างในจารึึกบนแผ่่นหิินที่่�เมืืองกวางตุ้้�ง ว่่าทรงเป็็น “ผู้้�เป็็นใหญ่่แห่่งซานโฟจี้้� (ศรีีวิิชััย)” ซึ่่�งแสดงว่่า อำนาจของศรีีวิชัิัยในคาบสมุุทรมลายููได้เ้สื่่�อมลงเกืือบหมด สิ้้�นแล้้ว ความสััมพัันธ์์ระหว่่างพม่่ากัับลัังกาเป็็นไปด้้วยดีี พระเจ้้าวิิชััยพาหุุที่่� ๑ ทรงขอพระสงฆ์์จากพุุกามไปรื้้�อฟื้้�น สถาบัันสงฆ์์ของลัังกา ดููเหมืือนอาณาจัักรตามพรลิิงค์์จะถููก โจมตีีจากศััตรููซึ่่�งมาจากทางใต้้ กษััตริิย์์ตามพรลิิงค์์ต้้องขอ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 136 ความช่่วยเหลืือจากลัังกาและกลายเป็็นเมืืองขึ้้�นของลัังกา ไประยะหนึ่่�ง จารึึกโปโลนนะลุุวะของลัังการะบุุว่่าต่่อมา พระเจ้้าวิิกรมพาหุุที่่� ๑ (ครองราชย์์ พ.ศ.๑๖๕๕ - ๑๖๗๕) ได้้ทรงส่่งพระอนัันทเถระไปเปลี่่�ยนศาสนาของ “ตมลิิงคมุุ” (ตามพรลิิงค์์) เป็็นแบบเถรวาทสำนัักมหาวิิหารของลัังกา ความสััมพัันธ์์ที่ ่�ดีีระหว่่างพม่่ากัับลัังกาได้้เกิิดมีี อุุปสรรคเพราะกษััตริิย์์พม่่าได้้พยายามขััดขวางการติิดต่่อ ทางการค้้าและการทููตระหว่่างลัังกากัับแคว้้นกััมโพช ซึ่่�ง ในความเข้้าใจของลัังกาคืือละโว้้ ทำให้้พระเจ้้าปรกรมพาหุุ ที่่� ๑ แห่่งลัังกาทรงส่่งกองทััพมาโจมตีีหััวเมืืองของพม่่า ใน พ.ศ.๑๗๐๘ อย่่างไรก็็ตามใน พ.ศ.๑๗๒๙ ลัังกากัับพม่่า สงบศึึกแก่่กััน ในระหว่่างช่่วงเวลานั้้�นพม่่าเข้้ามามีีอิิทธิิพล ในบริิเวณคอคอดกระและคาบสมุุทรมลายููตอนบนอีีก เนื่่�องจากใน พ.ศ.๑๗๓๙ พระเจ้้านรปติิสิิถูู (หรืือจัันสููที่่� ๒ ของอาณาจัักรพุุกาม) ได้ท้รงอ้้างว่่าพระราชอำนาจแผ่่ไปถึึง ตะนาวศรีีตะกั่่�วป่่า ถลาง และเมืืองหนึ่่�งซึ่่�งจารึึกลบเลืือน แต่่ลงท้้ายด้้วย ....นคร ชื่่�อที่่�เป็็นปริิศนานี้้�สามารถจำลองเป็็น “สิิริิธรรม ราชนคร” ได้้ ในตำนานเมืืองนครศรีีธรรมราชมีีเรื่่�องเล่่า ว่่า ใน พ.ศ.๑๗๑๗ พระเจ้้านรปติิยกทััพมาจากเมืือง พะโค (หงสาวดีี) โดยขออนุุญาตจากพระเจ้้าแผ่่นดิินลัังกา มาตั้้�งเมืืองภาคใต้้ขึ้้�นใหม่่และสถาปนาพระสัังฆราชของ เมืืองด้้วย ปีีศัักราชของตำนานเมืืองนครศรีีธรรมราชอาจ คลาดเคลื่่�อนบ้้าง แต่่เนื้้�อความสะท้้อนให้้เห็็นบทบาท ด้้านการเมืืองและการศาสนาที่่�โดดเด่่นของลัังกาและพม่่า ในคาบสมุุทรโดยที่่�ไม่่ได้้เห็็นบทบาทของศรีีวิิชััยจาก หลัักฐานท้้องถิ่่�นเลย ดููจากสถานการณ์์แวดล้้อมแล้้วอาณาจัักร ตามพรลิิงค์์อาจได้้รัับอิิทธิิพลและผลกระทบจากความสััมพัันธ์์ กัับทั้้�งพม่่าและลัังกา ในตำนานเมืืองนครศรีีธรรมราช สถาบัันกษััตริิย์์และพระสงฆ์์พม่่ามีีบทบาทเช่่นเดีียวกัับ สถาบัันกษััตริิย์์และพระสงฆ์์ลัังกา ในการนำพุุทธศาสนา ลััทธิิเถรวาทเข้้ามาปลููกฝัังในเมืืองภาคใต้้จนมีีความสำคััญ กว่่าพุุทธศาสนาลััทธิิมหายานและศาสนาฮิินดูู ความรุ่่งโรจน์์ ในช่่วงต่่อมาของอาณาจัักรตามพรลิิงค์์ในช่่วงครึ่่�งหลัังพุุทธ ศตวรรษที่่� ๑๘ ซึ่่�งก้้าวสู่่จุดสูู ุงสุดุในรััชกาลพระเจ้้าจัันทรภานุุ ได้้รัับแรงกระตุ้้�นจากปััจจััยต่่าง ๆ คืือ ในทางการเมืือง ได้้เกิิดช่่องว่่างของอำนาจขึ้้�นในคาบสมุุทรและชายฝั่่�ง อ่่าวไทย ในทางการค้้านโยบายของราชวงศ์ซ่์ ่งใต้้ ได้ก้ระตุ้้�น ให้้การค้้าในอ่่าวไทยคึึกคัักขึ้้�นมา และตามพรลิิงค์์กลายเป็็น เมืืองท่่าสำคััญที่มีี่� การแลกเปลี่่�ยนสิินค้้ากัับจีีนมากชนิดิกว่่า ที่ ่� อื่่�น ส่่วนในด้้านการศาสนา การรัับนัับถืือศาสนาพุุทธ เถรวาททำให้้ตามพรลิิงค์์กลายเป็็นเมืืองศููนย์์กลางการค้้า สำคััญแห่่งหนึ่่�ง จารึึกของพระเจ้้าจัันทรภานุุ ซึ่่�งลงศัักราชกลีียุุค ๔๓๓๒ ตรงกัับ พ.ศ.๑๗๗๓ แสดงให้้เห็็นชััดเจนว่่า เกีียรติิภููมิิของอาณาจัักรศรีีวิิชััยได้้หมดความสำคััญลงแล้้ว อย่่างน้้อยตั้้�งแต่่กลางพุุทธศตวรรษที่่� ๑๘ เป็็นต้้นมา สัังเกต ได้จาก้พระเจ้้าจัันทรภานุุ ซึ่่�งขึ้้�นครองราชย์ก่์ ่อน พ.ศ.๑๗๗๓ เล็็กน้้อย อ้้างว่่าพระองค์์เป็็น “ปััทมวงศ์์” โดยไม่่จำเป็็นต้้อง อ้้างว่่าทรงสืืบเชื้้�อสายมาจากราชวงศ์์ไศเลนทร์์ เหมืือน อย่่างที่ ่� พระเจ้้ากรุุงกฎาหะ – ศรีีวิิชััยก่่อนหน้้านั้้�นขึ้้�นไป ศตวรรษเศษ ๆ หากเราเชื่่�อตำนานเมืืองนครศรีีธรรมราช และเชื่่�อว่่ารััชกาลของพระเจ้้าจัันทรภานุมีีุความสำคััญอย่่าง ที่่�สะท้้อนในหลัักฐานของลัังกาและอาณาจัักรปาณฑยะใน อิินเดีียใต้้ อำนาจการเมืืองของอาณาจัักรพุุกามที่่�แผ่่เข้้า มาเหนืือตามพรลิิงค์์ในสมััยพระเจ้้านรปติิสิิถููได้้มีีอยู่่เพีียง ช่่วงเวลาสั้้�น ๆ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคใต้้ 137 ในประเด็็นเกี่่�ยวกัับความเชื่่�อเรื่่�องกลุ่่มเมืืองนัักษัตรั หรืือเมืืองขึ้้�นของตามพรลิิงค์์ ที่่�ปรากฏในตำนานเมืือง นครศรีีธรรมราช อาจมีีพื้้�นฐานมาจากความสำเร็็จของการ สร้้างอาณาจัักรทางทะเลตั้้�งแต่่สมััยของพระเจ้้าจัันทรภานุุ และความประสงค์์ของพระองค์์ในการรื้้�อฟื้้�นความเป็็น เอกภาพทางการเมืืองแบบอาณาจัักรศรีีวิิชััยในยุุคแรก รายชื่่�อเมืืองขึ้้�นของอาณาจัักรตามพรลิิงค์์ ดัังนี้้� เมืองขึ้น ๑๒ นักษัตรของตามพรลิงค์ ชวด สายบุรี มะเมีย ตรัง ฉลูตานีมะแม ชุมพร ขาล กะลันตัน วอก บันทายสมอ เถาะ ปะหัง ระกา สะอุเลา มะโรง ไทร จอ ตะกั่ว ถลาง มะเส็ง พัทลุง กุน กระ ที่่�มา : วิินััย พงศ์์ศรีีเพีียร. “ดิินแดนไทยตั้้�งแต่่สมััยโบราณจนถึึง ต้้นพุุทธศตวรรษที่่� ๒๐,” ใน คู่่มืือการจััดกิิจกรรมการเรีียนการ สอนประวััติิศาสตร์์ ประวััติิศาสตร์์ไทยจะเรีียนจะสอนกัันอย่่างไร. กรุุงเทพฯ: กรมวิิชาการ กระทรวงศึึกษาธิิการ, ๒๕๔๓ หน้้า ๗๑. บััญชีีรายชื่่�อเมืืองเหล่่านี้้�ล้้วนอยู่่ในคาบสมุุทร มลายููและอยู่่ในอิิทธิิพลของอาณาจัักรศรีีวิิชััยมาก่่อน หลายเมืืองอาจเป็็นรััฐหรืือเมืืองท่่าที่่�ปรากฏในชื่่�ออื่่�น ๆ ในเอกสารจีีนโบราณ ตำนานเมืืองนครศรีีธรรมราชยัังอ้้าง ว่่ายุุคหนึ่่�งเจ้้าเมืืองนครศรีีธรรมราชมีีอำนาจเหนืือขึ้้�นมา จนถึึงบางสะพานและลงไปท้้ายสุุดถึึงอะแจ (อาเจะห์์) ข้้อ อ้้างอาจเป็็นจริิงได้ เ้พราะหลัักฐานโปรตุุเกสของโตเม่่ ปิิเรส ในสมััยกลางพุุทธศตวรรษที่่� ๒๐ รายงานว่่า เจ้้าพระยานคร มีีอำนาจดููแลหััวเมืืองชายฝั่่�งของคอคอดกระและหััวเมืือง มลายููอย่่างกว้้างขวาง ปริิมณฑลแห่่งอำนาจนี้้�เป็็นมรดก จากสมััยพระเจ้้าจัันทรภานุุอย่่างไม่่ต้้องสงสััย ด้้วยอำนาจทางการเมืืองที่่�แผ่่ออกไปอย่่างกว้้าง ขวาง ด้้วยทรััพยากรทางเศรษฐกิิจและประชากรที่่�สามารถ ระดมได้มาก้ขึ้้�นและที่่�สำคััญที่สุ ่� ดุด้วยศ้รััทธาในพุุทธศาสนา ลััทธิิเถรวาทแบบลัังกาวงศ์์อย่่างแรงกล้้าพระเจ้้าจัันทรภานุุ ทรงตัดสิั ินพระทััย (ในฐานะที่่�ทรงเปรีียบเสมืือน “ศรีีธรรมา โศกราช” และทรงเป็็น “ธรรมราช”) เข้้าแทรกแซงกิิจการของ ลัังกา เรื่่�องราวของการยกกองทััพไปโจมตีีลัังกานั้้�นปรากฏ อยู่่ในคััมภีีร์์จููฬวงศ์์ และจดหมายเหตุุของลัังกาอื่่�น ๆ อีีก เช่่น ปููชาวลีี เป็็นต้้น คััมภีีร์์จููฬวงศ์์ได้้บัันทึึกว่่า พระเจ้้า จัันทรภานุซึุ่่�งเป็็นกษัตริัย์ิ์ของชวากะ ได้ยกกอง้ทัพัเข้้าโจมตีี เกาะลัังกาอย่่างกะทัันหัันใน พ.ศ.๑๗๙๐ โดยอ้้างว่่าเป็็น ชาวพุุทธเหมืือนกััน แต่่ได้ส้ร้้างความเสีียหายและหวาดกลััว อย่่างมหัันต์์แก่่ชาวลัังกา กองทัพัของพระเจ้้าจัันทรภานุถูู ุก กองทััพของวีีรพาหุุ นััดดาของพระเจ้้าปรัักกมพาหุุที่่� ๑ ไล่่ ออกจากลัังกาสำเร็็จ การเสด็็จไปตีีลัังกาครั้้�งแรกนี้้�คงไม่่ได้้ ปราศจากเหตุุผลหากทรงไปด้้วยข้้อเรีียกร้้องบางประการ คััมภีีร์์จููฬวงศ์์ทำให้้เราทราบว่่า พระองค์์เป็็นเชื้้�อสายมลายูู อย่่างแน่่นอนเพราะชาวลัังกา (เช่่นเดีียวกัับเขมรโบราณ) ยัังคงเรีียกคนเชื้้�อสายมลายููและชวาว่่าชวากะ ทั้้�งหมด นอกจากนี้้�ชาวลัังกายัังแสร้้งประชดว่่าพระองค์์ทรงอ้้างว่่า เป็็นพุุทธสาวกด้วย เห้ มืือนกัับเป็็นการบอกว่่า กลิ่่�นอายของ ลััทธิิพราหมณ์์และพุุทธศาสนาลััทธิิมหายานยัังคงแรงอยู่่ พระเจ้้าจัันทรภานุุทรงโจมตีีลัังกาครั้้�งที่่�สองใน พ.ศ.๑๘๐๕ แม้้ไม่่ปรากฏเรื่่�องราวการรบของพระองค์์ ในเอกสารฝ่่ายไทยเลยแต่่ความรู้้�เกี่่�ยวกัับเหตุุการณ์์นี้้� มาจากหลัักฐานเอกสารของลัังกาและจารึึกของอาณาจัักร ปาณฑยะ จารึึกของอิินเดีียใต้้กล่่าวว่่ามีีอาณาจัักรหนึ่่�ง ของพวกชวากะ ในเกาะลัังกาทั้้�ง ปููชาวลีี และ จููฬวงศ์์
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 138 ต่่างยอมรัับว่่าได้้มีีชาวสิิงหฬจากหลายเมืืองยอมรัับนัับถืือ พระเจ้้าจัันทรภานุุ ส่่วนหัตัถวนคััลลวิิหารวงศ์์ กล่่าวว่่า มีี ผู้้�คนไปสวามิภัิักดิ์์ต่� ่อพระเจ้้าจัันทรภานุุเพราะพระองค์์แสดง พระองค์ว่์่าทรงอุทิุิศพระองค์์เพื่่�อพุุทธศาสนาและสัังคม ผู้้�เชี่่�ยวชาญประวััติิศาสตร์์ลัังกาสัันนิิษฐานว่่า พระเจ้้าจัันทรภานุุได้ท้รงตั้้�งพระอาณาจัักรของพระองค์ขึ้์้�น ที่่�เมืืองจาวกััจเจรีีและเมืืองชาวกโกตเตทางตอนเหนืือของ ลัังกาในแถบคาบสมุุทรชาฟนา เมื่่�อเคลื่่�อนทััพมาถึึงเมืือง มาราวฏะ ทหารทมิิฬและโจฬะ ได้้เข้้าร่่วมกัับกองทััพของ พระองค์์ด้้วย จากนั้้�นจึึงยกเข้้าประชิิดและล้้อมเมืืองยาปวุุ พระองค์์ทรงส่่งทููตถึึงกษัตริัย์ิลั์ ังกา ขอให้้มอบพระทัันตธาตุุ แก่พร่ะองค์์ ข้้อเรีียกร้้องนี้้�ทำให้้ทราบว่่าพระราชประสงค์์ใน การโจมตีีลัังกาคืือ ความต้้องการทั้้�งพระทัันตธาตุุและการ ยึึดครองลัังกาเพื่่�อประกาศพระองค์์เป็็นองค์์อุุปถััมภกผู้้�ยิ่่�ง ใหญ่่ ทางฝ่่ายลัังกาได้้ส่่งเสนาบดีีไปขอความช่่วยเหลืือจาก พระเจ้้าชฎาวรมัันวีีรปาณฑยะแห่่งอาณาจัักรปาณฑยะ เรา ทราบจากจารึึกของพระเจ้้าชฎาวรมัันวีีรปาณฑยะว่่าทรงได้้ ทั้้�ง “ลัังกามงกุุฏของชาวกะและพระเศีียรของชาวกะ” ซึ่่�ง หมายความว่่าพระเจ้้าจัันทรภานุุทรงสิ้้�นพระชนม์์ในการรบ ครั้้�งที่่�สองกัับลัังกา ความสััมพัันธ์์อย่่างใกล้้ชิดกัิ ับลัังกามาตลอดพุุทธ ศตวรรษที่่� ๑๘ ทำให้้อิิทธิิพลของพุุทธศาสนาลััทธิิลัังกาวงศ์์ และศิิลปกรรมแบบลัังกาเข้้ามาฝัังรากลึึกในอาณาจัักรตาม พรลิิงค์์ พระสมััญญานาม “ศรีีธรรมราช” ของพระเจ้้าจัันทร ภานุุอาจเป็็นที่่�มาของชื่่�อเมืืองหลวงแห่่งใหม่่ซึ่่�งมีีพระทัันต ธาตุุจริิงจากลัังกามาประดิิษฐานที่่�อาณาจัักรของพระองค์์ แต่่ตำนานพระธัันตธาตุุก็็ได้้ถููกนำมาเล่่าเพื่่�อให้้ภาคใต้้เป็็น ที่่�ประดิิษฐานพระบรมสารีีริิกธาตุุที่่�สำคััญที่ ่� สุุดองค์์หนึ่่�ง ในประวััติิศาสตร์์พุุทธศาสนา รััชกาลพระเจ้้าจัันทรภานุุได้้ ปิิดฉากประวััติิศาสตร์์สมััยโบราณของคาบสมุุทรมลายููลง พร้้อมกัับการสิ้้�นพระชนม์์ของพระองค์์ในลัังกา พััฒนาการ ของตามพรลิิงค์์ในยุุคต่่อมาจึึงผููกพัันกัับรััฐสยามบนผืืนแผ่่นดิิน ใหญ่่ทั้้�งสุุโขทััย อยุุธยาและรััตนโกสิินทร์์ อาณาจัักรศรีีวิชัิัย อาณาจัักรศรีีวิิชััยเป็็นอาณาจัักรขนาดใหญ่่มีี อิิทธิิพลในพื้้�นที่ ่� ภาคพื้้�นสมุุทรของเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ เป็็นอาณาจัักรที่ ่�มีีความรุ่่งเรืืองในการควบคุุมการค้้าขาย ศรีีวิิชััยรุ่่งเรืืองในราวพุุทธศตวรรษที่่� ๑๑ และ ๑๒ แม้้ว่่าจะ มีีความเสื่่�อมถอยบ้้างในระหว่่างนั้้�น แต่่ศรีีวิิชััยก็็ยัังครอง อิิทธิิพลทางการค้้าระหว่่างอิินเดีียไปเมืืองจีีน รวมทั้้�งการ ค้้าในระดัับท้้องถิ่่�นในหมู่่เกาะอิินโดนีีเซีีย รวมถึึงบริิเวณ คาบสมุุทรมลายููเป็็นจำนวนมากอีีกด้้วย ในช่่วงระหว่่าง พุุทธศตวรรษนี้้�ศรีีวิชัิัยคุุมทั้้�งช่่องแคบมะละกา และช่่องแคบ ซุุนดา ตลอดจนทะเลย่่านนั้้�นทั้้�งหมด ด้วยเห้ตุนีุ้้จึึ�งสามารถ ปราบปรามพวกโจรสลััดได้้ส่่งผลให้้เส้้นทางการค้้าผ่่าน ช่่องแคบเจริิญรุ่่งเรืืองขึ้้�น ศรีีวิิชััยมีีอำนาจยิ่่�งใหญ่่ในเขต มลายููเป็็นเวลาต่่อมาถึึง ๓๐๐ ปีี ในส่่วนที่ ่� สััมพัันธ์์กัับภาค ใต้้นั้้�น ศรีีวิิชััยเข้้ามามีีอิิทธิิพลอยู่่ในระหว่่างพุุทธศตวรรษที่่� ๑๒ – ๑๖ จนถึึงช่่วงเวลาที่ ่� พระเจ้้าราเชนทรโจฬะทรงโจมตีี เมืืองหลัักของอาณาจัักรศรีีวิิชััย ทั้้�งตามพรลิิงค์์และลัังกา สุุกะ ดัังนั้้�นนัับตั้้�งแต่่พุุทธศตวรรษที่่� ๑๖ ลงมาพื้้�นที่ ่� ภาคใต้้ ตกอยู่่ในอิิทธิิพลของศรีีวิิชััยนั่่�นเอง ในปััจจุุบัันเป็็นความพยายามของประเทศใน เอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ ที่ ่�ต้้องการรวมตััวกัันเพื่่�อเป็็น ประชาคมอาเซีียน โดยใช้้ฐานคิิดมาจากความรุ่่งเรืือง ของอาณาจัักรศรีีวิิชััย เรื่่�องการรวบรวมสิินค้้าให้้เป็็นหนึ่่�ง เดีียวกััน ในที่ ่�นี้้�คืือเครื่่�องเทศและของป่่า เพื่่�อจะได้้ต่่อรอง เรื่่�องราคาสิินค้้ากัับนานาชาติิ ในปััจจุุบัันนั้้�นกลุ่่มประเทศ ในเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้นัับเป็็นพื้้�นที่่�ผลิตสิินค้้าเกษตรที่ ่� สำคััญของโลก เช่่น ข้้าว ยางพารา ปาล์์มน้้ำมััน กาแฟ แต่่ เพราะขาดการรวมตััวทำให้้ไม่่สามารถกำหนดราคาสิินค้้าที่ ่�
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคใต้้ 139 ผลิติได้ ศ้ รีีวิชัิัยจึึงอาจกลายเป็็น เบ้้าหลอมบางอย่่างของคน เอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ในการรวมตััวกัันเพื่่�อพลัังต่่อรอง ของคนเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ ประมาณ ๒ – ๓ ทศวรรษที่ ่� ผ่่านมาได้้เกิิดการถก เถีียงเกี่่�ยวกัับศููนย์์กลางของศรีีวิชัิัยว่่าอยู่่บริิเวณใดในเอเชีีย ตะวัันออกเฉีียงใต้้ แต่่ปััจจุุบัันข้้อถกเถีียงนี้้�ค่่อนข้้างยุุติิว่่า ศรีีวิชัิัยเป็็นอาณาจัักรโบราณที่มีีลั่� ักษณะเป็็น สหอาณาจัักร หมายถึึงการมีีเมืืองศููนย์์กลางและเมืืองใหญ่่หลายจุุด ทั้้�ง ในพื้้�นที่่�กลุ่่มเกาะของอิินโดนีีเซีีย และคาบสมุุทรมลายููใน ปััจจุุบััน ศููนย์์กลางสำคััญที่่�เมืืองปาเล็็มบััง อิินโดนีีเซีีย มีี การพบจารึึกกล่่าวถึึงอาณาจัักรศรีีวิิชััยถึึง ๖ หลััก เอกสาร จีีนสมััยราชวงศ์์หมิิงเวลากล่่าวถึึงปาเล็็มบัังจะบอกไว้้ว่่าแต่่ เดิิมเมืืองนี้้�คืือ ซานฟููจี้้� หรืือ ศรีีวิิชััย อย่่างไรก็็ตาม หลัักฐานจารึึกที่่�เรีียกว่่า “Leiden Plates” ของราชวงศ์์โจฬะในอิินเดีียฝ่่ายใต้้สัันนิิษฐาน ว่่า กษััตริิย์์ศรีีวิิชััยอาจประทัับอยู่่ที่่�เมืืองกฏาหะ (เคดะห์์) มากกว่่าปาเล็็มบััง เพราะจารึึกภาษาสัันสกฤตและทมิิฬ หลัักที่่�ลงศัักราชตรงกัับ พ.ศ.๑๕๘๗ – ๑๕๘๙ กล่่าวว่่า พระเจ้้ามารวิิชโยตุุงควรมััน ผู้้�ทรงกััลปนาใน พ.ศ.๑๕๔๘ เป็็นไศเลนทรวงศ์์ เป็็นศรีีวิษัิัยอธิิปติิ และเป็็นกฏาหออธิิปติิ ส่่วนจารึึกภาษาทมิิฬ พ.ศ.๑๖๓๒ เรีียกจุุฎามณีีวรมััน ว่่าเป็็นกฎารอธิิปตีี และไศเลนทร์์วงศ์์ แม้้แต่่จารึึกเมืืองตัันชอร์์ พ.ศ.๑๕๗๓ ของพระเจ้้าราเชนทรโจฬะก็็เรีียกพระเจ้้าสงคราม วิิชโยตตุุงควรมััน ว่่าเป็็นพระราชาแห่่งกฎารััม (เคดะห์์) พระภิิกษุุธรรมกีีรติิแห่่งสุุวรรณทวีีป ได้้แต่่งอรรถกถาชื่่�อ ทุุรโพธาโลก ก่่อน พ.ศ.๑๕๔๘ ในรััชกาลของพระเจ้้า เทวศรีีจุุฏามณีีวรมััน (ครองราชย์์ - ๑๕๕๑) ที่่�เมืือง “ศรีีวิชัิัย อัันน่่ารื่่�นรมย์์” (กฎาหะ)1 1 วิินััย พงศ์์ศรีีเพีียร. “ดิินแดนไทยตั้้�งแต่่สมััยโบราณจนถึึงต้้นพุุทธศตวรรษที่่� ๒๐,” ใน คู่่มืือการจััดกิิจกรรมการเรีียนการสอนประวััติิศาสตร์์ ประวััติิศาสตร์์ไทยจะเรีียนจะสอนกัันอย่่างไร. กรุุงเทพฯ: กรมวิิชาการ กระทรวงศึึกษาธิิการ, ๒๕๔๓ หน้้า ๖๙. ขณะที่ ่� นัักประวััติิศาสตร์์บางกลุ่่มได้้พยายาม นำศรีีวิิชััยกัับนครวััดมาเปรีียบเทีียบเพื่่�อเป็็นตััวอย่่าง ของรััฐสองลัักษณะที่่�แตกต่่างกััน ในสมััยตอนต้้นของ ประวััติิศาสตร์์เอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้รััฐทั้้�งสองนี้้�แตกต่่าง จากรััฐอื่่�น ๆ อีีกหลายรััฐในแง่่ที่ ่�มีีความสามารถที่่�จะรัักษา ความคงอยู่่ของตนไว้้ได้้ตลอดช่่วงระยะเวลาประวััติิศาสตร์์ อัันยาวนาน นครวัดก้้ ัาวขึ้้�นสู่่ความเป็็นใหญ่่ในอาณาบริิเวณ ของดิินแดนแผ่่นดิินของเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ ด้้วยการ ประสานการร่่วมมืือกัันระหว่่างอััจฉริิยะของกษััตริิย์์ ความ เชื่่�อทางศาสนา และสภาพที่ ่�ตั้้�งทางภููมิิศาสตร์์ของนครวััด โดยพยายามเอาชนะการขาดแคลนน้้ำ มีีการพััฒนาระบบ ชลประทานขึ้้�นมา แต่่สำหรัับศรีีวิชัิัยนั้้�นนัับเป็็นตััวแทนของ ความสำเร็็จอัันยิ่่�งใหญ่่ ในบรรดารััฐที่มีีลั่� ักษณะแบบการค้้า ทางทะเลซึ่่�งเกิดขึ้ิ ้�นในบริิเวณภาคพื้้�นสมุุทรของเอเชีียตะวััน ออกเฉีียงใต้้โดยเกิิดขึ้้�นช่่วงเดีียวกัับนครวััด ซึ่่�งการเปรีียบ เทีียบดัังกล่่าวทำให้้ผู้้�สนใจศึึกษาเกี่่�ยวกัับอาณาจัักรโบราณ มองเห็็นลัักษณะการเกิดขึ้ิ ้�น การคงอยู่่ และการเสื่่�อมสลาย ของรััฐในภาคพื้้�นทวีีปและรััฐแบบภาคพื้้�นสมุุทรของเอเชีีย ตะวัันออกเฉีียงใต้้ได้้อย่่างสะดวกขึ้้�น เฉพาะพื้้�นที่ ่� ภาคใต้้ที่่� สััมพัันธ์์กัับอาณาจัักศรีีวิิชััย เป็็นลัักษณะของการที่่�เมืืองสำคััญในภาคใต้้ตกอยู่่ภาย ใต้้อิิทธิิพลของศรีีวิิชััย จารึึกภาษาสัันสกฤตที่ ่� วััดเสมา เมืือง จัังหวััดนครศรีีธรรมราช เป็็นหลัักฐานยืืนยัันว่่า เมื่่�อ พ.ศ. ๑๓๑๘ บริิเวณที่่�เป็็นจัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีีและ นครศรีีธรรมราชในปััจจุุบัันได้้ตกอยู่่ในปริิมณฑลอำนาจ ของอาณาจัักรศรีีวิิชััย เพราะจารึึกวััดเสมาเมืืองได้้เล่่า ว่่า พระเจ้้ากรุุงศรีีวิิชััยผู้้�ทรงเป็็น “ราชาธิิราช” และทรง พระนามว่่า ศรีีมหาราช เพื่่�อแสดงว่่าทรงสืืบเชื้้�อวงศ์์มาจาก
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 140 ราชวงศ์์ไศเลนทร์์ ทรงสร้้างปราสาทอิิฐสามหลัังถวายแด่่ พระโพธิิสัตว์ั ์เจ้้าผู้ถืื้�อดอกบััว (ปทุุมปาณีี) พระผู้้�ผจญพระยา มารและพระโพธิิสััตว์์เจ้้าผู้้�ถืือวััชระ (วััชรปาณีี) และทรงให้้ พระราชสถวิิระชยัันตะ สร้้างพระสถููปสามองค์์ 1 หากว่่าศรีีวิิชััยเคยแผ่่อำนาจขึ้้�นมาถึึงบริิเวณ สุุราษฎร์์ธานีีและภาคใต้้ในปััจจุุบัันในช่่วงพุุทธศตวรรษที่่� ๑๔ แต่่อำนาจของศรีีวิิชััยในบริิเวณคาบสมุุทรได้้เสื่่�อมลง อย่่างกะทัันหัันใน พ.ศ.๑๕๖๘ เมื่่�อพระเจ้้าราเชนทรโจฬะ ที่่� ๑ แห่่งอาณาจัักรโจฬะซึ่่�งครองอำนาจทางด้้านชายฝั่่�ง โคโรมัันเดลและภาคใต้้ของอิินเดีียได้้ทรงส่่งกองทััพเรืือ เข้้าโจมตีีอาณาจัักรศรีีวิิชััยและเมืืองขึ้้�น จารึึกที่่�เมืืองตัันโช พ.ศ.๑๕๗๓ ซึ่่�งสร้้างขึ้้�นเพื่่�อระลึึกถึึงชััยชนะอัันยิ่่�งใหญ่่ครั้้�งนี้้� ได้ใ้ห้้รายชื่่�อเมืืองต่่าง ๆ ที่ถูู ่� กทำลายรวมทั้้�ง “มาทามลิิงคััม” ด้วย ไ ้ม่ต้้่องสงสััยเลยว่่าชื่่�อนี้้�หมายถึึงอาณาจัักรตามพรลิิงค์์ ในจารึึกสมััยต่่อมาของพระเจ้้าจัันทรภานุุ ผลกระทบของ การโจมตีีอาณาจัักรศรีีวิิชััยและเมืืองขึ้้�นใน พ.ศ.๑๕๖๘ ทำให้้อำนาจของศรีีวิิชััยสิ้้�นสุุดลง แต่่ไม่่มีีหลัักฐานชััดเจน ว่่าพวกโจฬะได้้ดำเนิินการอย่่างไรกัับบรรดาเมืืองขึ้้�นของ ศรีีวิิชััย นัักประวััติิศาสตร์์สัันนิิษฐานว่่าพระเจ้้าราเชนทร โจฬะเพียงี ต้้องการทำลายอำนาจทางทะเลและการค้้าของ ศรีีวิชัิัยซึ่่�งเป็็นอุุปสรรคต่่อเส้้นทางการค้้าระหว่่างอิินเดีียใต้้ กัับจีีนผ่่านคาบสมุุทรมลายูู อย่่างไรก็็ตาม ศิิลาจารึึกภาษา สัันสกฤตและภาษาทมิิฬในยุุคราชวงศ์์โจฬะ (ซึ่่�งพบที่ ่� วััด มหาธาตุุ จัังหวัดันครศรีีธรรมราช) ของผู้้�จารึึกที่่�เรีียกตนเอง ว่่า “ธรรมเสนาปติิ” ทำให้้ทราบว่่า ราชวงศ์์โจฬะมิิได้้ยึึด อำนาจทางการเมืืองชั่่�วคราว อิิทธิิพลทางวััฒนธรรมของ พวกทมิฬผ่ิ ่านพราหมณ์์พิธีีิกรรมคงมีีอยู่่มากในช่่วงเวลานั้้�น 1 วิินััย พงศ์์ศรีีเพีียร. “ดิินแดนไทยตั้้�งแต่่สมััยโบราณจนถึึงต้้นพุุทธศตวรรษที่่� ๒๐,” ใน คู่่มืือการจััดกิิจกรรมการเรีียนการสอนประวััติิศาสตร์์ ประวััติิศาสตร์์ไทยจะเรีียนจะสอนกัันอย่่างไร. กรุุงเทพฯ: กรมวิิชาการ กระทรวงศึึกษาธิิการ, ๒๕๔๓ หน้้า ๖๙. ภาพที่่� ๔ เจดีีย์์พระบรมธาตุุไชยา ข้้อน่่าสัังเกตเกี่่�ยวกัับร่่องรอยของศรีีวิิชััยใน เขตภาคใต้้อีีกกรณีีคืือการที่ ่� นัักประวััติิศาสตร์์เชื่่�อว่่าเจดีีย์์ พระบรมธาตุุนครศรีีธรรมราช ซึ่่�งตั้้�งอยู่่ในอำเภอเมืือง นครศรีีธรรมราช มีีความสััมพัันธ์์กัับอาณาจัักรศรีีวิิชััย กรณีีแรกจากหลัักฐานที่่�เป็็นโบราณสถานเจดีีย์์รายทรง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคใต้้ 141 ปราสาทนอกพระระเบีียง ซึ่่�งตั้้�งอยู่่ด้้านทิิศตะวัันออกของ เจดีีย์์พระบรมธาตุุ ซึ่่�งเป็็นเจดีีย์์ศิิลปะศรีีวิิชััย แต่่จากการ ขุดคุ้้นทางโบราณคดีีได้้ข้้อสรุุปว่่าเจดีีย์์องค์นี้้์ มีี�อายุุประมาณ พุุทธศตวรรษที่่� ๒๑ เท่่านั้้�น จึึงไม่่น่่าจะใช่่เจดีีย์์แบบจำลอง ของพระบรมธาตุุองค์์เดิิมที่่�เคยเชื่่�อกัันว่่าเป็็นเจดีีย์์แบบ ศรีีวิิชััย แต่่อย่่างใด1 กรณีีที่่� ๒ มีีความเชื่่�อว่่าภายในองค์์ พระบรมธาตุุเจดีีย์์ศิิลปะลัังกาในปััจจุุบัันน่่าจะมีีโบราณ สถานศิิลปะศรีีวิิชััยอยู่่ภายใน ซึ่่�งในขณะนี้้�นัักโบราณคดีี กำลัังทำการสำรวจอยู่่ และในการขุุดค้้นทางโบราณคดีี บริิเวณฐานพระบรมธาตุุล่่าสุุดพบว่่าซากอิิฐมีีอายุุเก่่าสุุด ในช่่วงกลางของพุุทธศตวรรษที่่� ๑๕2 ซึ่่�งเป็็นช่่วงเวลาที่ ่� อิิทธิิพลของศรีีวิชัิัยยัังคงอยู่่บริิเวณตอนกลางของคาบสมุุทร มลายูู ย่่อมหมายความว่่าศาสนสถานพระบรมธาตุุเจดีีย์์ นครศรีีธรรมราชถููกสร้้างขึ้้�นตั้้�งแต่่พุุทธศตวรรษที่่� ๑๕ ซึ่่�ง เป็็นเขตอิิทธิิพลของอาณาจัักรศรีีวิิชััย ก่่อนจะมีีการบููรณะ เป็็นเจดีีย์ศิ์ ิลปะลัังกา ซึ่่�งหากเป็็นเช่่นนั้้�น เจดีีย์พร์ะบรมธาตุุ นครศรีีธรรมราช ก็มีีพั็ ัฒนาการจากพุุทธมหายานมาสู่่พุุทธ เถรวาทนั่่�นเอง 1 ภานุวัุัฒน์์ เอื้้�อสามาลย์์, “อายุุสมััยของพระมหาธาตุุเจดีีย์์ นครศรีีธรรมราชจากงานโบราณคดีีล่่าสุุด”, เอกสารประกอบการสััมมนา เรื่่�องวััดพระ มหาธาตุุวรมหาวิิหารกัับประวััติิศาสตร์์พระพุุทธศาสนาเถรวาทลัังกาวงศ์์วัันที่่� ๓๐ มีีนาคม ๒๕๖๑, หน้้า ๗๑.2 ภานุุวััฒน์์ เอื้้�อสามาลย์์, เรื่่�องเดีียวกััน ภาพที่่� ๕ เจดีีย์์พระบรมธาตุุนครศรีีธรรมราช
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 142 รััฐศรีีวิชัิัยมีีดิินแดนที่่�ทอดแนวยาวไปตามฝั่่�งทะเล ตะวัันตกเฉีียงใต้้รวมถึึงที่ ่�ลุ่่มของเกาะสุุมาตรา และชายฝั่่�ง ตะวัันตกของคาบสมุุทรมลายูู ศรีีวิิชััยในฐานะมหาอำนาจ ทางทะเลตั้้�งแต่่พุุทธศตวรรษที่่� ๑๒ -๑๖ นั้้�น หลัังจากล่่ม สลายแล้้ว มีีรััฐที่ ่�มีีลัักษณะแบบเดีียวกัันเกิิดขึ้้�นต่่อมา คืือ มะละกา และศรีีวิิชััยยัังคงเป็็นรััฐแรกที่่�แสดงให้้เห็็นว่่าการ ควบคุุมอำนาจทางทะเลมีีความจำเป็็นเพีียงใด การที่ ่� รััฐ ศรีีวิชัิัยเสื่่�อมอำนาจลงนั้้�นส่่งผลต่่อการเกิดขึ้ิ ้�นของรััฐใหม่่ๆ โดยเฉพาะในบริิเวณคาบสมุุทรมลายููซึ่่�งได้้แก่่ ตามพรลิิงค์์ และลัังกาสุุกะ1 อาณาจัักรลัังกาสุกุะ ลัังกาสุุกะเป็็นชื่่�ออาณาจัักรโบราณทางภาค ใต้้ของไทย มีีศููนย์์กลางอยู่่บริิเวณลุ่่มน้้ำปััตตานีีจัังหวััด ปััตตานีีปััจจุุบััน ชื่่�อของอาณาจัักรนี้้�ไม่่เป็็นที่ ่� คุ้้�นเคยของ ชาวไทยทั่่�วไป เพราะไม่่มีีปรากฏในเอกสารหรืือศิิลา จารึึกหลัักใดๆ แต่่ปรากฏอยู่่ในเอกสารจีีน ชวา ทมิิฬ และอาหรัับ วินัิัย พงศ์์ศรีีเพียีร 2 เรีียกชื่่�อลัังกาสุุกะตามเอกสาร จีีนว่่า หลางหยาซิ่่�ว และอธิิบายว่่าศููนย์์กลางของลัังกาสุุกะ อยู่่บริิเวณกลุ่่มโบราณสถานเมืืองเก่่าอำเภอยะรััง จัังหวััด ปัตตัานีีซึ่่�งอยู่่ห่่างทะเลเข้้าไปทางฝั่่�งตะวัันออกของชายฝั่่�ง ทะเล เป็็นบริิเวณที่ร ่� าบลุ่่มมีีร่่องรอยของลำน้้ำเก่่า ทั้้�งที่่�เป็็น ธรรมชาติิและที่่�มนุุษย์์ขุุดขึ้้�นตััดไปมาหลายแห่่ง มีีแหล่่ง โบราณสถานอยู่่ ๒ กลุ่่มคืือ 1 นัักประวัติัศิาสตร์์เชื่่�อว่่าศููนย์์กลางของตามพรลิิงค์์อยู่่ที่่�เมืืองนครศรีีธรรมราช และศููนย์์กลางของลัังกาสุุกะคืือเมืืองปััตตานีี ในปััจจุบัุัน โดยในช่ว่ง ที่ ่�ศรีีวิิชััยมีีอำนาจนั้้�นอำนาจของตามพรลิิงค์์และลัังกาสุุกะก็็ถููกศรีีวิิชััยควบคุุมไว้้เมื่่�อ ศรีีวิิชััยหมดอำนาจรััฐโบราณทั้้�งสองจึึงเติิบโตขึ้้�นมา 2 วิินััย พงศ์์ศรีีเพีียร. “ดิินแดนไทยตั้้�งแต่่สมััยโบราณจนถึึงต้้นพุุทธศตวรรษที่่� ๒๐,” ใน คู่่มืือการจััดกิิจกรรมการเรีียนการสอนประวััติิศาสตร์์ ประวััติิศาสตร์์ไทยจะเรีียนจะสอนกัันอย่่างไร. กรุุงเทพฯ: กรมวิิชาการ กระทรวงศึึกษาธิิการ, ๒๕๔๓ หน้้า ๕๗. กลุ่่มแรก อยู่่ในเขตบ้้านประแวเป็็นบริิเวณที่มีีคููน้้ ่� ำ ล้้อมรอบ มีีสระน้้ำและฐานศาสนสถาน โดยเฉพาะที่่�เป็็น ฐานพระเจดีีย์์อยู่่หลายแห่่ง แต่่อยู่่ในสภาพที่ ่� ถููกทอดทิ้้�ง บางส่่วนตั้้�งอยู่่ในพื้้�นที่่�เกษตรกรรมของชาวบ้้านในพื้้�นที่่� บริิเวณนี้้�มีีลัักษณะเป็็นบ้้านเมืืองอย่่างแน่่นอน และ นัักวิิชาการชาวต่่างประเทศส่่วนใหญ่่เชื่่�อว่่าที่บ้้่� านประแวคืือ เมืืองศููนย์์กลางของลัังกาสุุกะ กลุ่่มที่่�สอง อยู่่ถััดกลุ่่มแรกลงมาทางใต้้ อยู่่ใน เขตบ้้านวััด พบบริิเวณที่ ่�มีีรอยคููน้้ำล้้อมรอบ ๓ ชั้้�น แต่่ว่่า มีีขนาดเล็็ก โบราณสถานที่่�เป็็นเนิินศาสนสถานบางแห่่งมีี ขนาดใหญ่่ บางแห่่งก็็เป็็นเนิินดิิน รููปสี่่�เหลี่่�ยมผืืนผ้้า จากเศษ เครื่่�องประดัับอาคารที่่�ทำด้วย้ดิินเผาเป็็นรููปซุ้้�มเรืือนแก้้วที่มีี่� ลวดลายภายในแสดงให้้เห็็นว่่าเป็็นแบบศิิลปกรรมที่น่ ่� ่าจะมีี มาตั้้�งแต่่สมััยราวพุุทธศตวรรษที่่� ๑๕ - ๑๖ นอกจากนี้้ยั�ังพบ แผ่่นศิิลาที่่�เป็็นธรณีีประตูู และกรอบประตููของอาคารที่่�เป็็น ปราสาทแบบเดีียวกัันกัับที่ ่� วััดแก้้วและวััดหลง อำเภอไชยา จัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีี และพวกเทวรููปสำริิดขนาดเล็็กอััน เนื่่�องในพระพุุทธศาสนาลััทธิิมหายานหรืือที่่�เรีียกว่่า ศิิลปะ แบบศรีีวิิชััย รวมอยู่่ด้้วย นัักประวััติิศาสตร์์เชื่่�อว่่าอาณาจัักรลัังกาสุุกะ เกิิดขึ้้�นในช่่วงเวลาใกล้้เคีียงกัับตามพรลิิงค์์ ในราวพุุทธ ศตวรรษที่่� ๘ เงื่่�อนไขการเกิิดขึ้้�นจากการรัับวััฒนธรรม อิินเดีีย อาณาเขตของเมืืองนี้้�เริ่่�มตั้้�งแต่่เขตปัตตัานีีลงไปทาง ใต้้ปลายแหลมมลายูู
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคใต้้ 143 ในจารึึกของชาวทมิิฬซึ่่�งก่่อตั้้�งอาณาจัักร ตัันชอร์ขึ้์้�นทางอิินเดีียใต้้เป็็นจารึึกของพระเจ้้าราเชนทรโจฬะที่ ่� จารึึกในราวพุุทธศตวรรษที่่� ๑๖ กล่่าวถึึงเมืืองท่่าต่่าง ๆ ที่ ่� พระองค์์ยึึดได้้รวมทั้้�งเมืือง “ไอลัังคะโสกะ” ซึ่่�งเชื่่�อกัันว่่า หมายถึึง “ลัังกาสุุกะ” รวมทั้้�งเมืือง “มาทามลิิงคััม” ซึ่่�งนััก ประวััติิศาสตร์์เชื่่�อว่่าคืือ “ตามพรลิิงค์์” ตามจารึึกดัังกล่่าว จึึงหมายความว่่าช่่วงก่่อนพุุทธศตวรรษที่่� ๑๖ ทั้้�ง ลัังกาสุุกะ และตามพรลิิงค์์ ต่่างก็็ตกอยู่่ภายใต้้อิิทธิิพลของศรีีวิิชััย อย่่างไม่่ต้้องสงสััย ลัังกาสุุกะเป็็นอาณาจัักรตั้้�งอยู่่ในตำแหน่่งทาง ภููมิิศาสตร์ที่์ ่�เหมาะสม สามารถเชื่่�อมต่่อการเดิินทางค้้าขาย ทางเรืือระหว่่างมหาสมุุทรอิินเดีียกัับทะเลจีีนใต้้ และมีีเส้้น ทางบกข้้ามคาบสมุุทรจาก เคดาห์์ และเปรััคทางฝั่่�งตะวััน ตกของคาบสมุุทรมายัังฝั่่�งตะวัันออกผ่่านทางช่่องเขา ซึ่่�งมีี ความสููงไม่่มากนััก มีีลำน้้ำเชื่่�อมต่่อฝั่่�งทั้้�งสองออกไปสู่่ทะเล ได้โ้ดยสะดวกในพุุทธศตวรรษที่่� ๑๑ ลัังกาสุุกะได้้ส่่งทููตและ ผู้้�แทนการค้้าไปติิดต่่อสััมพัันธ์์กัับจีีน ในช่่วงต่่อจากนั้้�นมา ชื่่�อของลัังกาสุุกะ (จีีนเรีียกว่่า Lang-Ya-Shiu) เป็็นที่่�รู้้�จััก กัันอย่่างกว้้างขวาง เรืือสิินค้้าของพ่่อค้้าชาติิต่่าง ๆ นิิยม แวะพัักจอดเรืือ และค้้าขายที่นี่ ่� กั ่� ันมาก ในบางช่่วงเวลาของ ประวััติิศาสตร์์ที่่�อำนาจของรััฐทางเหนืือและใต้้อ่่อนแอลง รวมถึึงความยุ่่งยากในการเดิินทางผ่่านช่่องแคบมะละกา เนื่่�องจากปััญหาโจรสลัดชุัุกชุุมและปััญหาการแย่่งชิิงอำนาจ เพื่่�อควบคุุมเด่่นกว่่าเมืืองท่่าอื่่�น ๆ ในยุุคสมััยเดีียวกััน ครองชััย หััตถา1 ซึ่่�งศึึกษาเอกสารและงานวิิจััย ที่่�เกี่่�ยวข้้องกัับการกำเนิิดและพััฒนาการรััฐและอาณาจัักร 1 ครองชััย หััตถา. อาณาจัักรลัังกาสุุกะประวััติิศาสตร์์ยุุคต้้นของคนชายแดนภาคใต้้. ปััตตานีี: ร้้านภููรีีปริ้้�นช็็อป. ๒๕๕๒. โบราณบนคาบสมุุทรมลายูู กำหนดช่่วงเวลาที่่�ทำให้้เห็็น พััฒนาการสำคััญของดิินแดนในบริิเวณคาบสมุุทรมลายูู ไว้้ดัังนี้้� ๑. สมััยก่่อนลัังกาสุุกะ (ก่่อน พ.ศ.๗๐๐) สมััย ก่่อนประวััติิศาสตร์์ ก่่อนกำเนิดิอาณาจัักรลัังกาสุุกะ บริิเวณ สามจัังหวััดชายแดนภาคใต้้มีีหลัักฐานการอยู่่อาศััยของ ชนพื้้�นเมืืองตั้้�งแต่่ก่่อน ๓,๐๐๐ ปีีที่ ่� ผ่่านมา เรีียกโดยรวม ว่่า พวกโอรััง อััสลีี (Orang Asli) ได้้แก่่ กลุ่่มนิิกริิโต (Nigrito) เช่่น ซาไกและเซมััง นอกจากนี้้�ยัังมีีกลุ่่มซีีนอย (Senoi) เผ่่า มองโกลอยด์์ใต้้ ได้้แก่่ บรรพบุุรุุษของชาวสยามและชาว มลายููอยู่่อาศััยมานานนัับพัันปีีเช่่นกััน หลัักฐานที่่�สำคััญใน สมััยนี้้� ได้้แก่่ ภาพเขีียนสีี สมััยก่่อนประวััติิศาสตร์์ที่ ่�ถ้้ำศิิลป์์ จัังหวัดัยะลา เครื่่�องมืือเครื่่�องใช้้ เช่่น ขวานหิิน ซึ่่�งพบหลาย แห่่งตามถ้้ำและที่ ่� ราบ แถบภููเขาสัันกาลาคีีรีี สมััยเริ่่�มประวััติิศาสตร์์ ประมาณ ๒,๐๐๐ ปีที่ผ่ ่� ่าน มาถึึงราว พ.ศ.๗๐๐ มีีชาวอิินเดีียและชาวอาหรัับบางกลุ่่ม เดิินทางมายัังแถบนี้้�พร้้อมกัับนำศาสนาและวััฒนธรรมมา เผยแพร่่ ทำให้้ศาสนาฮิินดููเริ่่�มเข้้ามาในระยะนี้้� ชนพื้้�นเมืือง เริ่่�มค้้าขายกัับชนต่่างถิ่่�น เริ่่�มตั้้�งบ้้านเรืือนเป็็นกลุ่่มมากขึ้้�น บริิเวณปากน้้ำและบริิเวณที่ ่�มีีการติิดต่่อค้้าขายสะดวก แถบนี้้จึึ�งกลายเป็็นที่พ ่� บกัันของพ่่อค้้านัักเดิินเรืือ ชุุมชนบาง แห่่งขยายตััวเป็็นเมืืองในเวลาต่่อมา ได้้แก่่ ตัักโกลา และ พัันพััน เป็็นต้้น ๒. สมััยลัังกาสุุกะยุุคแรก (พ.ศ.๗๐๐ – ๑๔๐๐) สมััยอาณาจัักรโบราณลัังยาซููหรืือลัังกาสุุกะ ราว พ.ศ. ๗๐๐-๑๔๐๐ ปรากฏในบัันทึึกการเดิินทางของชาวจีีน
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 144 ว่่า มีีรััฐต่่าง ๆ เกิิดขึ้้�นหลายแห่่งบนคาบสมุุทรมลายูู โดย อยู่่ภายใต้้อำนาจของอาณาจัักรฟููนััน (Funan) ในจำนวนนั้้�น มีีรััฐลัังยาซูู (Lang Ya Shiu) รวมอยู่่ด้้วย ต้้นพุุทธศตวรรษ ที่่� ๑๑ ลัังยาซููเป็็นอิิสระ มีีหลัักฐานการส่่งทููตไปเยืือนจีีน เมื่่�อ พ.ศ. ๑๐๕๘, ๑๐๖๖, ๑๐๗๔ และ ๑๑๑๑ ระหว่่าง พุุทธศตวรรษที่่� ๑๑-๑๔ ถืือว่่า เป็็นยุุครุ่่งเรืืองของลัังยาซูู หรืือลัังกาสุุกะ แหล่่งโบราณสถานแถบท่่าสาบ จัังหวัดัยะลา และอำเภอยะรััง จัังหวัดปัตตัานีีที่ยั ่� ังคงปรากฏร่่องรอยอยู่่ เป็็นจำนวนมากถููกสร้้างขึ้้�นในระยะนี้้� โดยส่่วนใหญ่่ได้้รัับ อิิทธิิพลจากศาสนาพราหมณ์์และพุุทธศาสนา ๓. สมััยลัังกาสุุกะภายใต้้อำนาจของศรีีวิิชััย (พุุทธศตวรรษที่่� ๑๔-๑๕) ลัังกาสุุกะภายใต้้การปกครองของศรีีวิิชััย ราว พุุทธศตวรรษที่่� ๑๔-๑๕ ลัังกาสุุกะตกอยู่่ภายใต้้อำนาจ ของอาณาจัักรศรีีวิิชััย ซึ่่�งมีีกำลัังกองทััพเรืือเป็็นจำนวน มากในช่่วงเวลาเดีียวกัันนั้้�น พุุทธศาสนาฝ่่ายมหายานได้้ รัับความนิิยมมาก ชาวลัังกาสุุกะยอมรัับนัับถืือพุุทธศาสนา ฝ่่ายมหายานอย่่างแพร่่หลาย ศาสนสถานหลายแห่่ง และ ศิิลปวััตถุุในพุุทธศาสนาถููกสร้้างขึ้้�นมากในหลายเมืืองบน คาบสมุุทรมลายููรวมทั้้�งพระพุุทธไสยาสน์์ขนาดใหญ่่ในถ้้ำ คููหาภิิมุุข จัังหวััดยะลา และพระพุุทธรููปปางต่่าง ๆ จำนวน มากก็็ถููกสร้้างขึ้้�นในสมััยนั้้�น ๔. สมััยลัังกาสุุกะภายใต้้อำนาจของโจฬะ (พ.ศ. ๑๕๖๗-๑๕๘๗) ลัังกาสุุกะภายใต้้อำนาจของโจฬะ ตั้้�งแต่่ พ.ศ.๑๕๓๕ เป็็นต้้นมา กองทััพโจฬะแห่่งอิินเดีีย เข้้าโจมตีี เมืืองต่่าง ๆ ของอาณาจัักรศรีีวิชัิัย เพื่่�อควบคุุมเส้้นทางการ ค้้าในช่่องแคบมะละกาและเมืืองหลายแห่่ง รวมทั้้�งลัังกา สุุกะ ซึ่่�งอยู่่ภายใต้้อำนาจของโจฬะ ใน พ.ศ.๑๕๖๗ แต่่ หลัังจากนั้้�นชาวเมืืองลัังกาสุุกะก็็ได้้ต่่อสู้้�ยึึดอำนาจคืืนมา ได้้ ใน พ.ศ.๑๕๘๗ แม้้ว่่าหลัังจากนั้้�นศรีีวิิชััยจะกลัับมามีี อำนาจ แต่ก็่พ่็ ่ายแพ้้ต่่ออาณาจัักรที่ตั้้่� �งขึ้้�นใหม่่ คืือ มััชปาหิติ (บริิเวณเกาะชวา) ใน พ.ศ.๑๘๓๖ ในระยะนี้้�ศาสนาอิิสลาม แผ่่เข้้ามามากขึ้้�น โดยพ่่อค้้าและนัักเผยแพร่่ศาสนาชาว อาหรัับและชาติิต่่าง ๆ ๕. ลัังกาสุุกะสมััยสุุโขทััย (พ.ศ.๑๘๓๘-๑๙๐๗) ลัังกาสุุกะภายใต้้อำนาจของสุุโขทััย – อยุธุยา และ มััชปาหิิต เริ่่�มจาก พ.ศ.๑๘๓๘ กองทััพสุุโขทััย ซึ่่�งลงมาอยู่่ ที่่�เมืืองนครศรีีธรรมราช ตั้้�งแต่่ต้้นรััชสมััยพ่่อขุุนรามคำแหง ร่่วมกัับกองทััพเรืือนครศรีีธรรมราช ลงไปทำสงครามเพื่่�อ ปกครองเมืืองต่่าง ๆ บริิเวณปลายแหลมมลายููไปจนถึึง เตมาสิิก (สิิงคโปร์์ในปััจจุุบััน) ไปจนถึึงเมืืองปาไซ บนเกาะ สุุมาตรา ในกรณีีนี้้ต�ำนานนครศรีีธรรมราช บัันทึึกไว้้ว่่า “ไทย ได้้ส่่งเจ้้าเมืืองไปปกครองหััวเมืืองมลายูู ได้้แก่่ เมืืองตานีี (ลัังกาสุุกะ) เมืืองสาย (สายบุุรีี) เมืืองกลัันตััน เมืืองปาหััง เมืืองไทย (ไทรบุรีีุ ) เมืืองอะเจ (อาเจห์์) ฯลฯ แต่่ครองอำนาจ ได้้ไม่่นาน อาณาจัักรมััชปาหิิต ก็็ขยายอำนาจมาปกครอง หััวเมืืองดัังกล่่าว โดยลัังกาสุุกะอยู่่ภายใต้้อิิทธิิพลของ มััชปาหิิตใน พ.ศ.๑๘๘๔-๑๙๐๗ ขณะเดีียวกัันศาสนา อิิสลามแผ่่ขยายเข้้ามามากขึ้้�นในหมู่่ประชาชนหััวเมืือง มลายูู โดยเฉพาะแถบเมืืองปาไซและมะละกา” ๖. สมััยนครปตานีี (พ.ศ. ๒๐๔๓-๒๓๕๑) นครปตานีี ในช่่วงต้้นสมััยอยุุธยา มะละกามีี อำนาจมากขึ้้�น ต่่อมาได้้ปฏิิเสธอำนาจของมััชปาหิิตและ สยาม ทำให้้สยามต้้องยกทััพไปปราบปรามมะละกาแต่่ ไม่่สามารถเอาชนะได้้ ใน พ.ศ. ๑๙๙๘ กองทััพมะละกา ได้้บุุกเข้้าโจมตีีเมืืองโกตามหลิิฆััยของลัังกาสุุกะและขยาย อำนาจเข้้าปกครองเมืืองต่่าง ๆ แถบปลายแหลมมลายูู
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคใต้้ 145 ทำให้้ชาวเมืืองหัันมานัับถืือศาสนาอิิสลามตามแบบอย่่าง มะละกามากขึ้้�นเรื่่�อย ๆ สำหรัับปััตตานีีนั้้�น พญาอิินทิิรา โอรสของราชาศรีีวัังสาแห่่งโกตามหลิิฆััยได้้สร้้างเมืือง “ปตานีี” ขึ้้�นใหม่่ที่ ่� ริิมทะเลบ้้านกรืือเซะบานา ราว พ.ศ. ๒๐๐๐ ต่่อมาทรงเข้้ารัับนัับถืือศานาอิิสลาม และเปลี่่�ยน พระนามเป็็นสุุลต่่าน อิิสมาอีีล ซาห์์ ปกครองเมืืองปััตตานีี ระหว่่าง พ.ศ.๒๐๔๓-๒๐๗๓ นัับจากนั้้�นมา เมืืองปััตตานีี เข้้าสู่่ยุุคอิิสลามโดยสมบููรณ์์ มีีความรุ่่งเรืืองมากทั้้�งในด้้าน การผลิิตนัักเผยแพร่่อิิสลาม และเป็็นศููนย์์กลางการศึึกษา ศาสนาอิิสลาม จนได้้รัับการยกย่่องว่่า “ปตานีีเป็็น กระจกเงาและเป็็นระเบีียงแห่่งเมกกะ” และเป็็นนครขนาด ใหญ่่ในเวลานั้้�น ปััตตานีีมีีสุุลต่่านหรืือรายาเป็็นเจ้้าเมืือง ปกครองต่่อเนื่่�องมากถึึง ๒๓ พระองค์์ ใน พ.ศ.๒๓๕๑ จึึง มีีการปรัับปรุุงการปกครองเป็็นระบบ ๗ หััวเมืือง สมััยนคร ปััตตานีี และนี่ ่�คืือช่่วงเวลาที่่�เรีียกกัันว่่า สมััยรััฐปััตตานีี ๗. สมััยการปกครอง ๗ หััวเมืือง (พ.ศ. ๒๓๕๑- ๒๔๔๕) การปกครอง ๗ หััวเมืือง ตั้้�งแต่่ พ.ศ. ๒๓๕๑ เป็็นต้้นมา มีีการแบ่่งการปกครองออกเป็็น ๗ เมืือง ได้้แก่่ เมืืองปััตตานีี หนองจิิก ยะหริ่่�ง ยะลา รามัันห์์ ระแงะ และ สายบุุรีี แต่่ละเมืือง มีีเจ้้าเมืืองซึ่่�งได้้รัับการแต่่งตั้้�งจาก รััฐบาลสยามที่่�กรุุงเทพมหานคร เป็็นผู้้�ปกครองโดยมีีหลัักว่่า เมืืองใดมีีผู้นั้� ับถืือศาสนาอิิสลามมาก ก็็ให้้มีีเจ้้าเมืืองที่นั ่� ับถืือ ศาสนาอิิสลามเมืืองใดที่มีีผู้่� นั้� ับถืือศาสนาพุุทธมากก็็ให้้มีีเจ้้า เมืืองที่ ่� นัับถืือพุุทธศาสนา แต่่ในทางปฏิิบััติิประสบปััญหา อยู่่เนืือง ๆ เจ้้าเมืืองกัับรััฐบาลสยาม รวมทั้้�งประชาชนใน เมืืองต่่าง ๆ มีีข้้อขััดแย้้งเนื่่�องจากการปกครองอยู่่บ่่อยครั้้�ง จึึงต้้องยกเลิิกการปกครองรููปแบบนี้้�ไป ใน พ.ศ. ๒๔๔๕ ปััจจุุบัันยัังคงมีีวัังซึ่่�งเคยใช้้เป็็นที่ ่� พำนัักของเจ้้าเมืือง ๘. สมััยมณฑลเทศาภิิบาล (พ.ศ. ๒๓๕๑-๒๔๔๕) มณฑลเทศาภิิบาล ใน พ.ศ.๒๔๔๙ รััฐบาลสยาม ประกาศจัดตั้้�งมณฑลปัตตัานีีมีีสมุุหเทศาภิิบาลที่่�ได้้รัับการ แต่่งตั้้�งจากสยามเป็็นผู้้�ปกครอง มีีเมืืองเข้้ารวมอยู่่ในมณฑล ปััตตานีี๔ เมืือง คืือ เมืืองปััตตานีี (รวมเมืืองหนองจิิก ยะหริ่่�ง และปััตตานีี) ยะลา (รวมเมืืองรามัันห์์และยะลา) สายบุุรีีและระแงะ ต่่อมาใน พ.ศ. ๒๔๖๕ ได้้ยกฐานะเมืือง ทั้้�งสี่่�เป็็นจัังหวััด ทำให้้ปััตตานีี ยะลา สายบุุรีี และนราธิิวาส มีีฐานะเป็็นจัังหวััด ตั้้�งแต่่ พ.ศ.๒๔๖๕ เป็็นต้้นมา ในสมััย มณฑลเทศาภิิบาล อำนาจและบทบาทของเจ้้าเมืืองใน ระบบเดิิม ซึ่่�งมีีมาตั้้�งแต่่ พ.ศ.๒๐๔๓ สิ้้�นสุุดลง ๙. สมััยสามจัังหวััดชายแดนภาคใต้้ (พ.ศ. ๒๔๗๖-ปััจจุุบััน) สามจัังหวััดชายแดนภาคใต้้ ใน พ.ศ.๒๔๗๔ รััฐบาลประกาศยกเลิิกมณฑลปัตตัานีี และยุุบจัังหวัดัสายบุรีีุ ลดฐานะเป็็นอำเภอหนึ่่�งของจัังหวัดปัตตัานีี โดยรวมจัังหวัดั ทั้้�งสามเข้้าไว้้ในการปกครองของมณฑลนครศรีีธรรมราช ต่่อ มาใน พ.ศ. ๒๔๗๖ รััฐบาลได้้ออกพระราชบััญญััติิว่่าด้้วย ระเบีียบราชการบริิหารส่่วนภููมิิภาค แบ่่งการปกครองออก เป็็นจัังหวััดและอำเภอ ทำให้้จัังหวััดชายแดนภาคใต้้คืือ ปััตตานีี ยะลา และนราธิิวาส มีีฐานะเป็็นจัังหวััด ในระบบ ราชการบริิหารส่่วนภููมิิภาค และมีีผู้้�ว่่าราชการจัังหวััดเป็็น ผู้้�บริิหารการปกครอง ตั้้�งแต่่ พ.ศ. ๒๔๗๖ เป็็นต้้นมา จนถึึง ปััจจุุบััน จากลำดัับพััฒนาการของอาณาจัักรลัังกาสุุกะ ดัังกล่่าว แสดงให้้เห็็นว่่า ดิินแดนลัังกาสุุกะมีีความเจริิญ รุ่่งเรืืองถึึงระดัับที่่�เรีียกขานกัันว่่าอาณาจัักร มาตั้้�งแต่่ก่่อน สมััยสุุโขทััย
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 146 ! พััฒนาการของเมืืองในภาคใต้้ เมืืองในภาคใต้้ตั้้�งแต่่พุุทธศตวรรษที่่� ๑๙ – ๒๐ เป็็นต้้นมา ลัักษณะเด่่นคืือถููกผนวกเข้้าเป็็นส่่วนหนึ่่�ง ของราชอาณาจัักรไทยคืือ สุุโขทััย อยุุธยา ธนบุุรีี และ รััตนโกสิินทร์์ มีีประเด็็นสำคััญคืือ การปรากฏตััวของสยาม ในภาคใต้้ การวางรากฐานของพุุทธศาสนาลัังกาวงศ์์ การ รุุกรานและการตั้้�งถิ่่�นฐานของแขกสลััด การกระชัับอำนาจ จากส่่วนกลาง ความสััมพัันธ์์กัับชาวตะวัันตก การหลั่่�ง ไหลเข้้ามาของคนจีีน และการคุุกคามของจัักรวรรดิินิิยม ศููนย์์กลางการปกครองบริิเวณภาคกลางของประเทศไทยไม่่ ว่่าจะเป็็นสุุโขทััย อยุธุยา และรัตั นโกสิินทร์์ เข้้ามามีีบทบาท ต่่อการเมืืองการปกครองในบริิเวณภาคใต้้เป็็นอย่่างมาก 1 สถาบัันทัักษิิณคดีีศึึกษา. ห้้องประวััติิศาสตร์์และชาติิพัันธุ์์. http://ists.tsu.ac.th/ เช่่น การเป็็นเมืืองประเทศราช การเป็็นเมืืองลููกหลวง การ ที่ ่�ต้้องส่่งเครื่่�องบรรณาการ มีีการแต่่งตั้้�งผู้้�ปกครองมาจาก เมืืองหลวง มีีการจััดระบบการปกครองเป็็นแบบมณฑล เทศาภิิบาลหมายถึึงโครงสร้้างทางการปกครอง ได้้เปลี่่�ยน เป็็นแบบรวมศููนย์์อำนาจเข้้าสู่่ส่่วนกลางก่่อนที่่�จะมีีปกครอง เป็็นแบบการแบ่่งเป็็นเขตจัังหวััดดัังเช่่นปััจจุุบััน นอกจาก การเปลี่่�ยนแปลงในด้านกา้รเมืืองการปกครองแล้้ว ยัังมีีการ เปลี่่�ยนแปลงทางสัังคมและวััฒนธรรมด้้านต่่าง ๆ ด้้วยเช่่น การรัับวััฒนธรรมประเพณีีจากเมืืองหลวง การศึึกษาที่มีี่� การ จัดรัะบบแบบตะวัันตก รวมทั้้�งการใช้้ตััวอัักษรไทยและภาษา ไทย งานศิิลปกรรมแบบเมืืองหลวงที่่�มาผสมผสานกัับศิิลปะ โดยช่่างฝีีมืือท้้องถิ่่�น เป็็นต้้น1 ภาพที่่� ๖ มััสยิิดกลางปััตตานีี
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคใต้้ 147 ความสำคััญทางภููมิิศาสตร์์ชายฝั่่�งทะเลตะวัันออก ของคาบสมุุทรมลายููคืือ มีีที่ร ่� าบมากกว่่าฝั่่�งตะวัันตก ทำให้้ เกิดิการขยายตััวของชุุมชนและพััฒนาเป็็นเมืืองสำคััญเพราะ นอกจากผลประโยชน์์ทางการค้้าแล้้ว ยัังสามารถมีีผลผลิติ เลี้้�ยงตััวเองได้และเ้ ป็็นเสบีียงแก่พ่่ ่อค้้าที่่�เข้้ามาค้้าขาย การ ขยายพื้้�นที่่�ปลููกข้้าวคาดว่่าอยู่่ในช่่วงประมาณพุุทธศตวรรษที่่� ๑๘ ตำนานเมืืองนครศรีีธรรมราช ได้ก้ล่่าวถึึง การ “สร้้างป่่า เป็็นนา” การสร้้างป่่าเป็็นนาเป็็นการขยายพื้้�นที่่�เกษตรกรรม และการขยายตััวของชุุมชนคืือการรวบรวมกำลัังคนเพื่่�อการ ตั้้�งถิ่่�นฐาน ซึ่่�งสอดคล้้องกัับลัักษณะภููมิิศาสตร์์ของบริิเวณ ชายฝั่่�งตะวัันออกของคาบสมุุทรมลายููที่ ่�มีีที่่� ราบลุ่่มชายฝั่่�ง เหมาะแก่่การเกษตรกรรม บริิเวณที่ ่� ราบที่่�เหมาะสมต่่อ การเกษตรกรรมได้แ้ก่่ ที่ร ่� าบบ้้านดอน ที่ร ่� าบนครศรีีธรรมราช ที่ร ่� าบพััทลุุง และที่ร ่� าบปัตตัานีีซึ่่�งเป็็นพื้้�นที่ที่ ่� ่�เหมาะต่่อการ ปลููกข้้าว นครศรีีธรรมราช นครศรีีธรรมราชตั้้�งอยู่่ตอนกลางของคาบสมุุทร ไทย มีีที่่� ราบกว้้างขวางตลอดแนวชายฝั่่�งทะเลและมีีเส้้น ทางคมนาคมทั้้�งทางบกและทางน้้ำติิดต่่อกัับดิินแดนที่่�อยู่่ ห่่างไกลได้้ ทำให้้นครศรีีธรรมราชเป็็นเมืืองท่่าที่ ่�ดีีแห่่งหนึ่่�ง ในคาบสมุุทรไทย เชื่่�อมเส้้นทางการค้้าทางทะเลระหว่่าง อิินเดีียกัับจีีน ในยุุคตามพรลิิงค์์ มีีสิินค้้าสำคััญในพื้้�นที่่�และ จากเมืืองในเขตการปกครอง เช่่น เครื่่�องเทศ ไม้้หอม หนัังสัตว์ั ์ ของป่่า พริิกไทย และดีีบุุก ซึ่่�งดีีบุุกส่่วนหนึ่่�งคงใช้้เส้้น ทางข้้ามคาบสมุุทรมาจากฝั่่�งตะวัันตกเพราะหลัักฐานจีีน กล่่าวว่่า แหล่่งที่่�มาของดีีบุุกมาจากเอเชีียตะวัันออกเฉีียง ใต้้คืือ ตามพรลิิงค์์ และจากรายงาน “คำให้้การลููกเรืือสำเภา จีีน” ผ่่านล่่ามจีีนเพื่่�อรายงานแก่่เจ้้าหน้้าที่ญี่ ่� ปุ่่� นที่่�นางาซากิิ ในพุุทธศตวรรษที่่� ๒๓ ระบุรุายการสิินค้้าคืือ ไม้้ฝาง น้้ำตาล ต้้นกระเบา หนัังกวาง หนัังวััว และเขาวััว รวมทั้้�งดีีบุุกและ พริิกไทย สำหรัับเขตอำนาจของนครศรีีธรรมราชคืือ เมืือง ๑๒ นัักษัตรั กลุ่่มเมืือง ๑๒ นัักษัตรนี้้ ัน่�่าจะเกิดขึ้ิ ้�นประมาณ พุุทธศตวรรษที่่� ๑๗ ซึ่่�งเป็็นพื้้�นฐานอำนาจสำคััญของพระเจ้้า จัันทรภานุุและอยู่่ในช่่วงเวลาที่่�คาบสมุุทรมลายููไม่ถูู่กรุุกราน จากอำนาจภายนอก เส้้นทางการค้้าข้้ามคาบสมุุทรเพื่่�อเชื่่�อม การค้้าระหว่่างอิินเดีียกัับจีีนยัังคงมีีความสำคััญอยู่่มากจึึง เปิดิโอกาสให้้นครศรีีธรรมราชสามารถสถาปนาอำนาจเป็็น ศููนย์์กลางการค้้า การเมืืองและวััฒนธรรมพุุทธศาสนาลัังกาวงศ์์ ซึ่่�งรัับอิิทธิิพลจากลัังกา กลุ่่มเมืือง ๑๒ นัักษัตรัเป็็นเมืืองที่ ่� ตั้้�งอยู่่บนคาบสมุุทรมลายููและเคยอยู่่ในเขตอิิทธิิพลของ ศรีีวิชัิัยมาก่่อน เมืือง ๑๒ นัักษัตรจึึ ังเป็็นรููปแบบความสััมพัันธ์์ ระหว่่างเมืืองนครศรีีธรรมราชกัับท้้องถิ่่�น ทั้้�งในด้้านการ ปกครอง วััฒนธรรมและเครืือข่่ายการค้้าของคาบสมุุทรมลายูู ซึ่่�งมีีนครศรีีธรรมราชเป็็นศููนย์์กลาง ดัังนั้้�น การควบคุุมความ สััมพัันธ์ร์ะหว่่างนครศรีีธรรมราชกัับเมืือง ๑๒ นัักษัตรั ในด้าน้ เศรษฐกิิจและการเมืืองทำให้้สามารถรวบรวมผลผลิิตจาก พื้้�นที่ต่ ่� ่างๆมายัังศููนย์์กลางที่่�เมืืองนครศรีีธรรมราช นอกจาก ความสััมพัันธ์กั์ ับกลุ่่มเมืือง ๑๒ นัักษัตรัแล้้ว ตำนานเมืือง นครศรีีธรรมราชได้ก้ล่่าวถึึง การตั้้�งเจ้้าเมืือง และ “แต่่งคน ให้้สร้้างบ้้านทำนา” “สร้้างป่่าเป็็นนา” ตั้้�งแต่่บริิเวณ “บาง ตะพาน” จนถึึง “อแจ” และเมื่่�อ “…พญาก็็ให้้ทำพระธาตุุ ไปคนในเมืืองญีีหน เมืืองปหััง เมืืองกลัันตััน เมืืองพรูู เมืือง อแจ เมืืองจะนะเทพา เมืืองสาย เมืืองตานีี เมืืองละงูู เมืือง ไซร เมืืองตรััง เมืืองไชยา เมืืองสะอุุเลา เมืืองชุุมพร เมืืองบาง ตะพาน ให้้ช่่วยทำพระมหาธาตุุ ณ เมืืองนครศรีีธรรมราช...”
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 148 สำหรัับความสััมพัันธ์ร์ะหว่่างเมืืองนครศรีีธรรมราช กัับสุุโขทััยนั้้�นไม่่ได้้เป็็นการยอมรัับอำนาจตั้้�งแต่่แรกเริ่่�ม อาณาจัักรสุุโขทััย แต่่เป็็นความสััมพัันธ์ที่์ ่�ปรากฏในรััชสมััย พ่่อขุุนรามคำแหงเพราะไม่มีี่หลัักฐานแน่ชั่ดว่ั ่าความสััมพัันธ์์ ระหว่่างเมืืองนครศรีีธรรมราชกัับสุุโขทััยในช่่วงเวลาก่่อนหน้้า และหลัังรััชสมััยพ่่อขุุนรามคำแหงเป็็นอย่่างไร ในรััชสมััยพ่่อขุุน รามคำแหงนั้้�นความสััมพัันธ์์ระหว่่างเมืืองนครศรีีธรรมราช กัับสุุโขทััยเป็็นความสััมพัันธ์์ทางเศรษฐกิิจ วััฒนธรรมและ การเมืือง นครศรีีธรรมราชได้้รัับอิิทธิิพลพุุทธศาสนาแบบ ลัังกาวงศ์์ เริ่่�มจากพระสงฆ์์นครศรีีธรรมราชไดทราบข่่าวการ สัังคายนาฟื้้�นฟููพระพุุทธศาสนาในศรีีลัังกาในรััชกาลพระเจ้้า ปรากรมพาหุทีุ่ ่� ๑ (พ.ศ. ๑๑๕๓ - ๑๑๘๖) จึึงได้ออกไป ้ ศึึกษา พระธรรมวินัิัยและอุุปสมบทใหม่่ หลัังจากนั้้�นได้ก้ลัับมาตั้้�ง คณะสงฆ์์ลัังกาวงศ์์ที่่�นครศรีีธรรมราชประมาณกลางพุุทธ ศตวรรษที่่� ๑๘ นครศรีีธรรมราชมีีชื่่�อเสีียงด้านความเจ้ริิญ รุ่่งเรืืองทางพระพุุทธศาสนาและการปฏิบัิัติิตามพระธรรมวินัิัย อย่่างเคร่่งครัดัของพระสงฆ์์ พ่่อขุุนรามคำแหงจึึงทรงนิิมนต์์ พระสงฆ์์จากนครศรีีธรรมราชมาเผยแผ่่พระพุุทธศาสนา ที่ ่� สุุโขทััย1 ความสััมพัันธ์์ระหว่่างเมืืองนครศรีีธรรมราชกัับ สุุโขทััยมีีความชัดัเจนในหลัักฐานของสุุโขทััย ในรััชสมััยพ่่อขุุน รามคำแหงเพราะปรากฏว่่า นครศรีีธรรมราชอยู่่ในเขตอำนาจ ของสุุโขทััย กล่่าวคืือ ศิิลาจารึึกหลัักที่่� ๑ กล่่าวว่่า “... เบื้้�อง หััวนอนรอดคนทีีพระบางแพรก สุพรรณุภููมิิ ราชบุรีีุ เพชรบุรีีุ นครศรีีธรรมราช ฝั่่�งทะเลสมุุทรเป็็นที่่�แล้้ว” และ “… เบื้้�อง ตะวัันตกเมืืองสุุโขทััยนี้้� มีีอรััญญิิก พ่่อขุุนรามคำแหงกระทำ 1 ปิิยนาถ บุุนนาค. ประวััติิศาสตร์์และอารยธรรมของศรีีลัังกา สมััยโบราณถึึงก่่อนสมััยอาณานิิคมและความสััมพัันธ์์ทางวััฒนธรรมระหว่่าง ศรีีลัังกากัับไทย, หน้้า ๒๒๕–๒๒๖. 2 ประเสริิฐ ณ นครและวิินััย พงศ์์ศรีีเพีียร. “ความรู้้พื้้�นฐานประวััติิศาสตร์์สุุโขทััย,” ใน คู่่มืือการจััดกิิจกรรมการเรีียนการสอนประวััติิศาสตร์์ ประวััติิศาสตร์์ไทย : จะเรีียนจะสอนกัันอย่่างไร, กรุุงเทพฯ : กรมวิิชาการ กระทรวงศึึกษาธิิการ, ๒๕๔๓, หน้้า ๑๒๕. โอยทานแก่่มหาเถร สัังฆราชปราชญ์์เรีียนจบปิิฎกไตรย หลวกกว่่าปู่่ครููในเมืืองนี้้� ทุุกคนลุุกแต่่เมืืองศรีีธรรมราชมา...” เมื่่�อพิิจารณาจากอาณาเขตของสุุโขทััยในรััชสมััยพ่่อขุุน รามคำแหง คืือ ทางทิิศใต้้ถึึงเมืืองนครศรีีธรรมราชและมีี ฝั่่�งทะเลสมุุทรเป็็นที่่�แล้้วคืือไปสุุดแหลมมลายูู ทางด้้านทิิศ เหนืือถึึงชวาคืือ หลวงพระบาง นอกจากนั้้�นแล้้วยัังมีีชาวไทอูู (น้้ำอููเป็็นสาขาหนึ่่�งของแม่่น้้ำโขงซึ่่�งอยู่่ทางเหนืือของเมืือง หลวงพระบางขึ้้�นไป) และชาวของ (แม่น้้ ่ ำโขง) มาออกคืือมา เป็็นเมืืองขึ้้�น ทางตะวัันออกไปถึึงเมืืองเวีียงจัันทน์์ เวีียงคำ ทาง ตะวัันตกไปถึึงหงสาวดีี เมืืองภายในมีีเมืืองตาก ฉอด พระบาง (นครสวรรค์์) แพรก (ชััยนาท) ราชบุรีีุ เพชรบุรีีุ 2 แสดงให้้เห็็น ว่่า สุุโขทััยได้ควบ้คุุมเครืือข่่ายการค้้าทั้้�งทางทะเลทั้้�งสองฝั่่�ง และเครืือข่่ายการค้้าทางบกในตอนในของภาคพื้้�นทวีีปด้วย ้ เพื่่�อควบคุุมสิินค้้าของป่่าและสิินค้้าจากอิินเดีียและจีีน ดัังนั้้�น นครศรีีธรรมราชทำหน้้าที่่�เป็็นเมืืองท่่าสำคััญทางการค้้า เครื่่�องถ้้วยชามสัังคโลกที่พ ่� บทั่่�วไปในคาบสมุุทรมลายููจึึงน่่าจะ ได้้ส่่งผ่่านไปจากเมืืองท่่านครศรีีธรรมราชซึ่่�งเป็็นแหล่่งใหญ่ที่่ ่� ได้้พบเครื่่�องสัังคโลกจำนวนมาก ความสััมพัันธ์์ระหว่่างเมืืองนครศรีีธรรมราชกัับ อยุธุยา ในตำนานเมืืองนครศรีีธรรมราชและตำนานพระบรม ธาตุุนครศรีีธรรมราช กล่่าวถึึง ท้้าวศรีีธรรมโศกราชและท้้าว อู่่ทองเกี่่�ยวกัับการยอมรัับอำนาจระหว่่างกััน ดัังนี้้� “... ท้้าว อู่่ทองยกพระหััตถ์์เบื้้�องขวาชี้้�ว่่า แต่่เทีียมแท่่นศิิลาไปฝ่่าย ทัักษิณิเป็็นแดนพระเจ้้าศรีีธรรมโศกราช แต่่เทีียมแท่่นศิิลา ไปทางฝ่่ายอุดรุเป็็นแทนท้้าวอู่่ทอง...” และ “... ท้้าวอู่่ทองกัับ