ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 49 บ้้านเมืืองจากพระราชหัตถัเลขาเรื่่�องเสด็็จประพาสลำำน้ำ ำ มะขามเฒ่่า รายชื่่�อสถานที่่�สภาพท้้องที่่� ตำบลบ้้านพะหลวง เมืืองนครสวรรค์์ มีีบ้้านเรืือนมากส่่วนใหญ่่อาศััยอยู่่ในแพ ตำบลน้้ำทรง ย่่านมััทรีี มีีราษฎรประมาณกว่่า ๔๐๐ คนทำมาหากิินด้้วยการทำนา เผายาง ชาวบ้้านที่่�นี่่�ล่่องข้้าวลงไปขายที่่�สะแกกรััง มีีคลองน้้ำพระทรงเป็็นคลองเล็็ก และแคบคดเคี้้�ยว เมื่่�อสุุดคลองจะเป็็นแม่่น้้ำ เรีียกว่่า น้้ำพระทรง เหมืือนกัับแม่่น้้ำใหญ่่หน้้าแล้้งกลางแม่่น้้ำลึึกประมาณ ๕-๖ วา เป็็นเลน ในฤดููแล้้งจระเข้้ส่่งเสีียงร้้องชุุกชุุม ตำบลหาดทด แขวงชััยนาท มีีแก่่งเป็็นสายน้้ำเชี่่�ยว น้้ำตื้้�นแต่่คดเคี้้�ยว ริิมน้้ำเป็็นที่่�ดอน มีีไม้้ใหญ่่เป็็นดงไม้้ยาง ไม้้กระเบา มะม่่วงกะล่่อน มีีบ้้านคนตามรายทาง มีีวััดหลายวััด มีีบ้้านและสำนัักสงฆ์์ที่่�เพิ่่�งสร้้างขึ้้�นใหม่่ จากลำน้้ำขึ้้�นไป ๕-๖ เส้้น เป็็นทุ่่งนามีีคลองแยกจากลำน้้ำหลายสาย ตำบลคลองจัันทร์์ แขวงชััยนาท มีีทุ่่งนาและไผ่่ขึ้้�นริิมน้้ำ บ้้านเรืือนหนาแน่่น เขาพระ แขวงเมืืองสุุพรรณ เป็็นเขาไม่่สููงมากมีีพระเจดีีย์์ปรัักหัักพัังหลงเหลืือเป็็นซาก ก่่ออิิฐด้้วยอิิฐแผ่่นใหญ่่มีีดิินที่่�จะเป็็นแว่่นฟ้้า ๓ ชั้้�น มีีทะนานครอบด้้านบน พระบาท สมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว ทรงพบหม้้อดิินรููปร่่างเป็็นหม้้อปัักดอกไม้้แต่่น่่าจะเป็็นหม้้อน้้ำมีีฝาลัักษณะหม้้อกรััน รููปสููง เขานางบวช แขวงเมืืองสุุพรรณ มีีตำบลบ้้านและมีีสะพานยาวเข้้าไปจนถึึงเขา มีีต้้นไผ่่ขึ้้�นอยู่่เป็็นจำนวนมาก รอบ ๆ เขาเป็็นทุ่่ง ที่่�เชิิงเขาเป็็นวััดกุุฎีีพระ ทางขึ้้�นเขามีี ๒ ทาง ลัักษณะเขาคล้้ายกัับเขาธรรมามููลหรืือโพธิ์์�ลัังกา มีีไม้้รากเต็็มไปทั้้�งเขา เมื่่�อขึ้้�นไปบนเขาหลัังหมู่่ไม้้จะเห็็นท้้องนากัับป่่าไผ่่สุุดสายตา เมืืองสุุพรรณ มีีกำแพงเมืืองเป็็นสองฟาก ยาวจากฝั่่�งน้้ำไปประมาณ ๒๕ เส้้น มีีคููน้้ำกว้้างประมาณ ๖ วา นอกเชิิงเทิินความยาวน่่าจะประมาณ ๓๗ เส้้น มีีวัังตั้้�ง อยู่่ระหว่่างวััดมหาธาตุุและศาลหลัักเมืืองพบเป็็นโคกเนิินดิิน ด้้านหลัังของเมืืองสุุพรรณเป็็นท้้องทุ่่งมีีต้้นตาลขึ้้�นเป็็นจำนวนมาก พ้้นจากดงตาลเป็็น ที่่�ดอนและป่่าไผ่่ สระทั้้�งสี่่� สระแก้้ว สระเกษ สระคา สระยมนา เมืืองสุุพรรณบุุรีี มีีสััณฐานต่่าง ๆ อย่่างไม่่เป็็นระเบีียบตรงทางที่่�ขึ้้�นไปถึึงสระคาก่่อนสระยมนาอยู่่ทางเหนืือ สระแก้้วอยู่่ทางตะวัันตก สัังเกตอยู่่ทางใต้้ มีีเจดีีย์์และ พระพุุทธรููปไม่่ทราบชื่่�อ มีีการก่่อเสริิมฐานของเก่่าที่่�สระคาและสระยมนา พี่่�สระแก้้วเป็็นศาลเจ้้าสำหรัับบวงสรวงก่่อนตัักน้้ำสรงที่่�สระเกษมีีคัันดิิน สููงยาวมาก ตำบลผัักไห่่ เมืืองกรุุงเก่่า นาข้้าวบริิบููรณ์์ดีีมีีแพขายของในแม่่น้้ำ มีีการแข่่งเรืือโห่่ร้้องรำกัันครึึกครื้้�นสนุุกสนาน ราษฎรพากัันมาเป็็นอัันมากเต็็มแน่่นไปทั้้�งนั้้�น ลำแม่่น้้ำน้้อยในเขตกรุุงเก่่า มีีบ้้านเรืือนติิดต่่อกัันหนาแน่่นตลอด มีีวััดเก่่าหลายวััด ลำน้้ำน้้อยในเขตอำเภอโพธิ์์�ทอง เมืือง อ่่างทอง มีีบ้้านเรืือนติิดกัันไปหมด ไม่่มีีที่่�เปลี่่�ยว มีีวััดใหญ่่ๆหลายวััด กำลัังสร้้างวััดก็็มีี ไม่่มีีวััดร้้าง ตำหนัักคำหยาด เมืืองอ่่างทอง เป็็นตำหนัักที่่�ทำโดยประณีีต พระเจ้้าอยู่่หััวบรมโกศทรงสร้้างไว้้เป็็นที่่�ประทัับ ลัักษณะตำหนัักเป็็นตึึกสููงจากพื้้�นดิิน ๕ ศอก ผนัังชั้้�นล่่างเป็็นช่่อง คููหาปููพื้้�นกระดาน ชั้้�นบนซุ้้มหน้้าต่่างเป็็นซุ้้มจระนำ หลัังคาในประธาน ๓ ห้้อง มุุขลดหน้้าท้้ายรวมเป็็น ๕ ห้้อง มีีมุุขเด็็จเสาหารมีีอััฒจัันทร์์ขึ้้�น ข้้าง มุุขหลัังจุุดฝาต้้นเจาะช่่องหน้้าต่่างไว้้สููงเห็็นจะยกพื้้�นเป็็นหอพระ ที่่�ระหว่่างผนัังด้้านหุ้้มกลองเจาะเป็็นคููหาทั้้�งข้้างหน้้าข้้างหลััง มีีช่่องคอสอง ในช่่องเหล่่านี้้�ทาดิินแดงทั้้�งนั้้�น ฝีีมืือเป็็นฝีีมืืออย่่างสไตล์์ลพบุุรีี ยาวตลอดทั้้�งหลััง๓ วา ๒ ศอก ขื่่�อกว้้าง ๕ วา ตำหนัักนี้้�หัันหน้้าไปทางทิิศตะวััน ออก หัันหลัังไปทิิศตะวัันตก ด้้านใต้้มีีวิิหารเล็็กหรืือหอพระหลัังหนึ่่�ง แยกอยู่่คนละโคก มีีเจดีีย์์องค์์เล็็กชำรุุดแล้้วองค์์หนึ่่�ง พระนอนขุุนอิินทรประมููล พระนอนขุุนอิินทรประมููลยาวกว่่าพระนอนจัักรศรีีฝีีมืือการทำดีีเป็็นช่่างหลวง พระพัักตร์์งาม แต่่วิิหารไฟไหม้้ทรุุดโทรมมานาน มีีโคกน่่าจะเป็็น โบสถ์์สููงกว่่าโคกพระนอน มีีโบสถ์์ก็็ไม่่มีีหน้้าต่่าง ฝีีมืืออิิฐเป็็นอิิฐถาก น่่าจะปฏิิสัังขรณ์์สมััยพระเจ้้าอยู่่หััวบรมโกศ เป็็นโบสถ์์ ๕ ห้้อง พระข้้างใน เป็็นพระศิิลามีีแท่่นพระเป็็นที่่�ตั้้�งพระ ๕ องค์์ องค์์กลางสููง องค์์ที่่�นั่่�ง ๔ ด้้านหัันหน้้าเข้้าหาองค์์กลาง วััดขุุนอิินทรประมููล มีีพระเจดีีย์์แปดเหลี่่�ยมอยู่่หลัังโบสถ์์ถููกขุุดเป็็นโพรง ขนเอาพระพิิมพ์์มาทิ้้�งไว้้ข้้างนอก พระพิิมพ์์นั้้�นฝีีมืือไม่่ดีีนััก คลองสระบััว เมืืองกรุุงเก่่า คลองสระบััวเป็็นคลองที่่�ขุุดลััดไปออกบางแก้้ว สำหรัับที่่�จะเดิินทางจากพระราชวััง มีีบ้้านเรืือนแน่่นหนามาก มีีถนนทั้้�งสองฟากคลอง แต่่ถนนลึึก เข้้าไปไม่่ได้้อยู่่ริิมน้้ำ มีีวััดรายริิมถนนเป็็น ๒ แถว ที่่�มา : พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว, พระราชหััตถเลขาเรื่่�องเสด็็จประพาสลำน้้ำมะขามเฒ่่าและพระราชกระแสเรื่่�องจััดการทหารมณฑลกรุุงเทพฯ ในรััชกาลที่่� ๕, พิิมพ์์พระราชทานในงานพระศพสมเด็็จพระเจ้้าบรมวงศ์์เธอ เจ้้าฟ้้าบริิพััตรสุุขุุมพัันธุ์์ กรมพระนครสวรรค์์พิินิิต พ.ศ. ๒๔๙๓.
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 50 สิินค้้าในเมืืองต่่างๆ พื้้�นที่ภ ่� าคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก ประกอบด้วยเ้ มืืองต่่าง ๆ หลายเมืือง แต่่ละเมืืองมีีสิินค้้า พื้้�นเมืือง และมีีสิินค้้าจากต่่างเมืืองเข้้ามาขายหลากหลายชนิดิ เป็็นความคึึกคัักของการค้้าในท้้องถิ่่�นที่่�แสดงให้้เห็็นถึึงความ อุดุมสมบููรณ์์ของทรัพัยากรในท้้องถิ่่�นและการขยายตััวของ การค้้า เมืือง สิินค้้า กำแพงเพชร ไม้้ขอนสััก ไม้้กระยาเลย เรืือโกลน ด้้าย ขี้้ผึ้้� �ง น้้ำอ้้อย น้้ำมัันยาง ข้้าวเปลืือก ข้้าวสาร น้้ำตาลโตนด นุ่่น เสา กระเบื้้�อง เขาหนััง ฟองไก่่/ ฟองเป็็ด เนื้้�อสด ปลาสด ล้้อเกวีียน ตาก ไม้้ขอนสััก ข้้าว หนััง ฝาง นครสวรรค์์ข้้าวเปลืือก ผลบัวั ถั่่ว� งา ไม้้ไผ่ป่่ ่า ไม้สีีสุ้ ุก กล้้วย น้้ำอ้้อย ปลาย่่าง ปลาแห้้ง นุ่่น น้้ำมัันยาง เสื่่�อหวาย เรืือ ขี้้ผึ้้� �ง น้้ำผึ้้�ง สรรคบุรีีุไม้้ขอนสััก ไม้้กระยาเลย เรืือโกลน หวาย สีีเสีียด ขี้้ผึ้้� �ง น้้ำมัันยาง ข้้าว เปลืือก ข้้าวสาร น้้ำตาลโตนด นุ่่น เสา เขาหนััง ฟองไก่่ ฟองเป็็ด เนื้้�อสด ต่่างๆ ล้้อเกวีียน อุุไทยธานีี ข้้าวเปลืือก น้้ำอ้้อย มโนรมย์์หวาย น้้ำมัันยาง น้้ำอ้้อย ข้้าวเปลืือก ข้้าวสารผลบัวั ปลาสด ผัักกาด นุ่่น กล้้วย ถั่่ว� งา พริิก มะเขืือ ข้้าวโพด ไม้้ไผ่สีีสุุ่ก นครปฐม ข้้าวเปลืือก ข้้าวสารข้้าวโพด น้้ำตาลทราย น้้ำอ้้อย ยาสููบ ผัักผลไม้ต่้่างๆ คราม มะเกลืือ หน่่อไม้้ น้้อยหน่่า สัับปะรด (สรรพรศ) เผืือก มััน กล้้วย ขนุุน ฟัักทอง ฟัักเขีียว กรุุงเทพ ทุุเรีียน มัังคุุด หมาก พลูู มะนาว กะท้้อน แตงโม มะพร้้าว เงาะ ส้้มโอ ลำไย เครื่่�องทองเหลืือง เครื่่�องทองขาวผ้้าพรรณนุ่่งห่่ม ผัักผลไม้้ เครื่่�องบริิโภค กาญจนบุรีีุสิินค้้าประเภทไม้้และของป่่า เช่่น ไม้้แดง ไม้้มะค่่า ไม้้เต็็ง ไม้้ไผ่่ ไม้รว้ก ชั้้�น น้้ำมัันยางสิินค้้าประเภทผลิิตผลจากสััตว์์ เช่่น หนัังโค หนัังกระบืือ และโค กระบืือ สิินค้้าประเภทที่่�เป็็นผลิิตผลจากการเกษตรโดยตรง เช่่น ข้้าว ยาสููบ สิินค้้าประเภทอุุตสาหกรรมและหััตถกรรม เช่่น เสื้้�อ ปููนขาว ปููนแดง และ ดิินสอเหลืือง สมุุทรสงคราม สิินค้้าอาหารทะเล เช่่น หอยแมงภู่่แห้้ง สิินค้้าพวกของสวน เช่่น ยาจืืด พลูู มะพร้้าว หมาก พวกพืชืไร่่ พริิกแห้้ง หอมกระเทีียม ผลไม้ต่้่าง ๆ ราชบุรีีุข้้าวเปลืือก ข้้าวสาร น้้ำตาล มะพร้้าว เสาไม้้กระยาเลย ไม้้ไผ่่ ไม้รว้ก ถ่่านไม้้ ซาก พริิก หอม กระเทีียม เผืือกมััน ปููนขาวปููนแดง เพชรบุรีีุข้้าวเปลืือก น้้ำตาลโตนด กััญชา หอยแมลงภู่่แห้้ง ถ่่านไม้รว้ก ปลาเค็็ม ต่่างๆ เกลืือ ที่่�มา : สํํานักัหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ, ร. ๕ ม.๒.๑๔/๒๘,๓๐,๓๑,๓๓,๓๕ พระชาติิสุุเรนทร์์ไปตรวจราชการเมืืองขึ้้�นในมณฑลนครสวรรค์์ (๒๕ ตุลุ าคม ร.ศ. ๑๑๕). ร. ๕ ม.๒.๑๔/๘,๙ กรมหมื่่�นดำรงตรวจราชการในมณฑลนครไชยศรีี (๑๘ สิิงหาคม – ๒๗ ตุลุ าคม ๑๑๗) อ้้างถึงใน เพชร ึ รุ่่ง เทีียนปิ๋๋�วโรจน์์, รายงานการตรวจราชการหััวเมืืองของ ไทยในสมััยรััชกาลที่่� ๕ ภาพสะท้อ้นเศรษฐกิิจและสัังคมไทยในยุุคสยามใหม่่, นครปฐม: โรงพิิมพ์์มหาวิทิยาลััยศิลิปากร, ๒๕๖๒ หน้้า ๑๐๕ – ๑๑๑, ๑๓๗ - ๑๔๐. 1 เขีียนตามต้้นฉบัับ 2 น่่าจะหมายถึึง งอบ สิินค้้าจากเมืืองอื่่�น ๆ ที่่�นำำ มาขายในเมืือง เมืืองที่่�นำสิินค้้า มาขาย รายการสิินค้้า ชััยนา ผ้้าห่่มนอน ผ้้าขาว ผ้้าดำ ผ้้าดอก ผ้้าแดง ผ้้าเขีียว ผ้้าลาย ผ้้าแพรผ้้าม่่วง ผ้้าโสร่่ง ผ้้าพื้้�น ด้้าย สีี หมวก ร่่ม เครื่่�องแก้้ว เครื่่�องทอง เหลืือง กระดาษ ดิินสอ สมุุดดำ เครื่่�องเหล็็ก เสื้้�อแพร เสื้้�อผ้้า เสื้้�อยืืด สีีน้้ำมัันปิิโตรเลีียม น้้ำมัันพร้้าว น้้ำตาล ไม้้ขีีดไฟ ใบชา สาคูู วุ้้น กำแพงเพชร เครื่่�องเหล็็ก ถ้้วยชาม เสื่่�อ กระดาษ ดิินสอ ใบลานหิิว1 หมวก ร่่ม น้้ำมัันปิิโตรเลีียม น้้ำมัันมะพร้้าว ไม้้ขีีดไฟ ใบชา ไผ่่ กล่่องเงี้้�ยว หีีบ โคม ทองคำเปลว ชาด เข็็มขััด ธููป นมเนย ขนมปััง น้้ำตาล ป่่าน สบู่่ผััก ถั่่�วงา เกลืือ มะพร้้าว ตาก ผ้้าลาย ผ้้าพื้้�น ผ้้าดอกตาๆ ผ้้าตาโกง ผ้้าขาว ผ้้าดิิบ ผ้้าดำ น้้ำมััน ปิิโตรเลีียม น้้ำมัันมะพร้้าว น้้ำตาล กล่่องเงี้้�ยว ข้้าวเหนีียว เกลืือ ด้้าย ทอผ้้า ใบเหมีียง (ใบเมี่่�ยง) ใบชา ไม้้ขีีดไฟ สรรคบุุรีี ผ้้าลาย เสื้้�อ ผ้้าขาว เครื่่�องเหล็็ก เครื่่�องทองเหลืือง เครื่่�องแก้้ว ถ้้วย ชาม กระดาษ ดิินสอ หมวก ร่่ม น้้ำมัันก๊๊าซ น้้ำมัันมะพร้้าว ใบชา ดิิน ประสิิว กำมะถััน โอ่่ง มะพร้้าว ถั่่�วงา สาคูู น้้ำตาล ขนมปััง นมเนย หีีบศพ คำจีีน เข็็มขััด ดิินปืืน แก๊๊ปปืืน ลููกตะกั่่�ว โคมแขวน ใบลาน หงอบ2 ทองคำเปลว สีีเสีียดก้้อน ไม้้ขีีดไฟ อุุทััยธานีี ผ้้าลาย ผ้้าแพร ผ้้าม่่วง ร่่ม โคม หีีบ ด้้าย ถ้้วยชาม เครื่่�องแก้้ว เครื่่�อง ทองเหลืือง น้้ำมัันปิิโตรเลีียม น้้ำมัันมะพร้้าว ไม้้ขีีดไฟ ใบชา น้้ำตาล วุ้้น สาคูู มะพร้้าว พริิก หอม กระเทีียม เกลืือ ที่่�มา : สํํานัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ, ร .๕ ม.๒.๑๔/๒๗ พระชาติิสุุเรนทร์์รายงานเมืืองไชยนาทบุุรีีย์์และในมณฑลนครสวรรค์์๒๕ ตุุลาคม ร.ศ.๑๑๕ สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ, ร. ๕ ม.๒.๑๔/๒๘,๓๐,๓๑,๓๓,๓๕ พระชาติิสุุเรนทร์์ไปตรวจ ราชการเมืืองขึ้้�นในมณฑลนครสวรรค์์ (๒๕ ตุลุาคม ร.ศ. ๑๑๕) อ้้างถึงใน เพชร ึ รุ่่ง เทีียน ปิ๋๋�วโรจน์์, รายงานการตรวจราชการหััวเมืืองของไทยในสมััยรััชกาลที่่� ๕ ภาพสะท้้อน เศรษฐกิิจและสัังคมไทยในยุุคสยามใหม่่, นครปฐม : โรงพิิมพ์์มหาวิิทยาลััยศิิลปากร, ๒๒๖๕ หน้้า ๑๑๑ – ๑๑๒. ! อาชีีพของราษฎรในเขตภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก ชาวบ้้านในหััวเมืืองภาคกลาง ภาคตะวัันออก และ ภาคตะวัันตก ประกอบอาชีีพเกษตรกรรม ทำนาเป็็นหลััก และยัังมีีการทำไร่่ทำสวน สวนกล้้วย ไร่่แตงต่่าง ๆ แตงโม แตงไทย ผัักต่่าง ๆ ไร่่อ้้อย ไร่่ยาสููบ การทำำนา การทำนาเป็็นอาชีีพอาชีีหลัักของคนไทย หลัังการ ลงนามในสนธิิสััญญาเบาว์ริ์ิง ในพ.ศ. ๒๓๙๘ ข้้าวกลายเป็็น สิินค้้าออกที่่�สำคััญ แต่่การขยายตััวของการผลิตข้้ ิาวอยู่่ภาย
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 51 ใต้้การควบคุุมดููแลของราชสำนัักสยาม ซึ่่�งได้้รัับแรงผลัักดััน ในการเพิ่่�มผลผลิติเพื่่�อส่่งออกจากการเปิดิการค้้าเสรีีกัับชาติิ ตะวัันตก การผลิตข้้ ิาวของสยามอย่่างสม่่ำเสมอแต่่ไม่ร่วดเร็็ว นัักทั้้�งในแง่่ของเติิบโตขึ้้�นการเพิ่่�มพื้้�นที่่�เพาะปลููก และจำนวน ผลผลิติการผลิตข้้ ิ าวของสยามเติิบโตขึ้้�นอย่่างสม่่ำเสมอแต่่ไม่่ รวดเร็็วนัักทั้้�งในแง่่ของการเพิ่่�มพื้้�นที่่�เพาะปลููก และจำนวน ผลผลิติ ใน พ.ศ. ๒๔๐๐ บริิเวณที่ร ่� าบภาคกลางของสยาม ยัังเป็็นป่่า ทุ่่งหญ้้า และดิินโคลนอยู่่พอสมควร ประชากรที่ ่� ตั้้�งหลัักแหล่่งก็็ยัังเบาบาง กลุ่่มบุุคคลที่ ่�มีีบทบาทสำคััญใน การขยายตััวของการผลิตข้้ ิ าวในระยะแรก คืือ ชาวนา และ กลุ่่มพ่่อค้้าคนกลางซึ่่�งมีีทั้้�งชาวสยาม และชาวจีีน พ่่อค้้า คนกลางเป็็นผู้้�ควบคุุมการซื้้�อขายข้้าว นำสิินค้้าสำเร็็จรููปที่ ่� เป็็นที่ต้้่� องการของราษฎรมาเสนอขาย หรืือแลกเปลี่่�ยน ให้้กู้้� ยืืมเงิินเพื่่�อลงทุุนซื้้�ออุุปกรณ์์ และเมล็ดพืื ็ช หรืือในการใช้้จ่่าย อื่่�น ๆ รวมทั้้�งดำเนิินกิิจการโรงสีีข้้าว และการส่่งออกข้้าวด้วย้ 1 นโยบายส่่งเสริิมการผลิิตข้้าวของรััฐบาลหลัังการ ทำสนธิิสััญญาเบาว์ริ์ิง รััฐบาลได้้ส่่งเสริิมให้้ประชาชนขยาย เนื้้�อที่่�การทำนาด้วยนโยบาย ้ภาษีีอากรเพื่่�อให้้เกิดิการสร้้าง ที่ดิ ่� ินที่ร ่� กร้้างว่่างเปล่่าให้้เป็็นที่่�นา รััฐบาลงดเว้้นไม่่เก็็บภาษีี ที่่�นาในที่ ่� ดิินเหล่่านั้้�นในปีีแรก และในปีีที่่�สองได้้จััดเก็็บใน อัตรัาต่่ำกว่่าในเกณฑ์์ปกติิ อีีกปีต่ี่อมาจึึงจัดัเก็็บในอัตรั าปกติิ นอกจากนี้้�รััฐบาลได้้ผ่่อนผัันการเกณฑ์์แรงงานไพร่่จนปลด ปล่่อยให้้เป็็นอิิสระในที่สุ ่� ดุซึ่่�งได้เ้ริ่่�มต้้นตั้้�งแต่่สมััยพระบาท สมเด็็จพระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวจนถึึงรััชสมััยพระบาทสมเด็็จ พระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว แรงงานส่่วนใหญ่่เข้้าสู่่กิิจกรรม การผลิตข้้ ิาวที่มีี่� การขยายตััว โดยเฉพาะในที่ร ่� าบภาคกลาง2 1 ชุุลีีพร วิิรุุณหะ, ประวััติิศาสตร์์ใน “Twentieth century impressions of Siam : its history, people, commerce, industries, and resources”, นครปฐม: โรงพิิมพ์์มหาวิิทยาลััยศิิลปากร, ๒๕๕๕ หน้้า ๘๓ – ๘๔.2 ธีีระ แก้้วประจัักษ์์, สภาพเศรษฐกิิจมณฑลนครชััยศรีีพ.ศ.๒๔๓๘ – ๒๔๗๕, วิิทยานิิพนธ์์ปริิญญามหาบััณฑิิต ภาควิิชาประวััติิศาสตร์์ มหาวิิทยาลััยศิิลปากร, ๒๕๓๔ หน้้า ๖๓.3 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติ. ิร.๕ ม.๒.๑๔/๙ กรมหมื่่�นดํํารงราชานุุภาพตรวจราชการมณฑลนครไชยศรีี (๑๘ สิิงหาคม – ๒๗ ตุลุ าคม ๑๑๗). 4 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ. ร.๕ ม.๑๔/๖๐ พระยาอิินทราธิิบาลทำรายงานตรวจราชการแขวงเมืืองนครไชยศรีี (๒๔ พฤษภาคม ๑๑๕). ในมณฑลนครชััยศรีี การปลููกข้้าวเจริิญขึ้้�นมาก มีี เรืือบรรทุุกข้้าวตามลำแม่่น้้ำเข้้ามาขยายยััง กรุุงเทพฯ เป็็น จํํานวนมาก ดัังรายงานของสมเด็็จฯ กรมพระยาดํํารงราชา นุุภาพว่่า “ลำน้้ำสุุพรรณบุุรีีขึ้้�นไปหรืือใต้้ลงมา ทํําเลผู้้�คน แลการทํํามาค้้าขายบริิบููรณ์์ บ้้านเรืือนเป็็นฝากระดานโดย มาก พบเรืือข้้าวขนาดใหญ่ขึ้่ ้�นมาบรรทุุกเข้้าตลอดระยะทาง ประมาณ ๒๐๐ ลํํา เห็็นได้้ว่่าการค้้าขายบริิบููรณขึ้้�นมาก”3 เมื่่�อการปลููกข้้าวเป็็นอาชีีพที่่� ทํํารายได้้ดีีราษฎร หัันมาปลููกข้้าวกัันมากขึ้้�นถึึงกัับละทิ้้�งอาชีีพอื่่�น ที่่�เคยทํํา ดัังรายงานของพระอิินทราธิิบาล เรื่่�องการประกอบอาชีีพ ของราษฎรเมืืองสุุพรรณบุุรีี ใน พ.ศ. ๒๔๔๑ ว่่า “....ได้ความ้ว่่าในเมืืองสุพรรณบุรีีนีุ้้�แต่ก่่ ่อน สิินค้้าเข้้าออกมีีเข้้า ปลา ถั่่�ว งา หนััง เขา น้้ำตาล ไม้้ไผ่่ เสา ไม้้กระดาน ไม่่รอด ฝาง แต่่ในเวลานี้้มีี�เข้้าเป็็นสิินค้้าใหญ่่... ไต่่สวน เอาเหตุุในเมืืองนี้้�ว่่าเพราะเหตุุใดสิินค้้าซึ่่�ง เคยมีีจึึงหมดไปได้ความ้ว่่าเพราะเข้้า ราคา ดีี คนหัันลงทํํานามาก ที่่�ทางฝั่่�งตวัันออก ต่่อพรมแดนกรุุงเก่่า แลอ่่างทองซึ่่�งเป็็นป่่า พง อยู่่เมื่่�อฉัันมาคราวก่่อนเปนอัันมาก บัดั นี้้�เปนนาฟางตลอดถึึงกััน ทางฝั่่�งตวัันตกที่ ่� ก็็เป็็นนาฟาง ออกไปเป็็นอัันมากเหมืือน กััน ว่่าโดยย่่อเพราะนาเป็็นของทำง่่าย ใน เวลานี้้ทํ� ําได้้กํําไรมากด้วย คน้ จึึงทิ้้�งการอื่่�น หัันลงไปทํํานาเสีียเป็็นอัันมาก...”4
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 52 ในเมืืองนครชััยศรีีที่่�มีีลัักษณะเช่่นเดีียวกััน คืือ ประชาชนหัันมาทํํานากัันเป็็นจํํานวนมาก ดัังที่่�สมเด็็จฯ กรม พระยาดํํารงราชานุุภาพทรงกล่่าวถึึงว่่า “...การทํํามาค้้าขายตามลํําแม่่น้้ำตอนนี้้� ได้้ความว่่าหนาเป็็นพื้้�น เพราะเข้้าเมืือง นครไชยศรีีมีีน้้ำหนัักมาก ขายตามโรงสีี ไปในกรุุงเทพฯ ได้้ราคาดีีกว่่าเข้้าน่่าเมืือง คนจึึงพากัันทํํานาและมารัับซื้้�อเขา ทาง เมืืองนครไชยศรีีมากขึ้้�น ในเวลานี้้�ได้ท้ราบ ว่่ากํําลัังคนอพยพเข้้ามาหานาทํํา ในเมืือง นครไชยศรีี เป็็นอัันมาก ความในศาลมีีแต่่ เรื่่�องแย่่งที่่�นากัันเป็็นพื้้�นที่่�” 1 ตารางจำำนวนพื้นที่่ ้�นามณฑล�ต่่างๆ ในเขตภาคกลาง พ.ศ. ๒๔๔๙ มณฑล พื้้นที่่�ทำนา (ไร่่) อยุุธยา ๑,๘๗๕,๗๖๖ กรุุงเทพฯ ๑,๑๑๔,๔๘๓ ปราจีีนบุุรีี ๑,๐๕๘,๘๔๕ นครชััยศรีี ๘๐๕,๐๐๙ ราชบุุรีี ๕๒๑,๖๖๘ นครสวรรค์์๔๘๖,๕๘๑ จัันทบุุรีี ๑๓๔,๘๗๗ รวม ๕,๙๙๗,๒๒๙ ที่่�มา: สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ. เทศาภิิบาล. เล่่ม ๑๓ แผ่่นที่่� ๗๓ (๑ เมษายน ร.ศ.๑๓๑) อ้้างถึึงใน ธีีระ แก้้วประจัักษ์์,สภาพเศรษฐกิิจมณฑล นครชััยศรีี พ.ศ.๒๔๓๘ – ๒๔๗๕, วิิทยานิิพนธ์์ปริิญญามหาบััณฑิิต ภาควิิชา ประวััติิศาสตร์์ มหาวิิทยาลััยศิิลปากร, ๒๕๓๔ หน้้า ๖๓. 1 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติ. ิร.๕ ม.๒.๑๔/๙ กรมหมื่่�นดํํารงราชานุุภาพตรวจราชการมณฑลนครไชยศรีี (๑๘ สิิงหาคม – ๒๗ ตุลุ าคม ๑๑๗). 2 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ ร.๕ ม.๒.๑๔/ ๑๑๐ กรมหลวงดำรง เสด็็จราชการหััวเมืืองฝ่่ายเหนืือ มีีอุุทััย นครสวรรค์์ กัับด่่านภาษีีไม้้และ เรื่่�องระยะทางที่ ่� สมเด็็จพระบรมโอรสจะเสด็็จเมืืองเหนืือ (๑๕ พ.ย. ๑๑๗ – ๓ ก.ค. ๑๒๗).3 เรื่่�องเดีียวกััน. 4 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ ร.๕ ม.๒.๑๔/๗๑ กรมสมมติิทำรายงานเมืืองนครสวรรค์์โดยเรืือ (๑๙ มกราคม ร.ศ.๑๒๑). ! การค้้าและตลาด การค้้าขายของแต่่ละหััวเมืืองในภาคกลาง ส่่วน ใหญ่่เป็็นสิินค้้าที่่�คนพื้้�นเมืืองผลิตขึ้ิ ้�นแล้้วซื้้�อขายแลกเปลี่่�ยน กัันเองภายในเขตเมืืองหรืือเขตมณฑล อาจเป็็นสิินค้้าที่มีี่� อยู่่ เฉพาะถิ่่�น สิินค้้าที่ส่ ่� ่งออกไปขายต่่างเมืืองหรืือส่่งเข้้ามาขาย ในกรุุงเทพฯ สิินค้้าประเภทนี้้มั�ักผลิติได้้จํํานวนมากจนเหลืือ ใช้้ภายในเขตเมืืองหรืือเขตมณฑล เอกสารในสมััยรััชกาลที่่� ๕ ได้ใ้ห้้ข้้อมููลการทำการค้้าและสภาพตลาดตามเมืืองต่่างๆ ในภาคกลาง ดัังนี้้� ตลาดอ่่างทอง สมเด็็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภุาพ ได้้เสด็็จตรวจตลาดที่่�เมืืองอ่่างทอง ซึ่่�งเป็็นตลาดหลวง มีีการเก็็บค่่าเช่่าตลาดได้้เดืือนละประมาณ ๑,๐๐๐ บาท2 ตลาดปากน้ำ ำ โพ ปากน้้ำโพเป็็นชุุมทางการค้้าทาง น้้ำที่่�สำคััญของเมืืองเหนืือ ตลาดปากน้้ำโพมีีตลาดเหนืือ และตลาดใต้้เป็็นสองตลาด สิินค้้าที่่�ขายตามร้้านรวงต่่าง ๆ มีีมากมายและบริิบููรณ์์3 ในรายงานการตรวจราชการมณฑลนครสวรรค์์ของ พระองค์์เจ้้าเพ็็ญพััฒนพงษ์์ได้้ทรงบรรยายถึึงสภาพการ ค้้าและสภาพตลาดปากน้้ำโพไว้้ความว่่า“ตลาดที่่�ปากน้้ำ โพ เปนตลาดสองฟากถนนใหญ่่แลยาวมาก พ่่อค้้าเปนจีีน หลายคน มีีเข้้าของบริิบููรณ์์ ที่่�เจริิญดีีนั้้�นเห็็นจะเปนด้้วย เมืืองตั้้�งอยู่่ที่ดีี่� คืือเปนที่่�แยกของแม่น้้ ่ ำเจ้้าพระยา สิินค้้าลง มาได้้ทางเมืืองตาก จากเมืืองเชีียงใหม่่เปนต้้น แลมาทาง พิิศณุุโลกย์์อิิกทางหนึ่่�ง ฝ่่ายใต้้ก็็มาจากกรุุงเทพ” 4
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 53 ตลาดเมืืองมโนรมย์์ตลาดเมืืองมโนรมย์นั้้ ์ �นมีีความ แตกต่่างจากตลาดเมืืองอื่่�น กล่่าวคืือ ตลาดไม่หั่ ันหน้้าออก มาทางถนน ในตลาดมมีีของขาย มีีเสื้้�อผ้้าจากกรุุงเทพฯ ผััก ปลาต่่างๆ มากมาย นอกจากทำนาแล้้วราษฎรก็็ปลููก ผัักต่่าง ๆ ที่ ่� ตลาดเมืืองมะโนรมย์์นี้้�มีีเรืือพ่่อค้้าเมืืองอุุไทย ธานีีจอดอยู่่มาก1 ตลาดเมืืองอุุไทยธานีีตลาดเมืืองอุุทััยธานีีมีีความ เจริิญขึ้้�นมาก สมเด็็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภุาพทรงเคย เสด็็จมายัังตลาดเมืืองอุุทััยธานีีใน ร.ศ. ๑๑๑ ซึ่่�งตลาดและ บ้้านเรืือนในเมืืองอุทัุัยธานีีอยู่่ตามริิมน้้ำ แต่่การเสด็็จมายััง เมืืองอุุทััยธานีีใน ร.ศ. ๑๑๗ บ้้านเรืือน ร้้านค้้า ตลาดสร้้าง ขึ้้�นมาบนบกเป็็นอัันมาก และยัังทรงประมาณบ้้านเรืือนและ ผู้้�คนว่่าเพิ่่�มขึ้้�นจาก ร.ศ. ๑๑๑ ไม่่ต่่ำกว่่า ๑ เท่่าตััว และยััง มีีบ้้านเรืือนที่่�กำลัังปลููกสร้้างขึ้้�น2 ตลาดพระปฐมเจดีีย์์ ตลาดตั้้�งอยู่่ ๒ ฟากคลองเจดีีย์์ บููชา ตั้้�งแต่่บริิเวณวััดพระปฐมเจดีีย์์ยาวไปตามลำคลอง ประมาณ ๑๐ เส้้น มีีการปลููกโรงหลัังคามุุงจากทั้้�งเครื่่�อง ผููกและเครื่่�องสัับฝั่่�งละ ๒ แถว มีีทางเดิินกว้้างประมาณ ๔ ศอก มีีโรงบ่่อน โรงสุุรา ตลาดขายของสด ถืือเป็็นตลาด สำคััญที่ ่�มีีการค้้าขายมาก ในบริิเวณองค์์พระปฐมเจดีีย์์มีีชาวบ้้านนำสิินค้้า มาวางขายที่่�ลานพระปฐมเจดีีย์์ รวมถึึงมีีเรืือนำสิินค้้าจาก กรุุงเทพฯ มาขายให้้กัับร้้านรวงต่่าง ๆ ในตลาด สมเด็็จฯ กรมพระยาดํํารงราชานุุภาพทรงกล่่าวถึึงการสภาพการค้้า 1 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ ร.๕ ม.๒.๑๔.๓๖รายงานพระองค์์เพ็็ญเสด็จ็ตรวจราชการที่คั ่� ัดแยกส่่งไปยัังกระทรวงต่่างๆ (๓ – ๒๐ กุุมภาพัันธ์์ ร.ศ. ๑๒๑). 2 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ ร.๕ ม.๒.๑๔/ ๑๑๐ กรมหลวงดำรง เสด็็จราชการหััวเมืืองฝ่่ายเหนืือ มีีอุุทััย นครสวรรค์์ กัับด่่านภาษีีไม้้และ เรื่่�องระยะทางที่ ่� สมเด็็จพระบรมโอรสจะเสด็็จเมืืองเหนืือ (๑๕ พฤศจิิกายน ๑๑๗ – ๓ กรกฎาคม ๑๒๗).3 สมเด็็จฯ กรมพระยาดํํารงราชานุุภาพ. จดหมายเหตุุระยะทางพระเจ้้าน้้องยาเธอ กรมหมื่่�นดำรงราชานุุภาพ เสนาบดีีกระทรวงมหาดไทย เสด็็จตรวจราชการหััวเมืืองมณฑลกรุุงเก่่า มณฑลนครไชยศรีี มณฑลราชบุุรีีรััตนโกสิินทรศก ๑๑๗. ม.ป.ป. หน้้า ๑๒ - ๑๓. บริิเวณพระปฐมเจดีีย์์ไว้้ว่่า “ลัักษณะซื้้�อขายสิินค้้าทั้้�งปวงนี้้� มีีเรืือใหญ่่ น้้อยหลายร้้อยลำรัับสิินค้้ามาแต่่กรุุงเทพฯ และที่ ่� อื่่�น ๆ มาจํําหน่่ายแก่่พวกที่ ่�ตั้้�งร้้านอยู่่ ในตลาด รัับไว้้ขายแก่่ชาวบ้้านนอก ถึึงเวลา เข้้าพวกชาวบ้้านนอก ต่่างหามบัันทุุกสิ่่�ง สิินค้้าเข้้ามาตั้้�งขายที่่�ลานพระปฐมเจดีีย์์ และ ตามบริิเวณตลาด พวกชาวเมืือง พากัันไปว่่า ซื้้�อเมื่่�อตกลงราคากัันแล้้ว ก็็ขนส่่งลงเรืือที่ ่� ริิม ตลาดนั้้�นบ้้าง ค่่ำลงบ้้าง ตามเรืือเล็็ก เรืือใหญ่่ ที่่�จะขึ้้�นไปได้้ถึึงเพีียงใด พวกชาวบ้้านนอก ขายของได้้แล้้วภอใจต้้องการสิ่่�งใดก็็เที่่�ยวซื้้�อ หาตามร้้านในตลาด หาบหามพากลัับออก ไปบ้้านเป็็นประเพณีีดัังนี้้� เวลาเช้้าๆ คนแน่่น หนา คัับคั่่�งตลอดตลาดประมาณได้้หลายพััน คนทุุกๆ วััน”3 สมเด็็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภุาพเสด็็จที่ต ่� ลาด พระปฐมเจดีีย์์ทรงบัันทึึกไว้้ว่่า ตลาดพระปฐมเจดีีย์์ถึึงเป็็น ตลาดใหญ่่ก็็ดููรุุงรัังแลโสโครก เพราะปลููกเบีียดเสีียดยััดกััน ไม่่เป็็นทาง ขณะที่ ่� ชุุมชนบริิเวณองค์์พระปฐมเจดีีย์์เจริิญ ขึ้้�น เมืืองนครชััยศรีีที่่� ตํําบลท่่านาริิมแม่่น้้ำนครชััยศรีี กลัับ ร่่วงโรยลง และมีีผลต่่อการเปลี่่�ยนแปลงสถานะของเมืือง นครชััยศรีีในเวลาต่่อมา เมื่่�อพ.ศ. ๒๔๓๙ พระอิินทราธิิบาล รายงานสภาพเมืืองนครชััยศรีีว่่า “วัันที่่� ๑๙ พ.ค. ร.ศ. ๑๑๕
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 54 เวลาเช้้า ๒ โมง ๓๐ มินิติ ออกเรืือจากปากคลองเจดีีย์บูู์ชา ๒ โมง ๕๐ มินิติ ถึึงวัดสุัภุ ติิฐาราม ริิมบ้้านผู้ว่้�่าราชการเมืือง นครไชยศรีีที่ตํ ่� ําบลนี้้มีี�แพขายของต่่าง ๆ จอดเรีียงเคีียงกััน ประมาณ ๑๐๐ หลัังเสศ บนบกมีีโรงต้้มกลั่่�นสุรุาแลตลาดแต่่ ดููไม่่สนุุกเหมืือนตลาดพระปฐมเจดีีย์์ เพราะทางเดิินก็็แคบแล ริิมถนนมีีโรงเรีียน ขายของดููรุุงรัังมาก”1 ตลาดเมืืองราชบุุรีี ในเอกสารเรีียกว่่า ตลาดน่่า เมืืองราชบุรีีุ เป็็นตลาดและโรงบ่่อนของพระสุธรรุมไมตรีี เมื่่�อ เจ้้าพระยาสุรพัุันธ์พิ์สุิุทธิ์์�มาเป็็นข้้าหลวงเทศาภิิบาล พระบาท สมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวเสด็็จประพาสเมืืองราชบุรีีุ ในศก ๑๑๔ (พ.ศ. ๒๔๓๘) เจ้้าพระยาสุรพัุันธ์์ได้้รื้้�อไม้้ที่่�ทำ พลัับพลาที่่�ประทัับมาสร้้างโรงบ่่อนและตลาดในที่่�หลวงเหนืือ ตลาดพระสุธรรุมไมตรีีตั้้�งแต่่ศก ๑๑๕ เก็็บค่่าเช่่าได้้ปีีหนึ่่�ง ๓๐ ชั่่�งเศษ พระสุุธรรมไมตรีีจึึงยอมขายที่ ่� ตลาด ตอนนี้้�ตลาด เมืืองราชบุุรีีเป็็นของหลวงเก็็บค่่าเช่่าเรืือนโรง ค่่าเช่่าตลาด และค่่าท่่าเรืือจ้้างในศก ๑๑๖ (พ.ศ. ๒๔๔๐) ได้เ้งิิน ๓,๘๐๐ บาท ตลาดเมืืองราชบุรีีุเจริิญขึ้้�นกว่่าครั้้�งที่ต ่� ามเสด็็จพระบาท สมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว แต่ต่ลาดนี้้ยั�ังจะต้้องมีีการ แก้้ไขเพราะตั้้�งปิดิหน้้าเมืืองควรทำใหม่่เป็็นตึึกหรืือเป็็นเครื่่�อง ไม้้จริิงจะทำให้้เมืืองราชบุรีีุเป็็นสง่่าผ่่าเผยมากยิ่่�งขึ้้�น2 ตลาดเมืืองเพชรบุุรีี เป็็นตลาดใหญ่่ ตึึกและโรงสอง ข้้างทางทรุดุโทรม สกปรก ถนนโสโครก มีีตึึกของหลวงเก็็บค่่า เช่่าประมาณปีีละ ๔๐ ชั่่�ง 3 ตลาดสมุุทรสงคราม ตลาดสร้้างขึ้้�นในศก ๑๑๖ (พ.ศ. ๒๔๔๐) บริิเวณเหนืือวัดัใหญ่ริ่ ิมแม่น้้ ่ ำแม่่กลอง เรีียก 1 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ, ร.๕ ม.๒.๑๔/๖. พระอิินทราธิิบาลรายงานระยะทางเมืืองนครไชยศรีี. (๑๓ - ๒๒ พฤษภาคม ร.ศ. ๑๑๕). 2 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ, ร.๕ ม.๒.๑๔/๙๔ รายงานตรวจราชการเมืืองเพชรบุุรีีสมุุทรสาคร (๑๖ ตุุลาคม ๑๑๗). 3 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ, ร.๕ ม.๒.๑๔/๗๔ เสนาบดีีกระทรวงมหาดไทยเสด็็จตรวจราชการหััวเมืืองปัักษ์์ใต้ (๗ ้ธัันวาคม ๑๑๕). 4 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติ, ิร.๕ ม.๒.๑๔/๙๓ กรมหมื่่�นดำรงฯ ทููลเกล้้าถวายรายงานตรวจราชการเมืืองราชบุรีีุ และเมืืองสมุุทรสงคราม (๓๐ สิิงหาคม ๑๑๗). 5 เรื่่�องเดีียวกััน. 6 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ. เอกสารเกษตรใหม่่กส .๑๓/๑๒๐๒. มณฑลนครไชยศรีีส่่งรายงานตรวจการของนายอ๊๊อด. ว่่า ตลาดหลวง หลวงอร่่ามสาครเขต ทำสะพานและถมถนน จากแม่น้้ ่ ำเข้้าไปถึึงคลองแม่่กลองพร้้อมทำสะพานท่่าขึ้้�นเรืือ เชิิงสะพานข้้างแม่น้้ ่ ำปลููกเรืือนฝากระดานหลัังคามุุงสัังกะสีี สำหรัับนายตลาด สองข้้างถนนทำโรงไม้้มุุงสัังกะสีีกั้้�นเป็็น ร้้านขายของให้้เช่่า ๖๐ ห้้อง ทำโรงบ่่อนเป็็นโรงไม้้มุุงสัังกะสีี หลัังใหญ่่ ได้้ค่่าเช่่าตลาดเดืือนละ ๖๐๐ บาท4 ตลาดโกรกกราก ตลาดนี้้�เป็็นตลาดใหญ่่เป็็นที่่�อยู่่ ของชาวจีีน ซึ่่�งทำการประมงโดยใช้้ละมุุ โดยมีีความเชื่่�อว่่า ต้้องอาศััยอยู่่ในโรงจากและอยู่่กัับพื้้�นดิิน ถ้้าอยู่่บนตึึกหรืือ เรืือนยกพื้้�นสููงจะเป็็นอััปมงคล ตลาดโกรกกรากนี้้มีี�ความยาว ประมาณ ๒๐ เส้้น5 การทำน้้ำตาล การทำน้้ำตาลเป็็นอาชีีพที่่�สำคััญอีีกอาชีีพหนึ่่�ง ของราษฎรในภููมิภิาคตะวัันตก วิธีีิการทํําน้้ำตาลนั้้�น ต้้องใช้้ กระบอกไม้้ไผ่่แขวนไว้้รองรัับน้้ำตาลจากงวงตาล ซึ่่�งต้้องนํํา ไปแขวนไว้้แต่่เช้้าและจะเก็็บน้้ำตาลได้ใน้ช่่วงบ่่าย และนํํามา เคี่่�ยวในกระทะใบใหญ่่ๆ จนงวดเป็็นน้้ำตาลปึึก การทํําตาล ปีีหนึ่่�งทํําได้ป้ระมาณ ๓ - ๔ เดืือน คืือ ช่่วงหน้้าแล้้งระหว่่างเดืือนมกราคมถึึงพฤษภาคม ในช่่วงนี้้� จะได้้น้้ำตาลดีีรสเข้้ม ตาลต้้นหนึ่่�งจะให้้น้้ำตาลอย่่างดีี๓๕ ทะนาน อย่่างกลาง ๒๕ ทะนาน อย่่างต่่ำ ๒๐ ทะนาน ใน แต่่ละปีีคิดิเฉลี่่�ยว่่า ต้้นหนึ่่�งได้้น้้ำตาล ๒๗ ทะนาน ในช่่วง ระยะเวลาประมาณ พ.ศ .๒๔๕๙ ราคาน้้ำตาล ทะนานละ ๒๐ สตางค์์ตาลต้้นหนึ่่�งจะทํํารายได้ใ้ห้้ประมาณ ๕ บาท ๒๐ สตางค์์ 6
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 55 ค่่าใช้้ภายในการทํําตาลนั้้�น ใช้้กระทะใบใหญ่่หนึ่่�ง ใบและกระบอกรองน้้ำตาลเท่่านั้้�น นอกจากนั้้�น ยัังต้้องเสีีย ภาษีีต้้นตาลต้้นละ ๒๕ สตางค์์คนหนึ่่�งสามารถทํําน้้ำตาล ได้ป้ระมาณ ๒๕ ต้้น 1 นัับว่่าเป็็นรายได้้ที่ดีี่� การทํําตาลเคยเป็็นอาชีีพสํําคััญของราษฎรในเมืือง สุพรรณบุรีีุแต่ต่่ ่อมาเมื่่�อการปลููกข้้าวขยายตััวขึ้้�น การทํําตาล ก็็ลดลงราษฎรหัันไปปลููกข้้าวกัันมาก แต่ก็่ยั็ ังคงมีีผู้้�ประกอบ อาชีีพอยู่่บ้้างในเมืืองสุพรรณบุรีีุและนครชััยศรีีทั้้�งใน พ.ศ. ๒๔๕๗ มีีราษฎรยื่่�นเรื่่�องราวขอทํําตาล ๑,๗๑๔ ราย แม้้ว่่าอาชีีพการทํําตาลจะไม่่ใช่่อาชีีพสำคััญ แต่่เป็็น อาชีีพเสริิมที่ดีี่� นอกจากจะมีีประโยชน์์ในการทำน้้ำตาลแล้้ว ส่่วนต่่างๆ ของต้้นตาลยัังนำมาใช้้ประโยชน์์ได้แทบ้ ทั้้�งหมด นาที่มีีต้้ ่� นตาลอยู่่ก็มีีร็าคาดีีกว่่านาที่่�ไม่มีีต้้ ่นตาล การทำหม้้อตาล หม้้อตาลเป็็นภาชนะที่่�จำเป็็นใน การบรรจุุน้้ำตาลส่่งออกขายยัังต่่างเมืืองเพราะทำให้้เก็็บ น้้ำตาลได้้นานและสะดวกในการขนส่่งเมืืองสมุุทรสงคราม เป็็นแหล่่งการทำน้้ำตาลมะพร้้าวรััฐบาลได้ป้ระโยชน์์จากการ เก็็บภาษีีหม้้อตาลกล่่าวคืือ รััฐบาลบัังคัับจำหน่่ายหม้้อตาล ให้้แก่ร่าษฎรให้้กรอกน้้ำตาลได้เฉ้พาะแต่่หม้้อที่ซื้้่� �อจากรััฐใน ราคา ๑๒๐ หม้้อ เป็็นเงิิน ๔ บาท ๑๐ อััฐ การทำหม้้อตาลของรััฐบาลเป็็นการปลููกโรงกงสีีที่่� เก็็บหม้้อและที่่�อยู่่ของช่่างปั้้�นหม้้อ มีีที่่�ทำหม้้อและเตาเผา หม้้อ รััฐจ้้างหลงจู๊๊เป็็นผู้ดูู ้�แล ๑ คน กัับคนงานชาวจีีนอีีก จำนวนหนึ่่�ง ช่่างปั้้�นหม้้ออยู่่ในโรงหม้้อของหลวง สามารถใช้้ เตาเผาหม้้อของหลวงได้ แ้ต่ต้้่องปั้้�นหม้้อด้วยกำ ้ลัังและทุุน ของตนเอง เมื่่�อเผาเสร็็จรััฐรัับซื้้�อในราคาหม้้อ ๑,๐๐๐ ใบ ๗ บาท 1 เรื่่�องเดีียวกััน. 2 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ, ร.๕ ม.๒.๑๔/๙๓ กรมหมื่่�นดำรงฯ ทููลเกล้้าถวายรายงานตรวจราชการเมืืองราชบุุรีี และเมืืองสมุุทรสงคราม (๓๐ สิิงหาคม ๑๑๗). หลงจู๊๊เป็็นผู้้�หาดิินและทราย ทรายให้้เปล่่า ส่่วนดิิน เก็็บเงิินกัับคนทำหม้้อ ๑๑,๐๐๐ หม้้อ ๕ บาท ๒ สลึึง ปั้้�นได้้ วัันละ ๕๐๐ หม้้อ ๑ เดืือนปั้้�นได้ ๑ เ้ตาสำหรัับเผา ประมาณ ๑๑,๐๐๐ หม้้อเวลาเผาต้้องจ้้างกุลีีุขนหม้้อไปยัังเตา เมื่่�อเผา สุุกก็จ้้็างขนไปยัังโรงเก็็บหม้้อ เตาละ ๕ สลึึงเฟื้้�องและต้้อง จ้้างนายเตาเรีียงหม้้อสำหรัับเผาและเผาหม้้อเตาละ ๗ สลึึง เสีียค่่าฟืืน ๑๑ บาท ฟืืนแซมสำหรัับสอดแซมตามช่่องไฟอีีก เตาละ ๑๐ สลึึงใช้้เวลาเผา ๓ วัันจึึงเสร็็จ หม้้อเสีียหายแตก ในเตาประมาณ ๑,๐๐๐ กว่่าใบ เหลืือประมาณ ๑๐,๐๐๐ ใบ เป็็นเงิิน ๗๐ บาท ลงทุุนประมาณ ๒๒ บาท ได้กำไ ้ร ๔๘ บาท แบ่่งกััน ๓ คน ได้ป้ระมาณเดืือนละ ๑๖ บาทต่่อคน ปััญหาการทำหม้้อตาล คืือ หลงจู๊๊เอารัดัเอาเปรีียบ คนทำหม้้อ บัังคัับให้้แถม ๑๐,๐๐๐ หม้้อ ให้้แถม ๔๐๐ หม้้อ และยััง “ถาม” คืือ แถมของแถมอีีก ๑๐๐ ละ ๒ หม้้อ หลงจู๊๊ ยัังได้ป้ระโยชน์์จากการจำหน่่ายฟืืน และยัังได้้รัับเงิินเดืือนอีีก เดืือนละ ๔๐ บาท2 การทำหม้้อตาลนั้้�นทำกัันตลอดทั้้�งปีี ช่่วงเวลา ที่่�ทำน้้ำตาลคืือ เดืือน ๑๐ เดืือน ๑๑ เดืือน ๑๒ รายได้้ จากศก ๑๑๖ จำหน่่ายหม้้อได้้ ๑,๑๘๗,๐๙๐ ใบ เป็็นเงิิน ๗,๗๒๓ บาท หม้้อตาลที่่�ทำไม่่พอจำหน่่าย ในช่่วงฤดููทำ น้้ำตาล คนจะมาแย่่งกัันซื้้�อถึึงขั้้�นทะเลาะวิิวาทกััน ไม่่พอ จำหน่่าย กรมหมื่่�นดำรงฯ ทรงได้้ตรวจเยี่่�ยมโรงหม้้อ ทรง พบว่่ากรมการเมืืองสมุุทรสงครามไม่่ได้้ตรวจตราการทำงาน ของหลงจู๊๊ทั้้�ง ๆ ที่่�โรงหม้้ออยู่่ห่่างจากที่ ่� ว่่าการเมืืองไม่่มาก ให้้หลงจู๊๊เป็็นผู้้�จำหน่่ายหม้้อตาลเอง สามารถฉ้้อโกงได้้ง่่าย พระองค์์ทรงไต่่ถามคนทำหม้้อก็็มีีการร้้องทุุกข์์ว่่ากำไรที่่�ได้้
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 56 ไม่่พอกิิน แต่่ทรงเห็็นว่่าพวกคนทำหม้้อได้้ที่่�อยู่่ที่่�โรงหม้้อ ได้้กำไรไม่่ต่่ำกว่่าเดืือนละ ๑๖ บาท ไม่่จำเป็็นต้้องขึ้้�นราคา หม้้อตาล แต่่ควรจัดัการกัับหลงจู๊๊ที่่�เบีียดบัังคนทำหม้้อ ทรง รัับสั่่�งให้้หลวงอร่่ามสั่่�งห้้ามหลงจู๊๊เรีียกเก็็บหม้้อของแถมอีีก การทำน้้ำตาลทราย น้้ำตาลทรายเป็็นสิินค้้า สำคััญอย่่างหนึ่่�งของเมืืองชลบุรีีุน้้ำตาลทรายที่่�ทำในชลบุรีีุ เป็็นน้้ำตาลทรายแดง ซึ่่�งขั้้�นตอนการทำรวดเร็็ว เสีียเวลา และสิ้้�นเปลืืองค่่าใช้้จ่่ายน้้อยกว่่าการทำน้้ำตาลทรายขาว น้้ำตาลทรายขาวส่่วนใหญ่่ทำกัันมากในแถบนครไชยศรีี และราชบุุรีี การที่ ่�น้้ำตาลแดงทำได้้กำไรมากกว่่า ทำให้้ ชาวเมืืองชลบุุรีีทำไร่่อ้้อยและตั้้�งโรงหีีบอ้้อยกัันเป็็นจำนวน มาก1 การทํําน้้ำตาลทรายในเขตเมืืองชลบุุรีีนั้้�น เจ้้าของไร่่ อ้้อยกัับเจ้้าของโรงหีีบอ้้อยเป็็นคนเดีียวกััน และมีีโรงงาน หีีบอ้้อยทํําน้้ำตาลถึึง ๘๐ โรง พร้้อมกัับได้้พยายามนํํา เครื่่�องจัักรมาใช้้ในการหีีบอ้้อยแทนการใช้้แรงงานคนอีีก ด้้วย2 และสิ่่�งที่ ่� นัับว่่าแตกต่่างจากการทํําน้้ำตาลทรายใน เขตอื่่�น ๆ อีีกก็็คืือ การทำน้้ำตาลในเขตนี้้� จะทํําน้้ำตาล ทรายแดง มากกว่่าน้้ำตาลทรายขาว ทั้้�งนี้้�เนื่่�องจากว่่า การ ทํําน้้ำตาลทรายแดง จะผลิิตได้้รวดเร็็วกว่่า ถึึงแม้้ว่่าราคา จะต่่ำกว่่าน้้ำตาลทรายขาวก็็ตาม แต่่เมื่่�อคำนวณถึึงเวลาที่ ่� ใช้้และทุุนที่ ่� ทํําแล้้ว น้้ำตาลทรายแดงใช้้ทุุนน้้อย เวลาทำก็็ น้้อยกว่่าการทํําน้้ำตาลทรายขาว ดัังนั้้�นเมื่่�อเปรีียบเทีียบ ปริิมาณและการผลิติแล้้ว การทํําน้้ำตาลทรายแดงจะได้้กํําไร มากกว่่าการทำน้้ำตาลทรายขาว3 1 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติ, ิร.๕ ม.๒.๑๔/๓๙ รายงานกรมหลวงดำรงไปตรวจราชการมณฑลปราจีีน (๓ มกราคม ๑๑๙ – ๑๐ ส.ค. ๑๒๒). 2 เรื่่�องเดีียวกััน.3 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติ, ิร.๕ ม.๒.๑๔/๓๙ รายงานกรมหลวงดำรงไปตรวจราชการมณฑลปราจีีน (๓ มกราคม ๑๑๙ – ๑๐ ส.ค. ๑๒๒). 4 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ, เอกสารเกษตรใหม่่ กส.๑๓/๗๕๙. เล่่ม ๗๕. กงสุุลอัังกฤษขอกิ่่�งส้้มโอเมืืองนครไชยศรีี.5 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ เอกสารเกษตรใหม่่ กส.๑๓/๔๗. ปลััดทููลฉลองตรวจราชการและรัับเสด็็จเจ้้าฟ้้ายุุคลที่ ่� พระปฐม, การทำสวนส้ม้ โอ เดิิมปลููกกัันไม่่มากนัักเป็็นผลไม้้ ที่ ่�มีีชื่่�อเสีียงของเมืืองนครชััยศรีีว่่ามีีคุุณภาพดีีรสหวาน ปลููกกัันในอำเภอสามพราน และอำเภอนครชััยศรีีมีีผู้นิ้�ิยม ว่่าเป็็นผลไม้้ที่่�มีีรสชาติิดีีกว่่าที่ ่� อื่่�น จััดว่่าเป็็นสิินค้้าสำคััญ ได้้ส่่วนหนึ่่�ง การปลููกส้้มโอ ต้้องใช้้เวลาในการปลููกตั้้�งแต่่ ๕ ปีี จึึงจะเก็็บผลได้้ และต้้องคอยบำรุุงดููแล ส้้มโอของ เมืืองนครชััยศรีีมีีชื่่�อเสีียงมาก มีีต่่างประเทศสนใจขอพัันธุ์์ ไปเพาะปลููก ปรากฏในหลัักฐานว่่า กงสุุลอเมริิกัันต้้องการ กิ่่�งไปปลููกยัังประเทศสหรััฐอเมริิกาเพราะเห็็นว่่ามีีรสชาติิดีี และกงสุุลอัังกฤษทํําหนัังสืือแจงขอพัันธุ์์กิ่่�งส้้มโอเมืือง นครชััยศรีี4 ซึ่่�งได้้จััดการให้้ตามที่่�ขอ การปลููกพืืชชนิิดอื่่�น ในมณฑลนครชััยศรีีนอก จากการทํําตาล การปลููกส้้มโอแล้้ว คงมีีไม้้ผลอื่่�น ๆ อีีก เช่่น น้้อยหน่่า ซึ่่�งจากการสํํารวจไม้้ผลของราษฎรในเมืือง นครปฐม ปรากฏว่่า ปลููกน้้อยหน่่ากัันมาก รองลงมาได้้แก่่ สัับปะรด5 การทำสวนมะพร้้าวเป็็นพืืชที่นิ ่� ิยมปลููกกัันมากใน เขตมณฑลปราจีีนบุุรีี โดยเฉพาะบริิเวณตอนใต้้ของแม่่น้้ำ บางปะกงซึ่่�งติิดกัับทะเลในเขตเมืืองฉะเชิิงเทราและชลบุุรีี การทํําสวนมะพร้้าวในเมืืองฉะเชิิงเทรานั้้�นนัับได้้ว่่าทํํากััน เป็็นล่่ำเป็็นสััน จนสามารถส่่งเป็็นสิินค้้าออกไปขายยัังที่ ่� ต่่างๆ และส่่งออกนอกประเทศด้วย ป ้ริิมาณการส่่งมะพร้้าว ออกไปจากเมืืองฉะเชิิงเทรานั้้�นไม่่มีีตััวเลขหรืือสถิิติิการส่่ง ออกเป็็นจํํานวนเท่่าใด
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 57 ส่่วนการทํําสวนมะพร้้าวในเมืืองพนััสนิิคมชลบุุรีี นั้้�น ผลผลิิตที่่�ได้้ไม่่ค่่อยดีีนััก ปริิมาณที่่�ได้้ก็็ไม่่สม่่ำเสมอ ทั้้�งนี้้�เนื่่�องจากมีีปริิมาณน้้ำฝนไม่่แน่่นอน ถ้้าปีีใดมีีมากปีี นั้้�นก็็ได้้ผลผลิิตมาก แต่่ถ้้าปีีใดฝนแล้้งมะพร้้าวจะไม่่ออก ผลตามปกติิ เพราะมะพร้้าวชอบน้้ำมาก เมื่่�อปริิมาณน้้ำฝน ไม่่แน่่นอน ก็็จะทํําให้้ผลผลิติไม่่สม่่ำเสมอไปด้วย ้ ถ้้าเปรีียบ เทีียบการทํําสวนมะพร้้าวของเมืืองชลบุุรีีซึ่่�งมีีลัักษณะ ชายทะเลเช่่นเดีียวกัับชายทะเลภาคใต้้ตั้้�งแต่่สมุุทรสาคร สมุุทรสงครามลงไปจนถึึงมลายููก็็จริิง แต่่บริิเวณภาคใต้้ มีีปริิมาณน้้ำฝน มากกว่่าและตกตลอดปีีด้้วย แต่่ที่่�เมืือง ชลบุุรีีนั้้�นมีีลัักษณะเป็็นก้้นอ่่าวไทยลึึกเข้้าไป ปริิมาณน้้ำ ฝนจึึงน้้อย และถ้้าเปรีียบเทีียบผลผลิิตแล้้วทางเมืืองชลบุุรีี ก็็สู้้�ทางภาคใต้้ไม่่ได้้ กล่่าวคืือ ต้้นมะพร้้าวต้้นหนึ่่�งจะให้้ผล และจํําหน่่ายได้้เงิินไม่่เกิิน ๒ สลึึง ต่่อ ๑ ปีี แต่่ทางภาคใต้้ นั้้�น ต้้นหนึ่่�งจะให้้ผลและจํําหน่่ายได้้เงิินถึึง ๓ บาท ต่่อปีี 1 ดัังนั้้�น การทํําสวนมะพร้้าวของเมืืองชลบุุรีีจะสู้้�ทางภาคใต้้ ไม่่ได้้ถ้้าปีีใดมีีผลผลิิตมากจึึงจะส่่งออกไปจํําหน่่ายที่ ่� อื่่�นๆ แต่่ถ้้าปีีใดมีีน้้อยก็็จะพอกิินพอใช้้ในท้้องที่่�เท่่านั้้�น การทำไร่่พริิกไทย พริิกไทยเป็็นพืืชที่่�เป็็นสิินค้้า ออกที่่�สำคััญของสยามมาตั้้�งแต่่ครั้้�งกรุุงศรีีอยุธุยา พริิกไทย ชั้้�นดีีที่่� สุุด เก็็บเกี่่�ยวครั้้�งแรกได้้เมื่่�อสุุกได้้ที่่�และส่่งไปขาย ต่่างประเทศราวเดืือนกุุมภาพัันธ์์ และเก็็บเกี่่�ยวอีีกครั้้�งใน เตืือนตุุลาคม เรีียกพริิกไทยชนิดนี้้ ิว่�่า พริิกไทยเบา คุณภุาพ 1 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ ร.๕ ม.๒.๑๔/๓๙ รายงานกรมหลวงดำรงไปตรวจราชการมณฑลปราจีีน (๓ มกราคม ๑๑๙ – ๑๐ สิิงหาคม ๑๒๒).2 พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว, เสด็็จประพาสจัันทบุุรีี. พระราชนิิพนธ์์ในพระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวและอัักข รานุุกรมภููมิิศาสตร์์ จัังหวััดจัันทบุุรีี. พิิมพ์์เป็็นอนุุสรณ์์ในงานพระราชทานเพลิิงศพนายขนบ บุุฟผเวส เป็็นกรณีีพิิเศษ ๑๓ ธัันวาคม ๒๕๔๖ เมรุุวััด ราษฎร์์บำรุุง อำเภอเมืือง จัังหวััดชลบุุรีี, ๒๕๔๖ หน้้า ๕๒. ด้้อยกว่่าพริิกไทยที่่�เก็็บครั้้�งแรก การปลููกพริิกไทยในสมััย รััตนโกสิินทร์์ตอนต้้นบริิเวณจัันทบุุรีีและทุ่่งใหญ่่เป็็นแหล่่ง ผลิิตที่่�สำคััญที่ ่� สุุดของประเทศสยาม คิิดเป็็นปริิมาณสอง ในสามของจำนวนพริิกไทยทั้้�งหมดสามารถผลิิตได้้ภายใน ประเทศ พริิกไทยที่่�ผลิิตในจัันทบุุรีีเป็็นพริิกไทยคุุณภาพดีี มีีกลิ่่�นหอมฉุุน เป็็นต้้องการของพ่่อค้้าทั่่�วไปเมื่่�อครั้้�งที่ ่� พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวเสด็็จประพาส จัันทบุุรีีได้้เสด็็จไปที่่�ไร่่พริิกไทย “ที่่�ไร่่นั้้�นมีีพริิกไทยที่่�ยาว เต็็มค้้างบ้้างแล้้วครึ่่�งหนึ่่�งบ้้าง ที่่�ปลููกใหม่่ ๆ ก็มีีสั็ ักประมาณ ๓๐๐ ค้้าง ๔๐๐ ค้้างกำลัังเป็็นลููกอ่่อนๆ ที่ดิ ่� ินนั้้�นเป็็นดิินขาว ร่่วนถึึงจะปลููกต้้นไม้้อื่่�นๆ ก็็เห็็นจะงามเหมืือนกััน”และยััง ทรงมีีพระราชาหัตัถเลขาบัันทึึกว่่าด้วยแ้ผ่่นดิินแลเรืือกสวน ไร่่นาในเมืืองจัันทบุุรีีพริิกไทยเป็็นสิินค้้าของจัันทบุุรีีมีีการ ปลููกพริิกไทยใน ๒๒ อำเภอ ประมาณ ๑๒ เส้้นค้้างเศษ2 ราษฎรในภาคกลางยัังมีีอาชีีพเสริิมอื่่�น ๆ เช่่น ทำ ไร่่น้้อยหน่่า การทำหิิน ต่่อยหิินปููนขาย ตั้้�งเตาเผาปููน ตััด ไม้้ขาย ไม้้ไผ่่ ไม้้รวก และไม้้อื่่�น ๆ ที่่�จะใช้้เป็็นเสาได้้ หัตถกัรรม การทอผ้้า การทํําโม่่ ครกหิิน ของราษฎรในตํําบล อ่่างศิิลา เมืืองชลบุุรีีนัับเป็็นหััตถกรรมอย่่างหนึ่่�งที่่�ไม่่ค่่อย จะได้้พบเห็็นในเมืืองอื่่�น ๆ สํําหรัับการทอผ้้าของชาว อ่่างศิิลานั้้�นมีีชื่่�อเสีียงมาแต่่โบราณแล้้วที่่�เรีียกว่่า ผ้้าอ่่างหิิน ผ้้าอ่่างหิินนี้้�เคยเป็็นผ้้าทรงของพระมหากษัตริัย์ิคู่่กั์ ับผ้้าทอของ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 58 เมืืองจัันทบุรีีผุ้้าที่่�ทอได้แ้ล้้วจะนํํามาตัดัเป็็นผ้้านุ่่งอีีกทีีหนึ่่�ง เป็็นหัตัถกรรมที่ร ่� าษฎรหญิิงจะทอกัันในยามว่่างจากการทำ ไร่่ ไถนา ทำการประมง ตลาดที่รั ่� ับผ้้าชนิดนี้้ ิ �ไปจํําหน่่ายก็คืื็อ เมืืองชลบุรีีุดัังที่่�กรมหมื่่�นดำรงราชานุภุาพ ได้ท้รงกล่่าวไว้้ว่่า “การทํํามาหากิินของชาวอ่่างศิิลา ตามที่่�ได้้พิิเคราะห์์ดููเป็็น ๒ จํําพวก คืือ พวกหนึ่่�งหาปลาเป็็นประจํํา พวกหนึ่่�งทํําการ เพาะปลููก คืือ เรืือกสวน ไร่่นาเป็็นการประจํํา ผู้้�หญิิงทอผ้้า ขายในเวลาว่่างการอื่่�นทั้้�ง ๒ จํําพวก ผ้้านุ่่งที่่�ขายในตลาด เมืืองชลบุุรีี เป็็นผ้้าไปจากอ่่างศิิลาโดยมาก...”1 การทำำ ประมง พื้้�นที่่�บางส่่วนของภาคกลางติิดทะเล ทำให้้ชาวบ้้าน ที่่�อยู่่แถบชายทะเลมีีอาชีีพทำประมง เช่่นการทำละมุุ รั้้�วดััก ปลา กระดานถีีบ การทำละมุุ ละมุุ คืือโป๊๊ะขนาดเล็็กที่่�ทำไว้้สำหรัับ จัับปลาตามชายทะเล ใช้้ไม้้ไผ่่หลาวเป็็นไม้้เรีียวผููกเป็็นเผืือก ติิดกัับเสากระทู้้� หยั่่�งถึึงดิินสููงขนาดรั้้�วปลา กั้้�นคอกเป็็น วงกลมกว้้างขนาดเรืือฉลอมหรืือเรืือเป็็ดทะเลเข้้าไปในนั้้�น ได้้สองลำสามลำใหญ่่ ที่่�ปากคอกที่่�วงนั้้�นมีีช่่องขนาดพอ เรืือเข้้าไปได้้ต่่อปากช่่องออกมาก็็มีีรั้้�วเป็็นปีีกกาเหมืือนรั้้�ว ดัักปลา เวลาที่่�ปลาจะเข้้าไปก็็คล้้ายกัับรั้้�ว ต่่างกัันที่่�ไม่่มีี อวน ปลาว่่ายเข้้าไปตามรั้้�วก็็เข้้าไปอยู่่ในคอกนั้้�นหมดครั้้�น ถึึงเวลาที่่�จะจัับปลา คืือในเวลาน้้ำลง ไม่่ว่่ากลางวัันกลาง คืืนเขาเอาเรืือไปสองลำ มีีเครื่่�องมืือไปพร้้อม เข้้าไปในวง โป๊๊ะนั้้�นทั้้�ง ๒ ลำ ๓ ลำ แล้้วเอาอวนลงในโป๊๊ะนั้้�นอีีกทีีหนึ่่�ง กู้้�อวนขึ้้�นมา เอาปุุงกี๋๋�ตััดได้้ปลามาก ๆ แล้้วลงอวนอีีก การ 1 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ ร.๕ ม.๒.๑๔/๓๙ รายงานกรมหลวงดำรงไปตรวจราชการมณฑลปราจีีน (๓ มกราคม ๑๑๙ – ๑๐ สิิงหาคม ๑๒๒).2 สำนัักหอจดหมายเหตุุแห่่งชาติิ, ร.๕ ม.๒.๑๔/๙๓ กรมหมื่่�นดำรงฯ ทููลเกล้้าถวายรายงานตรวจราชการเมืืองราชบุุรีี และเมืืองสมุุทรสงคราม (๓๐ สิิงหาคม ๑๑๗). ทำละมุุแต่่ละหััวต้้องใช้้เงิินลงทุุนประมาณ ๒๐ ชั่่�ง ใน พ.ศ. ๒๔๓๘ ประมาณกัันว่่าที่่�ปากอ่่าวเมืืองสมุุทรสงครามมีีละมุุ ๗๓ หััว กรมหมื่่�นดำรงฯ ทรงถามกำนัันบ้้านปากน้้ำถึึงการ ทำละมุุได้้ความว่่า การทำละมุุ ใน พ.ศ. ๒๔๔๑ ว่่าลดลง จากปีีที่่�แล้้วเนื่่�องจากมีีการเก็็บพิิกััดค่่าละมุุแพงขึ้้�น คนจึึง เลิิกทำละมุกัุันมาก จึึงได้้มีีการลดพิกัิดค่ั ่าละมุุลง การลงมืือ ทำละมุุจึึงล่่าช้้ากว่่าเดิิม บางคนก็็ไปหาไม้้มาทำละมุุไม่่ทััน ปีีหน้้าน่่าจะมีีการทำละมุุมากขึ้้�นเท่่าเดิิม2 ชาวบ้้านอ่่างศิิลา ก็็หาปลาโดยการใช้้ละมุุ รั้้�วดักปล ัา ใช้้สำหรัับดัักปลาทูู และปลาอื่่�น ๆ เป็็น ไม้้ขนาดประมาณข้้อมืือ ปัักสููงพ้้นน้้ำ เวลาน้้ำลงเห็็นยาว ประมาณ ๓ ศอก ๔ ศอก ปัักไม้้เป็็นปีีกกาสองข้้างแล้้วทำ เป็็นซองให้้แคบลง มีีเสาใหญ่่สองเสาปัักสกัดั และมีีอวนดััก ปลา กระดานถีีบ หรืือ การถีีบกระดาน ใช้้สำหรัับการ หาหอยที่่�อยู่่ตามโคลนเลน หรืือใช้้ไปมาเมื่่�อเรืือไม่่สามารถ เทีียบฝั่่�งได้้ลัักษณะเป็็นไม้้กระดานแผ่่นหนึ่่�งกว้้างประมาณ ๑ ศอก หััวไม้้งอนขึ้้�นนิิดหน่่อยเพื่่�อไม่่ให้้ทิ่่�มลงในเลน วิิธีีใช้้ คืือคนนั่่�งคุุกเข่่าบนกระดาน แล้้วใช้้เท้้าข้้างหนึ่่�งถีีบไปบน เลน ถ้้าใช้้หาหอยจะมีีตะกร้้าใบหนึ่่�งวงอยู่่บนกระดานเอา ไว้้ใส่่หอยด้้วย นอกจากนั้้�นยัังมีีการทำโป๊๊ะจัับปลาในทะเล ลงเฝืือกดัักปลาตามชายทะเล และปัักหลัักจัับหอยแมลงภู่่ ข้้อมููลจากเอกสารในช่่วงการจััดการปกครอง มณฑลเทศาภิิบาลแม้้ว่่าจะเป็็นเอกสารของทางราชการ แต่่ก็็เป็็นข้้อมููลที่่�ให้้รายละเอีียดเกี่่�ยวกัับสภาพของท้้องถิ่่�น
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 59 ในภาคกลางได้้เป็็นอย่่างดีีช่่วยให้้เข้้าใจสภาพของหััวเมืือง ในภาคกลางมากขึ้้�น สะท้้อนภาพวิถีีชีีวิติของผู้้�คนในท้้องถิ่่�น ภาคกลางได้้เป็็นอย่่างดีี ใน พ.ศ. ๒๔๗๕ ได้้มีีการประกาศ ยกเลิิกการปกครองมณฑลเทศาภิิบาล เพราะปััญหา เศรษฐกิิจตกต่่ำ โดยยกเลิิกมณฑลจัันทบุรีีุ มณฑลนครชััยศรีี มณฑลนครสวรรค์์ ใน พ.ศ. ๒๔๗๖ มีีการประกาศระเบีียบ บริิหารแห่่งราชอาณาจัักรไทย ยกเลิิกมณฑลปราจีีน มณฑล ราชบุุรีี และมณฑลอยุุธยาถืือเป็็นการสิ้้�นสุุดการจััดการ ปกครองแบบมณฑลเทศาภิิบาล ! เหตุกุารณ์์สำคัำ ัญในประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่น่�ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก การที่ ่�พื้้�นที่ ่� ภาคกลางเป็็นที่ ่� ตัังศููนย์์กลางหรืือเป็็น ราชธานีีของราชอาณาจัักรส่่งผลให้้บริิเวณภาคกลางเป็็น สมรภููมิิรบไปด้้วยเมื่่�อมีีข้้าศึึกยกทััพมา ในสมััยอยุุธยาเกิิด สงครามครั้้�งใหญ่่ๆ ศึึกพระเจ้้าตะเบ็็งชเวตี้้� พ.ศ. ๒๐๙๑ สงครามช้้างเผืือก พ.ศ.๒๑๐๖ สงครามระหว่่างไทย-พม่่า พ.ศ. ๒๑๑๒ และสงครามการเสีียกรุุงศรีีอยุธุยา พ.ศ. ๒๓๑๐ ในสงคราม พ.ศ. ๒๓๑๐ นี้้�เอกสารพม่่าได้้กล่่าวถึึงสมรภููมิิ รบในพื้้�นที่ภ ่� าคกลาง พงศาวดารพม่่าฉบัับราชวงศ์์คอนบอง ได้้กล่่าวถึึงการยกทััพของพม่่าว่่ามีี ๒ ทััพ ทััพพม่่าที่่�ยกมา ทางเชีียงใหม่่และทวายเป็็นทัพั ใหญ่มีี่แม่ทั่พคุัุมทัพัลงมาเอง พระเจ้้ามัังระโปรดให้้เตรีียมกองทััพไว้้ ๒๗ กอง ประกอบ ด้วย้ทัพช้้ ัาง ๑๐๐ ทัพม้้ ัา ๑๐๐ พลเดิินเท้้า ๒๐,๐๐๐ มีีเนเมีียว สีีหบดีีเป็็นแม่่ทััพ ยกทััพออกจากกรุุงอัังวะเดืือนมีีนาคม พ.ศ. ๒๓๐๗ โดยมีีเป้้าหมายที่่�จะปราบกบฏในล้้านนา ตีี ล้้านช้้างและขยายลงมาตีีกรุุงศรีีอยุุธยา เมื่่�อปราบกบฏ 1 สุุเนตร ชุุติินธรานนท์์, พม่่ารบไทย : ว่่าด้้วยการสงครามระหว่่างไทยกัับพม่่า, กรุุงเทพฯ: มติิชน, หน้้า ๒๒ – ๒๓. ล้้านนาและยึึดครองล้้านช้้างแล้้ว กองทัพพม่ั ่ามีีจำนวนเพิ่่�มขึ้้�น กว่่า ๔๐,๐๐๐ เนเมีียวสีีหบดีีจัดทัพั ๕๘ กอง ทั้้�งทัพับกและ ทััพเรืือ เป็็นทััพที่่�เกณฑ์์มาจากหััวเมืืองในล้้านช้้าง ๙๐ ทััพ จากหััวเมืืองในล้้านนาและใกล้้เคีียง ๑๔ ทัพั โดยมีีทัพพม่ั ่า กำกัับ ๒ ทััพ ทััพเรืือ ๒๐ ทััพ และทััพของเนเมีียวสีีหบดีี ๑๓ ทััพ มุ่่งเข้้าตีีเมืืองตาก ระแหง กำแพงเพชร สวรรคโลก สุุโขทััย พิิษณุุโลก เมื่่�อยึึดเมืืองทางตอนบนและตอนล่่าง ของลุ่่มแม่่น้้ำเจ้้าพระยาได้้หมดแล้้ว เนเมีียวสีีหบดีีได้้ คัดัเลืือกช้้าง ม้้า อาวุธุและกำลัังคนจากหััวเมืืองของอยุธุยา จััดเป็็นทััพ ๑๓ ทััพ ทััพทั้้�งหมดที่่�ยกมา ๗๑ ทััพ กองทััพ ทางทวายของมัังมหานรธา ประกอบด้วย ้ทัพช้้ ัาง ๒๐๐ ทัพั ม้้า ๒,๐๐๐ ทหารราบ ๓๐,๐๐๐ ยกทััพออกจากทวายวัันที่่� ๒๕ พฤศจิิกายน พ.ศ. ๒๓๐๘ เข้้าตีีเมืืองเพชรบุุรีีราชบุุรีี สุุพรรณบุุรีี กาญจนบุุรีี ไทรโยค สวานโปง และซาแลง หลัักฐานในพงศาวดารพม่่าระบุุเพิ่่�มเติิมว่่ามัังมหานรธามีีคำสั่่�ง ออกไปยัังทุุกทััพว่่าห้้ามไม่่ให้้ทหารพม่่าสร้้างความเดืือด ร้้อนแก่่ราษฎรในเมืืองที่ ่� อ่่อนน้้อมต่่อพม่่า และให้้คััดเลืือก ช้้าง ม้้า และไพร่่พลจากเมืืองของอยุุธยาทั้้�ง ๗ เมืือง ที่ ่�ยึึด ไว้้ได้้จััดทััพ ๗ ทััพ มัังมหานรธาคุุมทััพอีีก ๕๐ ทััพ ทััพทั้้�ง ๕๗ ทัพั มุ่่งตรงสู่่กรุุงศรีีอยุธุยา1 สงครามครั้้�งนี้้�ได้ส้ร้้างความ เสีียหายให้้กัับพื้้�นที่ ่� ภาคกลางเป็็นอย่่างมาก ในสมััยธนบุุรีีภาคกลางยัังคงเป็็นพื้้�นที่ ่� ที่่�เกิิดการ สงคราม นัับตั้้�งแต่่สมเด็็จพระเจ้้าตากสิินทรงตีีค่่ายพม่่าที่ ่� โพธิ์์�สามต้้นได้้สำเร็็จ พม่่ายัังคงเข้้ามารุุกรานอีีกหลายครั้้�ง ใน พ.ศ. ๒๓๑๑ ทััพพม่่าทั้้�งทััพบกและทััพเรืือได้้ล้้อมค่่าย ขึ้้�นที่่�บางกุ้้�ง สมุุทรสงครามไว้้ “จุุลศัักราช ๑๑๓๐ ปีีชวด สััมฤทธิิศก โปมัังพม่่านายทัพคุัุมพลทหารพม่่า ทัพับกทัพัเรืือ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 60 ประมาณสองพัันเศษ ยกเข้้ามาอีีกครั้้�งหนึ่่�ง ตีีล่่วงล้้อมค่่าย จีีนบางกุ้้�งเข้้าไว้้ใกล้้เสีียอยู่่แล้้ว”1 ขณะที่ค่ ่� ่ายบางกุ้้�งกำลัังจะ แตก สมเด็็จพระเจ้้าตากสิินทรงยกทัพัเรืือไปตีีทัพพม่ั ่าจนแตก พ่่าย หลัังจากนี้้พม่�่ายกทัพัมาตีีเมืืองพิชัิัยถึึง ๒ ครั้้�ง ในพ.ศ. ๒๓๑๕ และ ๒๓๑๖ ถึึง พ.ศ. ๒๓๑๗ พม่่าได้ยก้ทัพัเข้้ามา ทางเมืืองกาญจนบุรีีุ สมเด็็จพระเจ้้าตากสิินทรงยกทัพัลงมา จากเมืืองเหนืือโปรดให้้พระเจ้้าลููกเธอ พระยาธิิเบศบดีีเป็็น แม่ทั่พั ไปรัับศึึกทรงตั้้�งค่่ายอยู่่ที่่�เมืืองราชบุรีีุประมาณ ๕ วััน พม่่ายกทัพั มาจากปากแพรกประมาณ ๒,๐๐๐ กว่่าคน มา ตั้้�งค่่ายอยู่่บ้้านบางแก้้ว ทางฝ่่ายพระเจ้้าลููกเธอ พระยาธิิเบศ บดีีทรงให้้ตั้้�งค่่ายโอบล้้อมค่่ายของพม่่าไว้้ โดยพระองค์์ตั้้�ง ค่่ายที่บ้้่� านโคกกระต่่าย ราชบุรีีุ สมเด็็จพระเจ้้าตากสิินทรง ยกทัพัมาราชบุรีีุทางชลมารค ทรงเสด็็จบััญชาการรบให้้ทหาร ล้้อมค่่ายพม่่าไว้้และให้้ตั้้�งค่่ายดููแลสระน้้ำเพื่่�อให้้ทางทัพพม่ั ่า ขาดแคลนน้้ำ ทััพพม่่าพยายามตีีค่่ายของไทยหลายครั้้�ง ไม่่สำเร็็จ จากการสอบถามเชลยพม่่าได้ความ้ว่่าพม่่ายกทัพั มาประมาณ ๓,๐๐๐ คน และยัังมีีทัพัหนุุนมาทางทวายอีีก ประมาณ ๑,๐๐๐ คน2 การทำศึึกกัับพม่่าที่่�บางแก้้วกิินเวลา ยาวนานถึึง ๔๗ วััน3 จึึงสามารถล้้อมจัับพม่่าค่่ายบางแก้้วได้้ เชลยจำนวนมากกว่่า ๑,๐๐๐ คน ในสมััยรััตนโกสิินทร์์ รััชสมััยพระบาทสมเด็็จ พระพุุทธยอดฟ้้าจุุฬาโลก พ.ศ. ๒๓๒๘ เกิิดสงครามใหญ่่ เมื่่�อพม่่ายกกองทััพมา 9 ทาง หรืือสงครามเก้้าทััพ ศึึกครั้้�ง นี้้�ใหญ่่โตกว่่าที่่�เคยปรากฏมาแต่่ก่่อน เพราะพม่่ายกทััพมา 1 พระราชพงศาวดารกรุุงศรีีอยุธุยาฉบัับพัันจัันทนุุมาศ (เจิิม) พระราชพงศาวดารกรุุงเก่่า ฉบัับพระจัักรพรรดิพิงศ์์ (จาด) พระราชพงศาวดาร กรุุงธนบุุรีี ฉบัับพัันจัันทนุุมาศ (เจิิม), พิิมพ์์ครั้้�งที่่� ๒, กรุุงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวััติิศาสตร์์ กรมศิิลปากร, ๒๕๔๓ หน้้า ๒๘๘. 2 เรื่่�องเดีียวกััน, ๓๑๑.3 วีีณา โรจนราธา, สมเด็็จพระเจ้้าตากสิินมหาราช, กรมศิิลปากรพิิมพ์์เพื่่�อเผยแพร่่และเป็็นวิิทยบรรณเนื่่�องในโอกาส งานพระราชทานเพลิิงศพ พลตรีีสหวััฏ (อุุดม) ปััญญาสุุข ณ ฌาปนสถานกองทััพบก วััดโสมนััสวรวิิหาร กรุุงเทพฯ วัันที่่� ๒๑ พฤษภาคม ๒๕๔๐ หน้้า ๙๕. ทุุกทาง ทััพที่่� ๑ ตีีตั้้�งแต่่เมืืองชุุมพรลงไปสงขลา หััวเมืือง ชายฝั่่�งทะเลตะวัันตกตั้้�งแต่่ตะกั่่�วป่่าจนถึึงเมืืองถลาง ทััพ ที่่� ๒ ตีีเมืืองราชบุุรีี เพชรบุุรีีทััพที่่� ๓ เข้้าทางเชีียงแสน ตีี ลำปาง สวรรคโลก สุุโขทััย นครสวรรค์์ ทััพที่่� ๔ จากเมาะ ตะมะ ทััพที่่� ๕ – ๘ มาทางด่่านเจดีีย์์สามองค์์ และทััพที่่� ๙ ตีีหััวเมืืองริิมฝั่่�งแม่่น้้ำปิิง ตั้้�งแต่่ตาก กำแพงเพชร ลงมา บางกอก แม้้ว่่าสงครามเก้้าทััพที่ ่� พม่่ายกทััพมาจำนวนมาก เพื่่�อตีีกรุุงเทพให้้ได้้ แต่่ไม่่สำเร็็จ ใน พ.ศ. ๒๓๒๙ พม่่ายก กองทัพัมาอีีกครั้้�ง เรีียกกัันว่่า คราวรบพม่่าที่ท่ ่� ่าดิินแดง ศึึก ครั้้�งนี้้�พระบาทสมเด็็จพระพุุทธยอดฟ้้าจุุฬาโลก พร้้อมด้้วย กรมพระราชวัังบวรมหาสุุรสิิงหนาทเสด็็จกรีีธาไพร่่พลไป ขััดตาทััพพม่่าที่ ่� หััวเมืืองกาญจนบุุรีีซึ่่�งทััพพม่่ายกผ่่านเข้้า มาทางด้้านด่่านพระเจดีีย์์สามองค์์ แล้้วมาตั้้�งค่่ายที่ ่�บ้้าน ท่่าดิินแดง เมืืองกาญจนบุุรีี เส้้นทางทััพเดิินทางออกจากกรุุงเทพฯ ผ่่านมา ทางคลองด่่าน มาถึึงนางนองแล้้วผ่่านโขลนทวาร หลัังจาก นั้้�นผ่่านมาถึึงคลองมหาไชยแล้้วเข้้าเขตเมืืองสาครบุุรีีหรืือ จัังหวััดสมุุทรสาคร จากนั้้�นผ่่านมาทางบ้้านบ่่อนาขวางมา จนถึึงย่่านซื่่�อ ผ่่านคลองสุุนัักข์์ใน เข้้าสู่่เขตเมืืองสมุุทรบุุรีี หรืือสมุุทรสงครามมาจนถึึงตำบลบางกุ้้�ง หลัังจากนั้้�นผ่่าน มาทางย่่านบ้้านนกแขวก เข้้าสู่่บ้้านบำหรุุ แล้้วเข้้าเขตเมืือง ราชบุุรีี หลัังจากนั้้�นเดิินทางต่่อไปถึึงท่่าราบ ผ่่านตำบลเจ็็ด เสมีียน มาจนถึึงท่่าลาด เดิินทางต่่อถึึงบ้้านม่่วงชุุม ผ่่านมา ทางปากแพรกจนมาถึึงแก่่งหลวงศิิลาดาล หลัังจากนั้้�นเดิิน
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 61 ทางต่่อมาอีีกสองวัันถึึงวัังยางแล้้วผ่่านมาถึึงบางลานเมื่่�อ ผ่่านบางลานมาแล้้ว เดิินทางต่่อมาถึึงน้้ำตก ผ่่านมาพบ ศาลเทพารัักษ์์ ซึ่่�งเป็็นศาลที่ ่�ตั้้�งอยู่่ปากนํ้้�า หลัังจากนั้้�นผ่่าน มาถึึงวัังนางตะเคีียน เดิินทางต่่อมา จนถึึงเขาท้้องไอยรา หลัังจากนั้้�นถึึงไทรโยคซึ่่�งเป็็นเขตปลายแดนตะวัันตก เดิิน ทางต่่อมาถึึงด่่านขนุุน ตำบลท่่าดิินแดง ตำบลสามสบ ตาม ลำดัับ เส้้นทางเสด็็จฯ ทางชลมารคครั้้�งนั้้�น ถ้้าเทีียบกัับเส้้น ทางในปััจจุุบัันคืือเส้้นทางจากกรุุงเทพฯ ออกไปทางเขต บางขุุนเทีียน เข้้าสู่่เขตจัังหวััดสมุุทรสาครแล้้วผ่่านมาเข้้าสู่่ เขตจัังหวัดัสมุุทรสงครามจากนั้้�นไปออกที่จั ่� ังหวัดรัาชบุรีีุแล้้ว มุ่่งสู่่จัังหวัดักาญจนบุรีีุฝ่่ายพม่่าไม่่สามารถยกทัพัเข้้ามาตั้้�ง ประชิิดชานพระนครกรุุงเทพฯ ได้้เพีียงแต่่ตั้้�งอยู่่ปลายด่่าน แดนด้าน้ตะวัันตกเท่่านั้้�น เนื่่�องจากฝ่่ายไทยไม่ร่ อให้้พม่่ายก ทััพคืืบเข้้ามาใกล้้ชานพระนครกรุุงเทพฯ เพราะมีีบทเรีียน จากสงครามคราวเสีียกรุุงศรีีอยุธุยาจึึงปรัับยุุทธวิธีีิเป็็นยกไป ขัดตัาทัพยัังหััวเมืือง เพื่่�อมิิให้้ข้้าศึึกตั้้�งมั่่�นอยู่่ได้โ้ดยง่่ายและ เพื่่�อปกป้้องพระนครแห่่งใหม่ที่่ ่�เพิ่่�งสร้้างแล้้วเสร็็จ แม้้ว่่าทาง ฝ่่ายพม่่าดููจะเตรีียมความพร้้อมในการรบเป็็นอย่่างดีีโดย เฉพาะอย่่างยิ่่�งเรื่่�องการเกณฑ์์เสบีียงอาหารแต่ก็่มิ็ ิสามารถ ต้้านทานกำลัังกองทััพฝ่่ายไทยได้้ ในที่ ่� สุุดก็็ถอยร่่นกลัับไป หลัังจากศึึกรบกัับพม่่าที่ท่ ่� ่าดิินแดงแล้้ว พม่่าไม่่ได้ยก้ทัพัเข้้า มาทางด่่านแดนตะวัันตกอีีก1 นอกจากการทำศึึกสงครามกัับภายนอกแล้้ว ใน พื้้�นที่ ่� ภาคกลางยัังเกิิดปััญหาความขััดแย้้งภายในหรืือกบฏ ขึ้้�นหลายครั้้�งที่่�แสดงให้้ถึึงการต่่อต้้านอำนาจรััฐของกลุ่่ม 1 วทััญญูู ฟัักทอง, กลอนเพลงยาวนิริาศเรื่่�องรบพม่่าที่ท่ ่� ่าดิินแดงกัับมุุมมองของเอกสารประวัติัศิาสตร์์พม่่า, ๑๐๐ เอกสารสรรพสาระประวัติัิศาสตร์์ ไทย ลำดัับที่่� ๒๑, กรุุงเทพฯ : ศัักดิ์์�โสภาการพิิมพ์์, ๒๕๕๕ หน้้า ๑๗-๑๘ และ ๓๑. 2 กองบรรณาธิิการศิิลปวััฒนธรรม, “กบฏธรรมเถีียร กบฏไพร่่ครั้้�งแรกในสมััยพระเพทราชา” เข้้าถึึงจาก https://www.silpa-mag.com/history/ article_๑๖๘๘๒ เข้้าถึึงเมื่่�อ ๗ พฤศจิิกายน ๒๕๖๖. อำนาจท้้องถิ่่�นทั้้�งในภาคกลางเอง และหััวเมืืองอื่่�นที่ ่� ก่่อ กบฏ เช่่น ในสมััยอยุุธยา พ.ศ. ๒๑๒๔ รััชกาลสมเด็็จพระ มหาธรรมราชา เกิิดกบฏญาณพิิเชีียรขึ้้�นแถบเมืืองลพบุุรีี แต่่สามารถปราบปรามให้้สงบเรีียบร้้อยลงได้้ใน พ.ศ. ๒๒๓๗ ธรรมเถีียร ข้้าหลวงเดิิมของเจ้้าฟ้้าอภััยทศ ได้้นำ ขบวนชาวนา ถืือหอกดาบ คัันหลาว คานหาบข้้าว และ เคีียว เดิินเท้้าจากลพบุุรีีมาจนถึึงตำหนัักพระนครหลวง เตรีียมบุุกเข้้ากรุุงศรีีอยุุธยา เพื่่�อยึึดราชสมบััติิจากสมเด็็จ พระเพทราชา เมื่่�อเจ้้าฟ้้าอภััยทศ พระอนุุชาของสมเด็็จพระ นารายณ์์มหาราช ทรงถููกฝ่่ายพระเพทราชาลวงให้้เสด็็จไป ลพบุุรีีจนถููกสำเร็็จโทษ นายธรรมเถีียรมีีความเคีียดแค้้นที่ ่� เจ้้านายถููกแย่่งอำนาจ จึึงหลบไปเรีียนวิิชาความรู้้� แล้้วกลัับ มาประกาศตััวเป็็นเจ้้าฟ้้าพระองค์นั้้์ �น โดยอ้้างว่่าเจ้้าฟ้้าอภััย ทศที่ ่�ร่่ำลืือกัันว่่าถููกสำเร็็จโทษไปแล้้วนั้้�นไม่่ได้้สิ้้�นพระชนม์์ ชาวบ้้านชาวดงล้้วนไม่่เคยเห็็นเจ้้าฟ้้าอภััยทศมาก่่อนก็็ สำคััญว่่าเป็็นตััวจริิง ต่่างเอาสิ่่�งของให้้นายธรรมเถีียร และ ยอมสมััครเข้้าเป็็นพวกจำนวนมาก ผู้้�คนที่่�เข้้าร่่วมมาจาก นครนายก สระบุุรีี ลพบุุรีี และแขวงขุุนนคร2 กลุ่่มกบฏ ธรรมเถีียรยกทััพมาได้้ถึึงชานพระนคร แต่่ก็็ถููกราชสำนััก อยุธุยาปราบปรามได้ ในส ้มััยธนบุรีีุเกิดิเหตุุการณ์์จลาจลใน กรุุงธนบุรีีุจากการกดขี่่�ของผู้้�ประมููลอากรขุดุทรัพย์ัที่์ ่�กรุุงเก่่า ทำให้้ประชาชนเดืือดร้้อนจนก่่อกบฏและการจลาจลลุุกลาม มาถึึงกรุุงธนบุุรีีสร้้างความวุ่่นวายปั่่�นป่่วน และเป็็นสาเหตุุ หนึ่่�งที่่�นำไปสู่่การสิ้้�นอำนาจของสมเด็็จพระเจ้้าตากสิิน
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 62 กรุุงศรีีอยุุธยา (พ.ศ. 2209) วาดโดยบริิษััทอิินเดีียตะวัันออกของเนเธอร์์แลนด์์
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคกลาง ภาคตะวัันออก และภาคตะวัันตก 63 ! สรุุป พื้้�นที่ ่� ภาคกลางรวมถึึงภาคตะวัันออกและ ตะวัันตกในปััจจุบัุันเป็็นพื้้�นที่ที่ ่� มีีร่� ากฐานทางประวััติิศาสตร์์ มาอย่่างยาวนานตั้้�งแต่่ยุุคก่่อนประวััติิศาสตร์์ พื้้�นที่ ่� ภาค กลางเป็็นพื้้�นที่ ่� ที่ ่�มีีการอยู่่อาศััยของมนุุษย์์อยู่่อย่่างต่่อ เนื่่�องยาวนาน บางพื้้�นที่่�เป็็นแหล่่งที่่�อยู่่อาศััยที่ ่� ทัับซ้้อนกััน มาจนถึึงปััจจุุบััน เมื่่�อเกิิดการรวมตััวกัันเป็็นชุุมชนหมู่่บ้้าน พื้้�นที่ภ ่� าคกลางมีีพััฒนาการของการเป็็นบ้้านเมืืองที่ชั ่� ดัเจน และสามารถพััฒนาขึ้้�นเป็็นรััฐโบราณและเมืืองโบราณ กระจายตััวอยู่่ทั่่�ว เมืืองสำคััญสามารถพััฒนาขึ้้�น เป็็นอาณาจัักรที่ยิ่่� �งใหญ่่และครอบคลุุมพื้้�นที่ภ ่� าคกลางเมื่่�อมีี การสถาปนากรุุงศรีีอยุธุยาขึ้้�น และพื้้�นที่ภ ่� าคกลางยัังคงเป็็น ที่ ่�ตั้้�งของราชธานีี และเป็็นศููนย์์กลางของอาณาจัักรเรื่่�อย มาในสมััยกรุุงธนบุุรีี และกรุุงรััตนโกสิินทร์์ที่ ่� ยัังคงสืืบทอด การเป็็นศููนย์์กลางอำนาจในภาคกลางที่่�ขยายอำนาจไปยััง ภููมิิภาคอื่่�น ๆ และสามารถสถาปนาอำนาจรััฐที่ ่�มั่่�นคงมา ได้้ท้้องถิ่่�นต่่าง ๆ ในภาคกลางล้้วนมีีส่่วนช่่วยสนัับสนุุน และส่่งเสริิมความเจริิญรุ่่งเรืืองให้้กัับศููนย์์กลางเป็็นทั้้�งแหล่่ง ทรััพยากรธรรมชาติิ ทรััพยากรกำลัังคน ทำให้้สามารถตั้้�ง ราชธานีีที่่�มั่่�นคงและมั่่�งคั่่�งได้้จวบจนถึึงปััจจุุบััน ภาคตะวัันออกเป็็นพื้้�นที่ ่� ที่ ่�มีีความสำคััญมาตั้้�งแต่่ ยุุคก่่อนประวััติิศาสตร์์เช่่นเดีียวกััน ปััจจััยด้้านภููมิิศาสตร์์มีี ส่่วนสำคััญในการกำหนดพััฒนาการทางประวััติิศาสตร์์อััน ก่่อให้้เกิิดชุุมชนโบราณที่ ่� พััฒนาเป็็นบ้้านเมืือง พื้้�นที่ ่� ภาค ตะวัันออกส่่วนหนึ่่�งติิดกัับทะเลทำให้้เป็็นที่่�เปิิดสำหรัับ การติิดต่่อและรัับอิิทธิิพลจากภายนอก ภาคตะวัันออก มีีความสำคััญในการเป็็นแหล่่งผลิติผลทรัพัยากรธรรมชาติิ ภาคตะวัันออกปรากฏเรื่่�องราวในหลัักฐานประวััติิศาสตร์์มากขึ้้�น และทวีีความสำคััญมากยิ่่�งขึ้้�นเมื่่�อสมเด็็จพระเจ้้าตากสิินมหาราช ทรงใช้้หััวเมืืองชายทะเลตะวัันออกเป็็นที่ ่� รวบรวมกำลัังพล มากอบกู้้�เอกราช ภาคตะวัันออกเป็็นพื้้�นที่่�ทางเศรษฐกิิจที่ ่� สำคััญเมื่่�อมีีการขยายตััวทางเศรษฐกิิจเพื่่�อการค้้า บริิเวณ พื้้�นที่ ่�ลุ่่มแม่่น้้ำบางปะกงเป็็นแหล่่งเกษตรกรรมขนาดใหญ่่ ทั้้�งยัังมีีการทำน้้ำตาลทราย การทำไร่่พริิกไทย การทำ ประมง ที่ ่� ส่่งผลให้้ภาคตะวัันออกเป็็นพื้้�นที่่�ทางเศรษฐกิิจที่ ่� สำคััญของไทย ภาคตะวัันตกก็็เป็็นแหล่่งที่่�อยู่่อาศััยของมนุุษย์์ มาอย่่างยาวนานตั้้�งแต่่ยุุคก่่อนประวััติิศาสตร์์ ปััจจััยทาง ด้้านภููมิิศาสตร์์ส่่งผลให้้ภาคตะวัันตกมีีพััฒนาการทาง ประวััติิศาสตร์์ที่ ่�สืืบเนื่่�องยาวนาน แหล่่งโบราณคดีีในภาค ตะวัันตกจำนวนมากแสดงให้้เห็็นถึึงวิวัิัฒนาการของมนุุษย์์ และความสััมพัันธ์กั์ ับการติิดต่่อกัับดิินแดนภายนอกที่ส่ ่� ่งผล ต่่อการพััฒนาเป็็นชุุมชน หมู่่บ้้าน และบ้้านเมืือง และก่่อ ตััวเป็็นรััฐที่่�สำคััญคืือรััฐทวารวดีี เป็็นศููนย์์กลางของการ สร้้างสรรค์์ศิิลปวััฒนธรรมทวารวดีีที่่�กระจายตััวอยู่่ทั่่�วดิิน แดนประเทศไทย เมื่่�อมีีการสถาปนาอำนาจรััฐศููนย์์กลาง ตั้้�งราชธานีีในภาคกลาง ภาคตะวัันตกยัังคงมีีความสำคััญ ในการเป็็นพื้้�นที่ ่� ด่่านหน้้ารัับศึึกจากพม่่าที่่�ยกทััพมาทาง ด่่านพระเจดีีย์์สามองค์์ เป็็นเส้้นทางยุุทธศาสตร์์ที่่�ใช้้ในการ เดิินทััพและการป้้องกัันการรุุกรานจากภายนอก ทั้้�งยัังเป็็น แหล่่งทรัพัยากรของป่่า แหล่่งเกษตรกรรม และอุตุสาหกรรม การทำตาลที่ช่ ่� ่วยส่่งเสริิมความเจริิญก้้าวหน้้าทางเศรษฐกิิจ ทั้้�งในภููมิิภาคและเสริิมสร้้างความมั่่�นคงและความมั่่�งคั่่�งให้้ กัับราชธานีี
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 64
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ ประวััติิศาสตร์ ์ ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 65 ภาคเหนืือของไทยอุุดมสมบููรณ์์ด้้วยทรััพยากร และของป่่านานาชนิิด มีีที่่�ตั้้�ง เชื่่�อมต่่อกัับเมืืองมะละแหม่่ง เมืืองหลวงพระบาง เมืืองเวีียงจัันทน์์ มณฑลยููนนาน กัับที่ ่� ราบลุ่่มแม่่น้้ำเจ้้าพระยา และที่ ่� ราบสููงโคราช ส่่งผลให้้พื้้�นที่ ่�นี้้�มีีความโด่่ดเด่่นใน ฐานะชุุมทางการค้้า แหล่่งผลิิตและส่่งออกสิินค้้าของป่่า แร่่ธาตุุ สิินค้้าเกษตรกรรม เป็็นที่ชุ ่� ุมนุุมของผู้้�คนหลากหลายชาติิพัันธุ์์เข้้ามาทำการค้้าและตั้้�งถิ่่�นฐานสร้้างบ้้านแปง เมืืองมาตั้้�งแต่่สมััยก่่อนประวััติิศาสตร์์ เกิดิการรวมกลุ่่มบ้้านเมืืองขึ้้�นเป็็นแว่่นแคว้้นและ อาณาจัักร เช่่น แคว้้นโยนก แคว้้นหริภุิุญชััย อาณาจัักรล้้านนา อาณาจัักรสุุโขทััย ความ เจริิญทางการค้้าดึึงดููดให้้อาณาจัักรพม่่าและอาณาจัักรกรุุงศรีีอยุุธยาขยายอำนาจ เข้้ามาปกครอง และรวมเข้้าเป็็นส่่วนหนึ่่�งของสยามในพุุทธศตวรรษที่่� ๒๕
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 66 ! พื้นที่่ ้� �ตั้้�งทางภููมิศิาสตร์์ ภาคเหนืือปััจจุบัุันแบ่่งการปกครองออกเป็็น ๑๗ จัังหวัดั แบ่่งตามลัักษณะทางภููมิิศาสตร์วั์ัฒนธรรมเป็็น ๒ ส่่วน คืือ ภาคเหนืือตอนบนโอบล้้อมด้วยเ้ ทืือกเขาและภูเขาทอูดตััว จากเทืือกเขาหิิมาลััยและที่ร ่� าบสููงยููนนาน เป็็นเขาหิินปููนยุุค เก่่าสููงสลัับซัับซ้อน้ต่่อเนื่่�องกัันในแนวเหนืือ-ใต้้และตะวัันตก เฉีียงเหนืือ-ตะวัันออกเฉีียงใต้้ โดยมีีทิิวเขาแดนลาวและทิิวเขา ถนนธงชััยกั้้�นพรมแดนเมีียนมาในเขตอำเภอเชีียงดาวและ อำเภอแม่่สะเรีียง จัังหวัดัเชีียงใหม่่ อำเภอแม่่สาย อำเภอ เชีียงแสน อำเภอเชีียงของ จัังหวัดัเชีียงราย อำเภอเมืือง จัังหวัดั แม่ฮ่่ ่องสอน ทิิวเขาหลวงพระบางกั้้�นพรมแดนฝั่่�งตะวัันออกกัับ ลาวที่ด่ ่� ่านห้้วยโก๋๋นจัังหวัดน่ั ่าน พื้้�นที่ต ่� อนในมีีที่ร ่� าบตามแอ่่งใน ลุ่่มแม่น้้ ่ ำปิิง แม่น้้ ่ ำวััง แม่น้้ ่ ำยม ขณะที่่�แม่น้้ ่ ำน่่านมีีต้้นน้้ำจาก เทืือกเขาผีีปัันน้้ำไหลผ่่านพื้้�นที่ร ่� าบลุ่่มแอ่่งเชีียงใหม่่–ลำพููน, แอ่่งลำปาง, แอ่่งแพร่่ และแอ่่งน่่าน แอ่่งแม่่สะเรีียงและแอ่่ง แม่ฮ่่ ่องสอนในทิิวเขาถนนธงชััยประกอบด้วยแ้ม่น้้ ่ ำเมย แม่น้้ ่ ำ ยวม แม่น้้ ่ ำปายที่่�ไหลไปบรรจบกัับแม่น้้ ่ ำสาละวิินในเขตพม่่า และแอ่่งเชีียงราย-พะเยา ในลุ่่มแม่น้้ ่ ำรวก แม่น้้ ่ ำกก แม่น้้ ่ ำลาว แม่น้้ ่ ำอิิงไหลลงสู่่ทะเลสาบเชีียงแสนและกว๊๊านพะเยา บริิเวณแอ่่งเป็็นที่ร ่� าบลุ่่มอุดุมสมบููรณ์์จากดิินตะกอน ที่่�ไหลมาจากเทืือกเขาเอื้้�อต่่อการเกษตรกรรมและสร้้างบ้้าน แปงเมืือง ด้วย้ พื้้�นที่ส่ ่� ่วนใหญ่่เป็็นภูเขาูจึึงเหลืือพื้้�นที่่�ทำการ เกษตรกรรมได้เพี้ ยง ๑ ใน ี๔ ของพื้้�นที่ภ ่� าคเหนืือตอนบน ทั้้�งหมด1 แม้้ภาคเหนืือจะมีีเทืือกเขาสููงชััน ป่่ารกทึึบ ไข้้ป่่า ชุุกชุุม การคมนาคมทางบกยากลำบากต้้องอาศััยการเดิินลัดั เลาะตามแนวเขาข้้ามพื้้�นที่ลุ่่� มแม่น้้ ่ ำเป็็นอุุปสรรคต่่อการดำรง ชีีวิติ แต่่ด้วยท้รัพัยากรธรรมชาติิมากมายทั้้�งของป่่า สมุุนไพร แร่ธ่าตุุนานาชนิดิ เอื้้�อให้้ผู้้�คนทุุกยุุคสมััยเข้้ามาหาอยู่่หากิิน กัับผืืนป่่าเกิิดเป็็นบ้้าน เมืืองกระจายตามแนวเขาและ ลุ่่มน้้ำมาแต่่โบราณ ภาคเหนืือตอนบนปััจจุบัุันประกอบด้วย ้ 1 สรััสวดีีอ๋๋องสกุลุ , ประวัติัิศาสตร์ล้์ ้านนา, พิิมพ์์ครั้้�งที่่� ๑๐, กรุุงเทพฯ: อมริินทร์์พริ้้�นติ้้�งแอนด์พั์ ับลิชชิ่่�ง, ๒๕๕๗ หน้้า ๒๐๘. จัังหวัดัเชีียงใหม่่ เชีียงราย ลำปาง น่่าน พะเยา แพร่่ แม่ฮ่่ ่องสอน ลำปาง ลำพููน อุตรดิุตถ์ิ ์ ภาคเหนืือตอนล่่าง เป็็นพื้้�นที่ ่� ราบลุ่่มเกิิดจากการ ทัับถมของโคลนตะกอนจากแม่น้้ ่ ำปิิง แม่น้้ ่ ำยม แม่น้้ ่ ำน่่าน ในฤดููน้้ำหลากตั้้�งแต่่เดืือนกรกฎาคมถึึงพฤศจิิกายน น้้ำเหนืือ ไหลเข้้าท่่วมพื้้�นที่่�สองฝั่่�งแม่น้้ ่ ำลำคลองกลายเป็็นทุ่่งและบึึง เช่่น ทุ่่งทะเลแก้้วในจัังหวัดพิั ิษณุุโลก บึึงบอระเพ็ด็ ในจัังหวัดั นครสวรรค์์ บึึงสีีไฟในจัังหวัดพิัจิตริ และต้้นแม่น้้ ่ ำเจ้้าพระยา ที่จั ่� ังหวัดันครสวรรค์์เป็็นพื้้�นที่ร ่� องรัับการทำนา ทำไร่่ เลี้้�ยง คนจำนวนมาก มีีเทืือกเขาเพชรบููรณ์์กั้้�นพื้้�นที่ภ ่� าคตะวัันออก เฉีียงเหนืือเป็็นต้้นกำเนิิดของแม่่น้้ำป่่าสััก ก่่อให้้เกิิดสภาพ ภููมิิประเทศที่่�เป็็นขอบยกตััวสููงส่่งผลให้้พื้้�นที่ต ่� อนในมีีรููปร่่าง คล้้ายแอ่่งกระทะ ส่่วนขอบทางด้าน้ตะวัันตกและด้าน้ตะวััน ออกเป็็นพื้้�นที่ร ่� าบลููกฟููกประกอบด้วยเ้นิินเขาสลัับที่ร ่� าบอัันเกิดิ จากการผุุกร่่อนจนภูเขาูมีีลัักษณะเตี้้�ย ทำให้้เกิดิเป็็นพื้้�นที่สูู ่� ง ๆ ต่่ำ ๆ เป็็นลอนคลื่่�น พื้้�นที่่�บริิเวณนี้้มีีชุ�ุมชนตั้้�งอยู่่กระจัดักระจาย ตามแหล่่งน้้ำ เช่่น หนอง บึึง พรุุ ซัับ ชอน มัักพบชุุมชนก่่อน ประวััติิศาสตร์ยุ์ุคหิินใหม่ต่ อนปลายเชื่่�อมต่่อกัับยุุคโลหะ เช่่น ลุ่่มน้้ำแม่่ลำพัันและแม่น้้ ่ ำป่่าสัักมีีแหล่่งโลหะ ทองแดง เหล็็ก ซึ่่�งเป็็นสิินค้้าสำคััญของภููมิภิาคกระจายทั่่�วไป พื้้�นที่นี้้่� จึึ�งเป็็น จุุดเชื่่�อมโยงผู้้�คนจากต่่างภููมิิภาคเข้้ามาแลกเปลี่่�ยน เรีียนรู้้� ถ่่ายทอดเทคโนโลยีีและวััฒนธรรมจากอนุุทวีีปอิินเดีีย จีีนตอน ใต้้ เวีียดนาม ลาว เขมรมาผสานกัับวััฒนธรรมพื้้�นถิ่่�นจนเครืือ ข่่ายการค้้าทางบกข้้ามระหว่่างภููมิภิาคกัับเครืือข่่ายการค้้าทาง น้้ำผ่่านแม่น้้ ่ ำเจ้้าพระยาและแม่น้้ ่ ำลำคลองเพื่่�อเชื่่�อมโยงบ้้าน เมืืองในภาคกลาง เช่่น แม่น้้ ่ ำน้้อย คลองมะขามเฒ่่า (แม่น้้ ่ ำท่่า จีีน) แม่น้้ ่ ำสะแกกรััง แม่น้้ ่ ำลพบุรีีุ และแม่น้้ ่ ำป่่าสััก ภาคเหนืือ ตอนล่่างปััจจุบัุันเป็็นที่ตั้้่� �งของจัังหวัดตัาก พิิษณุุโลก สุุโขทััย เพชรบููรณ์์ พิจิตริ กำแพงเพชร นครสวรรค์์ อุทัุัยธานีี
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 67 ภาพที่่� ๑ พื้้�นที่่�ราบ พื้้�นที่่�ลุ่่มต่่ำ ภาคเหนืือ ประเทศไทย ที่่�มา : พื้้�นที่่�ราบ พื้้�นที่่�ลุ่่มต่่ำ ภาคเหนืือ ประเทศไทย เข้้าถึงจาึก https:// www.facebook.com/mitrearth/ posts/๘๓๗๘๔๕๖๔๓๔๔๘๙๓๘/ เข้้าถึึงเมื่ ่� อ ๑๕ กัันยายน ๒๕๖๖. ! ทรััพยากรธรรมชาติิ ภููมิิประเทศส่่วนใหญ่่ของภาคเหนืือ เป็็นภููเขาสููง ที่่�เกิิดจากเปลี่่�ยนแปลงโครงสร้้างทางธรณีีวิิทยาเกิิดทัับถม ของชั้้�นดิินและหิินก่่อให้้เกิดิความอุดุมสมบููรณ์์ด้วยผลผ้ลิติ จากป่่าและแร่ธ่าตุุนานาชนิดิ ซึ่่�งเป็็นแหล่่งรายได้สำ้คััญของ รััฐในการส่่งเป็็นสิินค้้าออก ผลผลิิตจากป่่า ได้้แก่่ ไม้้ฝาง เร่่ว น้้ำมัันยาง ชััน ไต้้ ครั่่�ง สีีเสีียด ขี้้�ผึ้้�ง นอแรด งาช้้าง เขาสััตว์์ หนัังสััตว์์ ไม้้กฤษณา ไม้้จัันทน์์ ไม้้สััก ไม้้เบญจพรรณ แร่่ธาตุุ ภาคเหนืืออุุดมไปด้้วยแร่่ธาตุุที่ ่�มีีค่่าหลาย ชนิิด เช่่น ดีีบุุก วุุลแฟรม ตะกั่่�ว สัังกะสีี ทองแดง เหล็็ก เงิิน ทองคำ แมงกานีีส นิิกเกิิล โครเมีียม ฟลููออไรด์์ ยิิบซััม ดิินขาว รวมถึึงแร่่เชื้้�อเพลิิง อาทิิ ลิิกไนต์์ (ถ่่านหิิน) อำเภอ แม่่เมาะ จัังหวัดัลำปาง ปิิโตรเลีียมที่่�แหล่่งน้้ำมัันฝาง จัังหวัดั เชีียงใหม่่ แหล่่งน้้ำมัันลานกระบืือ (แหล่่งน้้ำมัันสิริกิติ์์�) จัังหวัดั กำแพงเพชร แหล่่งน้้ำมัันดิิบวิิเชีียรบุรีีุจัังหวัดัเพชรบููรณ์์ เป็็น แหล่่งผลิตน้้ ิ ำมัันดิิบที่่�สำคััญของประเทศ แร่่เกลืือมีีความสำคััญในการดำรงชีีวิิต การถนอม อาหาร ปรุุงอาหารและส่่วนประกอบในตำรัับยา เกลืือจึึง เป็็นสิินค้้าสำคััญ เพราะภาคเหนืือห่่างไกลจากทะเลจึึงต้้อง พึึงพาการต้้มเกลืือสิินเธาว์์จากสายแร่่เกลืือแหล่่งน้้ำใต้้ดิิน ในภาคเหนืือมีีแหล่่งผลิิตเกลืือที่่�สำคััญคืือบ่่อโพธิ์์�อำเภอ นครไทย จัังหวัดพิั ิษณุุโลก ในพื้้�นที่จั ่� ังหวัดน่ั ่านพบมากถึึง ๙ บ่่อ คืือ บ่่อเวร บ่่อแคะ บ่่อหยวก บ่่อตอง บ่่อกิ๋๋�น บ่่อน่่าน บ่่อเจ้้า บ่่อเกล็ด็ และบ่่อหลวงเป็็นแหล่่งผลิติใหญ่ที่่สุ ่� ดุ เกลืือ ถููกนำไปขายยัังอาณาจัักรสุุโขทััย อาณาจัักรล้้านนาไปจนถึึง เมืืองเชีียงตุุง เมืืองหลวงพระบาง รวมถึึงเมืืองสิิบสองปัันนา ในจีีนตอนใต้้ จุดุเด่่นของภาคเหนืือมีี ๒ ประการ คืือ ทำเลที่ตั้้่� �ง เชื่่�อมเส้้นทางการค้้าภาคพื้้�นเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ การ เดิินทางอาศััยเส้้นทางโบราณผ่่านช่่องเขา การค้้าขายจึึงต้้อง อาศััยการบรรทุุกสิินค้้าบนหลัังสััตว์์ ม้้าต่่างวััวต่่างเดิินลััด เลาะตามคัันนาป่่าเขาไปค้้าขายต่่างเมืืองในฤดููแล้้ง ด้วย้ที่ตั้้่� �ง ของภาคเหนืืออยู่่ตรงกลางจึึงโด่ด่เด่่นในฐานะชุุมทางการค้้า และการคมนาคมระหว่่างภาคกลาง ภาคเหนืือ ภาคตะวััน ตกและภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือ รวมถึึงการค้้ากัับโลก ภายนอกจากฝั่่�งอัันดามัันกัับลุ่่มแม่่น้้ำโขง จากจีีนตอนใต้้ กัับลุ่่มแม่น้้ ่ ำเจ้้าพระยา ด้วยความสะ้ดวกด้านกา้รคมนาคม ทั้้�งทางบกและทางน้้ำ ประการที่่� ๒ ความอุดุมสมบููรณ์์ของ ทรัพัยากรธรรมชาติิจากป่่า ดิินและน้้ำเอื้้�อต่่อการตั้้�งถิ่่�นฐาน เป็็นชุุมชนในสมััยต่่อมา
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 68 ! พััฒนาการการตั้้�งถิ่นฐานใน ่�ภาคเหนืือ การตั้้�งถิ่นฐาน่�ยุุคก่่อนประวััติิศาสตร์์ ความอุุดมสมบููรณ์์ของผืืนป่่าในพื้้�นที่่�เทืือกเขาสููง เอื้้�อต่่อการดำรงชีีวิติของมนุุษย์ก่์ ่อนประวััติิศาสตร์์ มีีการค้้น พบโครงกะโหลกมนุุษย์์โฮโมอีีเรกตััส อายุรุ าว ๕๐๐,๐๐๐ ปีี เก่่าที่สุ ่� ดุในประเทศไทยที่่�แหล่่งโบราณคดีีดอยท่่าก้้า อำเภอ เกาะคา จัังหวัดั ลำปาง และเครื่่�องมืือหิินกะเทาะวััฒนธรรม หััวบิินน์์ มีีอายุุราว ๖๐๐,๐๐๐ – ๘๐๐,๐๐๐ ปีี ที่่�แหล่่ง โบราณคดีีแม่่ทะ อำเภอแม่่ทะ แหล่่งโบราณคดีีแม่่เมาะ อำเภอแม่่เมาะ จัังหวััดลำปาง โบราณคดีีริิมฝั่่�งแม่่น้้ำโขง อำเภอเชีียงแสน จัังหวััดเชีียงรายและริิมแม่่น้้ำน่่านที่ ่�บ้้าน ผาเลีียด อำเภอท่่าปลา จัังหวัดอุัตรดิุตถ์ิ ์, ถ้้ำช้้างร้้อง จัังหวัดั ตาก แหล่่งโบราณคดีีเสาดิินนาน้้อย อำเภอนาน้้อย แหล่่ง โบราณคดีีภููซาง อำเภอเมืือง จัังหวััดน่่านพบก้้อนวััตถุุดิิบ แกนหิิน สะเก็็ดหิินขนาดต่่าง ๆ ค้้อน ทั่่�ง โกลนเครื่่�องมืือ หิินขัดที่ั มีี่� การขึ้้�นรููปหนาแน่่นเป็็นบริิเวณกว้้าง นัักโบราณคดีี เชื่่�อว่่าบริิเวณแหล่่งโบราณคดีีภููซางเป็็นแหล่่งผลิติเครื่่�องมืือ หิินระดัับอุุตสาหกรรม แนวทิิวเขาถนนธงชััยในเขตอำเภอเมืืองและอำเภอ ปางมะผ้้า จัังหวัดัแม่ฮ่่ ่องสอนรวมถึึงสาขาของลุ่่มแม่น้้ ่ ำปาย ตามถ้้ำและเพิิงผาพบแหล่่งโบราณคดีีกว่่า ๘๐ แห่่ง มีีอายุุ กว่่า ๓๒,๐๐๐ – ๑,๓๐๐ ปีีมาแล้้ว พบโลงไม้้สำหรัับการ ทำศพ “วััฒนธรรมโลงไม้้” ในแหล่่งโบราณคดีีเพิิงผาถํ้้�าลอด แหล่่งโบราณคดีีเพิิงผาบ้้านไร่่ แหล่่งโบราณคดีีถํ้้�าผีีแมนโลง ลงรััก อำเภอปางมะผ้้า จัังหวััดแม่่ฮ่่องสอน1 และ พิิธีีกรรม ฝัังศพ“หม้้อแคปซููล” ที่่�แหล่่งโบราณคดีีบ้้านวัังไฮ ตำบลเวีียง ยอง อำเภอเมืือง จัังหวััดลำพููน มีีลัักษณะคล้้ายกัับแหล่่ง โบราณคดีีทุ่่งกุุลาร้้องไห้้ในภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือ การ ทำพิิธีีกรรมเกี่่�ยวกัับศพเป็็นส่่วนหนึ่่�งของความเชื่่�อในเรื่่�อง ชีีวิิตหลัังความตาย 1 รัศมีี ั ชููทรงเดช, โบราณคดีีบนพื้้นที่ ่� สููงในอํําเภอปางมะผ้้า จัังหวััดแม่่ฮ่่องสอน. นครปฐม: โรงพิิมพ์์มหาวิิทยาลััยศิิลปากร, ๒๕๔๘ ภาพที่่� ๒ โลงผีีแมน พบที่่�แหล่่งโบราณคดีีถํ้้�าผีีแมนโลงลงรักัอำเภอ ปางมะผ้้า จัังหวััดแม่่ฮ่่องสอน ที่่�มา : สำรวจถ้้ำผีีแมนโลงลงรััก ถอดรหััสมนุุษย์์โบราณก่่อนเป็็น ชาติิพัันธุ์์ไท เข้้าถึึงจาก https://waymagazine. org/ archeology_ longlongrak_cave/ เข้้าถึึงเมื่ ่� อ ๑๐ กัันยายน ๒๕๖๖. ภาคเหนืือพบถ้้ำและเพิิงผาที่ ่�มีีภาพเขีียนสีีก่่อน ประวััติิศาสตร์์ในเทืือกเขาหิินปููนของจัังหวัดัเชีียงใหม่่ จัังหวัดั พิิษณุุโลก จัังหวััดลำปาง จัังหวััดอุุตรดิิตถ์์ โดยจัังหวััด แม่ฮ่่ ่องสอนมีีแหล่่งภาพเขีียนสีีมากที่สุ ่� ดทีุ่่�แหล่่งภาพเขีียนสีี ที่ถ้้ ่� ำลอด อำเภอปางมะผ้้า จัังหวัดัแม่ฮ่่ ่องสอน ภาพเหล่่า นี้้�มีีความสััมพัันธ์์กัับภาพเขีียนสีีที่่�ผาช้้าง แหล่่งโบราณคดีี ออบหลวง อำเภอฮอดจัังหวัดัเชีียงใหม่่ ขณะที่่�แหล่่งภาพเขีียนสีี เขาปลาร้้า อำเภอลานสััก จัังหวัดอุัทัุัยธานีีพบภาพเขีียน สีีภาพคนแสดงการล่่าสััตว์์ด้้วยธนูู ไม้้ เชืือก การเต้้นรำ ภาพสัตว์ั ์ เช่่น ช้้าง วััวหรืือกระทิิง กวาง สุนัุัข ไก่่ เต่่า และกบ แหล่่งโบราณคดีีประตููผา อำเภอแม่่เมาะ จัังหวััดลำปาง พบภาพพืืชพรรณไม้้ ระยะแรกของยุุคหิินใหม่่มนุุษย์์ยัังคงล่่าสััตว์์ เก็็บ ของป่่าควบคู่่กัับการเกษตรกรรม หลัักฐานที่่�เก่่าที่สุ ่� ดทีุ่่�แสดง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 69 ถึึงการเพาะปลููกพบที่่�แหล่่งโบราณคดีีถ้้ำผีี อำเภอปางมะผ้้า จัังหวััดแม่่ฮ่่องสอนพบเมล็็ดข้้าวป่่าและพืืชบางชนิิดอาจ สะท้้อนถึึงการขยายตััวของชุุมชน นำมาสู่่การแสวงหา พื้้�นที่่�เพาะปลููกเพื่่�อผลิิตอาหารเลี้้�ยงคนจำนวนมากจนนำ มาสู่่การเคลื่่�อนย้้ายที่่�อยู่่จากภููเขาสููงลงสู่่พื้้�นที่ ่� ราบลุ่่มใน สมััยต่่อมา ปลายยุุคหิินใหม่่เข้้าสู่่ยุุคโลหะ มนุุษย์์ปรัับรููปแบบ การดำเนิินชีีวิิตจากการใช้้ชีีวิิตเร่่ร่่อน ล่่าสััตว์์ เก็็บของป่่า ลงหลัักปัักฐานเข้้าสู่่สัังคมเกษตรกรรมรวมกลุ่่มเป็็นชุุมชน ในบริิเวณที่ ่� ราบลุ่่มเชิิงเขาจากภาคเหนืือตอนบนลงมาสู่่ ภาคเหนืือตอนล่่างพบหลัักฐานการติิดต่่อกัับชุุมชนนอก ภููมิภิาค เช่่น โบราณวััตถุุจากโลหะสำริดิ เหล็็ก เปลืือกหอย ทะเล ลููกปัดสีี ั ทำจากหิินและแก้้ว ลููกปัดหิั ินมีีค่่าจากอิินเดีีย กลองมโหระทึึกวััฒนธรรมดองเซิินในหลายพื้้�นที่่� เช่่น แหล่่ง โบราณคดีีบ้้านโป่่งแดง อำเภอเมืือง จัังหวััดตาก แหล่่ง โบราณคดีีบ้้านวัังหาด ต้้นแม่น้้ ่ ำลำพัันที่ ่�บ้้านด่่านลานหอย จัังหวััดสุุโขทััย รวมถึึงชุุมชนก่่อนประวััติิศาสตร์์ในลุ่่ม แม่่น้้ำป่่าสัักพบร่่องรอยตั้้�งถิ่่�นฐานมนุุษย์์ในช่่วงก่่อน ประวััติิศาสตร์์ตอนปลาย ภููมิิศาสตร์์ที่ ่� มัักพบชุุมชนก่่อนประวััติิศาสตร์์ ตอนปลายส่่วนใหญ่่เป็็นดิินปููน ลัักษณะเป็็นลอน ลููกคลื่่�นและอยู่่ใกล้้แหล่่งน้้ำซัับหรืือน้้ำซึึม เรีียกกัันว่่า พุุ ซัับ ชอน ในเขตอำเภอตากฟ้้าและอำเภอตาคลีีพบแหล่่ง โบราณคดีีสมััยก่่อนประวััติิศาสตร์์ยุุคหิินใหม่่ตอนปลายถึึง สมััยโลหะมากกว่่า ๔๐ แห่่ง 1 เช่่น บ้้านพุุขมิ้้�น บ้้านพุุช้้าง 1 วรรณีีภูมิูจิิตรและ สุรุพล นาถะพิินธุุ, “โบราณคดีีนครสวรรค์: ์หลัักฐานเก่่า-ใหม่่” ใน สุุภรณ์์ โอเจริิญ, นครสวรรค์:์รััฐกึ่่�งกลาง รายงานการสััมมนา ประวััติิศาสตร์์และวััฒนธรรมท้้องถิ่่�นจัังหวััดนครสวรรค์์, กรุุงเทพฯ: วิิทยาลััยครููนครสวรรค์์, ๒๕๒๘ หน้้า ๙๒.2 ศรีีศัักร วััลลิิโภดม, “จัันเสน เมืืองแรกเริ่่�มในลุ่่มแม่่น้้ำลพบุุรีี-ป่่าสััก” ใน สุุจิิตต์์ วงษ์์เทศ, สัังคมและวััฒนธรรมจัันเสน เมืืองแรกเริ่่�มในลุ่่ม ลพบุุรีี-ป่่าสััก, กรุุงเทพฯ : เรืือนแก้้วการพิิมพ์์, ๒๕๓๙ หน้้า ๔๔. ล้้วง บ้้านซัับตะเคีียน ในอำเภอตาคลีี บ้้านพุุนิิมิิต บ้้านใหม่่ชััยมงคล บ้้านจัันเสน อำเภอตาคลีีจัังหวััด นครสวรรค์์ พบโบราณวััตถุุฝัังรวมกัับโครงกระดููกมนุุษย์์ เช่่น เครื่่�องปั้้�นดิินเผา เครื่่�องปั้้�นดิินเผาลายหนัังช้้าง ภาชนะ ดิินเผาทรงคล้้ายบาตรพระและกระบุุง ภาชนะดิินเผารููปวััว เครื่่�องมืือเหล็็กประเภทขวาน เครื่่�องประดัับทำจากหิินขััด วัตถุั ุสำริดิ เครื่่�องมืือเหล็็ก ลููกปัดัทำจากหิิน แก้้วและกระดููก ขวานหิินขััด ขวานเหล็็ก ภาชนะดิินเผาทรงพาน หม้้อก้้น กลม เครื่่�องประดัับ ต่่างหููทำจากหิิน ขวานสำริดิ โบราณวัตถุัุ เหล่่านี้้�ล้้วนสะท้้อนถึึงยุุคโลหะตอนปลายคล้้ายกัับที่่�แหล่่ง โบราณคดีีบ้้านจัันเสน ในอำเภอตากฟ้้า จัังหวัดันครสวรรค์์ กำไลและลููกปัดัจากเปลืือกหอยทะเลคล้้ายแหล่่งโบราณคดีี โคกพนมดีี อำเภอพนััสนิิคม จัังหวััดชลบุุรีี2 การพััฒนาเครื่่�องมืือเครื่่�องใช้้ของมนุุษย์์ยุุคโลหะ สััมพัันธ์์กัับแหล่่งแร่่และการรัับเทคโนโลยีีถลุุงแร่่จากลุ่่ม แม่่น้้ำป่่าสัักและต้้นแม่่น้้ำเจ้้าพระยาตั้้�งแต่่จัังหวััดลพบุุรีี เขาแหลม เขาแม่่เหล็็ก เขากะลา เขาบ่่อแก้้วในอำเภอ พยุุหะคีีรีี เขาตีีคลีี อำเภอตาคลีีพบร่่องรอยชุุมชนบนเศษ ขี้้�ตะกรัันจากการถลุุงโลหะ และเบ้้าหล่่อโลหะจำนวนมาก ในชุุมชนโบราณก่่อนประวััติิศาสตร์์ที่ ่�บ้้านเขาล้้อ และบ้้าน หััวถนน ตำบลดอนคา อำเภอท่่าตะโก จัังหวััดนครสวรรค์์ พบเครื่่�องปั้้�นดิินเผาทรงพาน หม้้อก้้นกลม ตราประทัับ ดิินเผา แวดิินเผา เครื่่�องมืือเหล็็กแบบต่่าง ๆ ได้้แก่่ ขวาน ใบหอก เสีียม เคีียว ห่่วง ขี้้�แร่่ หิินกะเทาะเอาสิินแร่่เหล็็ก ออกแล้้ว ตะกรัันเหล็็ก บริิเวณนี้้มีีร่�่องรอยคลองเชื่่�อมต่่อกัับ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 70 บึึงบอระเพ็็ด มีีอายุุราว ๒,๗๐๐ – ๒,๐๐๐ ปีีมาแล้้ว1 อาจ เป็็นชุุมชนที่ ่�มีีการถลุุงโลหะในระดัับอุุตสาหกรรม โดยใช้้ โลหะจากเหมืืองแร่่ในเขตเขาทัับควาย เขาวงพระจัันทร์์ เขต อำเภอโคกสำโรง เขาพระงามและเขาสามยอด เขาขวาง อำเภอเมืือง จัังหวััดลพบุุรีีในลุ่่มแม่่น้้ำลพบุุรีี-แม่่น้้ำป่่าสััก2 ส่่วนภาคเหนืือตอนบนพบชุุมชนในยุุคเหล็็กที่บ้้่� านห้้วยกาน อำเภอบ้้านโฮ่่ง และบ้้านป่่าลาน อำเภอลี้้� จัังหวััดลำพููน การนำเหล็็กที่ ่�มีีความคงทนมาผลิิตเครื่่�องมืือเครื่่�องใช้้ ในการเกษตรกรรมช่่วยบุุกเบิิกพื้้�นที่่�เพาะปลููกได้้มากขึ้้�น ภาพที่่� ๓ ใบหอกชำรุุดและขวานมีีบ้้อง ทำด้้วยเหล็็ก พบบริิเวณ แหล่่งโบราณคดีีบ้้านใหม่่ชััยมงคล ตำบลสร้้อยทอง อำเภอตาคลีี จัังหวััดนครสวรรค์์ ที่่�มา : สุุจิิตต์์ วงษ์์เทศ, สัังคมและวััฒนธรรมจัันเสน เมืืองแรกเริ่่�ม ในลุ่่มลพบุุรีี-ป่่าสััก, หน้้า ๒๙. 1 ประพิิณ ทัักษิิณ, “เมืืองโบราณดอนคา ข้้อมููลใหม่่จากการขุุดค้้นทางโบราณคดีี” ใน Veridian E-Journal, Silpakorn University ฉบัับ ภาษาไทย สาขามนุุษยศาสตร์์ สัังคมศาสตร์์ และศิิลปะ. (ปีีที่่� ๘ ฉบัับที่่� ๑ เดืือนมกราคม – เมษายน ๒๕๕๘) หน้้า ๘๘๗ - ๙๐๒.2 ศรีีศัักร วััลลิิโภดม, เหล็็ก “โลหะปฏิิวััติิ” เมืือง ๒๕๐๐ ปีีมาแล้้ว ยุุคเหล็็กในประเทศไทย : พััฒนาการทางเทคโนโลยีีและสัังคม, กรุุงเทพฯ: มติิชน, ๒๕๔๘ หน้้า ๗๘ 3 วัฒนธรรมดองซอน เป็็นวััฒนธรรมสััมพัันธ์์อยู่่กัับการทำเกษตรกรรม ความอุุดมสมบููรณ์์ กลองมโหระทึึกใช้้ในการทำพิิธีีกรรมเกี่่�ยวกัับการเพาะ ปลููก ความตาย และการสงคราม พบกลองมโหระทึึกในชุุมชนยุุคโลหะจากยููนนาน กวางสีีในจีีนตอนใต้้ ลุ่่มแม่น้้ ่ ำแดงแม่น้้ ่ ำดำในเวีียดนามตอนเหนืือ เรื่่�อยไปจนถึึงบ้้านเมืืองต่่าง ๆ ในภููมิิภาคเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้. ภาพที่่� ๔ ควายดิินเผา ส่่วนกลางสัันหลัังทำเป็็นช่อ่งกลมเป็็นสิ่่�งของ ที่่�ต้อ้งอุทิุิศในหลุุมศพ พบที่่�บ้้านใหม่ชั่ ัยมงคล อำเภอตากฟ้้า จัังหวัดั นครสวรรค์์. ที่่�มา สุุจิิตต์์ วงษ์์เทศ, สัังคมและวััฒนธรรมจัันเสน เมืืองแรกเริ่่�มใน ลุ่่มลพบุุรีี-ป่่าสััก, หน้้า ๓๒. การขุุดค้้นทางโบราณคดีีในภาคเหนืือพบเครื่่�อง มืือหิินกะเทาะ เครื่่�องมืือหิินขััด ภาชนะเครื่่�องปั้้�นดิินเผา ภาชนะไม้้ลููกปััด ไม้้ทอผ้้า แวดิินเผา ผ้้าทอ เครื่่�องจัักสาน กำไลเปลืือกหอยทะเล หอยเบี้้�ยกระดููกสัตว์ั ์ เมล็ดพืื ็ ช โครง กระดููกของมนุุษย์์จากความเชื่่�อในการฝัังศพ ภาพเขีียนสีี ลููกปัดสีี ั ทำจากหิินและแก้้วนำเข้้าจากอิินเดีีย ตะเกีียงดิินเผา แบบโรมััน กลองมโหระทึึกวััฒนธรรมดองซอน3 เครื่่�องมืือ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 71 เครื่่�องใช้้ เครื่่�องประดัับทำจากสำริิดและเหล็็ก ความเจริิญ ของการผลิิตและค้้าเหล็็กส่่งผลให้้ชุุมชนขนาดใหญ่่พััฒนา กลายเป็็นเมืืองที่ ่�มีีคููน้้ำคัันดิินล้้อมรอบและการสร้้างศาสน สถานและรููปเคารพทางศาสนาในวััฒนธรรมทวารวดีี ! เกิิดบ้้านกำำเนิิดเมืือง : พััฒนาการเป็็นเมืืองในภาคเหนืือ บ้้านเมืืองในภาคเหนืือของไทยติิดต่่อสััมพัันธ์์ ทางการค้้ากัับจีีนและอนุุทวีีปอิินเดีียมายาวนาน การค้้า ระหว่่างภููมิภิาคใช้้เส้้นทางการค้้าทางบกจากยููนนาน – พม่่า – อิินเดีีย เป็็นหนึ่่�งในเส้้นทางการค้้าสายไหมทางบก โดยชุุมชน ยุุคก่่อนประวััติิศาสตร์ต์ อนปลายพััฒนาเข้้าสู่่ความเป็็นเมืือง ในภาคเหนืือตอนบนและเป็็นศููนย์์กลางการค้้า ราวพุุทธ ศตวรรษที่่� ๖ การเดิินเรืือระหว่่างภููมิภิาคได้้รัับความนิิยมขึ้้�น ดิินแดนชายฝั่่�งทะเลในคาบสมุุทรอ่่าวไทยและอ่่าวเมาะตะมะ พััฒนาเป็็นรััฐเมืืองท่่าการค้้านำสิินค้้าของป่่า เครื่่�องเทศ แร่่ธาตุุจากพื้้�นที่ ่� ตอนในมาแลกเปลี่่�ยนกัับพ่่อค้้าอนุุทวีีป อิินเดีียที่่�เข้้ามาทำการค้้าและเผยแผ่พุุ่ทธศาสนา ในอดีีตการเดิินทางด้้วยเรืือต้้องอาศััยลมมรสุุม เมื่่�อขนถ่่ายสิินค้้าเสร็็จจึึงต้้องรอเวลาลมมรสุุมพััดกลัับไป ยัังบ้้านเมืืองของตน กลุ่่มคนที่่�เข้้ามาทำการค้้าได้้นำคติิ ความเชื่่�อ วััฒนธรรมในการดำรงชีีวิิตเข้้ามาผสมผสานกัับ วััฒนธรรมดั้้�งเดิิม ความรุ่่งเรืืองของการค้้าส่่งผลให้้บริิเวณ นี้้�เป็็นที่่�รู้้�จัักของพ่่อค้้าอนุุทวีีปอิินเดีีย กรีีก โรมััน อาหรัับ ได้้เรีียกดิินแดนนี้้�ว่่าสุุวรรณภููมิิ หลัักฐานจีีนกล่่าวถึึงดิิน แดนจิินหลิิน (Chin-lin) มีีความหมายว่่า “สุุวรรณภููมิิ” การ แผ่่ขยายวััฒนธรรมอิินเดีียในพุุทธศตวรรษที่่� ๖ - ๑๑ ยัังไม่่ ปรากฏแน่่ชััด พบแต่่เพีียงโบราณวััตถุุที่่�เกี่่�ยวเนื่่�องกัับการ ค้้าขาย (Trade Items) จำพวกลููกปััดหิินคาร์์เนเลีียน ลููกปััด แก้้ว ลููกปััดทองคำ ดวงตราจากอนุุทวีีปอิินเดีีย เหรีียญเงิิน ตะเกีียงดิินเผา ลููกปััดแก้้วจากโรมัันและเปอร์์เซีียในบ้้าน เมืืองบนคาบสมุุทรอ่่าวไทย อ่่าวเมาะตะมะ สามเหลี่่�ยม ปากแม่่น้้ำโขง (อาณาจัักรฟููนััน กลุ่่มชาติิพัันธุ์์จาม) ภาพที่่� ๕ หิินคาร์์เนเลีียน หิินคาร์์เนเลีียน ลูกปัูดัแก้้ว พิพิธภัิ ัณฑ์์หลวงพ่อ่ เดิิม วัดัหนองโพ อำเภอตาคลีีจัังหวัดันครสวรรค์์ ที่่�มา : ถ่่ายโดยนางพิิมพ์อุ์ุมา ธััญธนกุลุ เมื่อ ่� ๑๕ พฤศจิกิายน ๒๕๖๐. ภาคเหนืือตอนล่่างพบชุุมชนวััฒนธรรมทวารวดีีที่่� มีีความเกี่่�ยวพัันกัับกลุ่่มเมืืองศามพููกะที่่�นครปฐมโบราณ (ปััจจุุบัันอยู่่บริิเวณวััดพระประโทนเจดีีย์์ อำเภอนครชััยศรีี จัังหวััดนครปฐม สัันนิิษฐานว่่าเป็็นศููนย์์กลางของกลุ่่ม เมืืองทวารวดีีทางฝั่่�งตะวัันตกของแม่่น้้ำเจ้้าพระยา) เมืือง อู่่ทอง (อำเภออู่่ทอง จัังหวััดสุุพรรณบุุรีี) ในลุ่่มแม่่น้้ำท่่าจีีน และเมืืองคููบััวในลุ่่มแม่่น้้ำแม่่กลอง (บริิเวณจัังหวััดราชบุุรีี) มีีเมืืองนครปฐมโบราณเป็็นศููนย์์กลางในระหว่่างพุุทธ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 72 ศตวรรษที่่� ๑๓ - ๑๖1 โดยใช้้เส้้นทางแม่่น้้ำน้้อยผ่่านเมืือง สุพรรณบุรีีุมาที่่�เมืืองอู่่ตะเภา (บ้้านอู่่ตะเภา อำเภอมโนรมย์์ จัังวััดชััยนาท) แล้้วแยกขึ้้�นไปสู่่แม่่น้้ำสะแกกรัังเข้้าสู่่จัังหวััด อุุทััยธานีีพบเมืืองบ้้านด้้าย (ตำบลทุ่่งใหญ่่ อำเภอเมืือง) เมืืองการุ้้�ง (ตำบลวัังหิิน อำเภอบ้้านไร่่) บ้้านคููเมืือง (ตำบล ดงขวาง อำเภอหนองขาหย่่าง) และบึึงคอกช้้าง (ตำบล ไผ่่เขีียว อำเภอสว่่างอารมณ์์) อีีกเส้้นทางแยกไปสู่่แม่่น้้ำ เจ้้าพระยาเข้้าจัังหวััดนครสวรรค์์ เช่่น โบราณสถานเมืืองบน-โคกไม้้เดน (ครอบคลุุม โบราณสถานบ้้านโคกไม้้เดน บ้้านท่่าน้้ำอ้้อย บ้้านหางน้้ำ บ้้านบน บ้้านหางน้้ำหนองแขม ตำบลท่่าน้้ำอ้้อย อำเภอ พยุุหะคีีรีีจัังหวััดนครสวรรค์์) พบโดย ดร.ควอริิตซ์์ เวลส์์ นัักโบราณคดีีชาวอัังกฤษสัันนิิษฐานว่่าเมืืองบน-โคกไม้้ เดนเจริิญสููงสุดพรุ้้อมกัับความรุ่่งเรืืองของพุุทธศาสนา จาก การสำรวจพบโบราณสถานทั้้�งหมด ๑๖ แห่่ง บริิเวณเขา ปกล้้น เขาโคกไม้้เดนมีีลัักษณะคล้้ายกัับเจดีีย์์จุุลประโทนที่ ่� เมืืองนครปฐมโบราณ พบฐานเจดีีย์์แบบทวารวดีีมาก ถึึง ๖ แบบประดัับลายปููนปั้้�นนัักดนตรีีรููปคนแคระแบก รููปสัตว์ั ์ ป่่าหิิมพานต์์และชาดก (สิิงห์์ ช้้าง นกหััสดีีลิิงก์์) และแผ่่น ลวดลายประดัับฐานพระสถููปคล้้ายคลึึงกัับที่ ่� ขุุดค้้นพบที่ ่� เมืืองนครปฐมโบราณ เมืืองคููบััว และเมืืองอู่่ทอง จารึึก คาถาเย ธมฺฺ มา2 1 สฤษดิ์์�พงศ์์ ทรงขุุน, ทวารวดีี: ประตููสู่่การค้้าบนเส้้นทางสายไหมทางทะเล. กรุุงเทพฯ: ภาควิิชาโบราณคดีี คณะโบราณคดีี มหาวิิทยาลััย ศิิลปากร, ๒๕๕๘ หน้้า ๓๗.2 กรมศิิลปากร, โบราณวััตถุสมัุัยทวารวดีีแห่่งใหม่่และรายงานการขุุดค้้นโบราณวััตถุสถุาน ณ บ้้านโคกไม้้แดน อำเภอพยุหุะคีีรีีจัังหวััดนครสวรรค์, ์ กรุุงเทพฯ: กรมศิิลปากร, ๒๕๐๘ หน้้า ๕-๖.3 พิริิยะ ไกรฤกษ์์, “ศิิลปะโบราณวััตถุุพบที่่�จัังหวััดนครสวรรค์์ ก่่อนพุุทธศตวรรษที่่� ๑๙ ” ใน สุุภรณ์์ โอเจริิญ, นครสวรรค์:์รััฐกึ่่�งกลาง รายงานการ สััมมนาประวัติัิศาสตร์์และวััฒนธรรมท้้องถิ่่�นจัังหวััดนครสวรรค์์, นครสวรรค์: ์เรืือนแก้ว้การพิิมพ์์, ๒๕๒๘ หน้้า ๑๐๘ - ๑๐๙. 4 แสง มนยวิทูิรู, “เล่่าจากความทรงจำของ ร.ต.ท.แสง มนยวิทูิรู” ใน คอลััมน์สุ์ุวรรณภููมิิ สัังคมวััฒนธรรม, มติชิน พฤหััสบดีีที่่� ๓๐ เมษายน ๒๕๕๒. ดร.เวลส์์ ได้้เขีียนเล่่าไว้้เกี่่�ยวกัับการขุุดค้้นเมืืองนี้้� ไว้้ในเรื่่�อง Muang Bon. A Town of Nortern Dvaravati ว่่า “เมืืองบนมีีกำแพงดิินอยู่่ ๒ ชั้้�น ชั้้�นในล้้อมพื้้�นที่่�วงกลม เส้้นผ่่าศููนย์์กลางประมาณ ๓๐๐ หลา ชั้้�นนอกล้้อมพื้้�นที่ ่� รููปรีีประมาณ ๑,๐๐๐ หลา กำแพงทั้้�งสองชั้้�นต่่างมีีคููเมืือง กว้้างประมาณ ๓๕ หลา ในการเปิิดหน้้าดิินทำการขุุดค้้น ทางโบราณคดีีตามคำอนุุญาตของกรมศิิลปากรได้้พบเศษ หม้้อดิินเผา กระดููกสััตว์์เป็็นจำนวนมาก และได้้พบหลััก ฐานทางโบราณคดีีที่่�สำคััญอีีกหลายชิ้้�น เช่่น แผ่่นดิินเผา จำหลัักรููปเกี่่�ยวกัับพระพุุทธศาสนา พระพุุทธรููปปููนปั้้�น มีีลัักษณะใกล้้เคีียงกัับพระพุุทธรููปที่่�นายปิิแอร์์ ดููปองต์์ (Piere Dupont) จำแนกไว้้ในหมวด B กล่่าวคืืออุุษณีีษะ เป็็นรููปทรงกระบอก พระเกศาเป็็นรููปก้้นหอยขนาดใหญ่่ เรีียงซ้อน้กัันขึ้้�นไป พระขนงเป็็นเส้้นคมติิดต่่อกััน พระเนตร เป็็นรููปกลีีบบััว พระโอษฐ์์เป็็นรููปกระจัับ อัันเป็็นลัักษณะ รวมของพระพุุทธรููปในสกุุลช่่างลพบุรีีุ 3 พบร่่องรอยการอยู่่ อาศััยในแนวกำแพงเมืืองใกล้้แม่น้้ ่ ำเจ้้าพระยา เมืืองบนและ โคกไม้้เดนมีีตำนานกล่่าวถึึงหลายฉบัับและมัักกล่่าวร่่วมกัับ เมืืองอื่่�นร่่วมสมััยกััน เช่่น คำพัังเพยเก่่าแก่่ของคนในพื้้�นที่ ่� ว่่า“ฝููงกษััตริิย์์เมืืองบน ฝููงคนลพบุุรีี...” และบางตำนานเล่่า ว่่า “เดิิมทีีบริิเวณนี้้�เป็็นอู่่เรืือสำเภา เรีียกกัันว่่าอู่่บนคู่่กัับอู่่ล่่าง คืืออู่่ตะเภา”4
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 73 โบราณสถานจัันเสน (ตำบลจัันเสน อำเภอตาคลีี จัังหวัดันครสวรรค์์) พบโดยนายนิิจ หิิญชีีระนัันท์์ จากภาพถ่่าย ทางอากาศและเดิินทางเข้้ามาทำการสำรวจพื้้�นที่่�ได้้ตีีพิิมพ์์ ผลการสำรวจทำให้้สถานที่ ่�นี้้�เป็็นที่่�รู้้�จัักแพร่่หลาย ลัักษณะ และขนาดของเมืืองจัันเสน เป็็นรููปสี่่�เหลี่่�ยมมนที่ ่� มุุมจนดูู เกืือบจะกลม ล้้อมรอบด้้วยคููเมืืองกว้้าง ๒๐ เมตร มีีพื้้�นที่ ่� ในกำแพงเมืือง ๗๐๐ x ๘๐๐ เมตร พื้้�นที่่�ในกำแพงเมืืองมีี ๓๐๐ ไร่่เศษ ทิิศตะวัันออกของคููเมืืองมีีบึึงน้้ำขนาดใหญ่่ “บึึง จัันเสน” ห่่างจากขอบบึึงไปทางตะวัันออกพบคัันดิินโบราณ กว้้าง ๒๐ เมตร (ตั้้�งแต่่บึึงจัันเสน-บ้้านหััวบึึง-บ้้านสะแก โง๊๊ะ-หนองตะโก-บ้้านท้้ายลาด-บ้้านหนองคููใหญ่่-บ้้านหมี่่�- บ้้านบ่่อทอง ตำบลชอนสรเดช อำเภอโคกสำโรง) ทิิศเหนืือ ของตััวเมืืองมีีลำน้้ำไหลผ่่าน “ลำคููหนุุมาน” จากการศึึกษา ภาพถ่่ายทางอากาศพบว่่าเคยมีีลำน้้ำไหลผ่่านเชื่่�อมกัับ แม่่น้้ำเจ้้าพระยา (ห่่างจากเมืืองจัันเสน ๑๖ กิิโลเมตร) จากการศึึกษาของ นายยอร์์ช เอม เดลส์์ และนาย เบรนเนท บรอนสััน นัักโบราณคดีีจากมหาวิิทยาลััยเพนซิิล เวเนีีย สรุุปไว้้ว่่า “จัันเสนเป็็นแหล่่งโบราณคดีีที่่�สำคััญที่ ่� สุุด แห่่งหนึ่่�งของลุ่่มแม่น้้ ่ ำเจ้้าพระยาซีีกตะวัันออก”1 เป็็นชุุมชน หมู่่บ้้านมาตั้้�งแต่ยุ่ ุคโลหะตอนปลายเริ่่�มพััฒนาเป็็นเมืืองใน สมััยฟููนัันถึึงสมััยทวารวดีีราวพุุทธศตวรรษที่่� ๔ ถึึงปลาย พุุทธศตวรรษที่่� ๑๖ พบโบราณวััตถุุจำนวนมากจากหลาย พื้้�นที่่� เช่่น เครื่่�องปั้้�นดิินเผาแบบสมโบร์์ไพรกุุกจากกััมพููชา ภาชนะดิินเผาแบบพิิมายดำและแบบอู่่ทอง สะท้้อนความ สััมพัันธ์กั์ ับแหล่่งโบราณในลุ่่มแม่น้้ ่ ำเจ้้าพระยาในภาคตะวััน ออกเฉีียงเหนืือและบริิเวณปากแม่่น้้ำโขงกัับนอกภููมิิภาค เช่่น ลููกปััดหิินคาร์์เนเลีียน หวีีงาช้้างลายมงคล ๘ ประการ และตราดิินเผาจำนวนมากมีีลวดลายสิิงห์์ ช้้าง หงส์์ ท้้าว กุุเวร คชลัักษมีีฝีมืืีอช่่างอมราวดีีในอนุุทวีีปอิินเดีีย ดวงตรา 1 Bennet Bronson and George F. Dales, University of pensylvania. Excavations at Chansen ๑๙๖๘-๑๙๖๙,แปลโดย ศิิวะลีีย์์ ภู่่เพชร์์ เรื่่�องการขุุดค้้นที่่�จัันเสน พ.ศ. ๒๕๑๑ - ๒๕๑๒. ใน สุจิุิตต์์ วงษ์์เทศ, (๒๕๓๙). เล่่มเดิิม. หน้้า ๑๐๘. 2 ศรีีศัักรวัลลิั ิโภดม, “จัันเสน เมืืองแรกเริ่่�มในลุ่่มลพบุรีีุ-ป่่าสััก” ใน สุจิุิตต์์ วงษ์์เทศ, เล่่มเดิิม, 2539 หน้้า ๑๙, ๖๙ - ๗๐. ดิินเผาและตุ๊๊กตาดิินเผาในเมืืองจัันเสนสะท้้อนความเป็็น อยู่่ของชนพื้้�นเมืือง การแต่่งกายของตุ๊๊กตาดิินเผามีีการแต่่ง กายหลายแบบสะท้้อนความแตกต่่างของชนชั้้�น2 ภาพที่่� ๖ ดิินเผาสลัักรููปกุุเวร และตราประทัับรููปคนปีีนต้้นตาล พบ ในเมืืองจัันเสน ที่่�มา สุุจิิตต์์ วงษ์์เทศ, สัังคมและวััฒนธรรมจัันเสน เมืืองแรกเริ่่�มใน ลุ่่มลพบุุรีี-ป่่าสััก, หน้้า ๕๗. ภาพที่่� ๗ ตุ๊๊�กตาดิินเผาคนจููงลิิง หััวหัักหายไป พบที่่�บ้้านจัันเสน อำเภอตาคลีีจัังหวััดนครสวรรค์์ ที่่�มา สุุจิิตต์์ วงษ์์เทศ, สัังคมและวััฒนธรรมจัันเสน เมืืองแรกเริ่่�มใน ลุ่่มลพบุุรีี-ป่่าสััก, หน้้า ๑๑๓
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 74 ภาพที่่� ๘ ตุ๊๊�กตาดิินเผารููปสตรีี พบที่่�จัันเสน ที่่�มา สุุจิิตต์์ วงษ์์เทศ, สัังคมและวััฒนธรรมจัันเสน เมืืองแรกเริ่่�มใน ลุ่่มลพบุุรีี-ป่่าสััก, หน้้า ๑๑๓. แหล่่งโบราณสถานดงแม่่นางเมืือง (ใกล้้แม่น้้ ่ ำปิิง ที่ ่� ตำบลตาสััง อำเภอบรรพตพิิสััย จัังหวััดนครสวรรค์์) เป็็น เมืืองโบราณที่ ่�มีีรููปร่่างสี่่�เหลี่่�ยมผืืนผ้้ามุุมมนมีีคููเมืือง ๒ ชั้้�น คล้้ายผัังเมืืองโบราณศรีีเทพ (จัังหวััดเพชรบููรณ์์) พบพระ พุุทธรููปหล่่อด้้วยสำริิด พระพุุทธรููปหิินทรายและพระพุุทธ รููปหิินชนวนสลัักนููนต่่ำศิิลปะแบบทวารวดีีตอนปลาย พระ พิิมพ์์ดิินเผาแบบลพบุุรีีและจารึึกหลัักที่่� ๓๕ (จารึึกดงแม่่ นางเมืือง) จารึึกด้้วยอัักษรอิินเดีียกลายภาษาบาลีีอีีกด้้าน หนึ่่�งเป็็นภาษาขอม เรีียกเมืืองนี้้�ว่่า “ธานยะปุุระ” กล่่าวถึึง พระบรมราชโองการของ “พระเจ้้าศรีีธรรมโศก” ที่ ่�มีีมายััง พระเจ้้าสุุนััตต์์ (ผู้้�ปกครองเมืืองธานยะปุุระ) ให้้ถวายที่ ่� นา ข้้าวของ เงิินทอง เพื่่�ออุุทิิศส่่วนกุุศลให้้กัับ “พระเจ้้า ศรีีธรรมโศก (กมรเตงชคตศรีีธรรมาโศก) อีีกพระองค์์หนึ่่�ง ซึ่่�งสวรรคตไปแล้้ว เมื่่�อศัักราช ๑๐๘๙ โบราณวััตถุุที่ ่� พบ ส่่วนใหญ่่เป็็นพระพุุทธรููปในยุุคสมััยต่่าง ๆ เช่่น พระพุุทธ รููปหล่่อด้้วยสำริิด พระพุุทธรููปหิินทรายและพระพุุทธรููป ทำจากหิินชนวนสลัักนููนต่่ำศิิลปะแบบทวารวดีีตอนปลาย พระพิิมพ์์ดิินเผาแบบลพบุุรีี1 1 สุุภรณ์์ โอเจริิญ. เล่่มเดิิม, 2528 หน้้า ๕๖๓ - ๕๗๑. เมืืองศรีีเทพ (อำเภอศรีีเทพ จัังหวััดเพชรบููรณ์์) เป็็นเมืืองขนาดใหญ่่ในลุ่่มแม่่น้้ำป่่าสััก พบหลัักฐานการ อยู่่อาศััยมาตั้้�งแต่่ยุุคโลหะตอนปลาย สมััยทวารวดีีและ ขอม ทำเลที่ ่�ตั้้�งของเมืืองศรีีเทพเป็็นชุุมทางการค้้าสำคััญ เชื่่�อมต่่อที่ร ่� าบลุ่่มแม่น้้ ่ ำเจ้้าพระยาในเขตจัังหวัดันครสวรรค์์ ทางใต้้เชื่่�อมกัับลุ่่มแม่น้้ ่ ำป่่าสัักพบเมืืองโบราณในเขตอำเภอ ชััยบาดาล อำเภอบ้้านหมี่่� อำเภอโคกสำโรง จัังหวััดลพบุุรีี มาถึึงที่ร ่� าบสููงโคราชในกลุ่่มทวารวดีีเมืืองศรีีจนาศะ (จัังหวัดั นครราชสีีมา ชััยภููมิิ ขอนแก่่น ร้้อยเอ็็ด) เมืืองศรีีเทพอาจ เป็็นชุุมทางการคมนาคมทางบกระหว่่างภููมิภิาคจากอิินเดีีย เขมร และกลุ่่มเมืืองทวารวดีี เช่่น เมืืองลวปุุระในลุ่่มแม่่น้้ำ ลพบุุรีีราวพุุทธศตวรรษที่่� ๑๑ - ๑๒ โบราณวััตถุุสถาน สััมพัันธ์์กัับศาสนาและพิิธีีกรรมในศาสนาพราหมณ์์ฮิินดูู เช่่น เทวรููปฮิินดููสวมหมวกแขกเช่่นเดีียวกัับกลุ่่มเมืืองใน ลุ่่มแม่่น้้ำลพบุุรีี เมืืองศรีีเทพเติิบโตเป็็นเมืืองใหญ่่บนเส้้น ทางการค้้าตอนในกัับอาณาจัักรศรีีวิิชััย เนื่่�องจากทางทิิศ ตะวัันออกของเมืืองโบราณสถานเขาคลัังนอกมีีรููปแบบ คล้้ายบรมพุุทโธ ประเทศอิินโดนีีเซีีย เมืืองศรีีเทพเป็็นเมืืองสมััยทวารวดีี มีีตำนาน กล่่าวถึึงเมืืองที่่�สร้้างโดยฤษีีร่่วมกัับเมืืองศรีีสััชนาลััย เมืือง หริิภุุญชััย มีีคููน้้ำคัันดิินล้้อมรอบเป็็นเมืืองแฝด ๒ ชั้้�น คล้้ายกัับแหล่่งโบราณสถานดงแม่่นางเมืือง ภายในเมืือง มีีโบราณสถานสำคััญ คืือ ศาสนสถานโบราณสถานเขา คลัังใน ปรางค์์ศรีีเทพ ปรางค์์สองพี่ ่�น้้อง และโบราณสถาน ขนาดเล็็กยัังไม่่ได้้รัับการบููรณะ ๔๕ แห่่ง สระน้้ำ ๗๐ สระ ร่่องรอยวััฒนธรรมที่ ่� พบในเมืืองแห่่งนี้้�สะท้้อนความมั่่�งคั่่�ง ทางการค้้าของดิินแดนตอนใน ความอุุดมสมบููรณ์์และ ทำเลที่ ่�ตั้้�ง ทำให้้เมืืองศรีีเทพมีีร่่องรอยการตั้้�งถิ่่�นฐานตั้้�งแต่่ ก่่อนประวััติิศาสตร์์ในเมืืองโบราณศรีีเทพมาจนถึึงพุุทธ ศตวรรษที่่� ๑๘ พบโบราณวััตถุุเกี่่�ยวเนื่่�องกัับคติิความเชื่่�อ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 75 และสััญลัักษณ์์ในพุุทธศาสนาทั้้�งแบบเถรวาท มหายาน และ ศาสนาพราหมณ์์1 เช่่น รููปเคารพพระนารายณ์์ พระกฤษณะ สุุริิยเทพ พระพุุทธรููป พระโพธิิสััตว์์อวโลกิิเตศวรธรรมจัักร และกวางหมอบ สัันนิิษฐานว่่าเมืืองศรีีเทพได้้ถููกทิ้้�งร้้างลง จากโรคระบาดเนื่่�องจากไม่พ่บหลัักฐานการอยู่่อาศััยในชั้้�น ดิินหลัังพุุทธศตวรรษที่่� ๑๙ ลงมา2 ภาพที่่� ๙ โบราณสถานเขาคลัังนอก อุุทยานประวััติิศาสตร์์ศรีีเทพ จัังหวััดเพชรบููรณ์์ ที่่�มา คิิดถึึง..”ศรีีเทพ” เชิิญร่่วมงานศัักดิ์์�สิิทธิ์์�ที่่� “เขาคลัังนอก” เวีียน เทีียนวัันวิิสาขปุุรณมีีบููชา.. - มติิชนอคาเดมี่่� (matichonacademy. com) เข้้าถึึงเมื่ ่� อวัันที่่� ๒๐ ตุุลาคม ๒๕๖๖. เมืืองหริิภุุญชััย หรืือเมืืองลำพููน (ในลุ่่มแม่่น้้ำปิิง ตอนล่่างที่ ่� จัังหวััดลำพููน) เป็็นเมืืองที่ ่�มีีรููปแบบวััฒนธรรม ทวารวดีีเพีียงแห่่งเดีียวในภาคเหนืือตอนบน เป็็นเมืืองที่ ่� ปรากฏในหลัักฐานพื้้�นเมืืองฝ่่ายวัดัหลายฉบัับ เช่่น จามเทวีี วงศ์์ พงศาวดารโยนก พงศาวดารเหนืือ ชิินกาลมาลีีปกรณ์์ 1 พิิริิยะ ไกรฤกษ์์, ศรีีเทพ ทวารวดีีราชธานีีแห่่งแรกของสยาม, กรุุงเทพ : มููลนิิธิิพิิริิยะ ไกรฤกษ์์, ๒๕๖๔ 2 เมืืองศรีีเทพ, ฐานข้้อมููลแหล่่งโบราณคดีีที่่�สำคััญในประเทศไทย, เข้้าถึึงจาก https://archaeology.sac.or.th/archaeology/๕๑๑ เข้้าถึึงเมื่่�อ ๑๓ ตุุลาคม ๒๕๖๖.3 วินัิัย พงศรีีเพีียร. ล้้านนามหาปกรณััม: มรดกความทรงจำแห่่งอภิินวบุรีีุ– ศรีีหริภุิุญชััย, นครปฐม: โรงพิิมพ์์มหาวิิทยาลััยศิิลปากร, ๒๕๖๔ หน้้า ๓๗. ตำนานมููลศาสนากล่่าวถึึงการขยายอำนาจทางการเมืือง จากละโว้้ไปสู่่เมืืองหริิภุุญชััย โดยพระนางจามเทวีีพร้้อม เสนาอำมาตย์์ ช่่างฝีีมืือขึ้้�นไปปกครอง เพื่่�อเป็็นศููนย์์กลาง เครืือข่่ายการค้้าเชื่่�อมโยงเมืืองท่่าเมาะตะมะกัับเส้้นทางการค้้า จากยููนนานและละโว้้3 เมืืองหริิภุุญชััยมีีอายุุระหว่่างพุุทธ ศตวรรษ ๑๔ – พ.ศ. ๑๘๓๕ พระยามัังรายได้้ยกทััพเข้้ามา ปราบปรามและรวมเมืืองหริิภุุญชััยเข้้ากัับอาณาจัักรล้้าน นา การขุุดค้้นทางโบราณคดีีพบว่่าเมืืองหริิภุุญไชยเกิิด ขึ้้�นในยุุคโลหะตอนปลายพััฒนาเป็็นชุุมชน หมู่่บ้้าน เป็็น นครรััฐในสมััยทวารวดีีร่่องรอยโบราณวััตถุุที่ ่� พบในเมืือง หริิภุุญชััยมีีรููปแบบศิิลปกรรมแบบเมืืองละโว้้ เมืืองศรีีเทพ และเมืืองเสมา (อำเภอสููงเนิิน จัังหวััดนครราชสีีมา) คืือ สุุวรรณเจดีีย์์ที่ ่� วััดพระธาตุุหริิภุุญชััย สถููปแปดเหลี่่�ยมที่ ่� วััดกู่่กุุด และเวีียงมโน เวีียงท่่ากาน เวีียงเถาะ เมืืองเขลางค์์ นครเป็็นเมืืองร่่วมสมััย เมืืองในสมััยทวารวดีีมัักพบคููน้้ำคัันดิินล้้อมรอบ เมืือง ศาสนสถานกลางเมืือง โบราณวัตถุั ุและโบราณสถาน ที่ ่� พบส่่วนใหญ่่เกี่่�ยวเนื่่�องในพุุทธศาสนา เช่่น พระพุุทธรููป สถููป เจดีีย์์ลวดลายแบบคุุปตะและอมราวดีี (ศิิลปะอิินเดีีย) ตราประทัับดิินเผามีีลัักษณะเป็็นก้้อนหิินดิินขนาดเล็็กที่ ่�มีี รููปสััญลัักษณ์์ความเชื่่�อ เช่่น รููปท้้าวกุุเวร รููปคชลัักษมีีรููป วััว รููปสิิงห์์ รููปบุุคคล สิ่่�งของ เหรีียญเงิินดุุนลายเป็็นรููป สััญลัักษณ์์ต่่าง ๆ เช่่น รููปหอยสัังข์์ ตราพระอาทิตย์ิ ์ ตราศรีีวัตัสะ หม้้อปููรณฆฏะ ลวดลายปููนปั้้�นที่่�ประดัับตามศาสนสถาน เช่่น คนแคระ เศีียรเทวดา เศีียรอสููร ลวดลายพัันธุ์์พฤกษา ประติิมากรรมดิินเผารููปคนจููงลิิง ธรรมจัักรศิิลา พระพนััส บดีีพระพุุทธรููปปางแสดงธรรมประทัับนั่่�งบนเก้้าอี้้�มีีพนััก
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 76 หลััง 1 รวมถึึงจารึึกบนแผ่่นหิิน เสา ฐานพระพุุทธรููปจารึึก ด้้วยอัักษรปััลลวะเป็็นภาษาบาลีีภาษาสัันสฤต และภาษา มอญ ! อิิทธิิพลเขมรโบราณในภาคเหนืือ ราวพุุทธศตวรรษที่่� ๑๗ - ๑๘ เขมรโบราณได้้ ขยายอำนาจเข้้าสู่่ลุ่่มแม่่น้้ำเจ้้าพระยา พระเจ้้าสุุริิยวรมัันที่่� ๑พััฒนาเมืืองลวะปุุระ หรืือละโว้้ขึ้้�นเป็็นศููนย์์กลางการค้้า ได้้ผสานวััฒนธรรมทวารวดีีกัับวััฒนธรรมขอมจากเมืืองศรีี จนาศะ บริิเวณที่ ่� รัับอิิทธิิพลเขมรโบราณนิิยมสร้้างศาสน สถานในศาสนาฮิินดูู และพุุทธสถานคติิมหายานในสมััย พระเจ้้าชััยวรมัันที่่� ๗ มัักพบพระพุุทธรููปปางนาคปรก จารึึก อัักษรขอม อโรคยาศาลและศาสนสถานในลุ่่มแม่น้้ ่ ำป่่าสัักที่ ่� จัังหวััดนครสวรรค์์หลายแห่่ง เช่่น เมืืองอภััยสาลีี ปราสาท โคกตึึกหรืือปราสาทตึึกอีีกา (ตำบลโคกเดื่่�อ อำเภอไพศาลีี) โบราณสถานเขาตีีคลีี (บ้้านตุ๊๊กแก ตำบลดอนคา อำเภอ ท่่าตะโก) โบราณสถานพัันลาน (วััดถ้้ำเนิินปรางค์์ ตำบล พัันลาน อำเภอชุุมแสง) พบปรางค์์จำลองทำจากหิินทราย มีีลัักษณะใกล้้เคีียงกัับเทวสถานพระนารายณ์์และปรางค์์ แขกที่ ่� จัังหวััดนครราชสีีมา เมืืองดอนคา (อำเภอท่่าตะโก จัังหวััดนครสวรรค์์) เมืืองทััพชุุมพล อำเภอเมืือง จัังหวััด นครสวรรค์์ ปรางค์์สองพี่น้้่� อง ปรางค์์ศรีีเทพในเมืืองโบราณ ศรีีเทพ ปราสาทเขาปู่่จา ศาลตาผาแดง พระปรางค์์วััดศรีี สวาย ปราสาทวััดพระพายหลวง วััดพระศรีีรััตนมหาธาตุุ เชลีียงเชื่่�อมไปยัังอ่่าวเมาะตะมะ (เมืืองพััน) ในเส้้นทาง นี้้�พบเครื่่�องถ้้วยจีีนสมััยราชวงศ์์ซ้้อง เครื่่�องถ้้วยลายคราม ราชวงศ์์หมิิง เครื่่�องเคลืือบลายเขีียนสีีน้้ำเงิินราชวงศ์์หยวน เครื่่�องถ้้วยราชวงศ์์หยวน ราชวงศ์์หมิิงและราชวงศ์์ชิิง ร่่วม 1 ธิิดา สาระยา, อารยธรรมไทย, พิิมพ์์ครั้้�งที่่� ๓, กรุุงเทพฯ: เมืืองโบราณ, ๒๕๕๒ หน้้า ๑๙๐. 2 ศัักดิ์์�ชััย สายสิิงห์์, ศิิลปะสุุโขทััย: บทวิิเคราะห์์หลัักฐานโบราณคดีีจารึึก และศิิลปกรรม, พิิมพ์์ครั้้�งที่่� ๒, กรุุงเทพฯ: สมาคมนัักโบราณคดีี, ๒๕๖๓ หน้้า ๒๓ -๓๒. ศรีีศัักร วััลลิิโภดม, เมืืองโบราณในอาณาจัักรสุุโขทััย, กรุุงเทพฯ: เมืืองโบราณ, ๒๕๕๒. กัับเครื่่�องถ้้วยเขมร เครื่่�องถ้้วยอัันนััมและเครื่่�องสัังคโลก สุุโขทััย ในกลุ่่มบ้้านเมืืองในภาคเหนืือตอนล่่างบริิเวณลุ่่ม แม่่น้้ำยมและลุ่่มแม่่น้้ำน่่าน2 เกิิดการตั้้�งบ้้านเมืืองที่่�เป็็น อิิสระหากแต่่ผููกพัันกัันด้้วยความเชื่่�อทางศาสนาร่่วมกััน พึ่่�งพาอาศััยกัันแบบเครืือญาติิ สัังเกตได้้ว่่าเมืืองในกลุ่่มวััฒนธรรมทวารวดีีมัักสืืบ เนื่่�องมาจากชุุมชนในสมััยก่่อนประวััติิศาสตร์์ยุุคหิินใหม่่ ตอนปลายถึึงยุุคโลหะ เมืืองเหล่่านี้้มีีต�ำนานเรื่่�องเล่่าท้้องถิ่่�น กล่่าวถึึงการตั้้�งเมืืองและการเข้้ามาของพุุทธศาสนาในบ้้าน เมืือง มีีการปกครองเป็็นอิิสระต่่อกัันแต่่มีีความสััมพัันธ์์กััน ทางเศรษฐกิิจ ทางเครืือญาติิ การแต่่งงานและคติิความเชื่่�อ ทางศาสนาในกลุ่่มเมืืองวััฒนธรรมทวารวดีีร่่วมกััน ภาพที่่� ๑๐ ศาลตาผาแดง หรืือศาลพระเสื้้�อเมืืองเป็็นศาลเทพารัักษ์์ ศิิลปะเขมรสมััยนครวััด (พ.ศ. ๑๖๕๐-๑๗๐๐) เป็็นปรางค์์เดี่่�ยวก่่อ ด้้วยศิิลาแลงขนาดใหญ่่ มีีอายุุเก่่าแก่่ที่่�สุุดในเมืืองสุุโขทััย ที่่� ม า : finearts.go.th/promotion/view/19950- โบราณสถานศาลตาผาแดง เข้้าถึึงเมื่ ่� อ ๒๕ ตุุลาคม ๒๕๖๖
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 77 ! ท้้องถิ่นเ่�ล่่าขานตำำ นานสร้้างเมืือง ภาคเหนืือมีีตำนานบอกเล่่าความเป็็นมาของบ้้าน เมืือง สถานที่่�สำคััญทางความเชื่่�อและศาสนา รวมถึึงเชื้้�อสาย ราชวงศ์์ผู้้�ปกครอง ในพุุทธศตวรรษที่่� ๒๐ ถึึงกลางพุุทธ ศตวรรษที่่� ๒๑ เป็็นยุุคทองของการแต่่งตำนานภาษาบาลีีใน ล้้านนา อาทิิ รัตันพิิมพวงศ์์ (ตำนานพระแก้้วมรกต) ชิินกาล มาลีีปกรณ์์ ตำนานมููลศาสนา จามเทวีีวงศ์์ ขณะที่่�ชาวบ้้าน บอกเล่่าความสำคััญสถานที่ศั ่� ักดิ์์สิ�ิทธิ์์ผ่� ่านนิิทาน ตำนานพื้้�น เมืือง ตำนานพระธาตุุ ตำนานพระบาท ตำนานพระพุุทธรููป เชื่่�อมโยงความศัักดิ์์สิ�ิทธิ์์�จากอนุุทวีีปอิินเดีียเข้้ามาในสถานที่ ่� ต่่าง ๆ เช่่น พระธาตุุแก่่งสร้้อย พระบรมธาตุุดอยเกิ้้�ง พระ ธาตุุลำปางหลวง พระธาตุุดอยคำ พระธาตุุดอยสุุเทพ พระ ธาตุุแช่่แห้้ง รอยพระพุุทธบาทตากผ้้า พระพุุทธบาทสี่ ่� รอย พระนอนหนองผึ้้�ง ตำนานพุุทธสิิหิิงส์์ ฯลฯ เพื่่�อสถาปนา ความเป็็นศููนย์์กลางพุุทธศาสนาในล้้านนาแก่่บ้้านเมืืองใน พระราชอำนาจ ในแต่่ละเมืืองมีีตำนานเชื่่�อมโยงท้้องถิ่่�นกล่่าวถึึง ความเป็็นมาของบ้้านเมืืองและการปกครองของผู้้�นำกลุ่่ม ต่่าง ๆ นำความเชื่่�อผีีบ้้านผีีเมืือง ผีีบรรพบุุรุุษชาวลััวะ ในตำนานปู่่เจ้้าลาวจก (ดอยสามเส้้า) ตำนานปู่่แสะ ย่่า แสะ (ดอยสุุเทพ) ตำนานพระญาเจืือง กล่่าวถึึงกำเนิิดของ เผ่่าพัันธุ์์ชุุมชน เดีียวกัันของคนไทย-ลาว ตำนานพระ ญางำเมืือง ตำนานเจ้้าสุุวรรณคำแดง ตำนานพระญามััง ราย ตำนานขุุนนุ่่นขุุนฟอง ตำนานท้้าวผานอง เป็็นผู้้�ก่่อ ร่่างสร้้างบ้้านเมืืองในยุุคแรกมีีเชื้้�อสายชาวลััวะ ชาวขอม (กร๋๋อม) กล่่าวถึึงการอพยพเข้้ามาตั้้�งถิ่่�นฐานของกลุ่่มไท– ลาวในบริิเวณระหว่่างหุุบเขาพััฒนาขึ้้�นเป็็นบ้้านเมืือง ขณะ ที่ ่� ตำนานอีีกส่่วนกล่่าวถึึงกลุ่่มคนไทที่่�อพยพลงมาจากจีีน ตอนใต้้เข้้ามาตั้้�งถิ่่�นฐานในลุ่่มแม่่น้้ำโขงตอนกลาง1 และ ที่ ่� ราบลุ่่มแม่่น้้ำปิิง ยม น่่าน นำความเชื่่�อพุุทธศาสนาเข้้า 1 วินัิัย พงศ์ศรีี ์เพีียร. สุุโขทััยคดีีประวัติัิศาสตร์์ จารึึกศึึกษา และนิรุิุกติิประวัติัิ (ฉบัับเชลยศัักดิ์์�) เล่่ม ๑. นครปฐม: มหาวิิทยาลััยศิิลปากร, ๒๕๖๓ หน้้า ๓๓. มาสร้้างบ้้านแปงเมืืองในพุุทธศตวรรษที่่� ๑๘ ภายใต้้การ ปกครองของราชวงศ์์พระร่่วงแห่่งแคว้้นสุุโขทััย ราชวงศ์์ กาวแห่่งนครรััฐน่่าน ราชวงศ์์มัังรายแห่่งอาณาจัักรล้้านนา ในเอกสารตำนานล้้านนากล่่าวถึึงผู้้�นำกลุ่่มตระกููลไท ๒ ราชวงศ์์ในลุ่่มแม่่น้้ำกก ตำนานพื้้�นเมืืองรุ่่นหลัังได้้ผููกเรื่่�อง ราวบ้้านเมืืองและราชวงศ์์ปกครองบ้้านเมืืองเพื่่�อสร้้างความ ชอบธรรมทางการเมืืองในสมััยต่่อมา เช่่น ราชวงศ์์สิิงหนวััติิกุุมาร ปรากฏในตำนานเมืือง สุุวรรณโคมคำ ตำนานสิิงหนวััติิกุุมาร เป็็นตำนานกล่่าวถึึง การตั้้�งบ้้านเมืืองเก่่าที่ ่� สุุดในที่ ่� ราบลุ่่มเชีียงแสน - เชีียงราย ตำนานกล่่าวถึึงเมื่่�อต้้นพุุทธกาล สิิงหนวััติิกุุมารได้้อพยพ ผู้้�คนจากเมืืองไทยเทศเดิินทางมาตั้้�งเมืืองโยนกนาคพัันธุ์์ (โยนกนครไชยบุรีีุศรีีช้้างแสน) ใกล้้แม่น้้ ่ ำโขง ขณะนั้้�นบริิเวณ ใกล้้เคีียงมีีเมืืองสุุวรรณโคมคำของพวกลััวะและขอมอยู่่มา ก่่อน ต่่อมาใน พ.ศ. ๑๖๔๗ ชาวบ้้านในเมืืองได้้จัับปลา ไหลเผืือกลำตััวใหญ่่โตนำมาฆ่่าและแจกจ่่ายคนในเมืือง รัับไปประกอบอาหาร ตกค่่ำเกิิดฝนตกน้้ำท่่วมเมืือง แผ่่น ดิินไหว เมืืองได้้จมหายไปนัับเป็็นการสิ้้�นสุุดของราชวงศ์์ สิิงหนวััติิกุุมาร ผู้้�คนที่ ่� รอดชีีวิิตได้้ร่่วมกัันสร้้างเมืืองใหม่่ “เวีียงปรึึกษา” มีีศููนย์์กลางที่่�เมืืองหิรัิัญนครเงิินยางเชีียงแสน นำโดยราชวงศ์์ลวจัักราช มีีกษััตริิย์์ปกครองต่่อมา ๒๔ พระองค์์ เช่่น พระเจ้้าพรหมราช พระเจ้้าไชยศิิริิ พระยา ลาวเม็็ง (พระราชบิิดาของพระยามัังราย ราชวงศ์์มัังราย) ตำนานปู่่เจ้้าลาวจก นำมาเล่่าขานเชื่่�อมโยงกัับการ สถาปนาอำนาจราชวงศ์มั์ ังรายกัับผีีท้้องถิ่่�น ในการปกครอง บ้้านเล็็กเมืืองน้้อยที่่�หลอมรวมขึ้้�นมาเป็็นอาณาจัักรล้้านนา โดยตำนานกล่่าวถึึงพััฒนาการของชนเผ่่าพื้้�นเมืืองในที่ ่� สููงของแอ่่งเชีียงรายบริิเวณดอยตุุงเลี้้�ยงชีีวิิตด้้วยการทำไร่่ ปู่่เจ้้าลาวจกกัับย่่าเจ้้าลาวจกมีีหน้้าที่ ่� ดููแลรัักษาพระธาตุุ ดอยตุุง พระอิินทร์์จึึงสร้้างเมืืองหิิรััญนครเงิินยางเชีียงแสน
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 78 ให้้ปกครองใน พ.ศ. ๑๑๘๑ มีีลููกหลานสืืบต่่อกัันมาจนถึึง พระเจ้้ามัังรายปฐมกษััตริิย์์ผู้้�เสด็็จไปสร้้างเมืืองเชีียงใหม่่ สืืบต่่อจากเมืืองหิิรััญนครเงิินยางเชีียงแสน สืืบต่่อจากเชื้้�อ สายของปู่่เจ้้าลาวจกปรากฏในตำนานพื้้�นเมืืองเรื่่�องตำนาน พระธาตุดุอยตุุง ตำนานเมืืองพะเยา ตำนานเมืืองเชีียงแสน ตำนานเมืืองเชีียงใหม่่ ตำนานสิิบห้้าราชวงศ์์ ตำนานเหล่่านี้้� นำเสนอการสร้้างบ้้านแปงเมืืองของกลุ่่มคนต่่าง ๆ ใน ภาคเหนืือที่่�เป็็นเครืือญาติิหรืือการส่่งลููกหลานไปสร้้างบ้้าน แปงเมืือง ประชากรในลุ่่มแม่่น้้ำกกเป็็นกลุ่่มที่่�อพยพมาจาก ลุ่่มแม่น้้ ่ ำอิริะวดีี-สาละวิิน ผ่่านลำน้้ำกก ลำน้้ำสาย การอพยพ เข้้ามาของกลุ่่มคนไทหลากหลายชาติิพัันธุ์์ ไทลื้้�อ ไทใหญ่่ ไทเขิิน คนเมืืองจากลำพููน ลำปาง พะเยา แพร่่ เข้้ามา สร้้างบ้้านเมืืองในเส้้นทางเดิินติิดต่่อระหว่่างที่ร ่� าบเชีียงแสน– แม่่จัันกัับที่ ่� ราบเชีียงใหม่่-ลำพููน ไปสู่่บ้้านเมืืองในสิิบสอง ปัันนา เมืืองไต รััฐฉาน เนื้้�อหาเชื่่�อมต่่อตำนานสุุวรรณโคม คำกล่่าวถึึงเชื้้�อสายกษััตริิย์์หนีีโรคระบาดจากเมืืองโพธิิสาร หลวง (เมืืองพระนครในประเทศกััมพููชา) ขึ้้�นมาตามลำน้้ำ โขงจนถึึงต้้นแม่่น้้ำกก ตำนานบ้้านเมืืองในลุ่่มแม่่น้้ำปิิงปรากฏในตำนาน มููลศาสนา ชิินกาลมาลีีปกรณ์์ ตำนานพระธาตุุ หริิภุุญชััย ตำนานเมืืองลำพููน และจามเทวีีวงศ์์ บอกเล่่าเรื่่�องราว ของเมืืองหริิภุุญชััยในตอนต้้นกล่่าวถึึงการเสด็็จมาของ พระพุุทธเจ้้ายัังพื้้�นที่่�แห่่งนี้้�และมีีพุุทธทำนายว่่าภายหน้้า จะเกิิดบ้้านเมืืองใหญ่่ มีีเจดีีย์์ใหญ่่ให้้คนกราบไหว้้ ขณะที่ ่� ชิินกาลมาลีีปกรณ์์กล่่าวว่่า ฤษีีวาสุุเทพและสุุกกทัันตฤษีีร่่วม กัันสร้้างเมืืองหริภุิุญชััย1 โดยใช้้หอยสัังข์์วางแล้้วใช้้ไม้้เท้้าขีีด เป็็นรููปเมืือง เมื่่�อ พ.ศ. ๑๒๐๐ จากนั้้�นได้้ทููลเชิิญพระนาง 1 วิินััย พงศ์์ศรีีเพีียร, เล่่มเดิิม, 2563. หน้้า ๓๕.2 เพ็็ญสุุภา สุุขคตะ, พระนางจามเทวีีราชนารีีสองนครจากลวปุรุะสู่หริ่ภุิุญชััย, ลพบุรีีุ : สภาวััฒนธรรมจัังหวััดลพบุรีีุ , ๒๕๖๖ หน้้า ๒๘, ๗๓, ๑๒๑. จามเทวีีจากเมืืองละโว้้ขึ้้�นมาปกครองเมืืองหริิภุุญชััย ครั้้�ง นั้้�นขุุนหลวงวิิลัังคะแห่่งราชวงศ์์ลวจัักราช (ชาวลััวะ) เจ้้า เมืืองระมิิงค์์นคร บริิเวณเชิิงดอยสุุเทพหมายปองในตััว พระนางจามเทวีีได้้ยกทััพเข้้ามาตีีเมืืองหริิภุุญชััยไม่่สำเร็็จ พระนางจามเทวีีมีีพระโอรสแฝด คืือ มหัันตยศ กุุมารครองเมืืองหริิภุุญชััย อนัันตยศกุุมารครองเมืือง เขลางค์์นคร ราชวงศ์์พระนางจามเทวีีปกครองด้้วยทศพิิธ ราชธรรม จัักรวรรดิิวััตร ๑๒ บ้้านเมืืองเจริิญรุ่่งเรืืองเป็็น ศููนย์์กลางการค้้าและพุุทธศาสนา มีีกษััตริิย์์ปกครองต่่อ มาอีีก ๔๙ พระองค์์ (พ.ศ. ๑๒๐๖ – ๑๘๒๔) พระยา มัังรายนำทััพเข้้าโจมตีีพงศาวดารลำพููนและจามเทวีีวงศ์์ กล่่าวถึึงลำดัับกษััตริิย์์สืืบพระนคร จนมาถึึงสมััยพระเจ้้า อาทิิตยราชทรงนำสร้้างพระธาตุุหริิภุุญชััยเพื่่�อประดิิษฐาน พระบรมสารีีริิกธาตุุ เมืืองหริิภุุญชััยมีีความมั่่�งคั่่�งจากการ เป็็นศููนย์์กลางการค้้า ควบคุุมการค้้าในแม่่น้้ำปิิงกัับเมืือง ตอนล่่างอย่่างเมืืองละโว้้ เมืืองอโยธยา ทั้้�งเป็็นศููนย์์กลาง พุุทธศาสนามหายานสืืบต่่อจากเมืืองละโว้้จึึงเป็็นที่่�หมาย ปองของพระยามัังรายในการขยายอำนาจสู่่เมืืองหริภุิุญชััย เพื่่�อควบคุุมบ้้านเมืืองในลุ่่มแม่่น้้ำปิิง ตำนานได้้เชื่่�อมโยงเมืืองละโว้้กัับเมืืองหริิภุุญชััย สะท้้อนถึึงการยอมรัับวิิทยาการและอำนาจทางการเมืือง ของเมืืองละโว้้ โดยฤษีีวาสุุเทพได้ส้ร้้างเมืืองต่่าง ๆ เช่่น เมืือง โบราณโกสััมพีี (กำแพงเพชร) เมืืองไตรตรึึงษ์์ เมืืองโบราณ ซัับจำปาในลุ่่มแม่่น้้ำป่่าสััก2 ระหว่่างการเดิินทางพระนาง จามเทวีีได้้สร้้างเมืืองพระบาง เมืืองคัันธิิกะ เมืืองไตรตรึึงษ์์ เมืืองปางพล เมืืองโกสััมพีีในแม่่น้้ำปิิง รวมถึึงสร้้างวััดขึ้้�น หลายแห่่งในที่ ่� ราบลุ่่มเชีียงใหม่่ – ลำพููน และที่ ่� ราบลุ่่ม ลำปางเพื่่�อเป็็นศููนย์์กลางของชุุมชน ชััยชนะต่่อสงคราม
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 79 กัับขุุนหลวงวิลัิังคะ (ตำนานขุุนหลวงวิลัิังคะหมายถึึงการนำ วััฒนธรรมเมืืองจากละโว้้เข้้าไปสู่่ชนพื้้�นเมืือง) ความเชื่่�อเรื่่�องขอมเป็็นชนพื้้�นเมืืองในพื้้�นที่ร ่� องรัับด้วย้ ศิิลาจารึึกหลัักที่่� ๒ กล่่าวถึึงพ่่อขุุนผาเมืืองและพ่่อขุุนบางกลาง หาวขัับไล่่ขอมสบาดโขลญลำพงออกจากเมืืองสุุโขทััย ตำนาน ขอมดำดิินสอดรัับกัับก้้อนศิิลาในวัดัมหาธาตุุเมืืองสุุโขทััยดัังที่ ่� พระบาทสมเด็็จพระมงกุุฏเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว พระนิพินธ์์ในเที่่�ยวเมืือง พระร่่วง ว่่า “... อนึ่่�ง วัดัมหาธาตุนีุ้้ร�าษฎรนัับถืือกัันว่่าเป็น วัดั สำคััญนััก เพราะกล่่าวว่่าเป็็นที่พร ่� ะร่่วง (นายส่่วยน้้ำ) ได้้ ทรงผนวชอยู่่ ยัังมีีสิ่่�งเป็็นพยานกัันอยู่่คืือขอมดำดิิน ซึ่่�งตาม นิิทานว่่าดำดิินมาแต่่นครธมมาโผล่ขึ้่ ้�นในลานวัดักลางเมืือง สุุโขทััย เห็็นพระร่่วงบวชเป็็นภิิกษุุกวาดลานวััดอยู่่ขอมไม่่รู้้� จัักจึึงถามหาพระร่่วง พระร่่วงก็็ให้้ขอมรอจนกลายเป็็นหิิน ตำนานนี้้�สะท้้อนความสััมพัันธ์กั์ ับหััวเมืืองมอญ นอกจากนี้้� ศิิลาจารึึกหลัักที่่� ๒ (จารึึกวัดัศรีีชุุม) กล่่าวถึึงพ่่อขุุนศรีีนาว นำถุุมทำสงครามกัับอีีแดงพุุะเลิิง ตำนานพระเจ้้าฟ้้ารั่่�วตำนาน มะกะโท (พระเจ้้าฟ้้ารั่่�ว) ปฐมกษััตริิย์์เมืืองเมาะตะมะ หรืือ พระเจ้้าวาโรตะไตยเจริิญภะตาน (พงศาวดารกรุุงหงสาวดีี (รบกัับราชวงศ์์ตองอูู) ประวััติิศาสตร์์พม่่าราชาธิิราช/ ยาซาดาริติ อเยดอว์์บอง ประวััติิศาสตร์์อาณาจัักรหงสาวดีี พ.ศ. ๑๙๓๐ - ๑๙๖๔) สะท้้อนบทบาทของมอญในราช สำนััก มีีพื้้�นเพพ่่อค้้าเมืืองเมาะตะมะในรามััญประเทศ พร้้อมลููกหาบ ๓๐ คนเข้้ามาทำการค้้าที่่�เมืืองสุุโขทััย ต่่อ มาได้้พาพระธิิดาพระร่่วงหนีีกลัับไปรวบรวมผู้้�คนในรามััญ ประเทศตั้้�งตนเป็็นกษัตริัย์ิที่์ ่�เมืืองเมาะตะมะ บางฉบัับกล่่าว ว่่ามะกะโทได้้เกลี่่�ยกล่่อมกษััตริิย์์เมาะตะมะให้้กบฏพม่่าที่ ่� ติิดพัันทัพั มองโกลให้้แยกตััวเป็็นอิิสระใน พ.ศ. ๑๘๓๐ เมื่่�อ พม่่าอ่่อนแอ เจ้้าเมืืองหงสาวดีี (พะโค) มอญประกาศอิิสระ ตำนานลำพููนกล่่าวถึึงกษััตริิย์์เมืืองหริิภุุญชััยพาราษฎรหนีี โรคห่่าไปเมืืองสุธรรุมวดีี (เมืืองมอญ) ตำนานเหล่่านี้้�สะท้้อน เส้้นทางการค้้าระหว่่างภาคเหนืือกัับเมืืองมอญในอ่่าวเมาะ ตะมะ สอดคล้้องกัับหลัักฐานโบราณคดีีที่พ ่� บบ้้านเล็็กเมืือง น้้อยเกิิดขึ้้�นในเส้้นทางเมืืองสุุโขทััย เช่่น เมืืองฉอด เมืือง สุุโขทััย เมืืองระแหง (ตาก) เมืืองเชลีียง (ศรีีสััชนาลััย) ความขััดแย้้งในการควบคุุมเส้้นทางการค้้า ระหว่่างมอญกัับขอม เป็็นเครื่่�องยืืนยัันถึึงความสำคััญ ของเส้้นทางการค้้าระหว่่างภููมิภิาคตอนในสู่่อ่่าวเมาะตะมะ ความเจริิญการค้้าได้้สร้้างเครืือข่่ายการอพยพผู้้�คนจาก ตอนใต้้ของจีีนลงมาสร้้างบ้้านแปงเมืือง คนกลุ่่มนี้้�ใช้้ภาษา ตระกููลไต ผููกโยงกัันด้วย้พุุทธศาสนา และเครืือญาติิจากการ แต่่งงาน การส่่งลููกหลานไปปกครอง บ้้านเมืืองแต่่ละแห่่ง ต่่างมีีอิิสระในการปกครองตนเอง เกิดิเป็็นศููนย์์กลางชุุมชน การค้้าของกลุ่่มคนไทในพุุทธศตวรรษที่่� ๑๘ บริิเวณเมืือง ศรีีสััชนาลััย เมืืองสุุโขทััย และเมืืองสองแควในสมััยต่่อมา แม้้ตำนานจะมีีคุุณค่่าทางประวััติิศาสตร์์น้้อย แต่่เมื่่�อนำมาพิิจารณาร่่วมกัับหลัักฐานทางโบราณคดีีที่่� พบ ในภาคเหนืือ พบว่่ามีีความสอดคล้้องกัันในหลายประเด็็น เช่่น ตำนานชิินกาลมาลีีปกรณ์์ ตำนานมููลศาสนากล่่าวถึึง กลุ่่มชาวลััวะ ชาวขอม ขณะที่่�จามเทวีีวงศ์์ได้้พบโบราณวัตถุัุ ทางพุุทธศาสนาในวััฒนธรรมทวารวดีี เช่่น พระพุุทธรููป ธรรมจัักรกัับกวางหมอบ พระพิิมพ์์ เหรีียญเงิินสมััยทวารวดีี จารึึกอัักษรมอญโบราณ พุุทธศตวรรษที่่� ๑๓ – ๑๔ ใน บริิเวณเมืืองหริิภุุญชััย จากตำนานท้้องถิ่่�นภาคเหนืือ ได้้กล่่าวถึึงกษััตริิย์์ และเมืืองสุุโขทััยในฐานะเมืืองเครืือญาติิที่ ่�มีีความสััมพัันธ์์ ทางการเมืือง การค้้าและพัันธมิิตรยามศึึกสงคราม เช่่น พงศาวดารโยนก กล่่าวถึึงผู้้�ครองเมืืองสุุโขทััยคืือพระร่่วง หรืือพระยาร่่วง และพระยางำเมืืองแคว้้นพะเยาเป็็น
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 80 พระสหายกััน1 อีีกทั้้�งเมืืองในกลุ่่มชาวลััวะมัักมีีตำนานสร้้าง เมืืองโดยฤาษีีวาสุุเทพที่ ่� ดอยสุุเทพ (ผู้้�นำชาวลััวะ ชาวเม็็ง)2 ฤาษีีอนุุสสิิสะ (ฤาษีีอนุุสิิษฏ) ที่่�เขาดอยเครืือ (เขาพระศรีีที่่� ศรีีสััชนาลััย) ฤาษีีสุุพรหม(สุุพรหมยาน) ที่ ่� ดอยง่่ามริิมแม่่น้้ำ วััง ฤาษีีสุุกกทัันตะที่่�เขาธรรมิิกบรรพต เมืืองละโว้้ (เขาสมอ คอน อำเภอท่่าวุ้้�ง จัังหวััดลพบุุรีี เป็็นครููของผู้้�ปกครอง บ้้านเมืืองในพุุทธศตวรรษที่่� ๑๘ - ๑๙ เช่่น พระยามัังราย พระยางำเมืือง พระร่่วง ภาพที่่� ๑๑ อนุุสาวรีีย์์สามกษััตริิย์์ จัังหวััดเชีียงใหม่่ ก่่อสร้้าง พ.ศ. ๒๕๒๗ ที่่�มา : https://th.wikipedia.org/wiki/อนุุสาวรีีย์์สามกษััตริิย์์ กระแสความสนใจเรื่่�องราวของประวััติิศาสตร์์ ท้้องถิ่่�นในสมััยพระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว ทำให้้เกิิดการคััดลอกรวบรวม เรีียบเรีียงตำนานจำนวน มาก เช่่น พงศาวดารเหนืือ พงศาวดารเมืืองน่่าน ราชวงศ์์ ปกรณ์์พงศาวดารล้้านนาไทย พงศาวดารเมืืองล้้านช้้าง 1 ธิิดา สาระยา. เล่่มเดิิม, 2552. หน้้า ๑๙๘ - ๑๙๙.2 ตำนานปู่่แสะย่่าแสะ (พบที่ ่� วััดพระธาตุุดอยคำ) บรรพบุุรุุษของชาวเชีียงใหม่่ หรืือชาวลััวะ ชาวเม็็งเป็็นพ่่อแม่่ของสุุเทวฤาษีี พงศาวดารเมืืองนครเชีียงใหม่่ เมืืองนครลำปาง เมืืองลำพููน ไชย ตำนานเมืืองฝาง พงศาวดารโยนก เป็็นต้้น ! ยุุคจารีีต : กำำเนิิดบ้้านเมืืองเครืือข่่ายการค้้า ความมั่่�งคั่่�งทางการค้้าเอื้้�อให้้เกิิดการอพยพผู้้�คน ภายนอกภููมิิภาคเข้้ามาสร้้างบ้้านแปงเมืืองยัังพื้้�นที่ ่� ตอน ในของภููมิิภาคเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้เป็็นบ้้านเล็็กเมืือง น้้อยกระจัดักระจายตามแหล่่งกำเนิดิของสิินค้้าและเส้้นทาง ลำเลีียงสิินค้้าในปลายพุุทธศตวรรษที่่� ๑๘ ความเจริิญของ การค้้านำมาสู่่การแย่่งชิิงผลประโยชน์์และการทำสงคราม แย่่งชิิงผู้้�คนและพื้้�นที่่�สร้้างรััฐรวมศููนย์์อำนาจแว่่นแคว้้น และอาณาจัักรในพื้้�นที่ ่� ราบลุ่่มแม่่น้้ำสายต่่าง ๆ อาณาจัักร ที่่�เกิิดขึ้้�นใหม่่มีีพื้้�นฐานที่่�คล้้ายกััน ได้้แก่่ การเมืืองในระบบ เครืือญาติิ ผลประโยชน์์จากการค้้าของป่่า การนัับถืือพุุทธ ศาสนานิิกายลัังกาวงศ์์ โดยกษัตริัย์ิมีี์สถานะธรรมราชาและ จัักรพรรดิริาช ในภาคเหนืือเกิดิการสถาปนาอาณาจัักรของ กลุ่่มคนไท คืือ สุุโขทััย และล้้านนา ! อาณาจัักรสุุโขทััย : เมืืองท่่าการค้้าระหว่่าง ภููมิภิาค ความรุ่่งเรืืองของอาณาจัักรสุุโขทััย ปรากฏในหลััก ฐานจารึึก ตำนาน พงศาวดารและโบราณสถานสััมพัันธ์กั์ ับ วััฒนธรรมขอม มอญ ลัังกา ล้้านนา อยุุธยา ที่่�กระจายอยู่่ ในบริิเวณลุ่่มน้้ำปิิง ยมและน่่านตอนล่่าง อัันเป็็นที่ ่�ตั้้�งของ เมืืองศรีีสััชนาลััย เมืืองกำแพงเพชร เมืืองพิิษณุุโลก เมืือง นครสวรรค์์
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 81 อาณาจัักรสุุโขทััยสถาปนาขึ้้�นใน ทศวรรษ 1780 จากการรวมตััวของเมืืองศรีีสััชนาลััยและเมืืองสุุโขทััยบริิเวณ เขาหลวง ภายใต้้การปกครองของพ่่อขุุนศรีีอิินทราทิิตย์์ (พ่่อขุุนบางกลางหาว) ต้้นราชวงศ์พร์ะร่่วง อาณาจัักรสุุโขทััย มีีพระมหากษััตริิย์์ปกครอง ๙ พระองค์์ ก่่อนผนวกเข้้ากัับ กรุุงศรีีอยุุธยา เมืืองสุุโขทััยตั้้�งอยู่่บริิเวณศููนย์์กลางการคมนาคม การค้้าของดิินแดนตอนในมาตั้้�งแต่่สมััยโบราณ ปรากฏ ร่่องรอยการตั้้�งถิ่่�นฐานชุุมชนก่่อนประวััติิศาสตร์ยุ์ุคหิินใหม่่ ตอนปลาย บริิเวณเทืือกเขาหลวงอุุดมด้้วยแหล่่งแร่่และ สมุุนไพร พบเครื่่�องมืือหิินขััดรููปทรงคล้้ายใบมีีด อายุุราว ๓,๐๐๐–๒,๕๐๐ ปีี แหล่่งโบราณคดีีบ้้านบึึงหญ้้า อำเภอ คีีรีีมาศ แหล่่งโบราณคดีีเขาเขน-เขากา อำเภอศรีีนคร แหล่่ง โบราณคดีีบ้้านบึึงเหนืือ อำเภอศรีีสำโรง แหล่่งโบราณคดีี บ้้านวัังหาด อำเภอบ้้านด่่านลานหอย บริิเวณต้้นแม่่น้้ำ รำพัันใกล้้เมืืองสุุโขทััยเก่่าเป็็นแหล่่งแร่่และแหล่่งถลุุงเหล็็ก ขนาดใหญ่่พบขวานหิิน เครื่่�องมืือหิินขััด กลองมโหระทึึก เครื่่�องมืือโลหะ ใบหอก มีีด เครื่่�องประดัับจากทองคำ เงิิน สำริิด ลููกปััดหิินคาร์์เนเลีียน ลููกปััดหิินอาเกต หลัักฐาน เหล่่านี้้�สอดคล้้องกัับโบราณวััตถุุที่ ่� พบใต้้ฐานอาคารเจดีีย์์ วััดช้้างล้้อม และแหล่่งโบราณคดีีวััดชมชื่่�นในเขตอุุทยาน ประวััติิศาสตร์์ศรีีสััชนาลััย ชุุมชนโบราณเหล่่านี้้�พััฒนา ขึ้้�นเป็็นเมืืองเชลีียงที่ ่�มีีศููนย์์กลางที่ ่� วััดพระศรีีรััตนมหาธาตุุ วัดัชมชื่่�น และวัดัเจ้้าจัันทร์์เป็็นชุุมชนสมััยลพบุรีีทีุ่มีีอิ่� ิทธิิพล ขอมตั้้�งอยู่่เหนืือสุุดในประเทศไทย เมื่่�อการค้้าเจริิญขึ้้�น เมืืองสุุโขทััยเป็็นชุุมทางการ ค้้าของเมืืองละโว้้ ในการค้้าบริิเวณอ่่าวเมาะตะมะ จึึงรัับ วััฒนธรรมขอมในพุุทธศตวรรษที่่� ๑๗ - ๑๘ คืือ ปรางค์์ 1 วิินััย พงศ์์ศรีีเพีียร, เล่่มเดิิม, 2563. หน้้า ๕๔ เขาปู่่จา ได้้รัับการสร้้างขึ้้�นบนภููเขาในเขาหลวง ในเมืืองเก่่า สุุโขทััยมีีศาลตาผาแดง พระปรางค์์วััดศรีีสวาย ปราสาทวััด พระพายหลวงสัันนิิษฐานว่่าเคยเป็็นศููนย์์กลางของชุุมชน รวมถึึงการวางผัังเมืืองแบบขอมเป็็นรููปสี่่�เหลี่่�ยมผืืนผ้้ามีี คููน้้ำคัันดิินล้้อมรอบแบบ “ตรีีบููร” มีี๔ ประตููทุุกประตููมีีป้้อม ปราการ ภายในเมืืองควบคุุมระบบน้้ำด้้วยการสร้้างเหมืือง ฝาย สรีีดภงส์์ (เขื่่�อนกั้้�นน้้ำ) ตระพััง คลองชลประทานผััน น้้ำจากแม่่น้้ำปิิงผ่่านแนวถนนพระร่่วงที่่�เชื่่�อมระหว่่างเมืือง กำแพงเพชร เมืืองสุุโขทััยและเมืืองศรีีสััชนาลััย ศิิลาจารึึกหลัักที่่� ๒ (จารึึกวัดัศรีีชุุม) เล่่าเรื่่�องราวก่่อน การสถาปนาอาณาจัักรสุุโขทััยเมื่่�อครั้้�งพ่่อขุุนศรีีนาวนำถม ปกครอง ว่่า “อาณาเขตทิิศตะวัันตกเฉีียงใต้้ถึึงเมืืองฉอด ทิิศตะวัันตกถึึงเมืืองลำพููน ทิิศตะวัันตกเฉีียงเหนืือถึึงเมืือง เชีียงแสน เมืืองพะเยา และมีีบ้้านเล็็กเมืืองน้้อยปกครองโดย ขุุนดา ขุุนด่่านและขุุนอื่่�น ๆ ยอมอยู่่ในอำนาจพ่่อขุุนศรีีนาว นำถม”1 และ เหตุุการณ์์ทางภายหลัังพ่่อขุุนศรีีนาวนำถม สวรรคตขอมสบาดโขลญลำพงทำการยึึดอำนาจเข้้า ปกครอง พ่่อขุุนผาเมืือง (พระราชโอรสของพ่่อขุุนศรีีนาว นำถุุม) เจ้้าเมืืองราด และพ่่อขุุนบางกลางหาว เจ้้าเมืือง บางยาง เข้้ายึึดอำนาจคืืน นัับเป็็นจุุดเริ่่�มของการสถาปนา อาณาจัักรสุุโขทััยภายใต้้ราชวงศ์์พระร่่วง สมััยพ่่อขุุนรามคำแหง เป็็นยุุคที่่�อาณาจัักรสุุโขทััย แผ่่ขยายอำนาจด้้วยการทำสงครามครอบครองบ้้านเมืือง ในลุ่่มแม่่น้้ำปิิง แม่่น้้ำน่่าน พบร่่องรอยชุุมชนโบราณใน อาณาจัักรสุุโขทััย ๕๓ แห่่งใน ๒๔ เมืือง โดยศิิลาจารึึกหลััก ที่่� ๑ (จารึึกพ่่อขุุนรามคำแหง) กล่่าวถึึง เมืืองสุุโขทััย เมืือง ศรีีสััชนาลััย เมืืองสระหลวง เมืืองสองแคว เมืืองบางฉลััง เมืืองนครชุุม เมืืองฉอด เมืืองเชีียงทอง เมืืองบางพาน เมืือง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 82 บางจัันทร์์ เมืืองพระบาง เมืืองคณฑีี เมืืองวััชชปุุระ เมืือง ราด เมืืองปากยม เมืืองชากัังราว เมืืองสุุพรรณภาว เมืือง สะค้้า เมืืองหล่่มบาจาย เมืืองกำแพงเพชร เมืืองแพร่่ เมืือง ตาก เมืืองไตรตรึึงส์์ เมืืองนครไทย1 ตลอดลงไปถึึงเมืือง สุุพรรณภููมิิ เมืืองนครศรีีธรรมราช เป็็นการขยายเครืือข่่าย การค้้าข้้ามคาบสมุุทรจากฝั่่�งโขงสู่่อ่่าวเมาะตะมะ จากเมืือง สุุโขทััยขึ้้�นสู่่เมืืองหริภุิุญชััย เมืืองพะเยาและเมืืองเชีียงแสน2 ลงสู่่แม่่น้้ำเจ้้าพระยาที่่�เมืืองพระบาง (นครสวรรค์์) ซึ่่�งเป็็น เมืืองหน้้าด่่านทางทิิศใต้้ ! เส้้นทางการค้้าข้้ามทวีีป : เครื่่�องถ้้วยและของป่่า เมืืองสุุโขทััยตั้้�งอยู่่ในเส้้นทางการค้้าโบราณภาคพื้้�น เอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ศิิลาจารึึกหลัักที่่� ๑ (จารึึกพ่่อขุุน รามคำแหง) นำนโยบายส่่งเสริิมการค้้า “เจ้้าเมืืองบ่่เอาจก อบในไพร่่ ลู่่ทาง เพื่่�อนจููวััวไปค้้า ขี่ ่�ม้้าไปขาย ใครจัักใคร่่ค้้า ข้้าวค้้า ใครจัักใคร่่ค้้าม้้าค้้า ใครจัักใคร่่ค้้าเงิินค้้าทองค้้า”จึึง มีีกองคาราวานเข้้ามาแวะพัักและแลกเปลี่่�ยนสิินค้้า บรรดา พ่่อค้้าจากบ้้านเมืืองในลุ่่มแม่น้้ ่ ำเจ้้าพระยาระหว่่างเมืืองใน ลุ่่มแม่่น้้ำปิิง ยม น่่าน เช่่น เมืืองเชีียงใหม่่ เมืืองแพร่่ เมืือง น่่าน เมืืองหลวงพระบาง เมืืองเวีียงจัันทน์์ในเขตที่ ่� ราบลุ่่ม แม่น้้ ่ ำโขงตอนกลางกัับหััวเมืืองมอญที่อ่ ่� ่าวเมาะตะมะเข้้ามา ทำการค้้าของป่่า แร่่ธาตุุและสัังคโลกออกสู่่ตลาดภายนอก เมืืองสุุโขทััยอยู่่ในทำเลที่่�ควบคุุมการค้้าทางบกระหว่่าง ภููมิภิาคได้้ดีี และยัังสามารถควบคุุมสิินค้้าจากดิินแดนตอน ในเพื่่�อส่่งออกไปยัังเมืืองท่่าชายฝั่่�งทะเลได้้ด้้วย เส้้นทาง การค้้าที่่�สำคััญ ๔ ทิิศ คืือ 1 ศรีีศัักร วััลลิิโภดม, เล่่มเดิิม, 2552. หน้้า ๒๑.2 พงศาวดารโยนก กล่่าวถึึง พระยามัังราย พระยางำเมืือง พระร่ว่งเป็็นพระสหายร่ว่มศึึกษาศิิลปวิชิาการด้ว้ยกัันที่่�สำนัักสุุกกะทัันตฤษีี เขาสมอคอน เมืือง ละโว้้ ไปดููทำเลสร้้างเมืืองเชีียงใหม่่ 3 ศัักดิ์์�ชััย สายสิิงห์์, ศิิลปะสุุโขทััย บทวิิเคราะห์์หลัักฐานโบราณคดีีจารึึก และศิิลปกรรม, พิิมพ์์ครั้้�งที่่� ๒, สมาคมนัักโบราณคดีี: โรงพิิมพ์์สมา พัันธ์์, ๒๕๖๓ หน้้า ๒๔ – ๓๒. ด้้านเหนืือ 2 เส้้นทาง คืือ เข้้าสู่่เมืืองในลุ่่มแม่่น้้ำ โขง เมืืองชวา (หลวงพระบาง) ไปทางแพร่่ น่่าน หรืือผ่่าน เมืืองตาก ระแหง พะเยา เชีียงแสน หลวงพระบาง ญวน ยููนนานในจีีนตอนใต้้ ด้้านตะวัันออก ผ่่านพิิษณุุโลก เข้้าสู่่เมืืองตอน กลางของแม่่น้้ำโขงไปเมืืองเวีียงจัันทน์์ เมืืองเวีียงคำ ด้้านตะวัันตก เมืืองตาก เมืืองฉอด(แม่่สอด) หััวเมืืองมอญ ไปอ่่าวเมาะตะมะ (มะริิด, ทวาย, ตะนาวศรีี) ด้้านใต้้ เมืืองพระบาง (นครสวรรค์์) สุุพรรณบุุรีี เพชรบุุรีี นครศรีีธรรมราช การค้้าของป่่าในเมืืองสุุโขทััย สัันนิิษฐานว่่ามาจาก กลุ่่มคนที่่�อาศััยในเขตเทืือกเขาหลวงและกลุ่่มเมืืองจากลุ่่ม แม่่น้้ำตอนในของภาคเหนืือนำของป่่าจำพวกครั่่�ง กำยาน ยางรััก น้้ำผึ้้�ง ขนสััตว์์ หนัังสััตว์์ ไม้้หอม แร่่เงิิน แร่่ทอง และทองแดง เข้้ามาแลกเปลี่่�ยนกัับพ่่อค้้าที่่�มาจากเมืือง สุุพรรณภููมิิ เมืืองอโยธยาและหััวเมืืองมอญ การขุุดค้้นทางโบราณคดีีพบเครื่่�องปั้้�นดิินเผาที่่�ใช้้ ในชีีวิิตประจำวััน ค้้าขายแลกเปลี่่�ยนในท้้องถิ่่�นสุุโขทััยและ บริิเวณใกล้้เคีียงตั้้�งแต่่ก่่อนตั้้�งกรุุงสุุโขทััย เช่่น เครื่่�องถ้้วย จีีนแบบชิิงไป๋๋ เครื่่�องถ้้วยแบบราชวงศ์์หยวนและราชวงศ์ชิ์ิง ร่่วมกัับเครื่่�องถ้้วยสุุโขทััย เครื่่�องเคลืือบเซลาดอน (เคลืือบ สีีเขีียวไข่่กา) จากจีีนตอนใต้้ เครื่่�องถ้้วยราชวงศ์์ซ้้อง เครื่่�อง ถ้้วยราชวงศ์์หยวน เครื่่�องถ้้วยราชวงศ์์หมิิง เครื่่�องถ้้วย ราชวงศ์์ชิิง ร่่วมกัับเครื่่�องถ้้วยเขมร (เตาบ้้านกรวด จัังหวััด บุุรีีรััมย์์) เครื่่�องถ้้วยอัันนััม มีีอายุุราวพุุทธศตวรรษที่่� ๑๗ - ปลายพุุทธศตวรรษที่่� ๒๑3
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 83 การค้้าเครื่่�องปั้้�นดิินเผาได้้รัับความนิิยมมากขึ้้�น หลัังการสถาปนาอาณาจัักรสุุโขทััย เมืืองสุุโขทััยเริ่่�มผลิิต อุุตสาหกรรมเครื่่�องปั้้�นดิินเผาหลัังรััชสมััยของพ่่อขุุน รามคำแหง พบเตาเผามากกว่่า ๗๐๐ เตา อย่่างไรก็็ตาม เครื่่�องถ้้วยเชลีียงและเครื่่�องสัังคโลกสุุโขทััยจากแหล่่งเตา บ้้านเกาะน้้อย แหล่่งเตาบ้้านป่่ายางเมืืองศรีีสััชนาลััยและ สุุโขทััย ไม่่แพร่่หลายและกว้้างขวางเท่่าไรนััก เนื่่�องจากมีี การค้้าอยู่่เฉพาะในกลุ่่มเมืืองที่่�ได้้รัับอิิทธิิพลจากสุุโขทััยและ เมืืองท่่าการค้้าใหญ่่ ๆ ตามชายฝั่่�งทะเลภาคใต้้ กระทั่่�งพุุทธ ศตวรรษที่่� ๒๐ - ๒๑ เครื่่�องปั้้�นดิินเผากลายเป็็นสิินค้้าออก ที่สํ ่� ําคััญอีีกอย่่างหนึ่่�งของกรุุงศรีีอยุธุยา การศึึกษาแหล่่งเรืือ จมในอ่่าวไทย พบเครื่่�องสัังคโลกจากสุุโขทััยเป็็นทั้้�งสิินค้้า ออกและเป็็นภาชนะบรรจุุสิินค้้าเพื่่�อส่่งออกหลายชนิิดใน ช่่วงระยะเวลาดัังกล่่าว สัังคโลกจากเมืืองสุุโขทััยได้ก้ระจาย ไปยัังเมืืองใหญ่่ และเมืืองท่่าที่ ่� สํําคััญในแหลมมลายููญี่ ่�ปุ่่น เวีียดนาม อิินโดนีีเซีียและฟิิลิิปปิินส์์ 1 การขยายตััวของการค้้าเครื่่�องปั้้�นดิินเผาส่่งผล ต่่อการผลิิตเครื่่�องถ้้วยของสุุโขทััย แพร่่ขยายจากเมืือง ศรีีสััชนาลััยลงมาที่่�เมืืองสุุโขทััย แหล่่งเตาที่บ้้่� านชีีปะขาวหาย เมืืองสองแคว (อำเภอเมืือง จัังหวััดพิิษณุุโลก) เตาวััดพระ ปรางค์์ (บ้้านชัันสููตร ตำบลเชิิงกลัดั อำเภอบางระจััน จัังหวัดั สิิงห์์บุุรีี) ช่่างทํําเครื่่�องปั้้�นดิินเผาสุุโขทััยได้้พััฒนาเทคนิิค การทํําเครื่่�องเคลืือบขึ้้�นเอง โดยทํําที่่�เตาบ้้านเกาะน้้อยเป็็น แห่่งแรก เครื่่�องปั้้�นดิินเผาเคลืือบที่ทํ ่� ํารุ่่นแรกเรีียกว่่า “เครื่่�อง ถ้้วยมอญ” ซึ่่�งเป็็นเครื่่�องปั้้�นดิินเผาที่ทํ ่� ําอย่่างหยาบ ๆ จาก ดิินดำซึ่่�งมีีแร่่เหล็็กปนอยู่่เคลืือบด้้วยน้้ำดิินสีีขาว เมื่่�อเผา เสร็็จแล้้วจะได้้ภาชนะสีีเขีียวมะกอกในส่่วนที่น้้ ่� ำเคลืือบหนา 1 กรมศิิลปากร, เครื่่�องถ้้วยบุุรีีรััมย์์และเครื่่�องถ้้วยสุุโขทััย, กรุุงเทพฯ: ดอกเบี้้�ย, ๒๕๓๙ หน้้า ๔๖.2 สำนัักพิิมพ์์คติิ. เครื่่�องปัันดิินเผา, กรุุงเทพฯ: คติิ, ๒๕๕๔ หน้้า ๑๔๘.3 สำนัักพิิมพ์์คติิ, เล่่มเดิิม, ๒๕๕๔ หน้้า ๑๕๑. และสีีเขีียวอมเหลืืองในส่่วนที่ ่�น้้ำเคลืือบบาง ส่่วนเตาบ้้าน ป่่ายาง และเตาเมืืองสุุโขทััยนั้้�นสร้้างขึ้้�นภายหลัังในระยะ ไล่่เลี่่�ยกััน โดยมีีวััตถุุประสงค์์เพื่่�ออุุตสาหกรรมการส่่งออก โดยเฉพาะ2 ผลของการขุุดค้้นแหล่่งเตาที่่�เมืืองศรีีสััชนาลััย ดัังกล่่าวจึึงได้้มีีผู้้�ตั้้�งสมมุุติิฐานขึ้้�นใหม่่ว่่า วิิทยาการเครื่่�อง เคลืือบและเตาเผาที่่�เมืืองศรีีสััชนาลััยเกิิดจากการคิิดค้้น ของคนในท้้องถิ่่�นเองไม่่ได้้รัับ อิิทธิิพลมาจากจีีน ญวน หรืือ เขมร แต่่อย่่างใด3 ภาพที่่� ๑๒ เครื่ ่� องสัังคโลก และศิิลาดล จากแหล่่งเตาเผาสุุโขทััย ที่่�มา: https://www.finearts.go.th/sawakhavoranayokmuseum
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 84 ! อาณาจัักรสุุโขทััย : มรดกทางวััฒนธรรมไทย ตำนานพื้้�นเมืืองในภาคเหนืือ กล่่าวถึึงกลุ่่มคนไท ที่่�อพยพลงมาจากจีีนตอนใต้้เข้้ามาตั้้�งถิ่่�นฐานในลุ่่มแม่่น้้ำ โขงตอนกลางและที่ร ่� าบลุ่่มแม่น้้ ่ ำปิิง ยม น่่าน ได้ส้ร้้างเครืือ ข่่ายความสััมพัันธ์์ทางการเมืือง เศรษฐกิิจและสัังคมร่่วมกััน ภายใต้้ความเชื่่�อผีีพราหมณ์์ พุุทธนิิกายเถรวาทและนิิกาย มหายานภายใต้้อิิทธิิพลทางวััฒนธรรมมอญและวััฒนธรรม ขอมที่่�เคยมีีบทบาททางการเมืืองการปกครองในพื้้�นที่่�เพื่่�อ แสดงความเป็็นรััฐอิิสระ คืือ การประดิิษฐ์อั์ ักษร และ การ ทำนุุบำรุุงพุุทธศาสนา พ่่อขุุนรามคำแหง ทรงสร้้างเอกลัักษณ์์ทางวััฒนธรรม ใหม่่ด้วยกา้ร ประดิิษฐ์อั์ ักษรลายสืือไท ใน พ.ศ. ๑๘๒๖ ศิิลา จารึึกหลัักที่่� ๑ ด้าน้ที่่� ๔ กล่่าวว่่า “...เมื่่�อก่่อนลายสืือไทยนี้้� บ่มีี่ ๑๒๐๕ ศกปีีมะแม พ่่อขุุนรามคำแหง หาใคร่่ใจในใจแล ใส่่ลายสืือไทยนี้้� ลายสืือไทยนี้้จึ่่� �งมีีเพื่่�อขุุนผู้นั้้้� �นใส่่ไว้้...”1 แทน อัักษรมอญ อัักษรขอมที่่�ใช้้แพร่่หลายในขณะนั้้�น ความแพร่่ หลายของอัักษรลายสืือไทยขยายไปพร้้อมกัับการเผยแผ่พุุ่ทธ ศาสนาสู่่อาณาจัักรล้้านนา (อัักษรไทยล้้านนา หรืืออัักษรฝััก ขาม) กรุุงศรีีอยุุธยาได้้พบจารึึกอัักษรสุุโขทััย (พระยาลิิไท) พบศิิลาจารึึกอัักษรลายสืือไทยและแบบแปลงจากลายสืือ ไท เช่่น ศิิลาจารึึกหลัักที่่� ๖๒ (จารึึกวัดพรัะยืืน จัังหวัดัลำพููน) จารึึกอัักษรฝัักขามในเมืืองเชีียงตุุง จารึึกที่่�เจดีีย์์อานัันทใน เมืืองพุุกาม จารึึกผนัังถ้้ำนางอัันในเมืืองหลวงพระบาง ศิิลา จารึึกหลัักที่่� ๘๘ (จารึึกวัดัแดนเมืือง อำเภอโพนพิสัิัยจัังหวัดั หนองคาย อัักษรไทยน้้อย) เมื่่�อกรุุงศรีีอยุธุยาได้้จัดัทำหนัังสืือ จิินดามณีีเพื่่�อเป็็นแบบเรีียนภาษาไทยได้ก้ล่่าวถึึง “อนึ่่�ง มีี ในจดหมายแต่ก่่ ่อนว่่า ศัักราช ๖๔๕ มแมศก (พ.ศ. ๑๘๒๖) 1 วิินััย พงศ์์ศรีีเพีียร เล่่มเดิิม, ๒๕๖๓. หน้้า ๑๘๑. 2 ธวััช ปุุณโณทก, การอ่่านจารึึกสมััยต่่าง ๆ, กรุุงเทพ ฯ : มหาวิิทยาลััยรามคำแหง, ๒๕๓๕ หน้้า ๖๐.3 เมืืองนครศรีีธรรมราชสืืบทอดพระพุุทธศาสนาจากลัังกาตั้้�งแต่่พุุทธศตวรรษที่่� ๑๑ - ๑๖ ในตำนานเมืืองนครศรีีธรรมราชได้้กล่่าวถึึงการสร้้าง เจดีีย์์ประดิิษฐานพระบรมธาตุุเพื่่�อเป็็นศููนย์์กลางของเมืือง. พระยารองเจ้้าได้เ้มืืองษรีีสััชนาไลแล้้วแต่่งหนัังสืือไทย แลได้้ ว่่าแต่่งรููปก็ดีี็ แต่่งแม่อั่ ักษรก็ดีี็ หมิิได้้ว่่าไว้้แจ้้ง อนึ่่�งแม่่หนัังสืือ ก กา กน ฯลฯ ถึึงเกอย เมืืองขอมก็็แต่่จะมีีอยู่่แล้้ว เห็็นว่่า พระยารองเจ้้าจ่่แต่่งแต่รูู่ ปอัักษรไทย ฯ”2 การประดิิษฐ์อั์ ักษร ใหม่นี้้่ �ได้กำหน ้ดให้้อัักษรแต่่ละตััวแยกกัันเป็็นอิิสระ วางรููป สระไว้้หน้้าพยััญชนะอยู่่ในแนวเดีียวกััน อย่่างไรก็ต็ามอัักษร ลายสืือไทได้้ปรัับเปลี่่�ยนรููปแบบการเขีียนในสมััยหลัังจน กลายเป็็นอัักษรไทยในปััจจุบัุัน ศิิลาจารึึกหลัักที่่� ๑ (จารึึกพ่่อขุุนรามคำแหง) กล่่าวถึึง พ่่อขุุนรามคำแหงทรงนำพุุทธศาสนานิิกายลัังกาจากเมืือง นครศรีีธรรมราชเข้้ามาใช้้ในการปกครอง พบว่่าเมื่่�อขึ้้�นครอง ราชย์์แล้้วโปรดฯ ทรงย้้ายเมืืองจากบริิเวณวัดพรัะพายหลวง มาที่ ่� วััดมหาธาตุุและสร้้างเจดีีย์์บรรจุุพระธาตุุกลางเมืือง3 สร้้างพระแท่่นมนัังคศิิลาบาตรออกว่่าราชการ และวัันพระให้้ พระสงฆ์์มาแสดงธรรม ในระยะแรกอาณาจัักรสุุโขทััยรัับพุุทธ ศาสนาจากเมืืองนครศรีีธรรมราช “เบื้้�องตะวัันตกเมืืองสุุโขทััย นี้้�มีีอรััญญิิก พ่่อขุุนรามคำแหงกระทำโอยทานแก่่มหาเถร สัังฆราช ปราชญ์์เรีียนจบปิฎิกไตรย หลวกกว่่าปู่่ครููในเมืืองนี้้� ทุุกคนลุุแต่่เมืืองนครศรีีธรรมราชมา” อย่่างไรก็ต็ามความเชื่่�อ ความศรััทธาในสิ่่�งศัักดิ์์สิ�ิทธิ์์� ผีีธรรมชาติิและผีีบรรพบุรุุษยัังคง มีีความสำคััญ ในศิิลาจารึึกหลัักที่่� ๔๕ (จารึึกปู่่หลานสบถ) อััญเชิิญสิ่่�งศัักดิ์์สิ�ิทธิ์์ทั้้� �งหลายมาเป็็นพยานในการกระทำสัตย์ั ์ สาบานของฝ่่ายเมืืองสุุโขทััยและฝ่่ายเมืืองน่่าน ประกอบด้วย ้ เทวดาอารัักษ์ทั้้ ์ �งหลายในน้้ำในถ้้ำ ผีีบรรพบุรุุษของด้ำ้พงศ์์ กาว (น่่าน) และผีีบรรพบุรุุษชาวเลืือง (สุุโขทััย) ผีีประจำเขา ศัักดิ์์สิ�ิทธิ์์� ผีีแม่น้้ ่ ำลำห้้วยป่่าดงทุุกแห่่งของสองเมืือง พระขพุุง ผีีเทพยดาเป็็นใหญ่่กว่่าผีีทั้้�งหลายในเมืืองสุุโขทััย แสดงการ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 85 ผสานความเชื่่�อดั้้�งเดิิมในการบููชา เดิิมเมืืองสุุโขทััยมีีความ เชื่่�อในอำนาจเหนืือธรรมชาติิและผีีบรรพบุรุุษ ควบคู่่กัับพุุทธ ศาสนานิิกายลัังกาวงศ์์จากเมืืองนครศรีีธรรมราช พระมหาธรรมราชาที่่� ๑ (พระยาลิิไท) ได้นำแนว ้คิดิ ธรรมราชา จัักรพรรดิริาชเป็็นเครื่่�องมืือในการปกครองและ การรวมกลุ่่มความศรััทธาระหว่่างศาสนจัักรกัับอาณาจัักร เชื่่�อมความเป็็นศููนย์์กลางทางศาสนา ความตื่่�นตััวในนิิกาย อรััญวาสีีเน้้นการวิิปััสสนาธุุระและศึึกษาพระธรรมจึึงมีี ภิิกษุุไปเรีียนบาลีีศึึกษาพระพุุทธศาสนาจากเมืืองลัังกาและ เมืืองพััน นัับเป็็นจุุดเริ่่�มต้้นของการตื่่�นตััวทางปััญญาและ วััฒนธรรมจนทำให้้รััชสมััยพระมหาธรรมราชาที่่� ๑ (พระยา ลิิไท) เป็็นช่่วงเวลาที่ ่� สุุโขทััยเป็็นศููนย์์กลางพุุทธศาสนา มีี การนำความรู้้�ในคััมภีีร์์บาลีีมาแต่่ง “เตภููมิิกถา” (ไตรภููมิิ พระร่่วง) เพื่่�อใช้้สั่่�งสอนเรื่่�องบุุญกรรม การบููชาพระธาตุุแบบ ลัังกาและพุุกามทำให้้เกิิดความนิิยมสร้้างสถููปเจดีีย์์บรรจุุ พระบรมธาตุุ นำหน่่อต้้นศรีีมหาโพธิ์์� พร้้อมอััญเชิิญพระบรม สารีีริิกธาตุุจากลัังกามาประดิิษฐานที่่�เมืืองนครชุุม พร้้อมให้้ จำลองรอยพระพุุทธบาทบนยอดเขาสุุมนกููฏในลัังกามาสร้้าง ไว้้ตามไหล่่เขาในหััวเมืืองสำคััญ เช่่น บนภูเขาูสุุมนกููฏ เมืือง บางพาน (จัังหวััดกำแพงเพชร) บนภููเขาเมืืองศรีีสััชนาลััย จัังหวัดสุั ุโขทััย บนเขานางทอง (จัังหวัดพิั ิษณุุโลก) บนภูเขาู ปากพระบาง (จัังหวัดันครสวรรค์์)”1 ในด้าน้ศิิลปกรรมกล่่าวได้้ว่่าสุุโขทััยเป็็นยุุคทองของ พุุทธศิิลป์์ไทยทั้้�งด้้านพระพุุทธรููป เช่่น พระพุุทธรููปหมวด ใหญ่่ พระพุุทธรููปหมวดพระพุุทธชิินราช (พระพุุทธชิินราช วัดพรัะศรีีรัตันมหาธาตุุ จัังหวัดพิั ิษณุุโลก) พระพุุทธรููปปาง ลีีลา พระเจดีีย์์ทรงระฆััง พระเจดีีย์์ทรงปรางค์์ และเจดีีย์์ ลัักษณะเฉพาะสุุโขทััย “เจดีีย์์ทรงดอกบััวตููม” และเจดีีย์์ 1 คติิการจำลองรอยพระพุุทธบาทและสร้้างพระบรมธาตุุเจดีีย์์ เริ่่�มขึ้้�นในสมััยพระมหาธรรมราชาที่่� ๑ (พระยาลิิไท) โดยรัับอิิทธิิพลจากลัังกา.ธิิดา สาระยา, เล่่มเดิิม, หน้้า ๒๙๒ - ๒๙๕. ทรงระฆัังมีีชุดบัุัวถลารองรัับองค์ร์ะฆัังแพร่่ไปยัังเมืืองนครชุุม (วััดพระบรมธาตุุนครชุุม) วััดสวนดอก (จัังหวััดเชีียงใหม่่) วัดัเจดีีย์์ยอดทอง (จัังหวัดพิั ิษณุุโลก) แสดงถึึงความสััมพัันธ์์ ทางการเมืืองและศาสนา ภายหลัังการสวรรคตของพระมหาธรรมราชาที่่� ๑ (พระยาลิิไท) อาณาจัักรสุุโขทััยอ่่อนแอลง บ้้านเมืืองต่่าง ๆ แยกตััวเป็็นอิิสระ กระทั่่�ง พ.ศ. ๑๙๖๒ เกิดิการแย่่งชิิงราช สมบััติิระหว่่างพระยารามกัับพระยาบาล เปิิดโอกาสให้้ กรุุงศรีีอยุธุยาควบคุุมเมืืองในลุ่่มแม่น้้ ่ ำเจ้้าพระยาตอนบนนัับ เป็็นการสิ้้�นสุดุอำนาจของแคว้้นสุุโขทััย ภาพที่่� ๑๓ เจดีีย์วั์ดช้ั ้างล้อ้ม ชุดบัุัวถลา อัันเป็็นลักัษณะเฉพาะของ เจดีีย์์ทรงระฆัังแบบสุุโขทััย ที่่�มา: https://seaarts.sac.or.th/artwork/97
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 86 ภาพที่่� ๑๔ ภาพเจดีีย์์ทรงพุ่่มข้้าวบิิณฑ์์ ในอุุทยานประวััติิศาสตร์์ศรีีสััชนาลััย ภาพที่่� ๑๕ พระพุุทธชิินราช วััดพระศรีีรััตนมหาธาตุุวรวิิหาร จัังหวััดพิิษณุุโลก ! หััวเมืืองเหนืือสมััยอยุุธยา : ชุุมทางการค้้า และเมืืองหน้้าด่่าน ปลายพุุทธศตวรรษที่่� ๑๙ กรุุงศรีีอยุุธยากลาย เป็็นตลาดการค้้าสำคััญชายฝั่่�งอ่่าวไทยในการค้้าขายกัับ ดิินแดนภายนอก โดยมีีสิินค้้าสำคััญคืือของป่่าจากดิิน แดนตอนใน ปััจจััยนี้้�ทำให้้ราชสำนัักอยุุธยาขยายอำนาจ เข้้าสู่่หััวเมืืองเหนืือเพื่่�อควบคุุมทรัพัยากรในลุ่่มแม่น้้ ่ ำป่่าสััก แม่่น้้ำเจ้้าพระยา แม่่น้้ำท่่าจีีน อีีกทั้้�งบ้้านเมืืองในพื้้�นที่ ่� เหล่่านี้้�เป็็นชุุมทางการค้้ากัับบ้้านเมืืองจากหลวงพระบาง ล้้านนาและมะละแหม่่ง ความรุ่่งเรืืองของการค้้าผลัักดัันให้้ ผู้้�ปกครองกรุุงศรีีอยุุธยาขยายอำนาจด้้วยการทำสงคราม และการสร้้างสายสััมพัันธ์์ทางเครืือญาติิกัับกษัตริัย์ิ์ในเมืือง สุุโขทััยเพื่่�อครอบครองแหล่่งกำเนิดิของสิินค้้า การที่่�สมเด็็จ พระรามาธิิบดีีที่่� ๑ พระเจ้้าอู่่ทองยกทััพเข้้าเมืืองชััยนาท (เมืืองพิิษณุุโลก) เมื่่�อ พ.ศ. ๑๙๑๑ เป็็นจุุดเริ่่�มต้้นของการ ผนวกบ้้านเมืืองในสมััยต่่อมา
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 87 จารึึก พระราชพงศาวดารกรุุงศรีีอยุุธยา และชิิน กาลมาลีีปกรณ์์ กล่่าวถึึงสมเด็็จพระบรมราชาธิิราชที่่� ๑ (ขุุนหลวงพะงั่่�ว) มุ่่งขยายอำนาจขึ้้�นไปทางเหนืือของลุ่่ม แม่่น้้ำเจ้้าพระยาในเขตอำนาจของราชสำนัักสุุโขทััยนัับ ตั้้�งแต่่ “ศัักราช ๗๓๓ กุุญศก (พ.ศ. ๑๙๑๔) สมเด็็จพระบรม ราชาธิิราชเจ้้าเสด็็จไปเอาเมืืองเหนืือ แลได้้เมืืองเหนืือทั้้�ง ปวง” ประกอบด้้วย เมืืองนครพัังค่่า (เมืืองพระบาง หรืือ นครสวรรค์์) พ.ศ. ๑๙๑๕ เมืืองชากัังราว พ.ศ. ๑๙๑๖ เมืืองพิิศณุุโลก พ.ศ. ๑๙๑๗ เสด็็จไปเอาเมืืองเชีียงใหม่่ ลำปาง พ.ศ. ๑๙๒๙ และได้้อภิิเษกกัับพระขนิิษฐาของ พระมหาธรรมราชาที่่� ๑ (พระยาลิิไท) ราชวงศ์์สุุโขทััยและ หััวเมืืองเหนืือ ศิิลาจารึึกหลัักที่่� ๙๓ (จารึึกวััดอโสการาม) ศิิลาจารึึกหลัักที่่� ๔๕ (จารึึกปู่่หลานสบถ พ.ศ. ๑๙๓๕) ศิิลาจารึึกหลัักที่่� ๑๑ (จารึึกเขากบ) แสดงถึึงอำนาจ ของอาณาจัักรอยุุธยามีีต่่อบ้้านเมืืองในดิินแดนอาณาจัักร สุุโขทััยเพิ่่�มมากขึ้้�น ความขััดแย้้งในการสืืบราชบััลลัังค์์ในราชวงศ์์ พระร่่วงภายหลัังการสวรรคตของพระมหาธรรมราชาที่่� ๓ ใน พ.ศ. ๑๙๖๒ ทำให้้สมเด็็จพระนคริินทราชาธิิราช (พระนครอิินทร์์ พ.ศ. ๑๙๕๓ - ๑๙๖๗) ราชวงศ์์สุุพรรณ ภููมิิ ทรงยกทััพจากกรุุงศรีีอยุุธยาขึ้้�นมาคุุมเชิิงอยู่่ที่่�เมืือง พระบาง และได้้สถาปนาพระยาบาลเป็็นพระมหาธรรม ราชาที่่� ๔ ครองเมืืองสุุโขทััย พระยารามครองเมืืองเชลีียง พระยาแสนสอยดาวครองเมืืองชากัังราว รวมถึึงแต่่งตั้้�ง เจ้้าสามพระยาให้้ครองเมืืองชััยนาท (สองแคว/พิิษณุุโลก) นัับเป็็นจุุดเริ่่�มต้้นในการสถาปนาศููนย์์กลางอำนาจใหม่่ จากเมืืองสุุโขทััยมาที่่�เมืืองพิิษณุุโลกของอาณาจัักรกรุุง ศรีีอยุุธยา ราชวงศ์์สุุพรรณภููมิิมีีอำนาจอยู่่ที่่�กรุุงศรีีอยุุธยา และสุุพรรณบุุรีีเข้้าครองอาณาจัักรสุุโขทััยด้้วยการสมรส ระหว่่างเจ้้านายของทั้้�งสองราชวงศ์์ ด้วยเห้ตุนีุ้้จึึ�งปรากฏว่่า พ.ศ. ๑๙๘๑ ดิินแดนในอาณาจัักรสุุโขทััยทั้้�งหมดกลายเป็็น ส่่วนหนึ่่�งของกรุุงศรีีอยุุธยา เรีียกว่่าหััวเมืืองเหนืือให้้ เจ้้านายในกรุุงศรีีอยุุธยาขึ้้�นมาปกครองเพื่่�อความมั่่�นคง ทางการเมืืองและป้้องกัันทัพพรั ะยาติิโลกราชแห่่งอาณาจัักร ล้้านนาที่่�กำลัังแผ่่ขยายอำนาจมายัังเมืืองแพร่่ เมืืองน่่าน ลงมาถึึงศรีีสััชนาลััยดิินแดนในอำนาจอาณาจัักรสุุโขทััย นัับตั้้�งแต่่รััชสมััยสมเด็็จพระนคริินทราชาธิิราช ขยายอำนาจเข้้ามาสู่่หััวเมืืองเหนืือได้้สร้้างบ้้านแปงเมืือง ในพื้้�นที่ ่� ราบลุ่่มริิมแม่่น้้ำยม-แม่่น้้ำน่่าน ในพื้้�นที่ ่� พิิษณุุโลก พิิจิิตร นครสวรรค์์ขึ้้�น ต่่อมาสมััยสมเด็็จพระบรมไตรโลก นาถ ได้้บููรณะค่่ายคููประตููหอรบขยายเมืืองเก่่าเดิิมจาก สองแคว มายัังฝั่่�งแม่่น้้ำน่่านเป็็นเมืืองพิิษณุุโลกเพื่่�อรัับ ศึึกล้้านนา ศาสตราจารย์์ศรีีศัักร วััลลิิโภดม ได้้สำรวจ บ้้านเมืืองในลุ่่มแม่น้้ ่ ำน่่านพบว่่าเป็็นเมืืองสมััยอยุธุยาลงมา ทั้้�งสิ้้�น ตั้้�งแต่่บริิเวณพิิจิิตรลงมาถึึงนครสวรรค์์ที่่�ปากน้้ำโพ ต่่างจากเมืืองฝั่่�งแม่่น้้ำปิิงที่่�เป็็นเมืืองมาตั้้�งแต่่สมััยทวารวดีี - สมััยสุุโขทััย สมเด็็จพระบรมราชาธิิราชที่่� ๒ (เจ้้าสามพระยา) ได้้ส่่งพระราเมศวร (ต่่อมาเป็็นสมเด็็จพระบรมไตรโลกนาถ) พระราชโอรสที่่�สมภพจากพระชายาราชวงศ์สุ์ ุโขทััยมาครอง เมืืองพิิษณุุโลกปกครองกลุ่่มเมืืองเหนืือทั้้�งมวล โดยขึ้้�นต่่อ กรุุงศรีีอยุุธยา พื้้�นที่ ่� ภาคเหนืือตอนล่่างเพิ่่�มความสำคััญ มากขึ้้�นเมืืองสมเด็็จพระบรมไตรโลกนาถ (พ.ศ. ๑๙๙๑ - ๒๐๓๑) โปรดฯ ย้้ายราชธานีีจากกรุุงศรีีอยุุธยามาที่่�เมืือง พิิษณุุโลก พร้้อมทั้้�งกำหนดให้้พิิษณุุโลกมีีหน้้าที่ ่� ดููแลการ ค้้ากัับอาณาจัักรล้้านช้้าง กำแพงเพชรดููแลการค้้ากัับเมืือง เมาะตะมะและอาณาจัักรล้้านนา มีีฐานะเป็็นเมืืองลููกหลวง พร้้อมแต่่งตั้้�งขุุนนางจากกรุุงศรีีอยุุธยามาปกครอง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 88 กฎหมายพระไอยการเก่่าตำแหน่่งนาหััวเมืือง ตรา ขึ้้�นใน พ.ศ. ๑๙๙๗ เพื่่�อแต่่งตั้้�งขุุนนางในหััวเมืืองฝ่่ายเหนืือ ๘ หััวเมืือง ดัังนี้้� เมืืองพิิษณุุโลก เมืืองเอกอุุ นา ๑๐๐๐๐ เมืืองสวรรคโลก เมืืองโท นา ๑๐๐๐๐ เมืืองสุุโขทััย เมืืองโท นา ๑๐๐๐๐ เมืืองกำแพงเพชร เมืืองโท นา ๑๐๐๐๐ เมืืองเพชรบููรณ์์ เมืืองโท นา ๑๐๐๐๐ เมืืองพิิจิิตร เมืืองตรีี นา ๕๐๐๐ เมืืองพิิชััย เมืืองตรีี นา ๕๐๐๐ เมืืองนครสวรรค์์ เมืืองตรีี นา ๕๐๐๐1 เห็็นได้้ว่่าบ้้านเมืืองในหััวเมืืองเหนืือได้้รัับการ เปลี่่�ยนชื่่�อเมืืองและย้้ายตำแหน่่งที่ตั้้่� �ง รวมถึึงการสร้้างบ้้าน เมืืองขึ้้�นใหม่่ นัับตั้้�งแต่รั่ ัชสมััยสมเด็็จพระนคริินทราชาธิิราช เป็็นต้้นมา โดยจัดั ลำดัับความสำคััญตามขนาดและที่ตั้้่� �งของ เมืืองในทางยุุทธศาสตร์์การค้้าและสงคราม ! หััวเมืืองเหนืือจากหลัักฐานโบราณคดีีและ ประวััติิศาสตร์์ ความสำคััญของหััวเมืืองเหนืือเพิ่่�มมากขึ้้�นจาก การขยายตััวของการค้้าของป่่าในสมััยอยุุธยา ด้้วยบริิเวณ นี้้�เป็็นแหล่่งกำเนิิดและชุุมทางแลกเปลี่่�ยนสิินค้้าจากพ่่อค้้า ดิินแดนตอนใน เมืืองพิิษณุุโลกมีีหน้้าที่ ่� ดููแลการค้้ากัับ อาณาจัักรล้้านช้้าง เมืืองกำแพงเพชรดููแลการค้้ากัับเมืือง เมาะตะมะและอาณาจัักรล้้านนา เพื่่�อให้้กรุุงศรีีอยุุธยา 1 ขวััญเมืือง จัันทโรจนีี, ความเปลี่่�ยนแปลงทางเศรษฐกิจิของหััวเมืืองฝ่่ายเหนืือในสมััยรััตนโกสิินทร์์ พ.ศ. ๒๓๒๕ - ๒๓๙๔, วิิทยานิิพนธ์ปริ์ ิญญา มหาบััณฑิิต สาขาวิิชาประวััติิศาสตร์์ จุุฬาลงกรณ์์มหาวิิทยาลััย, ๒๕๓๔ หน้้า ๑๒ – ๑๓. กระชัับอำนาจในหััวเมืืองเหนืือ สมเด็็จพระนคริินทราชาธิิราช โปรด ฯ สร้้างบ้้านแปงเมืืองในพื้้�นที่ ่� ราบลุ่่ม ริิมแม่่น้้ำยม–แม่่น้้ำน่่านซึ่่�งเป็็นที่ ่� ราบลุ่่มต่่ำน้้ำท่่วมจึึงมีี ลำห้้วยลำคลองลำน้้ำมากมายหลายสายกระจายอยู่่ทั่่�วไป จากหลัักฐานทางโบราณคดีีและประวััติิศาสตร์์พบว่่าเมืือง เหล่่านี้้�เกิิดและเติิบโตสััมพัันธ์์กัับการขยายตััวทางการค้้า และนโยบายจากอำนาจรััฐส่่วนกลางที่ ่� สุุโขทััยและ กรุุงศรีีอยุุธยา เมืืองกำแพงเพชร พบหลัักฐานเมืืองโบราณในลุ่่ม แม่น้้ ่ ำปิิง คืือ เมืืองแปบ เมืืองเทพนคร เมืืองไตรตรึึงษ์์ เมืือง พาน เมืืองนครชุุม และเมืืองชากัังราว ปรากฏเรื่่�องราวเมื่่�อ ครั้้�งพระนางจามเทวีีเสด็็จไปยัังเมืืองหริิภุุญชััย ได้้ตั้้�งเมืือง รายทาง เช่่น เมืืองคัันฑิิกะ หรืือเมืืองคนฑีี (บ้้านโคน) เมืือง ไตรตรึึงษ์์ ปรากฏในตำนานสิิงหนวััติิกุุมาร ตำนานท้้าวแสน ปมกล่่าวถึึงชาติิกำเนิดิของพระเจ้้าอู่่ทองก่่อนสถาปนากรุุง ศรีีอยุธุยา เป็็นเมืืองมีีคููน้้ำคัันดิินล้้อมรอบอิิทธิิพลทวารวดีี เมืืองนครชุุมเป็็นเมืืองเก่่าอิิทธิิพลขอมได้้รัับการบููรณะเป็็น เมืืองสำคััญในรััชสมััยพระมหาธรรมราชาที่่� ๑ (พระยาลิิไท) จารึึกหลัักที่่� ๓ (จารึึกนครชุุม) พ.ศ. ๑๙๐๐ กล่่าวถึึง เหตุุการณ์์ที่่� พระมหาธรรมราชาที่่� ๑ (พระยาลิิไท) เสด็็จไป พระบรมธาตุุ เมืืองนครชุุมว่่า “หากเอาพระศรีีรัตันมหาธาตุุ อัันนี้้�มาสถาปนาในเมืืองนครชุุม” มีีเส้้นทาง “ถนนพระร่่วง” เชื่่�อมต่่อไปยัังเมืืองสุุโขทััยและเมืืองศรีีสััชนาลััย ต่่อมาในสมััยอยุุธยา ศููนย์์กลางอำนาจเมืือง นครชุุมย้้ายมาทางฝั่่�งตะวัันออกของแม่่น้้ำปิิง (อุุทยาน ประวััติิศาสตร์์กำแพงเพชร) ได้้เปลี่่�ยนชื่่�อเป็็นเมืือง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 89 กำแพงเพชรในสมััยสมเด็็จพระบรมไตรโลกนาถ ปกครอง โดยพระยารามรณรงค์์ ได้้บููรณะรอบแนวเมืืองเดิิมสร้้าง เชิิงเทิิน ใบเสมาและป้้อมประตููรอบเพื่่�อใช้้ป้้องกัันสงคราม จากทััพพม่่าและทััพล้้านนา1 เมืืองตาก หรืือเมืืองระแหง บริิเวณอำเภอบ้้านตาก เป็็นที่ ่�ตั้้�งเมืืองมาตั้้�งแต่่สมััยสุุโขทััยบริิเวณวััดพระบรมธาตุุ เป็็นศููนย์์กลางชุุมชน มีีบทบาทสำคััญในการควบคุุมการค้้า และดููแลป้้องกัันทัพพม่ั ่าที่่�ยกเข้้ามาในเส้้นทางแม่่สอด–ด่่าน แม่่ละเมา พบวััดโบราณสมััยอยุุธยาตอนปลาย เมืืองตาก เป็็นศููนย์์กลางรวบรวมสิินค้้าจากหััวเมืืองในเส้้นทางการค้้า คาราวานจากเมืืองสุุโขทััย กำแพงเพชร เชีียงใหม่่ ลำปาง เพื่่�อส่่งขายให้้กัับมะละแหม่่งและกรุุงศรีีอยุุธยา ในช่่วง ธนบุุรีีซึ่่�งยัังมีีศึึกกัับพม่่า สมเด็็จพระเจ้้ากรุุงธนบุุรีีโปรดฯ ให้้เจ้้าเมืืองเชีียงใหม่่ลงมาครองเมืืองตาก แต่่งค่่ายคููประตูู หอรบเกลี้้�ยกล่่อมผู้้�คนเข้้ามาทำมาหากิิน เพื่่�อเป็็นที่ ่�ตั้้�งรัับ และดููแลเส้้นทางเดิินทัพที่ั ่�ใช้้เส้้นทางผ่่านด่่านแม่่ละเมาเข้้า สู่่เมืืองตาก เช่่น อะแซหวุ่่นกี้้�ยกทัพั ไปตีีเมืืองเชีียงใหม่่ พ.ศ. ๒๓๑๘ รวมถึึงในสงครามเก้้าทััพ2 เมืืองนครสวรรค์์ ในตำนานจามเทวีีวงศ์์ ตำนาน มููลศาสนาและจารึึกสมััยสุุโขทััย ปรากฏชื่่�อเรีียกว่่าเมืืองพระ บาง บริิเวณเขากบพบร่่องรอยเนิินดิิน เศษภาชนะเคลืือบ 1 อุุทยานประวััติิศาสตร์์กำแพงเพชร, เข้้าถึึงจาก https://www.finearts.go.th/main/view/๘๒๑๕ เมื่่�อวัันที่่� ๒๐ กัันยายน ๒๕๖๖. 2 คณะกรรมการฝ่่ายประมวลเอกสารและจดหมายเหตุุ, วััฒนธรรมพััฒนาการทางประวัติัิศาสตร์์เอกลัักษณ์์และภููมิปัิัญญา จัังหวััดตาก, กรุุงเทพฯ: กรมศิิลปากร, ๒๕๔๒ หน้้า ๔๑- ๔๖.3 ฐานข้้อมูลจูารึึกในประเทศไทย, จารึึกวััดเขาสุุมนกููฏ, จาก http://www.sac.or.th/databases/inscriptions/inscribe_detail.php?id=๒๐๑. เข้้าถึึงเมื่่�อ ๒๐ กัันยายน ๒๕๖๖.4 ฐานข้้อมููลจารึึกในประเทศไทย, จารึึกวััดเขากบ, จากhttp://www.sac.or.th/databases/inscriptions/inscribe_detail.php?id=๒๑๕. เข้้าถึึงเมื่่�อ ๒๐ กัันยายน ๒๕๖๖. และเผาแกร่่งแบบสุุโขทััยเกลื่่�อนอยู่่บนผิิวดิิน บนเขามีีซาก วัดัโบราณและสระน้้ำหลายแห่่ง บริิเวณตีีนเขากบมีีร่่องรอย ชุุมชนคููน้้ำคัันดิินล้้อมรอบขนาด ๖๐๐x๕๐๐ เมตร เมืือง พระบางเป็็นส่่วนหนึ่่�งของแคว้้นสุุโขทััย รััชสมััยพระมหาธรรม ราชาที่่� ๑ (พระยาลิิไท) ในศิิลาจารึึกหลัักที่่� ๓ (จารึึกนครชุุม) กล่่าวถึึงการสร้้างรอยพระพุุทธบาทจำลองที่่�เขากบ ความ ว่่า “คนฑีีพระบางกโรมในตีีนพิิงนี้้�…” และ “…พระบาทอััน หนึ่่�งประดิิษฐานไว้้เหนืือจอมเขาที่่�ปากพระบาง…”3 เป็็น เมืืองที่คุ ่� ุมกำลัังและเป็็นเมืืองหน้้าด่่านของสุุโขทััยที่ป้่� ้องกััน ภััยทางทิิศใต้้ดัังปรากฏหลัักฐานจากศิิลาจารึึกวััดเขากบ จารึึกหลัักที่่� ๑๑) กล่่าวถึึง การสร้้างรามเจดีีย์์และรามวิิหาร ที่ร ่� ามอาวาสบนยอดเขา4 สมััยสมเด็็จพระบรมไตรโลกนาถ เปลี่่�ยนชื่่�อเมืืองต่่าง ๆ ครั้้�งใหญ่่ เมืืองพระบางได้้เปลี่่�ยน มาเป็็นนครสวรรค์์มีีฐานะหััวเมืืองชั้้�นในหรืือเมืืองชั้้�นตรีีมีี บทบาทในการสงคราม มีีออกญาไกรเพชรรัตันสงครามราม ภัักดีีพิิริิยภาหะ เป็็นเจ้้าเมืือง เมืืองพิิจิิตร เมืืองโบราณตั้้�งอยู่่ริิมแม่่น้้ำน่่านสาย เก่่า พบซากโบสถ์์ วิิหารและเศษภาชนะและเศษภาชนะ ดิินเผาแบบเคลืือบ ในพงศาวดารเหนืือกล่่าวถึึงการสร้้าง เมืืองพิิจิิตร ไว้้ว่่า “เมื่่�อพระยาโคตมเทวราช หนีีพระยา แกรกไปหาที่ ่�ตั้้�งเมืืองใหม่่ที่ ่�บ้้านโกญฑััญญคาม ซึ่่�งเป็็น ชุุมชนโบราณมีีผู้้�อยู่่อาศััยมาแล้้ว ๒ – ๓ ชั่่�วอายุุคน
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 90 ต่่อมาเจ้้ากาญจนกุุมารพระราชบุตรุของพระยาโคตมเทวราช ครองเมืืองต่่อพระราชบิดิา ได้นาม้ว่่า เจ้้าโคตรบอง จากนั้้�น เจ้้าโคตรตะบองจึึงไปสร้้างเมืืองพิจิตริ ” 1 มีีชื่่�อเมืืองที่่�ปรากฏ ในหลัักฐานหลายชื่่�อ เช่่น เมืืองโอฆะบุุรีี เมืืองชััยบวร เมืืองปากยม หรืืออาจเป็็นเมืืองสรลวงในจารึึกสุุโขทััย ปััจจุุบัันพบร่่องรอยกำแพง คููเมืืองในเขตเมืือง พิิจิิตรเก่่า (ตำบลเมืืองเก่่าและตำบลโรงช้้าง อำเภอ เมืือง จัังหวััดพิิจิิตร) มีีบรมธาตุุเจดีีย์์กลางเมืืองสมััยพุุทธ ศตวรรษที่่� ๒๐ สมเด็็จพระนคริินทราชาธิิราชทรงตั้้�งเมืือง ขึ้้�นเพื่่�อให้้เป็็นชุุมทางการค้้าที่่�เมืืองตะพานหิินและที่ ่� วััด โพธิ์์�ประทัับช้้าง อำเภอโพธิ์์�ประทัับช้้างสร้้างในสมััยสมเด็็จ พระเจ้้าสุุริิเยนทราธิิบดีี หรืือสมเด็็จพระสรรเพชญ์์ที่่� ๘ (พระเจ้้าเสืือ) แห่่งราชวงศ์์บ้้านพลููหลวง ที่่�ประสููติิใต้้ต้้น มะเดื่่�อในแขวงเมืืองพิิจิิตร ขณะพระมารดาติิดตามออก พระเพทราชาเสด็็จขึ้้�นไปนมััสการพระพุุทธชิินราชและ พระพุุทธชิินสีีห์์ที่่�เมืืองพิิษณุุโลก2 ! หััวเมืืองเหนืือในสงครามแย่่งชิิงดิินแดน ด้้วยที่ ่�ตั้้�งของหััวเมืืองเหนืืออยู่่ท่่ามกลาง มหาอำนาจอย่่างอาณาจัักรกรุุงศรีีอยุุธยา อาณาจัักรพม่่า และอาณาจัักรล้้านนา ทำให้้บ้้านเมืืองบริิเวณนี้้�ทำหน้้าที่ ่� เป็็นเมืืองด่่านป้้องกัันพระราชอาณาจัักร และสมรภููมิิในศึึก สงครามหลายครั้้�ง เช่่น 1 คณะกรรมการฝ่่ายประมวลเอกสารและจดหมายเหตุุ, วััฒนธรรมพััฒนาการทางประวััติิศาสตร์์เอกลัักษณ์์และภููมิิปััญญา จัังหวััดพิิจิิตร, กรุุงเทพ ฯ : กรมศิิลปากร, ๒๕๔๒ หน้้า ๔๙.2 สุุจิิตต์์ วงษ์์เทศ (บรรณาธิิการ), “ปฐมวงศ์์ ฉบัับของ ก.ศ.ร. กุุหลาบ”ในอภิินิิหารบรรพบุุรุุษและปฐมวงศ์์”, กรุุงเทพฯ : มติิชน, ๒๕๔๕ หน้้า ๖๘ สงครามความขััดแย้้งระหว่่างอาณาจัักร กรุุงศรีีอยุุธยากัับอาณาจัักรล้้านนา (พ.ศ. ๑๙๘๔ – ๒๐๑๗) เมื่่�อสมเด็็จพระบรมราชาธิิราชที่่� ๒ (เจ้้าสามพระยา) ได้้เมืืองในอำนาจของราชสำนัักสุุโขทััย ทำให้้มีีพระราช อาณาเขตประชิิดแดนล้้านนา ประกอบกัับ พ.ศ. ๑๙๘๕ เกิิดความไม่่สงบในล้้านนา พระเจ้้าติิโลกราชโปรด ฯ ให้้ หมื่่�นโลกนคร ติิดตามไปฆ่่าท้้าวซ้้อย เจ้้าเมืืองฝางที่่�แข็็ง เมืืองและหลบหนีีไปพึ่่�งบารมีีเจ้้าเมืืองเทิิง (อำเภอเทิิง จัังหวััดเชีียงราย) จึึงได้้เข้้าสวามิิภัักดิ์์�ต่่อกรุุงศรีีอยุุธยาและ ทููลขอให้้ส่่งกองทััพไปช่่วยรบกัับพระเจ้้าติิโลกราชที่่�เมืือง เชีียงใหม่่ ในการศึึกกองทััพล้้านนาได้้เมืืองแพร่่และเมืือง น่่าน นัับเป็็นการทำสงครามครั้้�งแรกระหว่่างสองอาณาจัักร สงครามครั้้�งที่่� ๒ เริ่่�มจาก พ.ศ. ๑๙๙๔ พระยา ยุุธิิษฐิิระเจ้้าเมืืองสองแควผิิดใจกัับสมเด็็จพระบรมไตรโลก นาถ (พระราชโอรสสมเด็็จพระบรมราชาธิิราชที่่� ๒) จึึง อพยพผู้้�คนไปพึ่่�งพระบรมโพธิิสมภารพระเจ้้าติิโลกราช แห่่งล้้านนา เหตุุการณ์์นี้้�อาจส่่งผลให้้สมเด็็จพระบรม ไตรโลกนาถทรงใช้้เมืืองสองแควเป็็นเมืืองหลวงและเสด็็จ ประทัับเพื่่�อควบคุุมเจ้้าเมืืองฝ่่ายหััวเมืืองใน พ.ศ. ๒๐๐๖ สถานการณ์์ความขััดแย้้งปรากฏขึ้้�นใน พ.ศ. ๒๐๐๘ เมื่่�อ ทััพพระเจ้้าติิโลกราชใช้้เส้้นทางแม่่น้้ำน่่านเข้้าตีีเมืืองแพร่่ น่่าน พิิษณุุโลก เชลีียง สุุโขทััย แม้้สมเด็็จพระบรมไตรโลก นาถใช้้วิิธีีออกผนวชและส่่งสมณทููตมาขอบิิณฑบาตเมืือง คืืน แต่่พระเจ้้าติิโลกราชไม่่ทรงคืืนให้้ ด้้วยเห็็นว่่ามิิใช่่กิิจ
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 91 ของสงฆ์์ จึึงเกิิดเป็็นสงครามระหว่่างอาณาจัักรทั้้�งสองขึ้้�น หลายครั้้�งทั้้�งจากการที่่�กรุุงศรีีอยุุธยาขึ้้�นไปตีีเมืืองเชีียงใหม่่ และหััวเมืืองล้้านนา รวมถึึงกองทััพล้้านนาเคลื่่�อนทััพมาตีี หััวเมืืองเหนืือ จนเกิิดการทำสนธิิสััญญาสงบศึึกใน พ.ศ. ๒๐๑๗ นัับเป็็นการสิ้้�นสุุดความขััดแย้้งระหว่่างอาณาจัักร ล้้านนากัับอาณาจัักรกรุุงศรีีอยุุธยาที่่�ยาวนานกว่่า ๓๐ ปีี ในช่่วง พ.ศ. ๒๑๐๖ - ๒๑๒๙ ทััพพม่่าใช้้เส้้นทาง ด่่านแม่่ละเมา (หรืือด่่านแม่่สอด จัังหวััดตาก) เป็็นเส้้นทาง เสริิมจากเส้้นทางด่่านเจดีีย์์สามองค์์ (กาญจนบุุรีี) เข้้าตีี กรุุงศรีีอยุุธยา ดัังที่ ่� พระราชพงศาวดารพม่่าระบุุว่่า “ระยะ ทางเดิินทััพจากกรุุงหงสาวดีีมาถึึงเมืืองนครสวรรค์์จะกิิน เวลาทั้้�งสิ้้�น ๔๗ วััน”1 ระหว่่างการเดิินทััพ กองทััพได้้เข้้าตีี เมืืองรายทางเพื่่�อปล้้นสดมภ์์ข้้าวปลาอาหาร และแรงงาน เข้้าร่่วมทััพ ทั้้�งป้้องกัันมิิให้้เมืืองเหล่่านั้้�นตีีปิิดล้้อมกองทััพ ในภายหลััง สงครามช้้างเผืือก (สงครามกรุุงศรีีอยุธุยา – พม่่า ราชวงศ์์ตองอูู พ.ศ. ๒๑๐๖ – ๒๑๐๗) กองทััพพระเจ้้า บุุเรงนองยกทัพัเข้้าทางด่่านแม่่ละเมา (ตาก) สมเด็็จพระมหา ธรรมราชาธิิราช เจ้้าเมืืองเมืืองพิิษณุุโลกยอมเข้้าร่่วมทัพพม่ั ่า เข้้าตีีเมืืองสวรรคโลก เมืืองพิิจิิตรก่่อนเคลื่่�อนทััพเข้้าสู่่กรุุง ศรีีอยุธุยา ผลของสงครามกรุุงศรีีอยุธุยาต้้องมอบช้้างเผืือกให้้ แก่พร่ะเจ้้าหงสาวดีี๔ เชืือก ส่่วยช้้างปีีละ ๓๐ เชืือก เงิินปีีละ ๓๐๐ ชั่่�ง ภาษีีอากรที่่�เมืืองมะริดิ และขอตััวสมเด็็จพระนเรศวร (พระโอรสของพระมหาธรรมราชา) ไปที่่�กรุุงหงสาวดีี หลัังสงครามช้้างเผืือก สมเด็็จพระมหาจัักรพร รดิิแห่่งกรุุงศรีีอยุุธยาทรงสร้้างสััมพัันธไมตรีีกัับพระเจ้้า 1 สุุภรณ์์ โอเจริิญ. เล่่มเดิิม, ๒๕๒๘ หน้้า ๑๙๖. 2 ดนััย ไชยโยธา, พััฒนาการของมนุุษย์กั์ ับอารยธรรมในราชอาณาจัักรไทย เล่่ม ๑. กรุุงเทพฯ : โอ.เอส. พริ้้�นติ้้�ง เฮ้้าส์์, ม.ป.ป. หน้้า ๒๒๐ -๒๒๑. ไชยเชษฐาธิิราชแห่่งอาณาจัักรล้้านช้้างให้้ส่่งกองทัพัมาช่่วยต เมืืองพิิษณุุโลก แต่พร่ะมหาธรรมราชาสามารถป้้องกัันเมืือง ไว้้ได้้ เป็็นเหตุุให้้พระเจ้้าบุุเรงนองสถาปนาพระมหาธรรม ราชาเป็็นเจ้้าประเทศราชของกรุุงหงสาวดีี ทรงพระนาม ว่่า พระศรีีสรรเพชญ์์ (เจ้้าฟ้้าพิิษณุุโลก หรืือ เจ้้าฟ้้าสอง แคว) ปกครองเมืืองพิิษณุุโลกและหััวเมืืองฝ่่ายเหนืือโดยไม่่ ขึ้้�นต่่อกรุุงศรีีอยุุธยา2 ความขััดแย้้งระหว่่างกรุุงศรีีอยุุธยา และพม่่าดำเนิินต่่อมาจนถึึงการเสีียกรุุงศรีีอยุุธยา ครั้้�งที่่� ๑ พ.ศ. ๒๑๑๒ พม่่าเทครััวเมืืองสวรรคโลก (ศรีีสััชนาลััย) เมืือง สุุโขทััย เมืืองกำแพงเพชรไปที่ ่� พม่่า เมื่่�อสิ้้�นสงครามครั้้�งนี้้� พื้้�นที่ ่� ภาคเหนืือตอนล่่างเป็็นเมืืองร้้าง สรุุปได้้ว่่า หััวเมืืองเหนืือมีีความสำคััญต่่อกรุุง ศรีีอยุธุยา ๒ ประการ คืือ ประการแรกทางเศรษฐกิิจมีีแหล่่ง ทรััพยากรสำคััญและมีีเครืือข่่ายการค้้าตอนในระหว่่าง ภููมิภิาคมาแต่่โบราณสิินค้้าสำคััญของภาคเหนืือ คืือ ไม้้หอม ไม้้ฝางและหนัังกวางจากเมืืองกำแพงเพชร พิิษณุุโลก สุุโขทััย สวรรคโลกมีีคุณภุาพดีีในการส่่งออกไปขายแก่พ่่ ่อค้้า ชาวญี่ ่�ปุ่่น บาทหลวงเดอ ซััวซีี กล่่าวถึึงสิินค้้าจากเมืือง พิิษณุุโลก “ฟัันช้้าง ข้้าว ดิินประสิิว นอแรด หนัังสัตว์ั ป่์ ่า เช่่น หนัังควาย หนัังกวาง หนัังเสืือ ยางแดงซึ่่�งจะเอามาทำขี้้�ผึ้้�ง สเปน อ้้อย หััวหอม ยาสููบ ขี้้�ผึ้้�ง ไต้้ คบที่่�ทำด้้วยน้้ำมัันยาง ไม้้ชั่่�งใช้้ต่่อเรืือ ฝ้้าย ไม้้ฝาง” ขณะที่่�มองซิิเออร์์ เดอ ลาลููแบร์์ (ราชทููตฝรั่่�งเศสที่่�เข้้ามาในสมััยสมเด็็จพระนารายณ์์) “เมืือง นี้้�เป็็นแหล่่งค้้าขายมาก” ผลผลิตส่ิ ่วนเกิินในรููปสิินค้้าของป่่า จากบริิเวณดัังกล่่าวจะลงสู่่อยุธุยา” คำให้้การขุุนหลวงหาวัดั “สิินค้้าจากเมืืองพิิษณุุโลกมีีน้้ำอ้้อย ยาสููบ ขี้้�ผึ้้�ง สิินค้้าจาก
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 92 เมืืองตากและเพชรบููรณ์์มีีครั่่�ง กำยาน เหล็็ก หางกุ้้�ง หล่่ม เลย เหล็็กน้้ำพี้้� ไต้้ หวาย ชััน น้้ำมัันยาง ยางสููบ หน่่องา1 ประการที่่�สองทางการเมืืองในการเป็็นด่่านป้้องกัันพระราช อาณาจัักรจากการแผ่่ขยายอำนาจของอาณาจัักรล้้านนา และอาณาจัักรพุุกาม (พม่่า) ! อาณาจัักรล้้านนา : ศููนย์ ์ กลางการเมืืองและการค้้า ราชวงศ์มั์ ังราย อาณาจัักรล้้านนาตั้้�งอยู่่ในภาคเหนืือตอนบน มีี อาณาเขตถึึงสิิบสองปัันนา (อาณาจัักรน่่านเจ้้า ปััจจุุบััน มณฑลยููนนานในจีีนตอนใต้้) เมืืองเชีียงตุุง เมืืองนาย ในลุ่่ม แม่่น้้ำสาละวิิน มีีพรมแดนติิดกัับเมืืองยููนนาน อาณาจัักร พุุกามทางฝั่่�งตะวัันตก แคว้้นสุุโขทััยและอาณาจัักรกรุุง ศรีีอยุุธยาทางตอนใต้้บ้้านเมืืองต่่าง ๆ มีีอิิสระในการ ปกครองตนเอง ตำนานขุุนบรมเชื้้�อสายแถนหลวง ตำนาน ขุุนบรม ตำนานสิิงหนวััติิกุุมารกล่่าวถึึงการตั้้�งถิ่่�นฐาน บ้้านเมืืองของชาวไทเป็็นอิิสระต่่อกัันและสััมพัันธ์์กัันแบบ เครืือญาติิในลุ่่มแม่่น้้ำกก กว๊๊านพะเยา เรื่่�องราวอาณาจัักรล้้านนาอย่่างเป็็นทางการเริ่่�ม ตั้้�งแต่่พระยามัังราย (ต้้นราชวงศ์์มัังราย) กษััตริิย์์แห่่งแคว้้น โยนก (กลุ่่มเมืืองในลุ่่มแม่่น้้ำกก) บุุตรลาวเมงผู้้�ครองนคร เงิินยางเชีียงแสนกัับนางขร่่ายคำ ธิิดาเจ้้าเมืืองเชีียงรุ่่ง ทรง ปราบปรามบ้้านเมืืองในลุ่่มแม่่น้้ำสาย แม่่น้้ำโขง แม่่น้้ำ กก เข้้าเป็็นแคว้้นโยนกใน พ.ศ. ๑๘๐๔2 ลงมาสร้้างเมืือง 1 ขวััญเมืือง จัันทโรจนีี, เล่่มเดิิม, หน้้า ๒๒ – ๒๓. 2 ชวิิศา ศิิริิ, การค้้าของอาณาจัักรล้้านนา ตั้้งแต่่ต้้นพุุทธศตวรรษที่่� ๑๙ ถึึงต้้นพุุทธศตวรรษที่่� ๒๒, วิิทยานิิพนธ์์อัักษรศาสตรมหาบััณฑิิต สาขา วิิชาประวััติิศาสตร์์เอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ มหาวิิทยาลััยศิิลปากร, ๒๕๕๐ หน้้า ๗๔ - ๗๗. เชีียงราย เมืืองฝาง เมืืองพร้้าว รวบรวมกำลัังเข้้าตีีแคว้้น หริิภุุญชััยใน พ.ศ. ๑๘๒๔ เพื่่�อครอบครองเส้้นทางการค้้า และความมั่่�งคั่่�งทางเศรษฐกิิจด้้วยการทำสงครามกัับแคว้้น หริิภุุญชััย แล้้วสร้้างศููนย์์กลางอำนาจที่่�เมืืองนพบุุรีีศรีีนคร พิิงค์์เชีียงใหม่่ (พิิงครััฐ) ใน พ.ศ. ๑๘๓๙ - ๑๘๔๐ ได้้เชิิญ พระร่่วงแห่่งเมืืองสุุโขทััยและพระยางำเมืืองแห่่งเมืืองพะเยา มาร่่วมให้้คำปรึึกษา และสร้้างวััดอิินทขีีล (วััดสะดืือเมืือง) ประดิิษฐานเสาหลัักเมืือง นำผัังเมืืองแบบตรีีบููร (จารึึก วััดเชีียงมั่่�น) มาสร้้างเมืืองเชีียงใหม่่ที่่�เชิิงดอยสุุเทพซึ่่�งเป็็น ที่ ่� ราบขนาดใหญ่่ต่่อไปถึึงลำพููน มีีหนองน้้ำใหญ่่และแม่่ น้้ำปิิงหล่่อเลี้้�ยงชุุมชนในการเกษตรกรรม และที่ ่�ตั้้�งเมืือง เชีียงใหม่่เอื้้�อต่่อการค้้าระหว่่างบ้้านเมืืองทางตอนใต้้ของ จีีนและลุ่่มแม่่น้้ำโขงกัับสุุโขทััย อยุุธยาและเมืืองท่่าเมาะ ตะมะ สิินค้้าสำคััญจากเมืืองเชีียงใหม่่ คืือ ชะมดเช็็ด ครั่่�ง หนัังกวาง กำยาน ขี้้�ผึ้้�ง เครื่่�องเพชรพลอย ทองคำ อาณาจัักรล้้านนาพััฒนารััฐจากบ้้านเล็็กเมืืองน้้อย ของกลุ่่มชาวลััวะ ชาวลาว ชาวไต ชาวม่่าน ชาวเมิิง เข้้าเป็็น แว่่นแคว้้น นครรััฐ จนเป็็นอาณาจัักร พระปรีีชาสามารถของ พ่่อขุุนมัังราย ปรากฏในเอกสารจีีนราชวงศ์์หยวนกล่่าวถึึง เมืืองสำคััญชุุมชนไทหลายแห่่ง ว่่า “เมืืองเขิิน เมืืองเชีียงรุ่่ง ถููกราชสำนัักหยวนและกรมการเมืืองยููนนานใช้้เป็็นเขต ปกครองเจ้้าพื้้�นเมืือง เมืืองเชีียงแสน(ปาไป่่สีีฟูู) เป็็นเมืือง เล็็ก ๆ แต่่กลัับไม่่ยอมอ่่อนน้้อมมิิหนำซ้้ำกลัับนำทััพเข้้า โจมตีีบรรดาเมืืองในยููนนาน” ราชวงศ์์ปกรณ์์เชีียงใหม่่กล่่าว ว่่าทรงต้้องการรวบรวมบ้้านเมืืองของผู้้�ร่่วมบรรพบุุรุุษคืือ ขุุนเจื๋๋�องเข้้าเป็็นอัันหนึ่่�งอัันเดีียวกััน
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 93 เมืืองเชีียงใหม่มีี่ อำนาจครอบคลุุมลุ่่มแม่น้้ ่ ำสาละวิิน ไปจนถึึงหลวงพระบางและเชีียงรุ่่ง 1 มีีเมืืองเกิิดขึ้้�นร่่วมกัับ เมืืองเชีียงใหม่่ เช่่น เมืืองลำพููน เมืืองลำปาง เมืืองเชีียงราย เมืืองเชีียงแสน เมืืองเวีียงท่่ากาน เมืืองฝาง เมืืองพร้้าว เมืืองเวีียงกาหลง เมืืองปาย เมืืองยวมใต้้ เมืืองพะเยา เมืือง แพร่่ เมืืองน่่าน เมืืองปััว เพื่่�อให้้การปกครองเป็็นระเบีียบ พระองค์์ทรงใช้้กฎหมายที่่�เรีียกว่่า มัังรายศาสตร์์ ในการ ปกครองผู้้�คนที่่�เข้้ามาอาศััยในอาณาจัักร ล้้านนาเข้้าสู่่ยุุคปึึกแผ่่นในสมััยพระเจ้้าติิโลก ราช พ.ศ. ๑๙๘๕-๒๐๓๐ ทรงทำสงครามขยายพระราช อาณาเขตตลอดรััชกาลเพื่่�อให้้เชีียงใหม่่เป็็นศููนย์์กลางการ ค้้าภายในและแหล่่งรวบรวมของป่่า ทำให้้มีีพรมแดนกว้้าง ขวางทางตอนบนสู่่รััฐฉานกลุ่่มไทใหญ่่ แคว้้นเชีียงตุุงกลุ่่ม ไทยเขิิน แคว้้นสิิบสองปัันนากลุ่่มไทลื้้�อ และทางตะวัันออก สู่่เมืืองแพร่่และน่่านเพื่่�อควบคุุมแหล่่งเกลืือและเส้้นทางการ ค้้าสู่่เมืืองหลวงพระบาง พระเมืืองแก้้ว (พ.ศ. ๒๐๓๘ - ๒๐๖๙) ยกทััพลง ไปตีีเมืืองสุุโขทััย เมืืองกำแพงเพชร เมืืองเชลีียง ใน พ.ศ. ๒๐๕๐ ทำให้้สมเด็็จพระรามาธิิบดีีที่่� ๒ แห่่งกรุุงศรีีอยุุธยา ต้้องยกทััพขึ้้�นมาตีีเมืืองเขลางค์์นครและเมืืองเชีียงใหม่่ หลายครั้้�งด้้วยอาวุุธปืืนใหญ่่ พระเมืืองแก้้วจึึงสร้้างกำแพง เมืืองเชีียงใหม่่แบบก่่ออิิฐถืือปููนเพื่่�อป้้องกัันการโจมตีี แม้้ จะยึึดเมืืองไม่่สำเร็็จแต่่กวาดต้้อนผู้้�คนไปจำนวนมากจนต้้อง ทำไมตรีีต่่อกัันใน พ.ศ. ๒๐๖๕ 1 วิินััย พงศ์์ศรีีเพีียร, เล่่มเดิิม, ๒๕๖๓ ๔๐ – ๔๑. 2 สรััสวดีีอ๋๋องสกุุล, เล่่มเดิิม, ๒๕๕๗ หน้้า ๑๒๗ - ๑๒๘.3 คณะอนุุกรรมการตรวจสอบและชำระตำนานพื้้�นเมืือง, ตำนานพื้้นเมืืองเชีียงใหม่่. เชีียงใหม่่:ศููนย์์วััฒนธรรมเชีียงใหม่่ และศููนย์์ศิิลปวััฒนธรรม สถาบัันราชภััฏเชีียงใหม่่, ๒๕๓๘ หน้้า ๑. นัับตั้้�งแต่่ปลายรััชกาลพระเจ้้าติิโลกราชเป็็นต้้นมา เมืืองเชีียงใหม่่ประสบปััญหาภายในจากการแย่่งชิิงราช บััลลัังก์์ การสงคราม อำนาจขุุนนางเพิ่่�มขึ้้�นจนสามารถ แทรกแซงการสืืบราชสมบััติิ อีีกทั้้�งกษััตริิย์์ไม่่สามารถ ควบคุุมให้้สิินค้้าส่่งเข้้าสู่่เมืืองเชีียงใหม่่ได้้บ้้านเล็็กเมืืองน้้อย แยกตััวเป็็นอิิสระแข่่งกัันสะสมอำนาจทางการเมืืองและ เศรษฐกิิจเป็็นเหตุุให้้อาณาจัักรล้้านนาอ่่อนแอลง พระเจ้้า บุุเรงนองกะยอดิินนรธา เจ้้าหงษา (ราชวงศ์์ตองอูู) ใช้้เวลา เพียง ๓ ีวัันเข้้ายึึดเมืืองเชีียงใหม่่จากพระเมกุฏิุิ 2 อาณาจัักร ล้้านนารุ่่งเรืือง ๒๖๒ ปีีตกเป็็นประเทศราชของพม่่า ! ชุุมทางการค้้าในอาณาจัักรล้้านนา ในพุุทธศตวรรษที่่� ๑๘ - ๑๙ จีีนขยายปริิมาณการ ค้้าทางบกกัับบ้้านเมืืองตอนบนของไทยเพิ่่�มมากขึ้้�น กษัตริัย์ิ์ ราชวงศ์์มัังรายทำสงครามแผ่่ขยายอำนาจเพื่่�อควบคุุมเส้้น ทางการค้้าและแหล่่งที่่�มาของสิินค้้าของป่่า ในตำนานพื้้�น เมืืองเชีียงใหม่่กล่่าวว่่า ล้้านนามีีหััวเมืืองในปกครอง ๕๗ หััวเมืือง3 ทำให้้เชีียงใหม่่เป็็นศููนย์์กลางการค้้าในภููมิภิาคเอเชีีย ตะวัันออกเฉีียงใต้้ ติิดต่่อค้้าขายกัับบ้้านเมืืองทางตอนบน โดยอาศััยแม่่น้้ำโขงและเส้้นทางการค้้าทางบกจากเชีียงรุ่่ง มาถึึงเชีียงใหม่่เชื่่�อมไปยัังเมืืองมะละแหม่่ง (เมืืองมอญ) ใน อ่่าวเมาะตะมะการค้้าขายทางไกลทำโดยพ่่อค้้าวััวต่่าง ล่่อ ต่่างชาวไทยใหญ่่ (เงี้้�ยว) ฮ่่อ ไทลื้้�อ ไทยอง พม่่า ล้้านช้้าง เดิินทางซื้้�อขายสิินค้้าลััดเลาะไปตามเมืืองต่่าง ๆ จนมาถึึง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 94 เมืืองใหญ่่ ในหลายเส้้นทางทั้้�งการค้้าภายในและภายนอก อาณาจัักร ดัังนี้้� ๑. เส้้นทางเมืืองพััน (มะละแหม่่ง) - แม่่สอด - แม่่ระมาด - เมืืองฮอด - บ่่อหลวง - แม่่ลาย - แม่่เหาะ - แม่่สะเรีียง - แม่่ลาน้้อย - แม่่ลาหลวง - ขุุนยวม – ปลาย ทางแม่่ฮ่่องสอน ๒. เส้้นทางต้้าหลี่่� - เชีียงตุุง - เชีียงราย - เชีียงใหม่่ - แม่่สอด - มะละแหม่่ง ๓. เส้้นทางต้้าหลี่่� - เชีียงตุุง - เชีียงราย - พะเยา - ตาก - แพร่่ -อุุตรดิิตถ์์ ๔. เส้้นทางเชีียงใหม่่ - ลำพููน - ลำปาง ๕. เส้้นทางท่่าอิิฐ - พะเยา - เชีียงราย, ท่่าอิิฐ - แพร่่ - น่่าน – หลวงพระบาง ๖. เส้้นทางเชีียงแสน - เชีียงของ - เวีียงแก่่น - ห้้วยทราย - ต้้นผึ้้�ง - หลวงน้้ำทา - หลวงพระบาง - เชีียง รุ่่ง (สิิบสองปัันนา)1 เมืืองเชีียงใหม่่ มีีสิินค้้าจากเมืืองต่่างๆ เข้้ามา เช่่น เปลืือกไม้้สำหรัับย้้อมผ้้า ยาง ครั่่�ง ทอง ทองแดง และผ้้า พื้้�นเมืืองจากเมืืองเชีียงตุุง ผ้้าไหม เครื่่�องถ้้วยชาม ผ้้าขนสัตว์ั ์ พรม หยก ผ้้าฝ้้าย ผ้้าแพร และชาจากยููนนาน เกลืือ สิินเธาว์์จากเมืืองน่่าน สีีเสีียด ตะกั่่�ว สัังกะสีีจากเมืืองแพร่่ ไม้้ฝาง ดีีบุุก งาช้้างเครื่่�องสัังคโลกสุุโขทััย ผ้้าฝ้้ายจากอยุธุยา ยาสููบ ปลาร้้า เกลืือ เส้้นไหมดิิบจากล้้านช้้าง กระจกเงา 1 วิินััย พงศรีีเพีียร. (๒๕๖๔), เล่่มเดิิม, หน้้า ๑๖๗ - ๑๖๘. 2 วิินััย พงศ์์ศรีีเพีียร, (๒๕๖๔), เล่่มเดิิม, หน้้า ๑๗๔.3 สหภััส อิินทรีีย์์, ความสััมพัันธ์์ทางการค้้าระหว่่างเชีียงตุุงกัับล้้านนา พ.ศ. ๒๑๐๑ – ๒๓๑๗, วิิทยานิิพนธ์ปริ์ ิญญาศิิลปศาสตรบััณฑิิต สาขาวิิชา ประวััติิศาสตร์์เอเชีีย มหาวิิทยาลััยศรีีนคริินทรวิิโรฒ, ๒๕๕๕ หน้้า ๑๕. น้้ำมัันก๊๊าด ไม้้ขีีดไฟจากพม่่า มาแลกเปลี่่�ยนกัับสิินค้้าของ ป่่าจำพวกน้้ำผึ้้�ง งาช้้าง นอแรด ไม้้จัันทน์์ กำยาน ชะมดเช็ด็ เหล็็ก เครื่่�องปั้้�นดิินเผาจากบ้้านเมืืองในล้้านนา มีีการใช้้เบี้้�ย เงิินแท่่ง ทองแท่่ง เงิินเจีียงและเงิินท้้อกประทัับตราเมืือง ใช้้เป็็นสื่่�อกลางในการแลกเปลี่่�ยนแพร่่หลายไปกว่่า ๖๐ เมืือง2 นอกจากเมืืองเชีียงใหม่่แล้้วหััวเมืืองใหญ่่ในล้้านนามีีตลาด ขายสิินค้้า เช่่น หริิภุุญชััย เชีียงแสน ลำปาง เชีียงราย เมืืองเชีียงตุุง ตั้้�งอยู่่บริิเวณแม่่น้้ำสาละวิินและ แม่่น้้ำโขง โดยพระยามัังรายสร้้างเมืืองทัับเมืืองเดิิมตั้้�งแต่่ เมื่่�อเริ่่�มสร้้างอาณาจัักรล้้านนาเพื่่�อใช้้เป็็นศููนย์์กลางทางการ ค้้ากัับบ้้านเมืืองในภาคพื้้�นเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ และ ป้้องกัันการขยายอำนาจของจีีนราชวงศ์์หยวน สิินค้้าสำคััญ จากเชีียงตุุงคืือ เปลืือกไม้้สำหรัับย้้อมผ้้า ยาง ครั่่�ง ทอง ทองแดง และผ้้าพื้้�นเมืือง ปััจจุุบัันเมืืองเชีียงตุุงอยู่่ในเขต รััฐฉานของพม่่า3 เมืืองเชีียงแสน ตั้้�งในจุุดเชื่่�อมต่่อดิินแดนลุ่่ม แม่่น้้ำกกกัับแม่่น้้ำโขงจึึงมีีความสำคััญทางยุุทธศาสตร์์ การสงครามและการค้้ามาตั้้�งแต่่สมััยล้้านนาจนถึึงต้้น รััตนโกสิินทร์์ ส่่งผลให้้เชีียงแสนซึ่่�งเป็็นตลาดแลกเปลี่่�ยน สิินค้้า กลายเป็็นแหล่่งชุุมนุุมทางการค้้าที่่�สำคััญ แม้้พระยา มัังรายจะย้้ายราชธานีีไปที่่�เมืืองเชีียงใหม่่ แต่่ยัังให้้ความ สำคััญกัับเมืืองเชีียงแสนด้วยกา้รให้้ท้้าวแสนภูไปฟื้้�นู ฟููเมืือง หิิรััญนครเงิินยางเชีียงแสนเพื่่�อควบคุุมเส้้นทางการค้้าใน ลุ่่มแม่่น้้ำโขง ขุุดคููก่่อสร้้างกำแพงเมืืองตามแนวกำแพง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 95 เดิิม สร้้างวััดเจดีีย์์หลวงและวััดป่่าสัักขึ้้�นใน พ.ศ. ๑๘๓๙ ในสมััยพม่่าปกครองล้้านนาได้้ส่่งขุุนนางพม่่าเข้้ามา ปกครอง เมื่่�อพระเจ้้ากาวิิละขัับไล่ทั่พพม่ั ่าออกจากเชีียงแสน ได้้ใน พ.ศ. ๒๔๔๘ จึึงกวาดต้้อนผู้้�คนทิ้้�งให้้เชีียงแสนเป็็น เมืืองร้้าง กระทั่่�งสมััยพระบาทสมเด็็จพระนั่่�งเกล้้าเจ้้าอยู่่ หััวจึึงโปรดฯ ให้้นำคนจากเมืืองเชีียงใหม่่และเมืืองลำพููน ไปฟื้้�นฟููบ้้านเมืือง ! เชีียงใหม่่ : ศููนย์ ์ กลางพุทธศุาสนาในล้้านนา ดิินแดนล้้านนาเจริิญด้้านพุุทธศาสนามาตั้้�งแต่่ ครั้้�งพระนางจามเทวีีนำพุุทธศาสนาจากละโว้้เข้้ามาที่่�เมืือง หริิภุุญชััย โดยมีีศููนย์์กลางที่ ่� พระบรมธาตุุหริิภุุญชััย ความ ศรััทธาก่่อให้้เกิิดการสร้้างวััดและพระธาตุุเจดีีย์์ควบคู่่กัับ พิิธีีกรรมบููชาผีีที่่�มีีแต่่เดิิมแพร่่ไปยัังบ้้านเมืืองในพระราช อำนาจ เมื่่�อพระยามัังรายทำสงครามยึึดอำนาจเมืือง หริภุิุญชััยได้นำความเ ้ชื่่�อและพุุทธศิิลป์์เข้้ามาประดิิษฐานยััง เมืืองเชีียงใหม่่ เช่่น เจดีีย์กู่่ ์ คำ วัดัเจดีีย์์เหลี่่�ยมที่่�เวีียงกุุมกาม เจดีีย์์วััดป่่าสัักเมืืองเชีียงแสน และศิิลปะพุุกาม ในพุุทธศตวรรษที่่� ๒๐ – ๒๑ อาณาจัักรล้้านนามีี ความมั่่�งคั่่�งทางเศรษฐกิิจ มั่่�นคงทางการเมืือง เกิิดคำเรีียก ดิินแดนนี้้�ว่่า “ล้้านนา” นัับตั้้�งแต่่พระยากืือนาขึ้้�นครอง ราชย์์ ทรงดำเนิินนโยบายให้้เชีียงใหม่่เป็็นศููนย์์กลางพุุทธ ศาสนาแทนหริิภุุญชััย พระยากืือนานำพุุทธศาสนานิิกาย ลัังกาวงศ์์จากเมืืองสุุโขทััยเข้้ามาเผยแพร่่แทนพุุทธศาสนา เดิิมที่่�มองว่่าไม่่บริิสุุทธิ์์�เพราะมีีไม่่การทำสัังฆกรรมถููกต้้อง มาแต่่โบราณ1 จึึงส่่งราชทููตไปอาราธนาพระมหาสุุมนเถระ 1 ชวิิศา ศิิริิ, เล่่มเดิิม, ๒๕๕๐ หน้้า ๗๗. 2 อานัันท์์ กาญจนพัันธุ์์, “ตำนานและลัักษณะความคิิดทางประวัติัศิาสตร์์ในล้้านนา ระหว่่างพุุทธศตวรรษที่่� ๒๐ และ ๒๑” ใน ชาญวิิทย์์ เกษตรศิิริิ (บรรณาธิิการ). ปรััชญาประวัติัิศาสตร์. ( ์พิิมพ์์ครั้้�งที่่� ๓). กรุุงเทพฯ: ไทยวััฒนาพานิชิ. ๒๕๒๗ หน้้า ๑๙๒.3 ศัักดิ์์ชั�ัย สายสิิงห์์, เจดีีย์์ในประเทศไทย : รููปแบบ พััฒนาการ และพลัังศรััทธา, นนทบุรีีุ : เมืืองโบราณ, ๒๕๖๐ หน้้า ๓๗๐ - ๓๗๑. จากเมืืองสุุโขทััย (ฝ่่ายอรััญญวาสีี) ซึ่่�งบวชในนิิกายรามััญ จากสำนัักพระมหาสวามีีอุุทุุมพรที่ ่�มีีชื่่�อเสีียงในภาคพื้้�น เอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้เข้้ามาเผยแผ่่พุุทธศาสนาในเมืือง เชีียงใหม่่ พระมหาธรรมราชาที่่� ๑ (พระยาลิิไท) โปรดให้้ พระสุุมนะเถระนำพระไตรปิิฎกภาษาบาลีีและพระบรม สารีีริิกธาตุุมาสู่่เมืืองเชีียงใหม่่ ระยะแรกพระสุุมนะเถระ จำพรรษาอยู่่ที่วั ่� ดพรัะยืืน (เมืืองลำพููน) กระทั่่�ง พ.ศ. ๑๙๑๔ พระยากืือนาสร้้างวััดบุุปผาราม (สวนดอก) สำหรัับเป็็นที่ ่� จำพรรษาของพระสุุมนเถระเพื่่�อเป็็นที่่�เผยแผ่่พุุทธศาสนา นิิกายลัังกาวงศ์์ 2 มีีพระภิิกษุุจากเชีียงตุุง สิิบสองปัันนาเข้้า มาศึึกษาพระธรรมวิินััย ชิินกาลมาลีีปกรณ์์กล่่าวถึึง พ.ศ. ๑๙๑๖ พระยากืือนาโปรดฯ ให้้สร้้างเจดีีย์์บรรจุุพระบรม สารีีริิกธาตุุที่ ่� พระสุุมนเถระอััญเชิิญมาจากสุุโขทััย ๒ แห่่ง คืือ วััดบุุปผาราม (สวนดอก) และพระบรมธาตุุดอยสุุเทพ บููรณะวัดัเวฬุุกััฏฐาราม ซ่่อมแซมเจดีีย์์โดยการพอกปููนเป็็น ทรงระฆัังขนาดใหญ่่แบบลัังกา สร้้างอุุโมงค์์ไว้้ทางทิิศเหนืือ จากเจดีีย์์ ในอุุโมงค์์มีีทางเดิิน ๔ ช่่องเชื่่�อมต่่อกัันได้้เพื่่�อ ถวายพระมหาเถระจัันทร์์ 3 การนัับถืือพุุทธศาสนา นิิกายลัังกาวงศ์นั์ ับเป็็นการ เชื่่�อมความสััมพัันธ์์ทางศาสนาและการเมืืองระหว่่างเมืือง พััน (เมืืองมอญ) สุุโขทััยและล้้านนา อิิทธิิพลศิิลปกรรม สุุโขทััยส่่งผลงานพุุทธศิิลป์์ในอาณาจัักรล้้านนาเปลี่่�ยนไป จากเดิิมคืือพระพุุทธรููปล้้านนามีีพระพัักตร์์อวบอููม มีีพระ เกตุุมาลาทรงดอกบััวตููมปรัับมาเป็็นพระรััศมีีเปลว พระ พัักตร์์รููปพระขนงโก่่ง พระโอษฐ์์ยิ้้�ม ริิมพระโอษฐ์์เป็็นคลื่่�น พระวรกายเพรีียวบาง พระอัังสาใหญ่่ บั้้�นพระองค์์เล็็ก
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 96 หน้้าตัักว้้าง นั่่�งขัดัสมาธิิราบ สัังฆาฏิิแผ่่นเล็็ก ๆ ยาวลงมาจรด พระนาภีี (พระพุุทธรููปปางมารวิิชััย วััดพระเจ้้าเหลื้้�อม อำเภอหางดง จัังหวัดัเชีียงใหม่่) 1 พระเจดีีย์์ทองยอดดอกบััว ตููมอัันเป็็นลัักษณะเฉพาะของเมืืองสุุโขทััย ๔ แห่่ง คืือ วััด บุุปผาราม (วััดสวนดอก เชีียงใหม่่) วััดกลางธาตุุ (อำเภอ เมืือง จัังหวััดเชีียงใหม่่) เจดีีย์์ธาตุุคำ (บ้้านสบแจ่่ม อำเภอ จอมทอง จัังหวััดเชีียงใหม่่) ซากเจดีีย์์ในวััดพระแก้้วดอน เต้้าสุุชาดาราม (จัังหวััดลำปาง)2 รัับรููปแบบทรงระฆัังแบบ ลัังการวมกัับเจดีีย์์ทรงปราสาทจากพุุกามและหริิภุุญชััยมา พััฒนาเป็็นเจดีีย์์รููปแบบใหม่่ “เจดีีย์์ทรงระฆัังแบบล้้านนา” พระธาตุุหริิภุุญชััย” เจดีีย์์แปดเหลี่่�ยมที่ ่� วััดอิินทขิิล สะดืือเมืืองเชีียงใหม่่ อาณาจัักรล้้านนารุ่่งเรืืองในด้านกา้รเมืือง เศรษฐกิิจ ศาสนาในสมััยพระยาสามฝั่่�งแกน พระเจ้้าติิโลกราช และ พระเมืืองแก้้ว ความก้้าวหน้้าในการศึึกษาบาลีีมีีภิิกษุุเดิิน ทางไปศึึกษาพระพุุทธศาสนาที่ลั ่� ังกาและได้้รัับการอุุปสมบท ใหม่่ในนิิกายสิิงหล พระมหาเมธัังกรเดิินทางกลัับมาพร้้อม กัับพระมหาวิิกรมพาหุุและพระมหาอุุตมปััญญาภิิกษุุชาว สิิงหล มาจำพรรษาอยู่่ที่่� วััดป่่าแดงหลวงเพื่่�อเผยแพร่่ภาษา บาลีีและคััมภีีร์์พุุทธศาสนา โปรดให้้ดำรงตำแหน่่งมหา สวามีี (สัังฆราชา) พร้้อมทั้้�งสนัับสนุุนให้้พระสงฆ์์นิิกาย พื้้�นเมืืองที่ ่�มีีมาแต่่สมััยพระนางจามเทวีี และนิิกายลัังกา วงศ์์เก่่าหรืือรามััญวงศ์์ให้้บวชใหม่่ในนิิกายลัังกาวงศ์์ใหม่่ หรืือ นิิกายสิิงหล ส่่งเสริิมภิิกษุุจากหััวเมืืองให้้เข้้ามาเรีียน 1 ศัักดิ์์ชั�ัย สายสิิงห์์, พระพุุทธรููปสำคััญและพุุทธศิิลป์์ในดิินแดนไทย. พิิมพ์์ครั้้�งที่่� ๒, กรุุงเทพฯ: เมืืองโบราณ, ๒๕๕๕ หน้้า ๙๔ - ๙๖. 2 ศัักดิ์์�ชััย สายสิิงห์์, เล่่มเดิิม, ๒๕๖๐ หน้้า ๓๖๐ - ๓๖๒.3 พงศาวดารโยนก ฉบัับหอสมุุดแห่่งชาติ, พิระนคร : ศิิลปะบรรณาคาร, ๒๕๐๔ หน้้า ๓๔๑ และ ๓๙๘ - ๓๙๙. 4 เทพประวิิณ จัันทร์์แรง, ประวััติิศาสตร์์พระพุุทธศาสนาในล้้านนา: การวิิเคราะห์์ข้้อมููลจากคััมภีีร์์ และหลัักฐานทางโบราณคดีี, วารสารพุุทธ ศาสตร์์ศึึกษา ปีีที่่� ๑๐ ฉบัับที่่� ๑ ม.ค. - มิิ.ย., ๒๕๖๒ หน้้า ๔๑. 5 ศิิริิพรรััตนพานิิช,วััดป่่าแดงศููนย์์กลางพระพุุทธศาสนา นิิกายสิหิฬภิิกขุุในอาณาจัักรล้้านนา พุุทธศตวรรษที่่� ๒๐ – ๒๑, ปริิญญาศิิลปศาสตร มหาบััณฑิิต สาขาวิิชาโบราณคดีีสมััยประวััติิศาสตร์์ มหาวิิทยาลััยศิิลปากร, ๒๕๕๓ หน้้า ๓๐ - ๓๒. ในเมืืองเชีียงใหม่่ พระเจ้้าติิโลกราชททรงเลื่่�อมใสในพุุทธ ศาสนา นิิกายลัังกาใหม่่ได้้เข้้าอุุปสมบทและอุุปถััมภ์์บููรณะ ปฏิิสัังขรณ์์วััดเจดีีย์์พระพุุทธรููป เช่่น เจดีีย์์หลวง หรืือ “ราช กููฏ” (วััดเจดีีย์์หลวง เชีียงใหม่่) โปรดให้้หมื่่�นด้้ามพร้้าคด ไปถ่่ายแบบโลหะปราสาทและรััตนมาลีีเจดีีย์์จากลัังกามา ปฏิิสัังขรณ์์วััดที่่�สร้้างโดยพระเจ้้าแสนเมืืองมา กลางเมืือง เชีียงใหม่่ สร้้างวิิหารมหาโพธิ์์�สำหรัับเป็็นที่่�จำพรรษาของ พระมหาเถรอุุดมปััญญาที่่�เดิินทางกลัับมาจากลัังกา ใน พ.ศ. ๑๙๙๘ โดยถ่่ายแบบมาจากเจดีีย์์พุุทธคยา และให้้ ปลููกต้้นศรีีมหาโพธิ์์�ที่่�นำมาด้้วย3 โปรดให้้นิิมนต์์พระสงฆ์์ จากเมืืองต่่าง ๆ มาร่่วมสัังคายนาพระไตรปิฎิกเป็็นครั้้�งที่่� ๘ ของโลกที่ ่� วััดมหาโพธาราม (วััดเจ็็ดยอด) เมื่่�อ พ.ศ. ๒๐๒๐4 ยุุคพระเมืืองแก้้ว พ.ศ. ๒๐๓๘ - ๒๐๖๙ เป็็นยุุค ที่ ่� พุุทธศาสนามีีความเจริิญรุ่่งเรืืองเป็็นอย่่างมาก และเกิิด การแต่่งวรรณกรรมและคััมภีีร์์อธิิบายพระไตรปิิฎก พระ สููตร ชาดก เพื่่�อใช้้ในการเล่่าเรีียนพระศาสนา เช่่น สิิงคห นิิทาน ชิินกาลมาลีีปกรณ์์ มัังคลัตัถทีีปนีีและเวสสัันตรทีีปนีี ตำนานมููลศาสนา จามเทวีีวงศ์์ ปััจจััยที่่�ทำให้้วรรณกรรม ศาสนาแพร่่ขยายไปยัังเมืืองต่่าง ๆ มาจากความเชื่่�อว่่าการ ได้้เขีียน อ่่าน ฟััง พระธรรมเป็็นการสั่่�งสมบุุญบารมีีก่่อ ให้้เกิดิการคัดัลอกตำนานถวายเป็็นธรรมทานให้้ภิิกษุุใช้้เทศนา เผยแพร่่ไปยัังศรีีสััชนาลััย สุุโขทััย พะเยา เชีียงแสน เชีียงตุุง เชีียงของ ล้้านช้้าง5 ตำนานพุุทธศาสนาได้้สร้้างความ เป็็นอัันหนึ่่�งอัันเดีียวกัันของอาณาจัักรล้้านนา
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�น ภาคเหนืือ 97 ความศรััทธาในพุุทธศาสนาก่่อให้้เกิิดความนิิยม อุุปถััมภ์์ศาสนาด้้วยการอุุทิิศถวายกััลปนาที่ ่� ดิิน ก่่อสร้้าง ศาสนวััตถุุสถาน ถวายผู้้�คนและสิ่่�งของ แพร่่จากพระมหา กษััตริิย์์ พระบรมวงศานุุวงศ์์ เจ้้าเมืือง ขุุนนาง นัักบวช และคนทั่่�วไป งานพุุทธศิิลป์์ที่ ่� พบในอาณาจัักรล้้านนาได้้ รัับอิิทธิิพลจากวััฒนธรรมหริิภุุญชััย พุุกาม ลัังกา สุุโขทััย สะท้้อนถึึงความสััมพัันธ์์ทางศาสนาที่่�ยาวนาน จนเกิิดเป็็น เอกลัักษณ์์เฉพาะของล้้านนาแพร่่ไปยัังอาณาจัักรล้้านช้้าง เชีียงตุุงพร้้อมกัับการเผยแผ่่ศาสนาในยุุคทองของล้้านนา ภาพที่่� ๑๖ วััดเจดีีย์์หลวงวรวิิหาร จัังหวััดเชีียงใหม่่ ที่่�มา: https://th.wikipedia.org/wiki/วััดเจดีีย์์หลวง
ประวััติิศาสตร์์ท้้องถิ่่�นไทย เมื่่�อท้้องถิ่่�นสร้้างเมืือง 98 ภาพที่่� ๑๗ เจดีีย์์พระบรมธาตุุดอยสุุเทพ จัังหวััดเชีียงใหม่่