สติปัฏฐาน4

56 ตอนที่ ๒ ข้ันวิปส สนาภาวนา

หยาบ ซง่ึ เปน ทกุ ขเวทนา แมจ ติ ในจติ ของกายมนษุ ยล ะเอยี ด ก็ เปน เอกคั คตาจติ
ยง่ิ กวา และ บรสิ ทุ ธผิ์ อ งใสกวา ของกายมนษุ ยห ยาบ เปน ดงั นต้ี อ ๆ ไปจนสดุ ละเอยี ด

ถงึ ธรรมกายทล่ี ะเอยี ดๆ และบรสิ ทุ ธผิ์ อ งใสยงิ่ กวา กนั ไปตามลำดบั

จติ ทเี่ ปน เอกคั คตายง่ิ ขน้ึ ของธรรมกาย กจ็ ะยงิ่ เสวยอารมณ “อทกุ ขมสขุ เวทนา
ไมม อี ามสิ ” ยงิ่ ขน้ึ และเปน จติ ทผ่ี อ งใสจากกเิ ลสนวิ รณ ออ นโยนควรแกง านเจรญิ อภญิ ญา
และวชิ ชา ทช่ี ว ยใหเ หน็ แจง รแู จง สภาวธรรม และอรยิ สจั จธรรมตามทเี่ ปน จรงิ

เมอื่ ปฏบิ ตั ไิ ดถ งึ ธรรมกายทลี่ ะเอยี ดๆ โดยรวมใจหยดุ ในหยดุ กลางของหยดุ ดบั หยาบ
ไปหาละเอยี ด ไดม ากเพยี งไร ญาณรตั นะ (เหน็ -จำ-คดิ -ร)ู ของพระธรรมกายทบี่ รสิ ทุ ธ์ิ
และมีรัศมีสวาง ก็จะเกิดและเจริญข้ึน ละอกุศลจิตของกายในภพ ๓ ไดมากย่ิงข้ึน
ใหถึงความบริสุทธิ์อันเปนคุณธรรมของพระอริยสงฆ/อริยเจา ต้ังแตโคตรภูญาณ ยิ่งๆ
ขน้ึ ไป ใหไ ดเ ขา ถงึ “พทุ ธธรรม” ทบี่ รสิ ทุ ธแิ์ ละสมบรู ณย ง่ิ ขน้ึ

“วชิ ชา” คณุ เครอ่ื งกำจดั อวชิ ชามลู รากฝา ยเกดิ ทกุ ขท งั้ ปวง กจ็ ะเจรญิ ขน้ึ
ใหเห็นแจงแทงตลอดพระอริยสัจจธรรม เปนทางใหบรรลุมรรคผลนิพพาน
ตามรอยบาทพระพุทธองค ตามระดับภูมิธรรมที่ปฏิบัติได

เมื่อปฏิบัติภาวนาไดเขาถึง-ไดรู/เห็น และไดเปนกายในกาย เวทนาใน
เวทนา จิตในจติ และธรรมในธรรม ทั้ง ณ ภายนอก (สว นหยาบ) และ ณ
ภายใน (สว นละเอยี ด) ตอ ๆ ไปจนสดุ ละเอยี ดอยู ยอ มมสี ตกิ ำหนดพจิ ารณา
เหน็ เวทนาในเวทนา ทงั้ สขุ เวทนา ทกุ ขเวทนา และ อทกุ ขมสขุ เวทนา เจอื อามสิ
หรอื ไมเ จอื อามสิ ตามสภาพทเี่ ปน จรงิ วา ไมเ ทย่ี ง เปน ทกุ ข และเปน อนตั ตา
อยา งไร เปน “วปิ ส สนาปญ ญา” เปน บาทฐานใหเ จรญิ ถงึ เหน็ แจง แทงตลอดใน
พระอริยสัจ ๔ เปนโลกุตตรปญญา และเปนทางมรรคผลนิพพาน ดวยอาการ

อยา งนี้ แล

ตอนที่ ๒ ข้ันวิปสสนาภาวนา 57

บทท่ี ๖ การเจริญสติปฏฐาน ๔ : จิตตานุปสสนาสติปฏฐาน

○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○

ตวั อยา งเฉพาะสตกิ ำหนดพจิ ารณาเหน็ จติ ในจติ เปน ทง้ั ณ ภายใน (ของตนเอง)
และ ณ ภายนอก (ของผอู น่ื ) คอื

สราคจติ ตะ (จติ มรี าคะ) วตี ราคจติ ตะ (จติ ปราศจากราคะ)
สโทสจติ ตะ (จติ มโี ทสะ) วตี โทสจติ ตะ (จติ ปราศจากโทสะ)
สโมหจติ ตะ (จติ มโี มหะ) วตี โมหจติ ตะ (จติ ปราศจากโมหะ)
สงั ขติ ตจติ ตะ (จติ หดห)ู วกิ ขติ ตจติ ตะ (จติ ฟงุ ซา น)
สมาหติ จติ ตะ (จติ ตงั้ มนั่ ) อสมาหติ จติ ตะ (จติ ไมต ง้ั มน่ั )
อธบิ ายโดยสงั เขป วา หมดทว่ั ทงั้ สกลกายและจติ ใจของสตั วโ ลก มมี นษุ ยเ ปน ตน นน้ั
จดั เปน “อปุ าทนิ นกสงั ขาร” คอื ธรรมทป่ี ระกอบดว ยปจ จยั ปรงุ แตง ทม่ี ชี วี ติ และมวี ญิ ญาณ
ครอง แบง ออกเปน ๕ สว น รวมเรยี กวา “เบญจขนั ธ” คอื กองแหง รปู ธรรม ๑ และนามธรรม ๔
ทป่ี ระกอบเขา เปน ธรรมชาตทิ ม่ี ชี วี ติ และมวี ญิ ญาณ ไดแ ก รปู ขนั ธ คอื สว นทเ่ี ปน รา งกาย
ประการ ๑ กบั “นามขนั ธ” คอื สว นทเ่ี ปน “จติ ใจ” ซง่ึ ประกอบดว ยธรรมชาติ ๔ อยา ง ไดแ ก
เวทนาขนั ธ ธรรมชาตทิ เ่ี สวยอารมณส ขุ -ทกุ ข- ไมส ขุ /ไมท กุ ข ประการ ๑ สญั ญาขนั ธ
ธรรมชาตจิ ดจำอารมณ [อารมณ = เครอ่ื งยดึ เหนยี่ วของจติ ใจ หรอื สงิ่ ทถ่ี กู รหู รอื ถกู รบั รู
ไดแ ก อายตนะภายนอก ๖ คอื รปู -เสยี ง-กลน่ิ -รส-โผฏฐพั พะ (สง่ิ สมั ผสั ทางกาย) และ
ธรรมารมณ] ประการ ๑ สงั ขารขนั ธ อาจารยบ างทา นเรยี กวา “จติ ” หมายถงึ ธรรมชาติ
ท่ีคิดหรือนอมไปสูอารมณ และปรุงแตงอารมณวา นาช่ืนชอบใจ หรือ ไมนาช่ืนชอบใจ
เปน ตน ประการ ๑ วญิ ญาณขนั ธ หมายถงึ ธรรมชาตทิ รี่ บั รอู ารมณ ประการ ๑ รวมเปน
นามขนั ธ ๔ เหลา นี้ รวมเปน “จติ ใจ” หรอื เรยี กรวมยอ วา “ใจ”
คำวา “จติ ” อาจารยบ างทา นเรยี กสงั ขารขนั ธวา จติ ตามปทานกุ รมบาล-ี ไทย-
องั กฤษ-สนั สกฤตวา ๓๑

๓๑ ปทานกุ รมบาล-ี ไทย-องั กฤษ-สนั สกฤต ฉบบั พระเจา กรมวงศเ ธอ กรมพระจนั ทบรุ นี ฤนาถ, โรงพมิ พม หามกฏุ ราชวทิ ยาลยั ,
พ.ศ.๒๕๑๓ หนา ๒๙๑.

58 ตอนท่ี ๒ ขน้ั วปิ ส สนาภาวนา

จติ ตฺ ํ จติ , คดิ (ผ); ใจ (ชนิ . ๑๕๒/๔๕) ; เปน ไปในอรรถ คอื วญิ ญาณ
(ชนิ . ๘๓๘/๒๖๔). สํ. จติ ตฺ . Cittam The heart, the mind ; a thought,
an idea, will, intention. Skt. Citta.

ทกี่ ลา ว เบญจขนั ธ (ขนั ธ ๕) วา เปน ธรรมชาตทิ ป่ี ระกอบดว ยปจ จยั ปรงุ แตง นั้น
กลา วโดยสงั เขป ไดแ ก

• อวชิ ชา-ตณั หา-อปุ าทาน-กรรม และอาหาร เปน ปจ จยั
ปรงุ แตง ใหเ กดิ รปู ขนั ธ

• อวชิ ชา-ตณั หา-อปุ าทาน-กรรม และผสั สะ (ระหวา งอายตนะภายนอก ๖
มากระทบ/สมั ผสั กบั อายตนะภายใน ๖) เปน ปจ จยั
ปรงุ แตง ใหเ กดิ นามขนั ธ ๓ ไดแ ก เวทนา, สญั ญา และสงั ขาร

• อวชิ ชา-ตณั หา-อปุ าทาน-กรรม และนาม-รปู (นามขนั ธ ๓ กบั รปู ขนั ธ ๑)
เปน ปจ จยั ปรงุ แตง ใหเ กดิ วญิ ญาณ

และถา พจิ ารณาตามสายปฏจิ จสมปุ บาทธรรม (สภาพธรรมอาศยั ปจ จยั เกดิ ขนึ้ ตอ เนอ่ื ง
กันไปใหเกิดทุกข) ก็เห็นเหตุปจจัยวา อวิชชา เปนปจจัยใหเกิด สังขาร (กายสังขาร-
วจสี งั ขาร-มโนสงั ขาร), สงั ขาร เปน ปจ จยั ใหเ กดิ วญิ ญาณ, วญิ ญาณ เปน ปจ จยั ใหเ กดิ
นาม-รปู , นาม-รปู เปน ปจ จยั ใหเ กดิ สฬายตนะ คอื อายตนะภายใน ๖ (ตา-ห-ู จมกู -ลน้ิ -
กาย-ใจ), สฬายตนะ เปน ปจ จยั ใหเ กดิ เวทนา, เวทนา เปน ปจ จยั ใหเ กดิ ตณั หา, ตณั หา
เปน ปจ จยั ใหเ กดิ อปุ าทาน และกรรม, อปุ าทานเปน ปจ จยั ใหเ กดิ ภพ ชาติ ชรา มรณะ ทกุ ข
โทมนสั อปุ ายาส

ในการเจริญภาวนามีสติกำหนดพิจารณา เห็นเวทนาในเวทนา และเห็นจิตในจิต

เปน ทง้ั ณ ภายใน และ ณ ภายนอก แยกตา งหาก จากการมสี ตกิ ำหนดพจิ ารณาเหน็

ธรรมในธรรม คือ อุปาทานในเบญจขันธ (ขันธ ๕) ซ่ึงเปนการกำหนดพิจารณาเห็น
ธรรมในธรรมในขน้ั ละเอยี ดนน้ั เพราะ

การใหมีสติกำหนดพิจารณาเห็นเวทนาในเวทนา เปนคูปรับแกตัณหาจริตอยาง

ตอนที่ ๒ ข้นั วปิ ส สนาภาวนา 59

แรงกลา ของผตู ดิ เวทนา ทมี่ งุ สขุ เวทนาเปน ใหญ มกั พอใจแตใ นความสะดวกสบายอยา ง
เดยี ว เปลย่ี นแปลงยาก เพราะมกั ถอื เอาตามความชอบใจของตน จงึ ใหเ จรญิ เวทนาน-ุ

ปส สนาสตปิ ฏ ฐาน เพอื่ กำจดั “สขุ วปิ ลาส”

การใหม สี ตกิ ำหนดพจิ ารณาเหน็ จติ ในจติ เปน คปู รบั แกท ฏิ ฐจิ รติ อยา งออ นของ
ผตู ดิ จติ มงุ จติ เปน ใหญ กลา วคอื เปน คนเจา อารมณ มกั เหน็ วา จติ ของตนเทา นน้ั สำคญั
ถา จติ ไมถ กู รบกวนใหเ ดอื ดรอ นขนุ มวั จงึ จะเปน ทถี่ กู ใจ-พอใจ จงึ ใหเ จรญิ จติ ตานปุ ส สนา-

สตปิ ฏ ฐาน เพอ่ื กำจดั “นจิ จวปิ ลาส” ดงั ทไ่ี ดก ลา วมาแลว ในขา งตน

สว นการใหม สี ตกิ ำหนดพจิ ารณาเหน็ ธรรมในธรรม เพราะเปน คปู รบั แกท ฏิ ฐจิ รติ
อยา งแรงกลา ของผตู ดิ ธรรม คอื อารมณท เี่ กดิ กบั ใจ หนกั อยใู นธรรม มกั เหน็ วา ธรรมที่
เกดิ กบั จติ เปน สงิ่ สำคญั มกั หาเรอื่ งทชี่ อบมาใหจ ติ นกึ จงึ ใหเ จรญิ ธมั มานปุ ส สนาสตปิ ฏ ฐาน

เพอื่ กำจดั “อตั ตวปิ ลาส” ความเขา ใจคลาดเคลอื่ นวา ธรรมทงั้ หลาย (ขนั ธ ๕) เปน

อตั ตา ทง้ั ๆ ทธ่ี รรมทงั้ หลาย (ขนั ธ ๕) เปน สภาพไมเ ทยี่ ง (อนจิ จฺ ตา) ตอ งเปลยี่ นแปลงไม
ตามเหตปุ จ จยั ทนอยใู นสภาพเดมิ ไมไ ดต ลอดไป เปน ทกุ ข (ทกุ ขฺ ตา) และแลว กแ็ ตกสลาย
หมดสภาพเดิมของมันไป ไมมีอะไรเปนสาระในความเปนของเท่ียง เปนสุข และเปน

ตวั ตนของใครแตป ระการใด ชอ่ื วา เปน อนตั ตา (อนตตฺ ตา)

ปญญาอันเห็นแจงในความเปนของไมเท่ียง เปนทุกข และเปนอนัตตา นี้ช่ือวา
“วปิ ส สนาปญ ญา”

เมอ่ื เหน็ ดว ยปญ ญาวา สงั ขารธรรมทงั้ ปวง เปน สภาพไมเ ทย่ี ง เปน ทกุ ขแ ละเปน อนตั ตา
ยอ มเบอื่ หนา ยคลายถอนจากความยดึ ถอื เบญจขนั ธ หรอื นาม-รปู ดว ยตณั หาและทฏิ ฐิ
ใหเ กดิ ทกุ ข ดว ยปญ ญาอนั เหน็ แจง ในสภาวะของธรรมชาตทิ เ่ี ปน จรงิ ชอ่ื วา “วปิ ส สนา-
ปญ ญา” นี้ ยอ มเปน บาทฐานใหพ ฒั นาภมู จิ ติ ขนึ้ สู “โลกตุ ตรปญ ญา” เหน็ แจง แทงตลอด
ในอรยิ สจั ๔ อนั เปน มรรค-ผล-นพิ พาน ดงั จะไดย กตวั อยา ง “การมสี ตกิ ำหนดพจิ ารณา
เหน็ จติ ในจติ ” ตอ ไป

60 ตอนท่ี ๒ ข้นั วิปส สนาภาวนา

(๑) กรณผี ปู ฏบิ ตั ภิ าวนา ยงั ไมเ หน็ ดวงธรรมทท่ี ำใหเ ปน กาย คอื ยงั ไมเ หน็ ดวงใสแจม
ตรงศนู ยก ลางกาย เพงิ่ เรม่ิ ฝก เจรญิ สมถภาวนาดว ยอบุ ายวธิ สี งบใจ ๓ อยา ง ประกอบกนั
คอื กำหนดบรกิ รรมนมิ ติ นกึ เหน็ ดว ยใจเปน ดวงกลมใส ขนาดมาตรฐานปานกลางประมาณ
เทา ฟองไขแ ดงของไขไ ก ตรงศนู ยก ลางกายฐานท่ี ๗ เหนอื ระดบั สะดอื ประมาณ ๒ นว้ิ มอื
พรอ มกำหนดบรกิ รรมภาวนาคกู นั วา “สมั มาอรหงั ๆๆ” ตรกึ นกึ เหน็ ดวงทใี่ ส ใจ (ความ
เห็นดวยใจ-ความจำ-ความคิด-ความรู) อยู ณ กลางดวงท่ีใส ตรงศูนยกลางกาย น่ันไว
ในเบือ้ งตน ใหน กึ นอ มพระพทุ ธคณุ จากคำวา “สมั มาอรหงั ” คอื พระปญญาคุณ และ
พระวสิ ทุ ธคิ ณุ ของพระพทุ ธเจา มาสใู จเรา เปน “พทุ ธานสุ ต”ิ และสงั เกตเหน็ ลมหายใจ
เขา -ออก ผา นตรงจดุ เลก็ ใสกลางดวงใสนน้ั แตแ หง เดยี ว (ไมต อ งตามลมหายใจเขา -ออก)

ผเู จรญิ ภาวนาประกอบดว ย “สมั ปโยคธรรม” คณุ ธรรมเครอื่ งชว ยการเจรญิ ภาวนา
ใหไ ดผ ลดี (ตามพระพทุ ธดำรสั สอนไว) คือ “อาตาป” ประกอบดว ยความเพยี รเพง เผากเิ ลส
ดว ย “สต”ิ กำกบั ใจใหจ ดจอ ตอ เนอื่ งกนั ไปเรอ่ื ย และ “สมั ปชญั ญะ” ความรสู กึ ตวั พรอ ม
ไมเ ผลอสติ คอยระวงั และรเู ทา ทนั กเิ ลสนวิ รณ ไดแ ก ถนี มทิ ธะ (จติ หดหงู ว งซมึ ), วจิ กิ จิ ฉา
(ลงั เลสงสยั ), พยาบาท (ขดั เคอื งใจ), อทุ ธจั จกกุ กจุ จะ (จติ ฟงุ ซา น/วติ กกงั วล) หรอื
กามฉนั ทะ (จติ กำหนดั ยนิ ดใี นรปู -เสยี ง-กลน่ิ -รส-โผฏฐพั พะ) มใิ หเ กดิ ขนึ้

เมอื่ กเิ ลสนวิ รณใ ดเกดิ ขนึ้ กใ็ หม สี ตสิ มั ปชญั ญะรสู กึ ตวั วา กเิ ลสนวิ รณเ กดิ ขน้ึ แลว
และ ใหระงับดวยความต้ังใจกำหนดองคบริกรรมนิมิตและบริกรรมภาวนาคูกัน วา
“สัมมาอรหังๆๆ” กลางของกลางจุดเล็กใสกลางดวงใส ตรงศูนยกลางกายน้ันไวใหม่ัน
จนจติ ใจทฟ่ี งุ ซา น (วกิ ขติ ตจติ ตะ) คอ ยๆ สงบระงบั ลงๆๆ ความสวา ง ณ ภายในกจ็ ะ
คอ ยๆ ปรากฏขนึ้ จติ ใจจะตน่ื ตวั และรสู กึ ปลอดโปรง สดชนื่ ขนึ้ เพราะความสวา งปรากฏ
ขน้ึ นน้ั “ถนี มทิ ธะ หรอื สงั ขติ ตจติ ตะ”-จติ หดห/ู งว งซมึ กจ็ ะคอ ยๆ จางหายไปตามสว นที่
ความสวา งปรากฏขน้ึ ในใจ

ใหมีสติกำหนดบริกรรมนิมิต บริกรรมภาวนาคูกันตอไป เร่ือยๆ กอปรดวย
“สมั ปชญั ญะ” ไมเ ผลอสติ และ “ความเพยี ร” ตอ ๆ ไป ไมย อ ทอ จนใจ (เหน็ -จำ-คดิ -รู)
คอ ยๆ รวมหยดุ เปน จดุ เดยี วกนั สงบนง่ิ ยงิ่ ขน้ึ เมอื่ ใจหยดุ ในหยดุ กลางของหยดุ จน

ตอนท่ี ๒ ขัน้ วิปส สนาภาวนา 61

ถอื เอา “อคุ คหนมิ ติ ” คอื เหน็ ดวงใสแจม ไดช ว่ั คราว นเี้ ปน สมาธริ ะดบั “อปุ จารสมาธ”ิ

ใหใ จจดจอ อยตู รงกลางของกลาง “อคุ คหนมิ ติ ” ตรงศนู ยก ลางกายนน้ั ตอ ๆ ไปดว ย
กำหนดองคบ รกิ รรมภาวนา “สมั มาอรหงั ๆๆ” ตรงจดุ เลก็ ใสกลางดวงใสนน้ั ตอ ๆ ไป จนใจ
หยดุ นงิ่ สนทิ ตรงกลางกำเนดิ ธาตธุ รรมเดมิ และปรากฏ “ปฏภิ าคนมิ ติ ” เหน็ ดวงใสแจม
เกดิ ขน้ึ นนั้ ผเู จรญิ ภาวนาจะรสู กึ หววิ หรอื เคลมิ้ นดิ ๆ แตร สู กึ -ไมเ ผลอสติ นนั้ เปน
อาการของจติ ทถี่ อื เอาปฏภิ าคนมิ ติ ได และหยดุ นง่ิ ตรงกลางกำเนดิ ธาตธุ รรมเดมิ (ตรงศนู ย
กลางกายฐานที่ ๗ - เหนือระดับสะดือ ๒ น้ิว) ตกศนู ย (ปลอยปฏิภาคนิมิต/วางหายไป)
ไปยงั ศนู ยก ลางกายฐานที่ ๖ (ศนู ยก ลางกายระดบั สะดอื พอด)ี ปรงุ แตง ดว ยบญุ (ทานกศุ ล-
ศลี กศุ ล-ภาวนากศุ ล) ชอ่ื วา “ปญุ ญาภสิ งั ขาร” เปน “เอกคั คตาจติ ” ประกอบดว ยวติ ก
วจิ าร ปต ิ สขุ และ เอกคั คตา เปน ฌานจติ ระดบั “ปฐมฌาน” ขนึ้ ไป “ใจ” (เหน็ -จำ-คดิ -ร)ู
ทร่ี วมหยดุ เปน จดุ เดยี วกนั ชอ่ื วา “เอกคั คตาจติ ” น้ี ตงั้ อยกู ลางดวงธรรมทท่ี ำใหเ ปน กาย
(ขนาดมาตรฐานปานกลาง ประมาณเทา ฟองไขแ ดงของไขไ ก หรอื อยา งโตเทา ดวงจนั ทร-
ดวงอาทติ ย กม็ ี) ลอยเดน ขนึ้ มาตรงศนู ยก ลางกายฐานที่ ๗

ตอ ไปนี้ ผเู จรญิ ภาวนาไมต อ งวา “สมั มาอรหงั ” อกี เพยี งใหร วมใจ (เหน็ -จำ-คดิ -ร)ู
หยดุ ในหยดุ กลางของหยดุ ๆๆ ตอ ๆ ไป ใหเ หน็ ใสแจม อยู

โดยนยั นี้ เมอ่ื จติ ยงั ไมต ง้ั มน่ั (อสมาหติ จติ ตะ) ผเู จรญิ ภาวนายอ มกำหนดพจิ ารณา
รวู า จติ ไมต ง้ั มน่ั เมอ่ื จติ ตงั้ มนั่ (สมาหติ จติ ตะ) เปน “เอกคั คตาจติ ” กย็ อ มมสี ตสิ มั ปชญั ญะ
กำหนดรวู า จติ ตง้ั มนั่ ดงั นี้

อนง่ึ หากเจรญิ ภาวนาตอ ๆ ไป ถงึ “ธรรมในธรรม” กลา วคอื รวมใจ (เหน็ -จำ-คดิ -ร)ู
ใหห ยดุ ในหยดุ กลางของหยดุ ตอ ๆ ไป ถงึ ดวงศลี ดวงสมาธิ ดวงปญ ญา ดวงวมิ ตุ ตญิ าณ-
ทสั สนะ และ เขา ถงึ กายในกาย เวทนาในเวทนา จติ ในจติ และธรรมในธรรม ของกาย
ละเอยี ด ตง้ั แตก ายมนษุ ยล ะเอยี ดตอ ๆ ไปจนถงึ “ธรรมกาย” ทลี่ ะเอยี ดๆๆ ตอ ๆ ไป จนสดุ
ละเอียด ถึงธรรมกายในอรหัตในอรหัตๆๆ ซ่ึงมีขนาดหนาตัก ความสูง และเสนผาน
ศนู ยก ลางดวงธรรมทท่ี ำใหเ ปน ธรรมกาย ๒๐ วา ขนึ้ ไป แลว ใชญ าณรตั นะของธรรมกาย

62 ตอนท่ี ๒ ขน้ั วิปสสนาภาวนา

เพง พจิ ารณาดตู รงศนู ยก ลางดวงธรรมทที่ ำใหเ ปน กายมนษุ ย (กายเนอ้ื ) ซงึ่ ตงั้ อยตู รงกลาง
ของกลางกำเนดิ ธาตธุ รรมเดมิ ตรงศนู ยก ลางกายฐานท่ี ๗ (อยเู หนอื ระดบั สะดอื ๒ นว้ิ
มอื ) กจ็ ะเหน็ “ธาตลุ ะเอยี ด” ของขนั ธ ๕ ตงั้ ซอ นกนั อยใู นทา มกลางของกลางตอ ๆ กนั ไป
ตามลำดบั เบญจขนั ธ คอื

ธาตลุ ะเอยี ดของ “รปู ขนั ธ” มสี ณั ฐานกลมใสขนาดเทา เมลด็ โพธิ/์ เมลด็ ไทร ตงั้ อยู
ตรงศนู ยก ลางกายฐานที่ ๗ (เรยี กอกี อยา งหนงึ่ วา “ทต่ี งั้ กำเนดิ ธาตธุ รรมเดมิ ”) นข้ี ยาย
สว นหยาบออกมาเปน “ดวงกาย” ขนาดมาตรฐานปานกลางประมาณเทา ฟองไขแ ดงของ
ไขไก ภายในดวงน้ีมีดวงเล็กๆ เรียกวา “ศูนย” ๕ ศูนย คือ ศูนยกลาง-ศูนยขางหนา-
ศนู ยข า งขวา-ศนู ยข า งหลงั และศนู ยข า งซา ย ศนู ยข า งหนา เปน “ธาตนุ ำ้ ” ศนู ยข า งขวา
“ธาตดุ นิ ” ศนู ยข า งหลงั “ธาตไุ ฟ” ศนู ยข า งซา ย เปน “ธาตลุ ม” ทท่ี ำหนา ทคี่ วบคมุ สว น
ทเี่ ปน ของเหลว ของหยาบแขง็ อณุ หภมู ิ และลมปราณทปี่ รนเปรออยใู นรา งกาย ใหอ ยู
ในสภาวะพอเหมาะ และปรงุ แตง ธาตหุ ยาบ (ไดแ ก อาหาร เครอื่ งดมื่ ยาบำบดั โรค และ
ลมหายใจเขา -ออก) เปน “กายเนอื้ ”

กลางของกลางธาตุละเอียดของรูปขันธ เปนธาตุละเอียดของ “เวทนาขันธ”
มีสัณฐานกลมใสกวา แตเล็กกวาธาตุละเอียดของรูปขันธ ขยายสวนหยาบออกมาเปน
“ดวงเหน็ ” ขนาดประมาณเบา ตาของผเู ปน เจา ของ มี “ธาตเุ หน็ ” ตง้ั อยใู นทา มกลางนน้ั

กลางของกลางธาตุละเอียดของเวทนาขันธ เปนธาตุละเอียด “สัญญาขันธ”
มสี ณั ฐานกลมใส ขยายสว นหยาบออกมาเปน “ดวงจำ” ขนาดประมาณเทา ดวงตา (ทงั้ ดวง)
ของผเู ปน เจา ของ มี “ธาตจุ ำ” ตงั้ อยใู นทา มกลางนน้ั

กลางของกลางธาตลุ ะเอยี ดของสญั ญาขนั ธ เปน ธาตลุ ะเอยี ดของ “สงั ขารขนั ธ”
มีสัณฐานกลมใส ขยายสวนหยาบออกมาเปน “ดวงคิด” หรือท่ีเรียกวา “ดวงจิต”
ขนาดประมาณเทา ดวงตาดำของผเู ปน เจา ของ มี “ธาตคุ ดิ ” อยใู นทา มกลางนน้ั ดวงคดิ
ลอยอยใู นเบาะนำ้ เลยี้ งของหวั ใจ๓๒ (หรอื นำ้ เลยี้ งของจติ ) ขนาดประมาณเทา ๑ ซองมอื
ของผเู ปน เจา ของ ใสบรสิ ทุ ธ์ิ

๓๒ วสิ ทุ ธมิ รรค ภาค ๒ พมิ พค รง้ั ที่ ๙ พ.ศ.๒๕๔๐ หนา ที่ ๒๕๑.

ตอนที่ ๒ ขนั้ วปิ ส สนาภาวนา 63

ผูเจริญภาวนายอมพิจารณาเห็นจิตในจิตไดดังน้ี

ถาเห็น “ดวงจิต” ลอยปร่ิมอยูในระดับนำ้ เล้ียงของหัวใจพอดี นั้น แสดงวา
จติ ตง้ั มน่ั เปน สมาธแิ นบแนน มน่ั คง เปน “สมาหติ จติ ตะ”

ถา เหน็ “ดวงจติ ” จมลงตำ่ กวา ระดบั นำ้ เลย้ี งของหวั ใจ แสดงวา จติ เรมิ่ เผลอสต-ิ
งว ง/หลบั ถา จมลงมาก แสดงวา จติ หมดสต-ิ สลบไสล

ถา เหน็ “ดวงจติ ” ลอยเผนิ ขนึ้ เหนอื ระดบั นำ้ เลย้ี งของหวั ใจมากเพยี งไร ยอ มแสดง
วา จติ ฟงุ ซา น (วกิ ขติ ตจติ ตะ) และไมต งั้ มนั่ (อสมาหติ จติ ตะ) มากเพยี งนนั้

ถา เหน็ “ดวงจติ ” ลอยเผนิ ขนึ้ เหนอื ระดบั นำ้ เลย้ี งของหวั ใจกวา ครง่ึ ขน้ึ ไป ยอ ม
แสดงวา จติ ฟงุ ซา นมากถงึ คมุ สตไิ มอ ยหู รอื เสยี สติ

อกี ตวั อยา งหนงึ่ สำหรบั ผขู าดอนิ ทรยี ส งั วร ไมส ำรวมระวงั อนิ ทรยี  เมอ่ื มอี ารมณ
หรอื อายตนะภายนอก (ไดแ ก รปู -เสยี ง-กลนิ่ -รส-โผฏฐพั พะ-ธรรมารมณ) มากระทบอายตนะ
ภายใน (ประสาทตา-ห-ู จมกู -ลน้ิ -กาย-ใจ) “ดวงจติ ” คอื สงั ขารขนั ธ ปรงุ แตง อารมณน นั้
วา นา รกั /นา กำหนดั ยนิ ดี แลว หลงกำหนดั ยนิ ดใี นอารมณท น่ี า รกั /นา กำหนดั ยนิ ดี น้ัน
จติ ใจ (เหน็ -จำ-คดิ -รู) ทตี่ งั้ อยกู ลางดวงธรรมทที่ ำใหก ายนน้ั จะตกศนู ย (วา งหายไป) ไปยงั
ศนู ยก ลางกายฐานที่ ๖ และถกู ปรงุ ดว ยเจตสกิ ธรรมฝา ยบาปอกศุ ล-ไดแ ก “กามราคานสุ ยั ”
หมุ “ดวงจติ ” พรอ มดว ย “อวชิ ชานสุ ยั ” หุม “ดวงร”ู เปน เหตนุ ำ/เหตหุ นนุ ใหเ กดิ เปน
“อกศุ ลจติ ” ทเี่ ศรา หมองดว ยกเิ ลส เปน จติ ใจดวงใหมต งั้ อยกู ลางดวงธรรมทที่ ำใหเ ปน กาย
ใหม ท่ีเศราหมองดวยอกุศลธรรม ลอยเดนขึ้นมาที่ศูนยกลางกายฐานท่ี ๗ และ
กามราคานุสัย น้ัน ก็กลายเปน “กามราคะ” ยอมสีนำ้ เล้ียงของจิตเปนสีชมพู หรือ
สชี มพแู ก ดลจติ ดลใจใหป ฏบิ ตั ติ ามอำนาจของมนั นช้ี อื่ วา การมสี ตกิ ำหนดพจิ ารณาเหน็
จิตในจิตวา จิตมีราคะ (สราคจิตตะ) ก็รูวาจิตมีราคะ และเมื่อมีความทะยานอยากใน
กามมากขนึ้ “กามตณั หา” กเ็ กดิ ขนึ้ พรอ มกบั “อกศุ ลจติ ” ดลจติ ดลใจใหป ฏบิ ตั ติ าม
อำนาจของมนั ยง่ิ ๆ ขนึ้ ไป

64 ตอนท่ี ๒ ขัน้ วิปส สนาภาวนา

เมอ่ื ผเู จรญิ ภาวนารวมใจหยดุ ในหยดุ กลางของหยดุ กลางของหยดุ กลางของกลางกาย
ใหเ ขา ถงึ กายในกาย เวทนาในเวทนา จติ ในจติ และธรรมในธรรมของกายทล่ี ะเอยี ดๆ
ตงั้ แตก ายมนษุ ยล ะเอยี ดขนึ้ ไปจนสดุ ละเอยี ด ถงึ ธรรมกายทบ่ี รสิ ทุ ธผิ์ อ งใสเพยี งไร กย็ อ ม
พจิ ารณาเหน็ จติ ในจติ ทป่ี ราศจากความปรงุ แตง ดว ยบาปอกศุ ล เปน แตบ ญุ กศุ ล ในระดบั
มนษุ ยธรรม เทวธรรม พรหมธรรม ตอ ๆ ไปถงึ พทุ ธธรรม และยอมพิจารณาเห็นจิตใน
จติ ทปี่ ราศจากราคะ (วตี ราคจติ ตะ) วา จติ ปราศจากราคะ

สว นการมสี ตกิ ำหนดพจิ ารณาเหน็ จติ ในจติ วา จติ มโี ทสะ (สโทสจติ ตะ) กร็ วู า จติ มโี ทสะ
โดยพิจารณาเห็นสีน้ำเลี้ยงของจิต มีสีแดงเขมถึงเขียวคล้ำ ตอเมื่อเจริญภาวนาถึงกาย
ในกาย เวทนาในเวทนา จติ ในจติ และธรรมในธรรม ทบี่ รสิ ทุ ธผิ์ อ งใสยง่ิ ขน้ึ เพยี งไร กจ็ ะ
สามารถพจิ ารณาเหน็ สนี ำ้ เลย้ี งของจติ บรสิ ทุ ธผ์ิ อ งใสยงิ่ ขน้ึ เพยี งนน้ั นเ้ี ปน การมสี ตพิ จิ ารณา
เหน็ จติ ในจติ วา จติ ปราศจากโทสะ (วตี โทสจติ ตะ) กร็ วู า จติ ปราศจากโทสะ สว นการมสี ติ
พจิ ารณาเหน็ จติ มโี มหะ (สโมหจติ ตะ) จะเหน็ สนี ำ้ เลยี้ งของจติ เปน สเี หมอื นน้ำลา งเนอื้ บา ง
หรอื เหน็ เปน สขี าวปนเทาเหมอื นสตี ะกวั่ ตดั บา ง กร็ วู า จติ มโี มหะ เมอ่ื จติ ปราศจากโมหะ
(วีตโมหจิตตะ) จะเห็นสีนำ้ เลี้ยงของจิตที่บริสุทธ์ิใสสวาง และ/หรือ มีรัศมีปรากฏ ก็รูวา
จติ ปราศจากโมหะ กป็ ฏบิ ตั ใิ นทำนองเดยี วกนั คอื หยดุ ในหยดุ กลางของหยดุ ดบั หยาบไป
หาละเอยี ด เปน กายในกาย-เวทนาในเวทนา-จติ ในจติ และธรรมในธรรม ทบี่ รสิ ทุ ธผ์ิ อ งใส
ถงึ “ธรรมกาย” ธรรมทปี่ ระชมุ คณุ ธรรมของพระอรยิ สงฆ/ พระอรยิ เจา ตงั้ แตธ รรมกาย
โคตรภขู นึ้ ไปจนสดุ ละเอยี ด ถงึ มรรค ๔ ผล ๔ และพระนพิ พาน ๑ ดงั นี้ เปน ตน

ในขณะเดยี วกนั กไ็ ดเ หน็ “จติ ใจ” ทม่ี สี ภาพดบั แลว กเ็ กดิ ใหมๆ ๆๆ ดว ยเหตปุ จ จยั
ฝา ยบาปอกศุ ลปรงุ แตง (อปญุ ญาภสิ งั ขาร) หรอื ฝา ยบญุ กศุ ลปรงุ แตง (ปญุ ญาภสิ งั ขาร)
แลว แตก รณี จติ จงึ จดั เปน “สงั ขารธรรม” ทเ่ี ปน ไปตามเหตปุ จ จยั ปรงุ แตง เปน สภาพ
ไมเ ทยี่ ง เปน ทกุ ข และเปน อนตั ตา ดว ยประการฉะนี้

การมสี ตกิ ำหนดพจิ ารณาเหน็ จติ ในจติ ของตนเอง ชอื่ วา เปน ณ ภายใน พจิ ารณา
เหน็ จติ ในจติ ของผอู น่ื ชอ่ื วา เปน ณ ภายนอก

ตอนท่ี ๒ ขนั้ วิปสสนาภาวนา 65

เมื่อเจริญภาวนาใหจิตตั้งมั่น เปนสมาธิแนบแนนม่ันคง ผองใสจากกิเลสนิวรณ
เครอื่ งกน้ั ปญ ญา ออ นโยนควรแกง าน ดงั น้ี จะยกพระกมั มฏั ฐานใดขนึ้ พจิ ารณาใหเ หน็
แจงในสภาวธรรมและอริยสัจจธรรมตามท่ีเปนจริง ก็จะเปนทางใหบรรลุมรรค ผล
นพิ พาน ตามระดบั ภมู ธิ รรมทปี่ ฏบิ ตั ไิ ด

นเ้ี ปน การเจรญิ สมถวปิ ส สนา โดยมศี ลี เปน บาทฐาน ทใ่ี หส ามารถเจรญิ ปญ ญา
คอื “วปิ ส สนาปญ ญา” ถึง “โลกตุ ตรปญ ญา” ดว ยการทใ่ี หไ ดท ง้ั รทู งั้ เหน็

สวนการมสี ติกำหนดพิจารณาเห็นจติ ในจติ ขอ อื่นๆ ไดแก จิตถึงความเปนใหญ
(มหคั คตจติ ตะ), จติ ไมถ งึ ความเปน ใหญ (อมหคั คตจติ ตะ), จติ ประกอบดว ยความยง่ิ
(สอตุ ตรจติ ตะ), จติ ไมป ระกอบดว ยความยง่ิ (อนตุ ตรจติ ตะ), จติ หลดุ พน (วมิ ตุ ตจติ ตะ),
จติ ยงั ไมห ลดุ พน (อวมิ ตุ ตจติ ตะ) กย็ อ มสามารถกำหนดพจิ ารณาเหน็ ได ตามระดบั ภมู ธิ รรม
ทปี่ ฏบิ ตั สิ งู ขนึ้ ไปๆ ได เอง

พงึ เขา ใจวา การมสี ตกิ ำหนดพจิ ารณาเหน็ จติ ในจติ เปน ทงั้ ณ ภายใน (ของตนเอง)
และทง้ั ณ ภายนอก (ของผอู นื่ ) จะเหน็ ไดช ดั เจนตอ เมอื่ ผเู จรญิ ภาวนาอบรมจติ ใจของ
ตนเอง ใหส งบตง้ั มน่ั เปน สมาหติ จติ ตะ หรอื เอกคั คตาจติ ใหจ ติ ใจผอ งใสจากกเิ ลส
นวิ รณเ ครอื่ งกนั้ ปญ ญายงิ่ ๆ ขน้ึ ไป โดยการเจรญิ ภาวนาสมาธริ วมใจ (เหน็ -จำ-คดิ -รู) ให
หยดุ ในหยดุ กลางของหยดุ เขา ถงึ กายในกาย เวทนาในเวทนา จติ ในจติ และธรรมในธรรม
ของกายละเอยี ด ตง้ั แตข องกายมนษุ ยล ะเอยี ดตอ ๆ ไปจนถงึ ธรรมกายทลี่ ะเอยี ดๆ ได
เพยี งไร กจ็ ะสามารถเหน็ จติ ในจติ ทงั้ ณ ภายใน และ ทง้ั ณ ภายนอก (ของผอู นื่ )
ไดช ดั เจนมากเพยี งนนั้

ผูมีภูมิจิตที่สูงกวา บริสุทธ์ิผองใสกวา ยอมสามารถมีสติกำหนดพิจารณาเห็น
จิตในจิต ณ ภายนอก (ของผูอื่น ผูมีภูมิจิตต่ำกวา) ไดชัดเจนและถูกตองแมนยำกวา
ผมู ภี มู จิ ติ ตำ่ กวา (ทจ่ี ะเหน็ จติ ในจติ ของผมู ภี มู จิ ติ ทส่ี งู กวา ) เปน ธรรมดา

เพราะเหตนุ น้ั ผเู จรญิ ภาวนาแมเ มอ่ื สามารถพจิ ารณาเหน็ จติ ในจติ ได กเ็ พยี งกำหนด
รสู กั แตว า รู เหน็ และใหใ ชแ ตเ พยี งเปน สตเิ ตอื นใจของตนเอง มใิ หป ระมาทหลงมวั เมา

66 ตอนท่ี ๒ ข้ันวปิ ส สนาภาวนา

ในชวี ติ เทา นน้ั อยา ไดค ะนองใจ-คะนองปาก ทกั ทายหรอื พยากรณจ ติ ในจติ ของ
ผอู นื่ อนั จะเปน การแสดงโออ วดภมู ธิ รรมของตน ใหก เิ ลส และ/หรอื มานะทฏิ ฐิ
วา ตนเองมภี มู ธิ รรมสงู ซง่ึ จะกลบั เปน โทษอยา งยง่ิ โดยเฉพาะอยา งยงิ่ แกผ ทู ยี่ งั
ปฏิบัติไมไดถึงขั้นละสัญโญชน (กิเลสเครื่องรอยรัดใหติดอยูกับโลก) อยางนอย ๓
ประการ คอื สกั กายทฏิ ฐิ วจิ กิ จิ ฉา และสลี พั พตปรามาส กา วลว งขา มโคตรปถุ ชุ น
เปน อรยิ บคุ คลไดแ ลว แตม กั ชอบพยากรณ- ทกั ทาย จติ ใจของผอู น่ื อยนู น้ั ยอ ม
มโี อกาสใหจ ติ กำเรบิ ดว ยอวชิ ชา กเิ ลส ตณั หา อปุ าทาน ใหภ มู จิ ติ ตกตำ่ ลง กลาย
เปนปุถุชนผูยังหนาดวยกิเลสตามเดิมไดโดยงาย

และความจรงิ แลว แมผ บู รรลธุ รรมเปน พระอรยิ บคุ คลแลว เพยี งใด ทา นกย็ ง่ิ
มสี ตสิ ำรวมระวงั ศลี และอนิ ทรยี  ไมน ยิ มพยากรณผ อู นื่ โดยไมจ ำเปน ทา นจงึ ได
ชอ่ื วา เปน “สมณะ” ผสู งบ/บรสิ ทุ ธิ์ ผอ งแผว แลว ดว ยประการฉะนี้

บทท่ี ๗ การเจริญสติปฏฐาน ๔ : ธัมมานุปสสนาสติปฏฐาน

○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○

มสี ตกิ ำหนดพจิ ารณาเหน็ ธรรมในธรรม ทงั้ ณ ภายใน และ ณ ภายนอก ทา นจำแนก

ไว ๕ บรรพ (ขอ ) คือ (๑) นวิ รณปพ พะ ขอ กำหนดดว ยนวิ รณ ๕ (กามฉนั ทะ-พยาบาท-
ถนี มทิ ธะ-อทุ ธจั จกกุ กจุ จะ และวจิ กิ จิ ฉา) (๒) ขนั ธปพ พะ ขอ กำหนดดว ยขนั ธ ๕ (รปู -
เวทนา-สญั ญา-สงั ขาร และวญิ ญาณ) (๓) อายตนปพ พะ ขอ กำหนดดว ยอายตนะ ๑๒

(อายตนะภายใน ๖ ไดแ ก ตา-ห-ู จมกู -ลนิ้ -กาย-ใจ และอายตนะภายนอก ๖ ไดแ ก รปู -เสยี ง-
กลิ่น-รส-โผฏฐัพพะ-ธรรมารมณ) (๔) โพชฌงคปพพะ ขอกำหนดดวยโพชฌงค ๗
(สติ-ธมั มวจิ ยะ-วริ ยิ ะ-ปต -ิ ปส สทั ธ-ิ สมาธ-ิ อเุ บกขา) และ (๕) สจั จปพ พะ ขอ กำหนดดว ย
อรยิ สจั ๔ (ทกุ ข- สมทุ ยั -นโิ รธ-มรรค)

ตอนที่ ๒ ขนั้ วปิ สสนาภาวนา 67

พงึ มขี อ สงั เกตวา ธมั มานปุ ส สนาสตปิ ฏ ฐาน เปน คปู รบั แกท ฏิ ฐจิ รติ อยา งแรงกลา

ของผตู ดิ ในธรรม คอื อารมณท เ่ี กดิ อยกู บั ใจ หนกั อยใู นธรรม มกั เหน็ วา ธรรมทเี่ กดิ กบั จติ ใจ

เปน สง่ิ สำคญั มกั หาเรอ่ื งทช่ี อบมาใหจ ติ นกึ คดิ จงึ ใหเ จรญิ ธมั มานปุ ส สนาสตปิ ฏ ฐาน เพื่อ
กำจดั “อตั ตวปิ ลาส” ความเขา ใจคลาดเคลอื่ นวา ธรรมทง้ั หลาย (ขนั ธ ๕) เปน อตั ตา

ซงึ่ แทท จ่ี รงิ เปน อนตั ตา เพราะความไมม สี าระในความเปน ของเทย่ี ง ในความสขุ ทถี่ าวร และ
ไมม สี าระในความเปน ตวั ตน บคุ คล เรา-เขา ของเรา-ของเขา หรอื ของใครแตป ระการใดเลย

อนง่ึ ธรรม ๒ ขอ คอื นวิ รณปพ พะ กบั อายตนปพ พะ ไดก ลา วรวมกนั มากบั
การปฏบิ ตั สิ มถวปิ ส สนาภาวนา มสี ตพิ จิ ารณาเหน็ กายในกาย-เหน็ เวทนาในเวทนา-เหน็ จติ
ในจติ -เหน็ ธรรมในธรรม (สว นหนงึ่ ) เหลา นี้ เปน ทงั้ ณ ภายใน และ ณ ภายนอก มา
อยแู ลว จงึ จะไมก ลา วซ้ำอกี และจะไดย กตวั อยา งเฉพาะของปพ พะทเี่ หลอื ดงั นี้

(๑) ขนั ธปพ พะ ขอ กำหนดดว ยขนั ธ ๕ คอื รปู -เวทนา-สญั ญา-สงั ขาร และวญิ ญาณ
เปน สว นรวม

(๒) สจั จปพ พะ ขอ กำหนดดว ยอรยิ สจั ๔ คอื ทกุ ข- สมทุ ยั -นโิ รธ-มรรค
(๓) โพชฌงั คปพ พะ ขอ กำหนดดว ยโพชฌงค ๗ คอื สต-ิ ธมั มวจิ ยะ-วริ ยิ ะ-ปต ิ-
ปส สทั ธ-ิ สมาธ-ิ อเุ บกขา เปน ลำดบั ไป

ขอ ๑ การมสี ตพิ จิ ารณาเหน็ ธรรมในธรรม : นวิ รณ ๕ และอปุ าทานในขนั ธ ๕

โดยการเจรญิ “วชิ ชา” อนั ประกอบดว ย “อภญิ ญา” คณุ เครอ่ื งชว ยใหเ หน็ แจง /
รูแจงสภาวธรรม และอริยสัจจธรรมตามที่เปนจริง ตามรอยบาทพระพุทธองค ตามท่ี
หลวงพอ วดั ปากน้ำ พระมงคลเทพมนุ ี (สด จนทฺ สโร) ทา นไดป ฏบิ ตั แิ ละสอน และได
แนะนำสง่ั สอนถา ยทอดสบื ตอ กนั มา ดงั ตวั อยา งตอ ไปนี้

ความจริงแลว เพียงเจริญภาวนาไดถึงและเห็นดวงธรรมท่ีทำใหเปน
กายมนุษยใสแจมปรากฏข้ึนท่ีศูนยกลางกาย (ขนาดมาตรฐานปานกลางเทาฟอง

68 ตอนที่ ๒ ขน้ั วปิ ส สนาภาวนา

ไขแ ดงของไขไ ก และ/หรอื อยา งโตเทา ดวงจนั ทรด วงอาทติ ย) นนั้ สมาธจิ ติ ยอ มเกดิ
และเจรญิ ขน้ึ เอง ตงั้ แตป ฐมฌาน (ประกอบดว ย วติ ก-วจิ าร-ปต -ิ สขุ -เอกคั คตา) ขน้ึ ไป
และ แมอภิญญา มีทิพพจักษุ และ/หรือ ทิพพโสต เปนตน ก็ยอมจะเกิดและ
เจรญิ ขน้ึ เอง ตามสว นแหง วาสนาบารมขี องแตล ะทา นไดอ ยแู ลว แตเ สอื่ มไดง า ย

และมอี านภุ าพใหเ หน็ แจง -รแู จง สภาวธรรมไดไ มก วา งขวางเทา ปฏบิ ตั ไิ ดถ งึ ธรรมกาย
จึงขอแนะนำวา เมื่อเจริญภาวนาไดถึงดวงธรรมท่ีทำใหเปนกายมนุษย

ใสแจม อยู กจ็ งเจรญิ ภาวนาตอ ๆ ไปใหเ ขา ถงึ -ร-ู เหน็ และ เปน กายในกาย เวทนา
ในเวทนา จติ ในจติ และธรรมในธรรม ตอ ๆ ไป ใหถ งึ ธรรมกายอรหตั ในอรหตั ๆๆ
ใหใ สละเอยี ดและบรสิ ทุ ธอิ์ ยเู สมอ แลว ทา นจะประจกั ษค ณุ คา อยา งมหาศาลของ
การเจรญิ ภาวนาน้ี ดว ยตวั ของทา นเอง

สำหรบั ผปู ฏบิ ตั ไิ ดถ งึ ธรรมกายทสี่ ดุ ละเอยี ดแลว เจรญิ ภาวนาตรวจภพ-
ตรวจจกั รวาล ดคู วามเปน ไปของสตั วโ ลก (เบญจขนั ธ) ทง้ั หลาย เปน ไปตามกรรม
และถูก “ปรุงแตงดวยบุญ” (ปุญญาภิสังขาร) บาง, “ปรุงแตงดวยบาป”
(อปญุ ญาภสิ งั ขาร) บา ง และถกู “ปรงุ แตง ดว ยฌานสมาบตั ทิ ตี่ งั้ มนั่ -ไมห วนั่ ไหว”
(อเนญชาภสิ งั ขาร) บา ง จงึ ตอ งเปลย่ี นแปลงไปตามเหตปุ จ จยั ทป่ี รงุ แตง เปน ของไม

เทย่ี ง (อนจิ จฺ )ํ ทนอยใู นสภาพเดมิ ไมไ ดต ลอดไป และเปน ทกุ ข (ทกุ ขฺ )ํ สดุ ทา ยตอ งแตกสลาย
หมดสภาพเดมิ ของมนั ไป เปน อนตั ตา (อนตตฺ า) ดงั ตอ ไปนี้

ข้ันท่ี ๑ สัมมาสมาธิ : วิธีเจริญรูปฌาน ๔

เจรญิ รปู ฌาน ๔ โดยอนโุ ลมและปฏโิ ลม หลายเทย่ี วใหเ ปน วสี เพอื่ ชำระ
ธาตุธรรม และเห็น-จำ-คิด-รู ใหบริสุทธ์ิ เพ่ือเปนบาทฐานใหเจริญอภิญญา
(ทพิ พจกั ษแุ ละทพิ พโสต ฯลฯ) และวชิ ชาคณุ เครอื่ งชว ยใหเ จรญิ ปญ ญาเหน็ แจง ใน
สภาวธรรมและอรยิ สจั จธรรม ตามทเี่ ปน จรงิ ไดช ดั เจนยงิ่ ขน้ึ

ตอนท่ี ๒ ข้นั วิปส สนาภาวนา 69

หลวงพอ วดั ปากนำ้ พระมงคลเทพมนุ ี (สด จนทฺ สโร) ไดอ ธบิ าย “วธิ เี ขา ฌานสมาบตั ิ ๔”
ซงึ่ เปน แบบดงั้ เดมิ ทหี่ ลวงพอ ทา นไดป ฏบิ ตั แิ ละสอนในระยะแรกๆ และไดม กี ารบนั ทกึ
คำสอนไว ดงั น๓้ี ๓

“ทเ่ี รยี กวา ฌาน นนั้ มลี กั ษณะใสเหมอื นกระจกสอ งหนา มปี รมิ ณฑล
กลม วดั ตดั ตรง กวา ง ๒ วา หนา ๑ คบื วดั วงกลม ๖ วา มาคอยรองรบั
อยูใตที่น่ังของกายธรรม เชนดังอาสนะเปนที่รองรับของผูน่ัง ฉะน้ัน
แตว า เปลยี่ นวาระกนั ละเอยี ดกวา กนั เขา ไปทกุ ที คอื

ปฐมฌาน ฌานท่ี ๑ เขา มารองรบั เปน แผน กระจกใส กวา ง ๒ วา
หนา ๑ คบื โดยกลม ๖ วา กใ็ สยง่ิ ขน้ึ

ทุติยฌาน คร้ันแลวก็เกิดเปล่ียนฌานท่ีใสและละเอียดขึ้นไปอีก
ฌานทล่ี ะเอยี ดกวา นี้ ใสกวา นคี้ งมอี กี แลว กร็ ำพงึ ละฌานเกา ใครไ ดฌ าน
ใหม แผน กระจกใสเลก็ เทา เดมิ ใสสะอาดกวา เดมิ คอื ฌานท่ี ๒ ทตุ ยิ ฌาน
กเ็ ขา มารองรบั แทนปฐมฌาน กายธรรมกใ็ สยง่ิ กวา ปฐมฌาน

ตตยิ ฌาน ครนั้ แลว กร็ ำพงึ ตอ ไปอกี วา ฌานทลี่ ะเอยี ดกวา ฌานท่ี ๒
คงมอี กี แลว กค็ ดิ จะละฌานเกา ใครไ ดฌ านใหม แผน กระจกใสฌานเกา
กห็ ายไป แผน กระจกใสกวา ดลี ะเอยี ดกวา คอื ฌานท่ี ๓ กเ็ ขา มารองรบั
แทนทตุ ยิ ฌาน กายธรรมกใ็ สยง่ิ ขนึ้

จตตุ ถฌาน ครน้ั แลว กร็ ำพงึ ตอ ไปอกี วา ฌานทล่ี ะเอยี ดกวา ใสสะอาด
กวาฌานท่ี ๓ คงมีอีก แลวก็คิดละฌานเกา ใครไดฌานใหมตอไปอีก
แผนกระจกใสฌานเกาก็หายไป แผนกระจกใสกวาละเอียดกวาฌานท่ี ๓
เล็กใหญเทาเดิม ก็เขามารองรับแทนตติยฌาน กายธรรมก็ใสย่ิงข้ึนกวา
ตตยิ ฌาน”

๓๓ หลวงพอ วดั ปากน้ำ พระมงคลเทพมนุ ี (สด จนทฺ สโร) วชิ ามรรคผลพสิ ดาร (รวมเลม ๑-๒-๓) พ.ศ.๒๕๒๘ หนา ๔-๕
วดั หลวงพอ สดธรรมกายาราม โรงพมิ พ บรษิ ทั เอช ที พี เพรส จำกดั .

70 ตอนที่ ๒ ขนั้ วิปสสนาภาวนา

อธบิ ายวา

หลวงพอ วดั ปากนำ้ ฯ ทา นไดก ลา วในเบอื้ งตน กอ นแนะนำวธิ กี ารเจรญิ ฌานสมาบตั ิ วา
“เมื่อทำกายทั้ง ๕ ใหสะอาดบริสุทธิ์ดีแลว ก็เอากายธรรมเขา

ฌานสมาบตั ไิ ปนพิ พาน [อายตนะ คอื พระนพิ พาน] ไปดสู วรรคน รกให
เหน็ ชดั แจง ”๓๔

ซง่ึ แสดงวา ทา นแนะนำวธิ กี ารซอ น-สบั ทบั ทวกี อ น จงึ คอ ยเจรญิ ฌานสมาบตั เิ ปน อนั ดบั
ตอ ไป

แต ณ ทนี่ ้ี ขา พเจา ขอใหค ำแนะนำวธิ เี จรญิ ฌานสมาบตั กิ อ น จงึ คอ ยเจรญิ ภาวนา
ซอ น-สบั ทบั ทวี ดว ยเหน็ วา การเจรญิ ภาวนา ทง้ั ๒ วธิ ี น้ี ใหไ ดผ ลทำนองเดยี วกนั คอื

(๑) ชวยใหรวมใจทุกกายสุดกายหยาบกายละเอียด หยุดในหยุด กลางของหยุด
ตง้ั มนั่ เปน จดุ เดยี วกนั ณ ศนู ยก ลางกายพระอรหตั ทส่ี ดุ ละเอยี ด และบรสิ ทุ ธผ์ิ อ งใสจาก
กเิ ลสนวิ รณเ ครอ่ื งกน้ั ปญ ญา ออ นโยนควรแกง านเจรญิ อภญิ ญาและวชิ ชา (คณุ เครอ่ื ง
ชว ยใหเ หน็ แจง /รแู จง สภาวธรรมและอรยิ สจั จธรรมตามทเ่ี ปน จรงิ ) เปน สมั มาสมาธิ (มรรค
องคท ี่ ๘) อนั จะชว ยให “มรรคจติ ” เกดิ และเจรญิ ขน้ึ

ความจรงิ แลว ฌานสมาบตั นิ น้ั สามารถจะเจรญิ ไดต งั้ แตป รากฏ “ดวงธรรมทที่ ำให
เปน กายมนษุ ย” ใสแจมตรงศูนยก ลางกายน่นั แลว แตข อแนะนำเจริญภาวนาตอ ไปเพื่อ
ความเขา ถงึ ไดร เู หน็ และเปน กายในกาย (รวมเวทนาในเวทนา จติ ในจติ และธรรมในธรรม)
จากกายสดุ หยาบ คอื กายมนษุ ย ถงึ กายสดุ ละเอยี ด คอื ธรรมกายอรหตั ในอรหตั ๆๆ จนสดุ
ละเอยี ด และบรสิ ทุ ธผ์ิ อ งใส มรี ศั มสี วา งนนั้ ยอ มชว ยใหส มาธติ งั้ มน่ั ไดด กี วา

(๒) เมอ่ื ไดเ จรญิ ภาวนาซอ น-สบั ทบั ทวี สดุ กายหยาบกายละเอยี ด (เปน กายเถา-ชดุ -
ช้ัน-ตอน-ภาค-พืด) น้ัน มีสภาวะเปนท้ังสมถวิปสสนา และนิโรธ (มิใชนิโรธสมาบัต)ิ โดย
ความหมาย “ทกุ ขนโิ รธอรยิ สจั ” ดงั จะไดก ลา วตอ ไปในขนั้ ท่ี ๒

๓๔ หลวงพอ วดั ปากนำ้ พระมงคลเทพมนุ ี (สด จนทฺ สโร) วชิ ามรรคผลพสิ ดาร (รวมเลม ๑-๒-๓) พ.ศ.๒๕๒๘, หนา ๔-๕
วดั หลวงพอ สดธรรมกายาราม โรงพมิ พ บรษิ ทั เอช ที พี เพรส จำกดั .

ตอนท่ี ๒ ข้ันวปิ ส สนาภาวนา 71

วธิ ปี ฏบิ ตั ิ

ใหรวมใจของทุกกายสุดกายหยาบ (กายมนุษย)-กายละเอียด (ธรรมกาย) อยู ณ
ศนู ยก ลางกายทใ่ี สละเอยี ดทสี่ ดุ (ธรรมกายอรหตั ) เจรญิ ฌานสมาบตั พิ รอ มกนั หมดทกุ กาย
สดุ กายหยาบกายละเอยี ด เอาใจธรรมกายทสี่ ดุ ละเอยี ดเปน หลกั เพง ลง ณ ศนู ยก ลาง
ดวงธรรมที่ทำใหเปนธรรมกายท่ีสุดละเอียดน้ัน หยุดในหยุดกลางของหยุดๆๆๆ ใหใส
ละเอยี ด ทง้ั ดวง-ทง้ั กาย และ องคฌ าน หมดทกุ กาย สดุ กายหยาบกายละเอยี ด

เมอ่ื ใจประกอบดว ยวติ ก-วจิ าร-ปต -ิ สขุ -เอกคั คตา นี้ เปน “ปฐมฌาน” แลว

รวมใจทกุ กายสดุ กายหยาบกายละเอยี ด เอาใจธรรมกายอรหตั เปน หลกั เพง ลง ณ
ศูนยกลางดวงธรรมท่ีทำใหเปนธรรมกายอรหัตองคท่ีละเอียดที่สุด หยุดในหยุดกลาง
ของหยดุ กลางของกลางๆๆๆ ใหใ สละเอยี ดทงั้ ดวง-ทงั้ กาย และองคฌ าน หมดทกุ กาย

สดุ กายหยาบกายละเอยี ด จนละวติ ก-วจิ าร ได คงแตป ต -ิ สขุ -เอกคั คตา นเี้ ปน “ทตุ ยิ ฌาน”

รวมใจทกุ กายสดุ กายหยาบกายละเอยี ด เอาใจธรรมกายอรหตั องคท ลี่ ะเอยี ดทสี่ ดุ
เปน หลกั เพง ลง ณ ศนู ยก ลางดวงธรรมทท่ี ำใหเ ปน ธรรมกายอรหตั ในอรหตั ตอ ๆ ไป
หยดุ ในหยดุ กลางของหยดุ ๆๆ กลางของกลางๆๆๆ ใหใ สละเอยี ดทง้ั ดวง-ทง้ั กาย และ
องคฌ าน หมดทกุ กายสดุ กายหยาบกายละเอยี ด จนละปต ไิ ด คงแตส ขุ และเอกคั คตา

นเ้ี ปน “ตตยิ ฌาน”

รวมใจทุกกายสุดกายหยาบกายละเอียด เอาใจธรรมกายท่ีสุดละเอียดเปนหลัก
เพง ลง ณ ศนู ยก ลางดวงธรรมทท่ี ำใหเ ปน ธรรมกายอรหตั ทส่ี ดุ ละเอยี ดตอ ๆ ไป หยดุ ในหยดุ
กลางของหยุดๆๆๆ กลางของกลางๆๆๆ ใหใสละเอียดท้ังดวง-ท้ังกาย และองคฌาน

หมดทกุ กาย สดุ กายหยาบกายละเอยี ด จนละสขุ ได คงแตเ อกคั คตา นเ้ี ปน “จตตุ ถฌาน”

นเี้ ปน การเจรญิ ฌานสมาบตั ิ ๔ โดยอนโุ ลม ตอ ไปใหเ จรญิ ฌานสมาบตั โิ ดยปฏโิ ลม
(ซึ่งก็คลายกันกับโดยอนุโลม เปนแตอธิษฐานจิตลดระดับสมาธิลงจากจตุตถฌานเปน
ตตยิ ฌาน ทตุ ยิ ฌาน และปฐมฌาน) แลว ใหเ จรญิ ฌานสมาบตั จิ ากปฐมฌานถงึ จตตุ ถฌาน
โดยอนโุ ลม และเจรญิ ฌานสมาบตั ลิ ดระดบั สมาธโิ ดยปฏโิ ลมอกี

72 ตอนท่ี ๒ ขั้นวปิ ส สนาภาวนา

ใหเ จรญิ ฌานสมาบตั ิ ๔ โดยอนโุ ลมและปฏโิ ลมอยา งนี้ สกั ๒-๓ เทยี่ ว หรอื
มากกวา นี้ ใหใ สบรสิ ทุ ธทิ์ งั้ ดวง-ทง้ั กาย และองคฌ าน หมดทกุ กาย สดุ กายหยาบ
กายละเอยี ด กจ็ ะยง่ิ เปน “วส”ี คอื ยงิ่ ชำนาญในการเขา ฌาน-ออกจากฌาน และ
พจิ ารณาองคฌ าน

เจริญสมาธิภาวนาไดเชนน้ี จะเปนบาทฐานสำคัญใหเจริญวิชชาอันประดับดวย
อภญิ ญาไดค ลอ งแคลว ขนึ้ และชว ยชำระธาตธุ รรม เหน็ -จำ-คดิ -รู คอื ใจ ใหบ รสิ ทุ ธ์ิ
ผอ งใสขนึ้ จงึ พลอยชว ยใหส ขุ ภาพกายสขุ ภาพจติ ดขี นึ้ ดว ย

ขน้ั ที่ ๒ วธิ เี จรญิ ภาวนาชำระธาตธุ รรม และเหน็ -จำ-คดิ -รู (ใจ) ของทกุ กาย
สุดกายหยาบกายละเอียด ใหบริสุทธ์ิผองใส และทำนิโรธ (ดับสมุทัย
คอื ละอกศุ ลจติ ของกายในภพ ๓) ใหธ รรมกายบรสิ ทุ ธ์ิ - เขา ถงึ อายตนะ
คือพระนิพพาน

การเจริญภาวนาในขั้นน้ี ยอมมีผลสำคัญ คือ เปนการทำนิโรธดับสมุทัย
(มใิ ชน โิ รธสมาบตั )ิ ตามความหมายของ “ทกุ ขนโิ รธอรยิ สจั ” กลา วคอื เปน การละ (ปหาน)
อกศุ ลจติ ของกายในภพ ๓ (ซง่ึ เปน ทต่ี งั้ หรอื เปน ทส่ี ะสม-หมกั ดอง-ตกตะกอนนอนเนอื่ ง
ของกิเลส (หยาบ-กลาง-ละเอียด) เปน “อาสวะ/อนุสัย” ในจิตตสันดาน) ใหก เิ ลส
เบาบางลง ถงึ หมดสนิ้ ไป (บรรลมุ รรค-ผล-นพิ พาน) ตามระดบั ภมู ธิ รรมทปี่ ฏบิ ตั ไิ ด
และตามศกั ดแ์ิ หง บญุ -บารม-ี อปุ บารม-ี ปรมตั ถบารมี ของแตล ะทา น ทอี่ ธษิ ฐานบำเพญ็
บารมีแตละระดับ ไดแก ปกติสาวก อสีติมหาสาวก พระปจเจกพุทธเจา หรือ
พระสัพพัญู-พุทธเจา (ผูบำเพ็ญบารมีในระดับตางๆ ไดแก “พระวิริยาธิกโพธิสัตว”
“พระสทั ธาธกิ -โพธสิ ตั ว” หรอื “พระปญ ญาธกิ โพธสิ ตั ว” ) ทไี่ ดส ง่ั สมอบรมมาเตม็ สว น
แลว เพยี งใด อกี ดว ย

ตอนท่ี ๒ ขนั้ วปิ สสนาภาวนา 73

สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจาจึงไดตรัส อานิสงส๓๕ ของการเจริญภาวนาตาม
แนวสตปิ ฏ ฐาน ๔ นไี้ ว มคี วามโดยยอ วา ผทู เ่ี จรญิ ภาวนาตามแนวสตปิ ฏ ฐาน ๔
อยา งนอ ย ๗ วนั อยา งมาก ๗ ป เขาพงึ หวงั ผลได คอื “พระอรหตั ตผล” ในภพ
ชาตปิ จ จบุ นั ๑ หรอื เมอ่ื ยงั มอี ปุ าทเิ หลอื อยู เปน “พระอนาคาม”ี ๑

วธิ ปี ฏบิ ตั ิ

ตามทห่ี ลวงพอ วดั ปากน้ำ พระมงคลเทพมนุ ี (สด จนทฺ สโร) ทา นไดป ฏบิ ตั แิ ละสอน
ในระยะแรกๆ และไดบ นั ทกึ ไวโ ดยยอ ดงั น๓้ี ๖

๑. วธิ ซี อ นกาย
“คอื เอากาย ๕ กาย ซอ นกนั เอากายหยาบคอื กายมนษุ ยไ วน อก

เอากายละเอยี ดคอื กายปฐมวญิ ญาณละเอยี ดและกายธรรมไวใ น วธิ ซี อ น
ตองซอนขางปลายเขามาหาขางตน คือเอากายธรรมซอนเขาในกาย
ปฐมวิญญาณหยาบ เอากายปฐมวิญญาณหยาบซอนเขาในกายทิพย
เอากายทพิ ยซ อ นเขา ในกายมนษุ ย เปน แนวเดยี วกนั ทง้ั ๕ กาย และกาย
ทซี่ อ นอยนู น้ั ใหใ สอยขู า งในทกุ กาย”

๒. วธิ สี บั กาย
“คือ เอากายท้ัง ๕ สับกัน เอากายหยาบคือกายมนุษยไวขางใน

เอากายละเอียดคือกายธรรมไวขางนอก วิธีสับ ตองสับตนไปหาปลาย
คอื เอากายมนษุ ยเ ขา ขา งในกายทพิ ย เอากายทพิ ยซ อ นในกายปฐมวญิ ญาณ
หยาบ เอากายปฐมวิญญาณหยาบซอนในกายปฐมวิญญาณละเอียด
เอากายปฐมวญิ ญาณละเอยี ดซอ นเขา ในกายธรรม เชน น้ี กายธรรมละเอยี ด
อยูขางนอก กายหยาบอยูขางใน ศูนยกลางกายและเบาะหัวใจของ
๕ กายนน้ั ตรงกนั ทกุ กาย เปน แนวเดยี วกนั แลว เพง กายขา งในใหใ สละเอยี ด

๓๕ พระไตรปฎ กบาลี ฉบบั สยามรฐั เลม ที่ ๑๐ ทฆี นกิ าย มหาวรรค ขอ ๓๐๐, หนา ๓๕๐-๓๕๑ และ ขอ ๑๖๑ หนา ๒๐๘.
๓๖ หลวงพอ วดั ปากน้ำ พระมงคลเทพมนุ ี (สด จนทฺ สโร) วชิ ชามรรคผลพสิ ดาร (รวมเลม ๑-๒-๓), ฉบบั พมิ พ พ.ศ.๒๕๒๘

หนา ๒-๓ วดั หลวงพอ สดธรรมกายาราม โรงพมิ พ บรษิ ทั เอช ที พี เพรส จำกดั .

74 ตอนที่ ๒ ข้ันวิปสสนาภาวนา

ออกมาทกุ กาย ใหใ สละเอยี ดเหมอื นขา งนอก พจิ ารณาทบั ทวใี หใ สละเอยี ด
ทกุ กาย”

๓. วธิ ซี อ นสบั ทบั ทวี

“ตงั้ ปฐมมรรคในกายมนษุ ยท ซี่ อ นอยใู นกายขา งในตามขอ ๒ นน้ั อกี
แลว เกดิ กายทพิ ย ตงั้ ปฐมมรรคในกายทพิ ย เกดิ กายปฐมวญิ ญาณหยาบ
ตั้งปฐมมรรคในกายปฐมวิญญาณหยาบ เกิดกายปฐมวิญญาณละเอียด
ตงั้ ปฐมมรรคในกายปฐมวญิ ญาณละเอยี ด เกดิ กายธรรม ตง้ั ปฐมมรรค
ในกายธรรม เกดิ กายธรรมทล่ี ะเอยี ด ตง้ั ปฐมมรรคในกายธรรมทลี่ ะเอยี ด
เกดิ กายธรรมทลี่ ะเอยี ด ตงั้ ปฐมมรรคในกายธรรมทลี่ ะเอยี ด เกดิ กายธรรม
ทลี่ ะเอยี ด ตงั้ ปฐมมรรคไปทกุ ๆ กายทลี่ ะเอยี ด กายละเอยี ดกล็ ะเอยี ด
เขา ทกุ ที ทำไปเชน นน้ั จนสดุ หยาบสดุ ละเอยี ด แลว กส็ บั กายซอ นกาย
เหมือนดังท่ีกลาวมาน้ีในขอ ๑ ขอ ๒ นั้น ทำเชนนี้ติดตอกันไปภายใน
เปน ลกู โซ ไมถ อยหลงั กลบั ทบั ทวมี ากขน้ึ ทกุ ที เรยี กวา ซอ นสบั ทบั ทวี
ตดิ ตอ ไปมากขนึ้ ทกุ ที จนกวา กายทง้ั ๕ นน้ั ใสสะอาด บรสิ ทุ ธ์ิ ไมม รี าค”ี

อธบิ ายวธิ ปี ฏบิ ตั ภิ าวนา (สำหรบั ผปู ฏบิ ตั ไิ ดถ งึ ธรรมกายแลว )
รวมใจทุกกายอยู ณ ศูนยกลางธรรมกายอรหัตองคที่ละเอียดที่สุด รวมใจหยุดใน
หยดุ กลางของหยดุ ๆๆๆ กลางของกลางๆๆๆ ธรรมกายอรหตั องคท ลี่ ะเอยี ดทส่ี ดุ แลว อธษิ ฐาน
กายละเอยี ดซอ นเขา ในกายหยาบ (จากปลาย คอื ธรรมกาย มาหาตน คอื กายมนษุ ย)
โดยใหธรรมกายอรหัต/อรหัตละเอียดซอนเขาในศูนยกลางธรรมกายพระอนาคามี/
พระอนาคามลี ะเอยี ด (อยู ณ ศนู ยก ลางเดยี วกนั กบั ศนู ยก ลางธรรมกายพระอรหตั นน้ั แหละ)
หยดุ ในหยดุ กลางของหยดุ ศนู ยก ลางกจ็ ะวา งออกไป แลว ปรากฏธรรมกายอรหตั ขน้ึ
มาใหม ใหใ สละเอยี ดไปดว ยกนั หมดทกุ กาย สดุ กายหยาบกายละเอยี ด (เอาใจพระธรรมกาย
อรหตั องคท ลี่ ะเอยี ดทสี่ ดุ เปน หลกั )

ตอนท่ี ๒ ขัน้ วปิ สสนาภาวนา 75

แลว ใหอ ธษิ ฐาน ซอ นธรรมกายพระอนาคาม/ี พระอนาคามลี ะเอยี ด เขา ในศนู ย
กลางธรรมกายพระสกทาคาม/ี พระสกทาคามลี ะเอยี ด ใหใ สละเอยี ดทงั้ ดวง ทง้ั กาย และ
องคฌ าน หมดทกุ กาย สดุ กายหยาบกายละเอยี ด ถงึ ธรรมกายอรหตั ในอรหตั ใหใ ส
ละเอียดสุดละเอียด

ซอ นธรรมกายพระสกทาคาม/ี พระสกทาคามลี ะเอยี ด เขา ในศนู ยก ลางธรรมกาย
พระโสดา/พระโสดาละเอยี ด ... ซอ นธรรมกายพระโสดา/พระโสดาละเอยี ดเขา ในศนู ย
กลางธรรมกายโคตรภู/โคตรภูละเอียด ... ซอนธรรมกายโคตรภู/โคตรภูละเอียดเขา
ในศูนยกลางกายอรูปพรหม/อรูปพรหมละเอียด ... ซอนกายอรูปพรหม/อรูปพรหม
ละเอยี ดเขา ในศนู ยก ลางกายรปู พรหม/รปู พรหมละเอยี ด ... ซอ นกายรปู พรหม/รปู พรหม
ละเอยี ดเขา ในศนู ยก ลางกายทพิ ย/ ทพิ ยล ะเอยี ด ... ซอ นกายทพิ ย/ กายทพิ ยล ะเอยี ดเขา
ในศูนยกลางกายมนุษย/มนุษยละเอียด

ใหใสละเอียดท้ังดวง ทั้งกาย และองคฌาน หมดทุกกายสุดกายหยาบ
กายละเอยี ด ถงึ ธรรมกายอรหตั ในอรหตั ๆๆๆ ใหใ สละเอยี ดสดุ ละเอยี ดทง้ั ดวง
ทง้ั กาย และองคฌ าน

นเ้ี ปน “วธิ ซี อ นกาย” (จากปลาย คอื ธรรมกายพระอรหตั มาหาตน คอื กายมนษุ ย)

ตอ ไป ใหร วมใจทกุ กาย อยู ณ ศนู ยก ลางธรรมกายอรหตั องคท ลี่ ะเอยี ดทสี่ ดุ ใหใ สละเอยี ด
แลวอธิษฐานเอากายหยาบใหอยูขางใน คือซอนเขาในกายละเอียด ใหกายละเอียด
อยขู า งนอก เรยี กวา “วธิ สี บั กาย” (จากตน คอื กายมนษุ ย เขา ไปหาปลาย คอื ธรรมกาย
อรหตั ) โดยอธษิ ฐาน...

ใหก ายมนษุ ย/ มนษุ ยล ะเอยี ด เขา ในศนู ยก ลางกายทพิ ย/ ทพิ ยล ะเอยี ด หยดุ ใน
หยุดกลางของหยุด ศูนยกลางขยายวางออกไป ปรากฏกายสุดหยาบ-สุดละเอียด
ใสละเอียดทั้งดวง ท้ังกาย และองคฌาน หมดทุกกาย สุดกายหยาบกายละเอียด
ถงึ ธรรมกายอรหตั ในอรหตั ใหใ สละเอยี ดสดุ ละเอยี ด แลว

เอากายทพิ ย/ ทพิ ยล ะเอยี ด เขา ในศนู ยก ลางกายรปู พรหม/รปู พรหมละเอยี ด ... เอา

76 ตอนท่ี ๒ ขน้ั วปิ ส สนาภาวนา

กายรปู พรหม/รปู พรหมละเอยี ด เขา ในศนู ยก ลางกายอรปู พรหม/อรปู พรหมละเอยี ด ... เอา
กายอรปู พรหม/อรปู พรหมละเอยี ด เขา ในศนู ยก ลางกายธรรมโคตรภ/ู ธรรมโคตรภลู ะเอยี ด ...
ใหธ รรมกายโคตรภ/ู โคตรภลู ะเอยี ด เขา ในศนู ยก ลางธรรมกายพระโสดา/พระโสดาละเอยี ด ...
ใหธรรมกายพระโสดา/พระโสดาละเอียด เขาในศูนยกลางธรรมกายพระสกทาคามี/
พระสกทาคามลี ะเอยี ด ... ใหธ รรมกายพระสกทาคาม/ี พระสกทาคามลี ะเอยี ด เขา ในศนู ยก ลาง
ธรรมกายพระอนาคาม/ี พระอนาคามีละเอียด ... ใหธรรมกายพระอนาคามี/พระอนาคามี
ละเอียด เขาในศูนยกลางธรรมกายพระอรหัต/พระอรหัตละเอียด ใหใสละเอียดทั้งดวง
ทงั้ กาย และองคฌ าน สดุ กายหยาบกายละเอยี ด ถงึ ธรรมกายอรหตั ในอรหตั ๆๆ จนใส
ละเอยี ดสดุ ละเอยี ด แลว

ใหร วมใจทกุ กาย หยดุ ในหยดุ กลางของหยดุ อยู ณ ศนู ยก ลางธรรมกายอรหตั
องคท ลี่ ะเอยี ดทส่ี ดุ หยดุ ในหยดุ กลางของหยดุ ๆ กลางของกลางๆๆ ดบั หยาบไปหา
ละเอยี ด ใหใ สละเอยี ดหมดทงั้ ดวง ทงั้ กาย และองคฌ าน แลว

อธิษฐานพิสดารกายซอน-สับทับทวีพรอมกันหมดทุกกาย สุดกายหยาบ
กายละเอียด ใหใสละเอียดจนสุดละเอียด โดยรวมใจทุกกายใหอยู ณ ศูนยกลาง
ธรรมกายอรหตั องคท ล่ี ะเอยี ดทส่ี ดุ หยดุ ในหยดุ กลางของหยดุ หยดุ ในหยดุ กลาง
ของหยุด กลางของกลางๆๆ ศูนยกลางจะขยายวางออกไป แลวจะปรากฏกาย
สดุ หยาบสดุ ละเอยี ดขน้ึ มาใหม ใสละเอยี ดทง้ั ดวง-ทง้ั กาย และองคฌ าน หมดทกุ
กายสดุ กายหยาบกายละเอยี ด นบั ไมถ ว น

จนสุดทายเปนแตธรรมกายอรหัตๆๆๆ ที่บริสุทธิ์ผองใสและมีรัศมีสวาง
ทบั ทวขี น้ึ มาไมข าดสาย จน “ญาณรตั นะ” คอื เหน็ -จำ-คดิ -รู ทขี่ ยายโตเตม็ สว น เทา
หนา ตกั และความสงู ของธรรมกายอรหตั ในอรหตั ๆๆ ทบี่ รสิ ทุ ธแ์ิ ละใสสวา ง ปลอ ยวาง
อปุ าทานในเบญจขนั ธข องกายในภพสาม (กายมนษุ ย- ทพิ ย-พรหม-อรปู พรหม) และ
ปลอ ยความยนิ ดใี นฌานสมาบตั ไิ ด ดว ยสามารถแหง “วกิ ขมั ภนวมิ ตุ ต”ิ คอื ความหลดุ พน
ดว ยกำลงั ฌาน หรอื การขม กเิ ลส ธรรมกายทห่ี ยาบจะตกศนู ย (ศนู ยก ลางวา งหายไป)

ตอนที่ ๒ ข้ันวิปส สนาภาวนา 77

ธรรมกายท่ีใสสวางบริสุทธ์ิ-สุดละเอียดจะปรากฏขึ้นในอายตนะ คือ พระนิพพาน
ชื่อวา “ตกกระแสพระนิพพาน” ใหไดรู-เห็นอายตนะ คือ พระนิพพาน ดวย
ญาณรตั นะ คอื เหน็ -จำ-คิด-รู ท่ีขยายโตเต็มสว น เทาหนาตักและความสงู ของ
ธรรมกายทสี่ ดุ ละเอยี ดนนั้ ตามพระพทุ ธดำรสั ตรสั ในนพิ พานสตู รที่ ๑ (และที่ ๔) วา ๓๗

“อตถฺ ิ ภกิ ขฺ เว ตทายตน.ํ ยตถฺ เนว ปฐวี น อาโป น เตโช
น วาโย น อากาสานจฺ ายตนํ น วิ ญฺ าณจฺ ายตนํ น อากิ จฺ ญฺ ายตนํ
น เนวสญฺ านาสญฺ ายตนํ นายํ โลโก น ปรโลโก น อโุ ภ จนทฺ มิ สรุ ยิ า
ตมหํ ภกิ ขฺ เว เนว อาคตึ วทามิ น คตึ น ฐติ ึ น จตุ ึ น อปุ ปฺ ตตฺ ึ
อปปฺ ตฏิ ฐ ํ อปปฺ วตตฺ ํ อนารมมฺ ณเมว ตํ เอเสวนโฺ ต ทกุ ขฺ สสฺ .”

แปลความวา

“ภกิ ษทุ งั้ หลาย อายตนะ [คอื พระนพิ พาน] นน้ั มอี ย.ู

ดนิ น้ำ ไฟ ลม อากาสานญั จายตนะ วญิ ญานญั จายตนะ อากญิ จญั -
ญายตนะ เนวสัญญานาสัญญายตนะ โลกน้ี โลกหนา พระจันทรและ
พระอาทติ ยท ง้ั สอง ยอ มไมม ใี นอายตนะ [คอื พระนพิ พาน] นนั้ .

ภกิ ษทุ ง้ั หลาย เรายอ มไมก ลา วซง่ึ อายตนะ [คอื พระนพิ พาน] นน้ั วา
เปน การมา เปน การไป เปน การตงั้ อยู เปน การจตุ ิ เปน การอบุ ตั .ิ

อายตนะ [คอื พระนพิ พาน] นน้ั หาทต่ี งั้ อาศยั มไิ ด มไิ ดเ ปน ไป หา
อารมณม ไิ ด. [พระนพิ พาน] นนั้ แล เปน ทสี่ ดุ แหง ทกุ ข. ”

และตรสั อธบิ ายในนพิ พานสตู รท่ี ๔ อกี วา

“นิสฺสติ สสฺ จลติ ,ํ อนสิ สฺ ติ สสฺ จลติ ํ นตถฺ ิ. จลเิ ต อสติ, ปสสฺ ทธฺ ิ.
ปสสฺ ทธฺ ยิ า สติ, รติ น โหต.ิ รตยิ า อสต,ิ อาคตคิ ติ น โหติ. อาคตคิ ตยิ า
อสติ, จตุ ปู ปาโต น โหต.ิ จตุ ปู ปาเต อสติ, เนวธิ น หรุ ํ น อภุ ยมนตฺ เร.
เอเสวนโฺ ต ทกุ ขฺ สสฺ .”

แปลความวา

๓๗ พระไตรปฎ กบาลี ฉบบั สยามรฐั เลม ที่ ๒๕ ขทุ ทกนกิ าย อทุ าน ขอ ๑๕๘ หนา ๒๐๖-๒๐๗

78 ตอนที่ ๒ ขั้นวิปส สนาภาวนา

“ความหว่ันไหว [ความดิ้นรนดวยตัณหาและทิฏฐิ] ยอมมีแกบุคคล
ผูอันตัณหาและทิฏฐิอาศัย ยอมไมมีแกผูอันตัณหาและทิฏฐิไมอาศัย.
เมอื่ ความหวนั่ ไหวไมม ี กย็ อ มมปี ส สทั ธิ. เมอื่ มปี ส สทั ธิ กย็ อ มไมมคี วาม
กำหนดั ยนิ ดี. เมอื่ ไมม คี วามกำหนดั ยนิ ดี กย็ อ มไมม กี ารมาการไป. เมอ่ื
ไมม กี ารมาการไป กไ็ มม กี ารจตุ แิ ละอบุ ตั ิ. เมอ่ื ไมม กี ารจตุ แิ ละอบุ ตั ิ โลกนี้
โลกหนา กไ็ มม ี ระหวา งโลกทงั้ ๒ กไ็ มม ี. นแ้ี ลเปน ทส่ี ดุ แหง ทกุ ข. ”

เมอื่ อธษิ ฐานขยายขา ยของญาณรตั นะของพระธรรมกายใหเ หน็ ทว่ั ... จะพบ/
ไดเ หน็ “พระนพิ พานธาต”ุ คือ “ธรรมกายตรสั ร”ู ของพระสพั พญั พู ทุ ธเจา ประทบั
อยูบนรัตนบัลลังก แวดลอมดวยพระนิพพานธาตุของพระอรหันตขีณาสพ ท่ีดับ
ขันธปรินิพพานดวย “อนุปาทิเสสนิพพานธาตุ” ประทับอยูบนองคฌาน เวียนขวา
หา งกนั ชว่ั กงึ่ องคฌ าน (ประมาณ ๑๐ วา) โดยรอบพระนพิ พานธาตขุ องพระพทุ ธเจา สวา ง
ไสวดว ยธรรมรงั สขี องพระนพิ พานธาตนุ บั ไมถ ว น และจะเหน็ “พระนพิ พานธาต”ุ
คอื “ธรรมกายตรสั ร”ู ของพระปจ เจกพทุ ธเจา ประทบั อยบู นรตั นบลั ลงั ก (ในระยะ
หา งออกไป) แตพ ระองคเ ดยี วโดดๆ โดยลำพงั (ไมม พี ระนพิ พานธาตขุ องพระอรหนั ตส าวก)
เพราะมไิ ดเ คยสงั่ สอนผใู ดใหไ ดบ รรลมุ รรค ผล นพิ พาน

ในอายตนะ คือ พระนพิ พานนี้ ไมป รากฏสงิ่ ทเ่ี ปน ดว ยธาตนุ ำ้ -ดนิ -ไฟ-ลม ใดๆ
ดังเชนท่ีมีอยูในภพ ๓ เลย และท้ังไมปรากฏดวงดาว ดวงจันทร และดวงอาทิตย
ในอายตนะคอื พระนพิ พานนแี้ ตป ระการใด คงสวา งไสวดว ยธรรมรงั สขี องพระนพิ พาน
ธาตขุ องพระพทุ ธเจา และ ของพระอรหนั ตข ณี าสพลว นๆ เทา นน้ั

ผปู ฏบิ ตั ไิ ดเ ขา ถงึ อายตนะ คอื พระนพิ พาน หากอธษิ ฐานสมั ผสั ดว ยมอื ของ
พระธรรมกาย ทพ่ี ระวรกายธรรม คอื พระนพิ พานธาตขุ องพระพทุ ธเจา และ/หรอื
ของพระอรหนั ตข ณี าสพ กจ็ ะพบวา นี้ คอื พระนโิ รธธาตุ หรอื พระนพิ พานธาตทุ ี่
บรสิ ทุ ธผ์ิ อ งใส มรี ศั มสี วา ง เปน อมตธรรม (อมตํ นพิ พฺ าน)ํ ทม่ี สี าระ (สารํ นพิ พฺ าน)ํ
ในความเปน ของเทย่ี ง (นจิ จฺ )ํ มสี าระในความเปน บรมสขุ (ปรมํ สขุ )ํ ทถี่ าวร และ

ตอนท่ี ๒ ขนั้ วิปส สนาภาวนา 79

มสี าระในความเปน ประโยชนส งู สดุ ยง่ิ (ปรมตถฺ )ํ ตามพระพทุ ธดำรสั ทต่ี รสั เปรยี บเทยี บ
“อตั ตลกั ษณะ” กบั “อนตั ตลกั ษณะ” ในอนตั ตลกั ขณสตู ร และตรงตามคณุ ลกั ษณะ
ของพระนิพพาน อันพระอริยสงฆ/พระอริยเจา/พระอรหันตทานไดบรรลุ ตาม
พระธรรมภาษติ ทพี่ ระสารบี ตุ รมหาเถระไดอ ธบิ ายไวใ นปฏสิ มั ภทิ ามรรค มคี วามยอ
บางตอนวา ๓๘

เมอื่ พระภกิ ษพุ จิ ารณาเหน็ เบญจขนั ธโ ดยความเปน ของไมเ ทย่ี ง ... เปน ทกุ ข ... เปน
อนตั ตา ... เปน ธรรมไมม สี าระ ... มคี วามเกดิ /แก/ เจบ็ /ตาย เปน ธรรมดา ... ยอ มไดอ นโุ ลมขนั ติ
เมอ่ื พจิ ารณาเหน็ ความดบั แหง เบญขนั ธ เปน นพิ พานเทยี่ ง ... นพิ พานเปน บรมสขุ
... นพิ พานมปี ระโยชนส งู สดุ ยง่ิ ... นพิ พานเปน ธรรมทมี่ สี าระ ... นพิ พานเปน ธรรมไมม ี
ความเกดิ /แก/ เจบ็ /ตาย ... ยอ มยา งลงสสู มั มตั ตนยิ าม [คอื ยา งลงสมู รรคญาณ/ผลญาณ]
กลา วคอื ถงึ ความบรรลมุ รรคผลนพิ พาน ตามระดบั ภมู ธิ รรมทป่ี ฏบิ ตั ไิ ด นนั้ เอง

ผเู จรญิ ภาวนาไดถ งึ อายตนะ คอื พระนพิ พาน เปน เพยี งไดเ ขา ถงึ -ไดร ู-ไดเ หน็ และ
ไดอ ารมณพ ระนพิ พาน ชอื่ วา “ตกกระแสพระนพิ พาน” ดว ยโคตรภญู าณของพระธรรมกาย
... ถาตราบใดที่ยังมิไดเจริญท้ังสมถะและวิปสสนา ใหเห็นแจงรูแจงสภาวธรรมและ
อรยิ สจั จธรรมตามทเ่ี ปน จรงิ ดว ยญาณ ๓ คอื สจั จญาณ กจิ จญาณและกตญาณ ใหส ามารถ
ละสญั โญชน (กเิ ลสเครอ่ื งรอ ยรดั ใหต ดิ อยกู บั โลก) อยา งนอ ย ๓ ประการ คอื สกั กาย-
ทฏิ ฐิ วจิ กิ จิ ฉา และสลี พั พตปรามาส ได ... ตราบนน้ั กย็ งั ไมไ ดบ รรลมุ รรค ผล นพิ พาน
เปน พระอรยิ บคุ คล

อายตนะ คอื พระนพิ พาน นี้ เปน พระนพิ พานทส่ี ถติ อยขู อง “พระนพิ พานธาต”ุ
คือ “ธรรมกายตรสั ร”ู ของสมเดจ็ พระสมั มาสมั พทุ ธเจา พระปจ เจกพทุ ธเจา และ
พระอรหนั ตส าวก ทดี่ บั ขนั ธปรนิ พิ พานดว ย “อนปุ าทเิ สสนพิ พานธาต”ุ ตามพระพทุ ธ-
ดำรสั ทตี่ รสั วา ๓๙

๓๘ พระไตรปฎ กบาลี ฉบบั สยามรฐั เลม ท่ี ๓๑ ขทุ ทกนกิ าย ปฏสิ มั ภทิ ามรรค ขอ ๗๓๕ หนา ๖๒๙-๖๓๔.
๓๙ พระไตรปฎ กบาลี ฉบบั สยามรฐั เลม ท่ี ๒๕ ขทุ ทกนกิ าย ธรรมบท ขอ ๒๗ หนา ๔๕.

80 ตอนที่ ๒ ข้ันวปิ ส สนาภาวนา

“อหสึ กา เย มนุ โย นจิ จฺ ํ กาเยน สวํ ตุ า
เต ยนตฺ ิ อจจฺ ตุ ํ ฐานํ ยตถฺ คนตฺ วฺ า น โสจเร.”
“พระมุนีเหลาใด ผูไมเบียดเบียน สำรวมแลวดวยกายเปนนิตย.
พระมุนีเหลาน้ัน ยอมไปสูสถานที่อันไมจุติ ซึ่งเปนท่ีไปแลวไม
เดือดรอนเศราโศก.”
พระพทุ ธโฆษาจารย ไดอ รรถาธบิ ายไวใ นคมั ภรี ธ มั มปทฏั ฐกถาอกี วา ๔๐
“อจจฺ ตุ นตฺ ิ สสสฺ ต.ํ ฐานนตฺ ิ อกปุ ปฺ ฏฐ านํ ธวุ ฏฐ าน.ํ ยตถฺ าติ
ยสมฺ ึ คนตฺ วฺ า น โสจนตฺ ิ น วหิ ญฺ นตฺ ,ิ ตํ นพิ พฺ านฏฐ านํ คจฉฺ นตฺ ตี ิ
อตโฺ ถ.”

แปลความวา

“บทวา อจจฺ ตุ ํ คอื เทย่ี ง. บทวา ฐานํ ไดแ ก สถานทอ่ี นั ไมก ำเรบิ
คือ สถานท่ีอันย่ังยืน. บทวา ยตฺถ เปนตน มีความวา พระมุนี
ทงั้ หลายยอ มไปสสู ถานที่ คอื พระนพิ พาน ซง่ึ เปน ที่ [พระอเสขมนุ ี
ทง้ั หลาย] ไปแลว ไมเ ศรา โศก คอื ไมเ ดอื ดรอ น.”

เมื่อผูเจริญภาวนาปฏิบัติไดถึงอายตนะ คือ พระนิพพาน นี้แลว อธิษฐานซอน
ธรรมกายทบี่ รสิ ทุ ธผ์ิ อ งใสนนั้ เขา ในศนู ยก ลาง “พระนพิ พานธาต”ุ คอื “ธรรมกายตรสั ร”ู
ของพระสพั พญั พู ทุ ธเจา อธษิ ฐานขอบญุ -บารม-ี รศั ม-ี กำลงั ฤทธ์ิ ฯลฯ ของพระพทุ ธเจา
ในอายตนะ (นิพพาน) นับไมถวน ทับทวีข้ึนมาเปนเรา เพื่อชวยสะสางธาตุธรรม
ของเรา ใหเปนแตธรรมกายที่ใสบริสุทธ์ิลวนๆ และเปนอมตธรรม ตามรอยบาท
พระพทุ ธองค

โดยรวมใจหยดุ ในหยดุ กลางของหยดุ ๆๆๆ ศนู ยก ลางนน้ั กจ็ ะวา งออกไป และจะปรากฏ
พระนพิ พานธาตขุ องพระพทุ ธเจา ทบั ทวขี น้ึ มาเปน เรา นบั อสงไขยอายธุ าตอุ ายบุ ารมี
ไมถ ว น จนสดุ ละเอยี ด แลว ธรรมกายทสี่ ดุ ละเอยี ดของผปู ฏบิ ตั นิ นั้ กจ็ ะปรากฏขน้ึ

๔๐ คมั ภรี ธ มั มปทฏั ฐกถา อรรถกถาขทุ ทกนกิ าย ธรรมบทคาถา ภาค ๖ หนา ๑๘๐.

ตอนท่ี ๒ ข้นั วปิ ส สนาภาวนา 81

ในอกี อายตนะหนง่ึ ชอ่ื วา “พระนพิ พานเปน ” เปน ทส่ี ถติ อยขู องพระพทุ ธเจา องค
ตนๆ ที่มีบารมีแกๆ ผูไดบำเพ็ญบารมีมามากกวาพระวิริยาธิกะ-พระสัทธาธิกะ-
พระปญ ญาธกิ ะโพธสิ ตั ว มากมายนกั

ผูปฏิบัติไดเขาถึง จะไดเห็น พระสัพพัญูพุทธเจาองคตนๆ ผูบำเพ็ญบารมีท่ี
แกก ลา มากๆ จนพระวรกายเนอ้ื ใสละเอยี ดบรสิ ทุ ธแิ์ ละมรี งั สสี วา งมาก เขา พระนพิ พาน
ดวยพระวรกายเนื้อท่ีใสละเอียดบริสุทธ์แิ ละมีรังสีสวางมากนั้น ประทับอยูบนองคฌาน
แวดลอมดวยพระ (อนุ) พุทธเจา กลางธาตุประทับอยูขางหนา-ขวา-หลัง-ซาย ของ
พระพทุ ธเจา องคต น ธาตุ และพระ (อน)ุ พทุ ธเจา ปลายธาตปุ ระทบั อยู ขา งหนา -ขวา-หลงั -
ซา ย ของพระพทุ ธเจา กลางธาตุ ตอ ๆ ไปจนสดุ ละเอยี ดในอายตนะนพิ พานเปน นน้ั ตอ ๆ
ไป นบั ไมถ ว น

พระพทุ ธเจา องคต น ๆ นน้ั แหละ ยง่ิ บรสิ ทุ ธแิ์ ละสมบรู ณบ รบิ รู ณ ดว ยวชิ ชา
ที่ละเอียดพิสดาร และบุญศักด์ิสิทธิ์-บารมี-รัศมี-กำลังฤทธ์ิ อำนาจสิทธิ-
เฉยี บขาด ยง่ิ นกั ผใู ดปฏบิ ตั ไิ ดเ ขา ถงึ ไดร -ู เหน็ และซอ นธรรมกายทบี่ รสิ ทุ ธแ์ิ ละสดุ ละเอยี ด

เขาที่ศูนยกลางของพระพุทธเจาองคตนๆ ตนในตนๆๆ ตอๆ ไป นับอสงไขยอายุธาตุ

อายบุ ารมไี มถ ว น กจ็ ะพลอยได “วชิ ชา” ชน้ั สงู เพมิ่ พนู บญุ ศกั ดส์ิ ทิ ธ-์ิ บารม-ี รศั ม-ี
กำลงั ฤทธ-์ิ อำนาจสทิ ธ-ิ เฉยี บขาด ทสี่ งู ยง่ิ ๆ ขนึ้ ไป ตามระดบั ภมู ธิ รรมทป่ี ฏบิ ตั ไิ ด

แลว ทา นจะไดร คู ณุ คา ของการปฏบิ ตั ติ ามแนวสตปิ ฏ ฐาน ๔ ถงึ ธรรมกาย
ถงึ พระนพิ พานของพระพทุ ธเจา อยา งทไี่ มเ คยไดพ บมากอ น ดว ยตวั ของทา นเอง

แมชาวตางประเทศผูแสวงหาธรรม ผูไดเขาศึกษาสัมมาปฏิบัติ ดวย
อทิ ธบิ าทธรรม ทส่ี ถาบนั พทุ ธภาวนาวดั หลวงพอ สดฯ (Wat Luang Phor Sodh
Buddhist Meditation Institute) สถาบันในเครือขายมหาวิทยาลัยพระพุทธ
ศาสนาแหง โลก (an Affiliated Institution of the World Buddhist University)
ก็ปรากฏวาไดผลดี และสามารถไดเขาถึง ไดรู-เห็น และไดเปนธรรมกาย

82 ตอนที่ ๒ ขนั้ วิปส สนาภาวนา

จนสุดละเอียด และไดเขาถึง ไดรู-ไดเห็นอายตนะคือพระนิพพาน ดังที่กลาวนี้
ปล ะจำนวนไมน อ ย เชน เดยี วกนั

แลว ชาวพทุ ธแทๆ ไดส นใจศกึ ษาสมั มาปฏบิ ตั ธิ รรม เพอื่ บรรลคุ ณุ ธรรมทค่ี วรบรรลุ
เพอื่ รแู จง /เหน็ แจง ในธรรมทคี่ วรรแู จง /เหน็ แจง ตามสมควรแกธ รรมปฏบิ ตั เิ พยี งไร?
น้ีเปนขอที่ชาวพุทธพึงสำเหนียก มิใหเสียทีที่เกิดมาไดพบพระพุทธศาสนาแลว
แตย งั มไิ ดศ กึ ษาสมั มาปฏบิ ตั ใิ หเ ขา ถงึ พระรตั นตรยั นบั เปน ความประมาท ใหเ สยี
ชาตเิ กดิ มาเปน มนษุ ยไ ดพ บพระพทุ ธศาสนา หลวงพอ วดั ปากนำ้ พระมงคลเทพมนุ ี
(สด จนทฺ สโร) ทา นจงึ ไดก ลา วสอนศษิ ยานศุ ษิ ยอ ยเู สมอวา

“เกดิ มาวา จะมาหาแกว พบแลว ไมก ำ จะเกดิ มาทำอะไร

ส่ิงท่ีอยากก็หลอก สิ่งท่ีหยอกเขาก็ลวง ทำใหจ ติ เปน หว งใย

เลิกอยากลาหยอก รีบออกจากกาม เดนิ ตามขนั ธส ามเรอื่ ยไป
เสร็จกิจสิบหก ไมตกกันดาร เรียกวานิพพานก็ได”

อธบิ ายคำ

“แกว ” ณ ทน่ี ้ี หมายถงึ พระรตั นตรยั แกว ๓ ประการ คอื พระพทุ ธรตั นะ

พระธรรมรตั นะ พระสงั ฆรตั นะ

“ขนั ธส าม” หมายถงึ การศกึ ษาสมั มาปฏบิ ตั ิไตรสกิ ขา คอื ศลี สมาธิ ปญ ญา อนั มี
รายละเอยี ดอยใู นอรยิ มรรคมอี งค ๘

“กจิ สบิ หก” หมายถงึ การพจิ ารณาอรยิ สจั ทง้ั ๔ (ทกุ ข สมทุ ยั นโิ รธมรรค) ใน

กายมนษุ ย ๑ กายทพิ ย ๑ กายพรหม ๑ และกายอรปู พรหม ๑ รวมเปน กจิ ๑๖ ใหเ หน็

ตามธรรมชาตทิ เี่ ปน จรงิ ดว ยญาณ ๓ คอื สจั จญาณ กจิ จญาณ และกตญาณ มอี าการ ๑๒

“นพิ พาน” คอื ๑) สภาวธรรมทสี่ นิ้ ทกุ ข เปน บรมสขุ อยา งถาวร ๒) พระ
นิพพานธาตุ อมตธรรมที่ทรงสภาวะพระนิพพาน นั่นไว ๓) อายตนะ คือ
พระนพิ พาน ทส่ี ถติ อยขู องพระนพิ พานธาตุ คอื ธรรมกายตรสั รขู องพระพทุ ธเจา และ
พระอรหนั ตข ณี าสพ ผดู บั ขนั ธปรนิ พิ พานดว ยอนปุ าทเิ สสนพิ พานธาตุ

ตอนท่ี ๒ ขั้นวปิ สสนาภาวนา 83

“ธรรมกาย” ณ ท่ีนี้ คือ ธรรมที่ประชุมคุณธรรมของพระอริยสงฆ/พระ
อรยิ เจา และ ของพระพทุ ธเจา ไดแ ก มรรค ๔ ผล ๔ และ นพิ พาน ๑ เปน ตน

ขนั้ ที่ ๓ เจรญิ ภาวนาตรวจภพ/ตรวจจกั รวาล ดคู วามเปน ไปของสตั วโ ลก
ในภพ ๓ ทเี่ ปน ไปตามเหตปุ จ จยั เปน สภาพไมเ ทยี่ ง-เปน ทกุ ข- เปน อนตั ตา

ไดเ คยกลา วไวใ นตวั อยา งการเจรญิ ภาวนาสมาธิ (ขน้ั ท่ี ๑) วา เพยี งเจรญิ ภาวนาสมาธิ
ไดถ งึ “ดวงธรรมทที่ ำใหเ ปน กายมนษุ ย” เหน็ ใสแจม อยตู รงศนู ยก ลางกายนน้ั จติ ใจยอ ม
ตั้งมั่นเปนสมาธิในระดับปฐมฌาน (ประกอบดวยวิตก-วิจาร-ปติ-สุข-เอกัคคตา) ข้ึนไป
และสามารถจะพฒั นาเปน ฌานจติ ทส่ี งู ขน้ึ ถงึ ทตุ ยิ ฌาน-ตตยิ ฌาน-จตตุ ถฌาน ไดเ หมอื นกนั
แมอ ภญิ ญา ไดแ ก ทพิ พจกั ษ/ุ ทพิ พโสต เปน ตน ยอ มเกดิ และเจรญิ ขน้ึ ได แตเ สอ่ื มงา ย และ
มีอานุภาพใหเห็นแจง-รูแจงสภาวธรรมได แตไมกวางขวางเทาปฏิบัติไดถึงธรรมกาย
ซ่ึงมีผลให “จักษุ” เจริญขึ้น ทั้งทิพพจักษุ/ทิพพโสต สมันตจักษุ และถึงพุทธจักษุ
(ญาณรตั นะของธรรมกายทล่ี ะเอยี ด/บรสิ ทุ ธแ์ิ ละใสสวา ง) ใหเ หน็ แจง -รแู จง ความเปน ไป
ในภพ ๓ ไดอ ยา งกวา งขวาง และใหร -ู เหน็ ถงึ อายตนะ คอื พระนพิ พาน ดงั ทไี่ ดช แ้ี จงมา

แลว ในตวั อยา งการเจรญิ ภาวนา (ขนั้ ที่ ๒) จงึ ขอแนะนำผเู จรญิ ภาวนาไดถ งึ ดวงธรรม
ท่ีทำใหเปนกายมนุษย ใหเจริญภาวนาตอไปใหถึงธรรมกายจะใหผลดีสูงมาก

๑. วธิ เี จรญิ ภาวนาดจู กั รวาลและภพ ๓

รวมใจทุกกายอยู ณ ศูนยกลางธรรมกายอรหัตองคท่ีละเอียดที่สุด พิสดารกาย

ซอ น-สบั ทบั ทวี พรอ มกนั หมดทกุ กาย สดุ กายหยาบกายละเอยี ด เอาใจ (ญาณรตั นะ)
ของธรรมกายอรหัตองคท่ีละเอียดที่สุดเปนหลัก หยุดในหยุดกลางของหยุดๆๆๆ

กลางของกลางๆๆๆ ศูนยกลางธรรมกายอรหัตองคท่ีละเอียดที่สุด ศูนยกลางจะขยาย
วางออกไป และจะปรากฏกายสุดหยาบ-สุดละเอียด ถึงธรรมกายอรหัตในอรหัตๆๆๆ

84 ตอนที่ ๒ ขน้ั วิปส สนาภาวนา

ใสละเอยี ด ทงั้ ดวง-ทงั้ กาย และองคฌ าน หมดทกุ กายสดุ หยาบสดุ ละเอยี ด นบั ไมถ ว น
จนในที่สุด เปน แตใจ (ญาณรัตนะ คือ เห็น-จำ-คิด-รู ท่ีขยายโตเทาหนาตักและความสูง)
ของธรรมกายอรหตั ในอรหตั ๆๆๆ ทล่ี ะเอยี ดบรสิ ทุ ธ-ิ์ ใสสวา ง ทงั้ ดวง ทง้ั ธรรมกายทส่ี ดุ

ละเอียด และองคฌาน ขึ้นมาไมขาดสาย ปลอยวางความยินดีในฌานสมาบัติ
และอปุ าทานในเบญจขนั ธข องกายในภพ ๓ ได ธรรมกายทหี่ ยาบจะตกศนู ย
(คือวางหายไป) ธรรมกายที่ใสบริสุทธ์ิสุดละเอียดจะปรากฏในอายตนะ คือ
พระนิพพาน แลวอธิษฐาน ซอนธรรมกายท่ีใสบริสุทธ์ิสุดละเอียดน้ัน ณ ศูนยกลาง

พระนพิ พานธาตุ (ธรรมกายตรสั ร)ู ของพระพทุ ธเจา หยดุ ในหยดุ กลางของหยดุ กลาง
ของกลางพระนิพพานธาตุของพระพุทธเจา ทับทวีข้ึนชำระสะสางธาตุธรรม เห็น-จำ-

คดิ -รู คอื ญาณรตั นะของธรรมกายของเรา ใหใ สบรสิ ทุ ธสิ์ ดุ ละเอยี ด แลว มอง (ดว ย
ญาณรตั นะของธรรมกาย) ลงไปขา งลา งพระนพิ พาน จะเหน็ จกั รวาลซง่ึ เปน ของ
ทพิ ย เปน ทตี่ ง้ั ของภพ ๓

มพี ระพทุ ธภาษติ ทที่ รงแสดงเรอื่ งโลก มเี นอื้ ความโดยยอ วา “อรปู ภพ” ตง้ั ลอยอยใู น
อากาศสว นบนสดุ ของจกั รวาล ลา งลงมาเปน “รปู ภพ” ตงั้ ลอยอยใู นอากาศ ประมาณ
กลางจกั รวาล ชน้ั ลา งลงไปเปน “กามภพ”

มภี เู ขาพระสเุ มรุ (สเิ นรุ) ตง้ั อยตู รงกลาง เปน เหมอื นแกนกลางจกั รวาล มสี ณั ฐานกลม
ทรงกระบอก (โบราณวา เหมอื นตะโพนตงั้ ) มีความสูง ๑๖๘,๐๐๐ โยชน ครึ่งหน่ึงจมลงใน
ทอ งมหาสมทุ ร “สที นั ดร” ฐานของภเู ขาพระสเุ มรตุ งั้ อยบู นภเู ขา ๓ ลกู มที ว่ี า ง (อโุ มงค) อยู
ชน้ั ลา ง เปน ทอ่ี ยู (ภพ) ของอสรู

รอบภเู ขาพระสเุ มรนุ อกจากเปน น้ำ (มหาสมทุ ร “สที นั ดร”) ลอ มรอบแลว ยงั มภี เู ขา
(เทอื กเขา) ลอ มรอบเปน ชน้ั ๆ ตอ ๆ ไป ๗ ชน้ั ความสงู ของเทอื กเขาแตล ะชนั้ ลดหลน่ั กนั
ไป จากสงู สดุ คอื เทอื กเขา “ยคุ นั ธร” มคี วามสงู ๘๔,๐๐๐ โยชน ตอ ๆ ไปถงึ เทอื กเขาชนั้
ที่ ๗ ตำ่ สดุ คอื เทอื กเขา “อสั สกณั ” ซง่ึ มคี วามสงู ๑,๓๑๒ โยชน เทอื กเขาทงั้ ๗ นต้ี า ง
จมลงในมหาสมทุ ร “สที นั ดร” ครง่ึ หนงึ่ และอยหู า งจากกนั เทา กบั ครง่ึ หนง่ึ ของความสงู

ตอนที่ ๒ ขน้ั วปิ สสนาภาวนา 85

ของเทอื กเขาทต่ี ง้ั อยชู นั้ ในนบั จากภเู ขาพระสเุ มรเุ ปน ตน มา เชน ภเู ขายคุ นั ธรอยหู า งจาก
ภเู ขาพระสเุ มรุ ๘๔,๐๐๐ โยชน ภเู ขา “อสิ นิ ธร” ตง้ั อยหู า งจากภเู ขา “ยคุ นั ธร” ๔๒,๐๐๐
โยชน ฯลฯ ภเู ขา (เทอื กเขา) แตล ะชนั้ ทล่ี อ มรอบเขาพระสเุ มรุ ตงั้ แตเ ทอื กเขาชนั้ ที่ ๑ หา งออก
ไปเปน ชน้ั ๆ ๗ ชน้ั นนั้ คอื

(๑) เทอื กเขา “ยคุ นั ธร” สงู ๘๔,๐๐๐ โยชน
(๒) เทอื กเขา “อสิ นิ ธร” สงู ๔๒,๐๐๐ โยชน
(๓) เทอื กเขา “กรวกิ ะ” สงู ๓๑,๐๐๐ โยชน
(๔) เทอื กเขา “สทุ สั สนะ” สงู ๑๐,๕๐๐ โยชน
(๕) เทอื กเขา “เนมนิ ธร” สงู ๕,๒๕๐ โยชน
(๖) เทอื กเขา “วนิ ตกะ” สงู ๒,๖๒๕ โยชน
(๗) เทอื กเขา “อสั สกณั ” สงู ๑,๓๑๒โยชน

ถดั จากภเู ขา “อสั สกณั ” ออกไป เปน พน้ื ดนิ ทต่ี ดิ ตอ กนั เปน ผนื แผน ดนิ เรยี กชอื่ วา
“ทวปี ” อนั เปน ทอ่ี ยขู องมนษุ ย ๔ ทวปี ใหญ ตงั้ อยู ๔ ทศิ ของจกั รวาล ซงึ่ มเี ขาพระสเุ มรเุ ปน
แกนกลาง จงึ ชอื่ วา ตง้ั อยู ๔ ทศิ ของเขาพระสเุ มรุ ระหวา งทวปี ใหญท งั้ ๔ นน้ั กม็ มี หาสมทุ ร
นำ้ เคม็ (โลณสมทุ ทฺ า) ลอ มรอบ คน่ั อยรู ะหวา งแตล ะทวปี ทง้ั ๔

ทวปี ใหญ ๔ ทวปี นน้ั คอื

๑. ชมพทู วปี ตง้ั อยทู างทศิ ใตข องภเู ขาพระสเุ มรุ อนั เปน ทต่ี งั้ ของมนษุ ย คอื โลกมนษุ ย
เรานี้ ประกอบดว ยพน้ื ดนิ อนั เปน ทวปี ใหญๆ ๔ ทวปี คอื ทวปี เอเชยี ยโุ รป อเมรกิ า (อเมรกิ า
เหนอื , อเมรกิ าใต) และ ทวปี อาฟรกิ า สว นพนื้ ทด่ี นิ บรเิ วณยอ ยๆ หรอื เปน เกาะ เชน เกาะ
องั กฤษ ญป่ี นุ ออสเตรเลยี เกาะลงั กาหมเู กาะฟล ปิ ปน ส นวิ ซแี ลนด ฯลฯ จดั เปน ทวปี บรวิ าร
รวม ๒,๐๐๐ ทวปี ชมพทู วปี หรอื โลกมนษุ ยเ ราน้ี กม็ มี หาสมทุ รน้ำเคม็ ลอ มอยโู ดยรอบ

อายขุ ยั ของมนษุ ยใ นชมพทู วปี นี้ ขนึ้ อยทู รี่ ะดบั คณุ ธรรม คอื ความประพฤตปิ ฏบิ ตั เิ ปน
ไปในทางทดี่ ี มศี ลี /มธี รรม เพยี งไร เปน ตน วา ตอนทโ่ี ลกเกดิ ขน้ึ ใหมๆ มนษุ ยม ศี ลี /ธรรม
ประจำใจสงู แมท วยเทพกม็ คี ณุ ธรรมสงู คอื ตงั้ อยใู นธรรมเปน อนั ดี พระจนั ทรแ ละพระอาทติ ย

86 ตอนที่ ๒ ขั้นวปิ ส สนาภาวนา

ยอ มดำเนนิ ไปโดยสมำ่ เสมอ ลมยอ มพดั ไปตามทางของลม ไมท ำใหว มิ านในอากาศสะเทอื น
ทวยเทพกอ็ ยเู ปน สขุ ยอ มยงั ใหฤ ดเู ปน ไปตามกาล ฝนฟา ตกตามฤดกู าล ขา วกลา -พชื ผลยอ ม
ใหผ ลดี โภชนะทป่ี รงุ ดว ยขา วและพชื ผลกด็ ี แมบ รโิ ภคกย็ อ ยงา ย มคี ณุ ประโยชนต อ รา งกาย
สตั วท ง้ั หลายจงึ เปน ผไู มม โี รค มอี ายยุ นื ดว ยเหตนุ นั้ อายยุ อ มเจรญิ ดว ยอำนาจฤดแู ละ
โภชนะ ดว ยประการฉะนี้ อายขุ ยั (อายเุ ฉลย่ี ) ของมนษุ ยใ นยคุ แรกๆ นน้ั จงึ มอี ายยุ นื ถงึ
๑ อสงไขยป ตอ มา มนษุ ยม ศี ลี /ธรรมเสอื่ มลง ประพฤตปิ ฏบิ ตั ผิ ดิ ศลี /ผดิ ธรรม เปน บาปอกศุ ล
มากขึ้น โดยเฉพาะอยางย่ิงขอ “ปาณาติปาต” คือ ฆาสัตวตัดชีวิตซ่ึงกันและกันมากขึ้น
ดว ยผลของอกศุ ลกรรมนน้ั ประการ ๑ อตุ ุ (ฤดรู อ น/หนาว) และอาหารทเ่ี ปน โทษ อีก
ประการ ๑ สตั วท ง้ั หลายจงึ เปน ผมู โี รคมาก และมอี ายนุ อ ย ดว ยเหตนุ น้ั อายยุ อ มเสอ่ื ม
ดว ยอำนาจของฤดแู ละโภชนะ ดว ยประการฉะนโ้ี ดยแท เปน เหตใุ หอ ายมุ นษุ ยล ดลงโดย
เฉลย่ี ๑ ป ทกุ ๆ ๑๐๐ ป มาถงึ สมยั พทุ ธกาลทพี่ ระพทุ ธเจา องคป จ จบุ นั เสดจ็ อบุ ตั ขิ นึ้ ในโลก
มนษุ ยม อี ายเุ ฉลยี่ ๑๐๐ ป ถงึ ปจ จบุ นั น้ี (พ.ศ.๒๕๕๓) มนษุ ยม อี ายเุ ฉลยี่ ลดลงเปน ๗๕ ป และ
เพราะมนษุ ยม จี ติ ตสนั ดานต่ำทราม ตา งประพฤตผิ ิดศลี /ผดิ ธรรมมากขน้ึ ถงึ ตำ่ สดุ จะมอี ายุ
(เฉลยี่ ) เพยี ง ๑๐ ป ตอ เมอ่ื มนษุ ยส ำนกึ เหน็ โทษของความประพฤตผิ ดิ ศลี /ผดิ ธรรม ไดส ำนกึ
เหน็ คณุ ของความมศี ลี /มธี รรม กลบั ประพฤตชิ อบยงิ่ ขนึ้ อายขุ ยั (อายเุ ฉลย่ี ) ของมนษุ ยก จ็ ะ
คอ ยๆ สงู ขน้ึ ไดอ กี

จริงอยู อายุยอมเส่ือมบาง ยอมเจริญบาง ดวยอำนาจแหงฤดูและโภชนะดวย
ประการฉะน้ี๔๑

๒. อปรโคยานทวปี ตงั้ อยทู างทศิ ตะวนั ตกของเขาพระสเุ มรุ เปน ทอี่ าศยั อยขู อง
มนษุ ยซ ง่ึ มอี ายขุ ยั (เฉลยี่ ) ๕๐๐ เสมอ

๓. อตุ ตรกรุ ทุ วปี ตงั้ อยทู างทศิ เหนอื ของภเู ขาพระสเุ มรุ เปน ทอ่ี ยอู าศยั ของมนษุ ย
ซงึ่ มอี ายขุ ยั (เฉลยี่ ) ๑,๐๐๐ ปเ สมอ

๔๑ ดใู น “อายปุ รจิ เฺ ฉทวณณฺ นา” สตุ ตฺ นตฺ ปฏ เก มหาจฬุ าอฏฐ กถา สมุ งคฺ ลวลิ าสนิ ยิ า นาม ทฆี นกิ ายฏฐ กถาย มหาวคคฺ วณณฺ นา
(ทตุ โิ ย ภาโค), พทุ ธฺ วสเฺ ส ๒๕๓๒, หนา ๗-๘ (ฉบบั แปลเปน ภาษาไทย หนา ๗๖-๗๙).

ตอนที่ ๒ ขั้นวปิ ส สนาภาวนา 87

๔. ปพุ พวเิ ทหทวปี ตง้ั อยทู างทศิ ตะวนั ออกของภเู ขาพระสเุ มรุ เปน ทอ่ี ยอู าศยั ของ

มนษุ ยซ ง่ึ มอี ายขุ ยั (เฉลย่ี ) ๗๐๐ ปเ สมอ

พื้นท่ีดินอันเปนที่อยูของมนุษย อยูระหวางภูเขาจักรวาล กับ ภูเขาอัสสกัณณะ

(หา งจากกนั ) ๓๐๙,๖๙๓ โยชน ระยะระหวา งภเู ขาจกั รวาล กบั ภเู ขาสเิ นรุ (หา งจากกนั )

๔๗๗,๗๒๕ โยชน

ภพของโลกมนษุ ย ตามพทุ ธภาษติ มเี นอื้ ความดงั ตอ ไปน้ี

๑) พื้นดินหนา ๒๔๐,๐๐๐ โยชน ชั้นบนคร่ึงหนึ่ง เปนดินธรรมดาเรียกวา

ปสํ ปุ ถวี หนา ๑๒๐,๐๐๐ โยชน ชน้ั ลา งครงึ่ หนงึ่ เปน หนิ เรยี กวา สลิ าปถวี

หนา ๑๒๐,๐๐๐ โยชน

๒) ตงั้ อยบู นพน้ื น้ำ นำ้ ทรี่ องรบั แผน ดนิ นเี้ ปน น้ำแขง็ มคี วามหนา ๔๘๐,๐๐๐ โยชน

๓) นำ้ แขง็ ตง้ั อยบู นพนื้ ลม มคี วามหนา ๙๖๐,๐๐๐ โยชน
๔) ตอจากพื้นลมไป เปนอากาศวางเปลา มีแตความมืด ไมมีนำ้ ไมมีลม

ความหนาหาประมาณมไิ ด

สว นภเู ขาพระสเุ มรุ ซง่ึ เปน แกนกลางของจกั รวาลนนั้ มคี วามกวา ง-ยาว สว นยอดเขา

๘๔,๐๐๐ โยชน มลี กั ษณะกลม พนื้ ดนิ (สว นบนภเู ขา) สำเรจ็ ดว ยรตั นะ ๗ ตามไหลเ ขาทง้ั ๔ ดา น

- ดา นตะวนั ออก เปน เงนิ

- ดา นตะวนั ตก เปน แกว ผลกึ

- ดา นเหนอื เปน ทอง

- ดา นใต เปน แกว มรกต

เพราะเหตนุ น้ั สขี องน้ำในมหาสมทุ รกด็ ี อากาศ-ตน ไม/ใบไม กด็ ี ทมี่ อี ยทู างดา น
นน้ั ๆ กเ็ ปน สเี งนิ สแี กว ผลกึ สที อง สเี ขยี ว ไปตามสขี องไหลเ ขานน้ั อยา งเชน น้ำใน

มหาสมทุ รกด็ ี ตน ไม/ใบไม กด็ ี ทางดา นทศิ ใต ในชมพทู วปี จงึ มสี เี ขยี ว

อาศัยญาณรัตนะของธรรมกายท่ีใสบริสุทธิ์สุดละเอียดนั้น พิจารณาดู

ความเปนไปของสัตวโลก (อุปาทินนกสังขาร/เบญจขันธ) ในภพ ๓ วา ดวย

88 ตอนที่ ๒ ขนั้ วปิ สสนาภาวนา

ผลบญุ หรอื ผลบาป (ปญุ ญาภสิ งั ขาร, อปญุ ญาภสิ งั ขาร, อเนญชาภสิ งั ขาร) อะไร
ปรุงแตงใหสัตวโลกมาอุบัติ (เกิด) ในภพ/ชาติน้ันๆ ใหมีชีวิตความเปนอยูสุข
สบาย หรือ ขัดสน กันดาร เปนทุกขเดือดรอน อยางไร เปนตน ใหเห็นตาม
ธรรมชาติท่ีเปนจริง วา

เพราะอวชิ ชา-ตณั หา-อปุ าทาน-กรรม (บญุ กศุ ล/บาปอกศุ ล) และอาหาร เปน ปจ จยั
ใหเ กดิ รปู ธรรม (คอื รา งกาย) และ

อวชิ ชา-ตณั หา-อปุ าทาน-กรรม (กศุ ล/อกศุ ล) และผสั สะ (ระหวา งอายตนะภายนอก
ไดแ ก รปู -เสยี ง-กลนิ่ -รส-สมั ผสั ทางกาย และธรรมารมณ ทมี่ ากระทบอายตนะภายใน ไดแ ก
ตา หู จมกู ลนิ้ กาย และใจ) เปน ปจ จยั ใหเ กดิ “นามธรรม ๓” คอื เวทนา-สญั ญา และ
สังขาร

อวชิ ชา-ตณั หา-อปุ าทาน-กรรม (กศุ ล/อกศุ ล) และ รปู ธรรม-นามธรรม ๓ เปน ปจ จยั
ใหเ กดิ วญิ ญาณ

อนงึ่ ตามสายปฏจิ จสมปุ บาทธรรม สมเดจ็ พระสมั มาสมั พทุ ธเจา ไดต รสั วา ๔๒

อวชิ ชา เปน ปจ จยั ใหเ กดิ สงั ขาร, สงั ขาร เปน ปจ จยั ใหเ กดิ วญิ ญาณ

วญิ ญาณ เปน ปจ จยั ใหเ กดิ นาม-รปู , นาม-รปู เปน ปจ จยั ใหเ กดิ สฬายตนะ

สฬายตนะ เปน ปจ จยั ใหเ กดิ ผสั สะ, ผสั สะ เปน ปจ จยั ใหเ กดิ เวทนา

เวทนา เปน ปจ จยั ใหเ กดิ ตณั หา, ตณั หา เปน ปจ จยั ใหเ กดิ อปุ าทาน/กรรม

อปุ าทาน/กรรม เปน ปจ จยั ใหเ กดิ ภพ, ภพ เปน ปจ จยั ใหเ กดิ ชาติ

ชาติ เปน ปจ จยั ใหเ กดิ ชรา มรณะ โสกะ ปรเิ ทวะ ทกุ ข โทมนสั อปุ ายาส

และพจิ ารณาใหเ หน็ ตามสภาพทเ่ี ปน จรงิ ของอปุ าทนิ นกสงั ขาร (คอื สงั ขารทม่ี ชี วี ติ /
มวี ญิ ญาณครอง) หรอื เบญจขนั ธ หรอื ยอ ลงเปน รปู ธรรม-นามธรรม (นาม/รปู ) ทเี่ รยี ก
รวมๆ วา สตั วโ ลกทง้ั หลาย บรรดาทเี่ วยี นวา ยตายเกดิ อยใู นภพ ๓ คอื กามภพ รปู ภพ
และอรปู ภพ ทวั่ ทงั้ จกั รวาลเหลา น้ี ลว นประกอบดว ยปจ จยั ปรงุ แตง ดว ยปญุ ญาภสิ งั ขาร/

๔๒ พจิ ารณาปฏจิ จสมปุ บาทธรรม โดยอนโุ ลม/ปฏโิ ลม ใน “โพธกิ ถา ปฏจิ จสมปุ บาทมนสกิ าร” พระไตรปฎ กบาลี ฉบบั สยามรฐั
(ว.ิ มหา. ๔/๑-๓/๑-๔).

ตอนท่ี ๒ ขน้ั วปิ ส สนาภาวนา 89

อปญุ ญาภสิ งั ขาร/อเนญชาภสิ งั ขาร อยา งไร และมสี ภาวะทเ่ี ปน จรงิ คอื ทเ่ี ปน เองโดย
ธรรมชาติ วา เปน สภาพทไ่ี มเ ทยี่ ง-เปน ทกุ ข- เปน อนตั ตา อยา งไร

ความเหน็ แจง แทงตลอดในลกั ษณะ ๓ (ไตรลกั ษณ) ชอ่ื วา “วปิ ส สนาปญ ญา” น้ี
ยอ มพฒั นาไปสคู วามเหน็ แจง ในอรยิ สจั ๔ เปน ไปในญาณ ๓ คอื สจั จญาณ ๑ กจิ จญาณ ๑
และ กตญาณ ๑ (มอี าการ ๑๒) ชอ่ื วา “โลกตุ ตรปญ ญา” อนั เปน ทางมรรค ผล นพิ พาน
ไดเ ปน อยา งดี

ดังจะไดแนะนำวิธีปฏิบัติภาวนาตอไป

๒. วิธีเจริญภาวนาดูความเปนไปของสัตวโลกในอรูปภพ

ใหอ ธษิ ฐานเอาภพ ๓ (เปน ของทพิ ย) เปน กสณิ คอื เมอื่ จะดคู วามเปน ไปของสตั ว
โลกในอรปู ภพ คอื ภพของอรปู พรหม ซงึ่ ตงั้ อยใู นอากาศสว นบนสดุ ของจกั รวาล กใ็ ห
นอ มศนู ยก ลางอรปู ภพมาตรงศนู ยก ลางธรรมกายอรหตั ทส่ี ดุ ละเอยี ดนน้ั อธษิ ฐานขยาย
ขา ยของญาณรตั นะของธรรมกาย ใหเ หน็ ความเปน ไปของอรปู พรหม ทเี่ มอื่ กอ นทำกาละ
(ตายจากภพกอ น) ยงั ไมเ สอ่ื มจากอรปู ฌานชนั้ ใด กจ็ ะไปอบุ ตั ิ (เกดิ ) เปน อรปู พรหมในภพภมู ิ
ชนั้ นนั้ ๆ ดว ย “อเนญชาภสิ งั ขาร” คอื ความปรงุ แตง ดว ยอรปู ฌานทไี่ มห วนั่ ไหว และมอี ายุ
ยนื นานแตกตา งกนั เปน ลำดบั ดงั น๔้ี ๓

อรปู ฌานที่ ๑ ใหไ ปเกดิ ในชนั้ “อากาสานญั จายตนภมู ”ิ มอี ายุ ๒๐,๐๐๐ มหากปั
อรปู ฌานที่ ๒ ใหไ ปเกดิ ในชนั้ “วญิ ญานญั จายตนภมู ”ิ มอี ายุ ๔๐,๐๐๐ มหากปั
อรปู ฌานที่ ๓ ใหไ ปเกดิ ในชนั้ “อากญิ จญั ญายตนภมู ”ิ มอี ายุ ๖๐,๐๐๐ มหากปั
อรปู ฌานที่ ๔ ใหไ ปเกดิ ในชน้ั “เนวสญั ญานาสญั ญายตนภมู ”ิ มอี ายุ ๘๔,๐๐๐ มหากปั

อนง่ึ แมจ ะชอื่ วา “อรปู พรหม” ตามเหตปุ จ จยั คอื อรปู ฌาน (ความเพง ทไ่ี ม

อาศยั รปู กลา วคอื ไมย นิ ดี/ปฏเิ สธรปู เพราะเหน็ วา รปู ฌานกย็ งั หยาบอยู จงึ ปรารถนาและ

เจริญฌานที่ละเอียดย่ิงกวาโดยไมอาศัยรูป) เปนชนกกรรมนำใหมาเกิดในอรูปภพ

๔๓ อภธิ มั มตั ถสงั คห (ปรเิ ฉทที่ ๕) รจนาโดย พระอนรุ ทุ ธเถระ (ชาวลงั กา): มจร., พ.ศ.๒๕๔๒, ขอ ๒๒-๔๘, หนา ๒๙-๓๑.

90 ตอนที่ ๒ ข้นั วิปส สนาภาวนา

ก็จะเห็นดวยญาณรัตนะของธรรมกาย ซึ่งต้ังอยูตรงศูนยกลางของธาตุธรรมและ

เห็น-จำ-คิด-รู (ใจ) ของอรูปพรหม/อรูปพรหมละเอียดของผูเจริญภาวนานั้นเองวา

เปนพรหมท่ีมีท้ังรูปธรรม (วรกาย) และนามธรรม ตามสายปฏิจจสมุปปบาท
ธรรม (อวชิ ชา เปน ปจ จยั ใหเ กดิ สงั ขาร, สงั ขารเปน ปจ จยั ใหเ กดิ วญิ ญาณ, วญิ ญาณเปน
ปจจัยใหเกิดนาม-รูป, นาม-รูป เปนปจจัยใหเกิดสฬายตนะ ฯลฯ) แตวรกายของ
อรปู พรหมนน้ั ละเอยี ดประณตี กวา พรหมในรปู ภพยง่ิ นกั จนแมอ รปู พรหมดว ยกนั

เองกไ็ มเ หน็ กนั โดยรปู จงึ ไมต อ งกลา วสตั วท มี่ จี กั ษหุ ยาบกวา จะเหน็ อรปู พรหมโดยรปู ได

สว นวรกายของอรปู พรหมนน้ั ใหญก วา และมรี ศั มยี ง่ิ กวา รปู พรหมทว่ั ไป (ยกเวน
รปู พรหมอนาคามใี นชนั้ สทุ ธาวาส ซงึ่ มรี ศั มยี งิ่ กวา อรปู พรหมทง้ั หลาย และ

อรปู พรหมทง้ั หลายกส็ ถติ อยใู นวมิ านทลี่ ะเอยี ดประณตี และสวยงาม ตงั้ ลอยอยใู น
อากาศ แตละช้ันภูมิอยูสูง-ตำ่ กวากัน ตามความละเอียดประณีตของแตละชั้นภูมิ
(อรปู ฌาน ๔) บนพน้ื อรปู โลกเดยี วกนั นนั่ เอง

โดยเหตทุ ี่ “อรปู าวจรภมู ิ (๔)” นี้ เปน ภพ/ภมู ิ ทล่ี ะเอยี ด ทา นทยี่ งั มไิ ดป ฏบิ ตั ภิ าวนา
ใหไดถึงญาณทัสสนะท่ีละเอียดเสมอกันหรือยิ่งกวา ท่ีจะมีอานุภาพใหสามารถเห็นสภาวะ
ความเปน ไปใน อรปู ภพ/ภมู ิ ทลี่ ะเอยี ดเชน นนั้ ได จงึ ไมไ ดเ หน็ วรกายและแมว มิ านอนั เปน ท่ี
สงิ สถติ อยขู องอรปู พรหม ตามทเี่ ปน จรงิ ตามพระพทุ ธดำรสั ทตี่ รสั “ปฏจิ จสมปุ บาทธรรม”
ดงั ทก่ี ลา วมาแลว ขา งตน

จงึ มอี าจารยบ างทา นกลา วตามความหมายตามตวั อกั ษรบาลวี า
“ในอรปู ภมู ทิ งั้ ๔ น้ี ถงึ แมจ ะเรยี กวา ภมู กิ จ็ รงิ แตภ มู นิ ไี้ มป รากฏวา

มรี ปู รา งสณั ฐานอยา งหนงึ่ อยา งใด เพราะเปน ภมู ทิ มี่ แี ตอ ากาศวา งเปลา
อยเู ทา นนั้ สำหรบั อรปู พรหมนนั้ กเ็ ปน พรหมทไี่ มม รี ปู มแี ตน ามขนั ธ ๔
เกดิ ขนึ้ ตดิ ตอ กนั โดยไมม รี ะหวา งคน่ั นบั ตงั้ แตป ฏสิ นธเิ ปน ตน มา”๔๔

๔๔ ปรมตั ถโชตกิ ะ มหาอภธิ มั มตั ถสงั คหฎกี า (ปรเิ ฉทที่ ๕ เลม ท่ี ๑) รจนา โดย พระสทั ธมั มโชตกิ ะ ธมั มาจรยิ ะ :
อภธิ รรมโชตกิ ะวทิ ยาลยั , มจร. และมลู นธิ สิ ทั ธมั มโชตกิ ะ, พ.ศ.๒๕๓๕, หนา ๑๖๗.

ตอนที่ ๒ ขน้ั วิปส สนาภาวนา 91

โดยนยั น้ี จงึ ไมต อ งกลา วถงึ การเหน็ “อายตนะ” คอื “พระนพิ พาน” ตาม
พระพทุ ธดำรสั ทต่ี รสั ในนพิ พานสตู รที่ ๑ วา “อตถฺ ิ ภกิ ขฺ เว ตทายตน”ํ ตามทเี่ ปน จรงิ
วา จะมไี ด/ เปน ไดเ ลย

ความจริงภพ ๓ แตละภพ/ภูมิ ก็มีสัณฐานกลมเชนเดียวกันกับจักรวาล
ตง้ั เรยี งกนั ๓ ระดบั “อรปู ภพ” ตง้ั อยสู งู สดุ ของจกั รวาล “รปู ภพ” ตง้ั อยตู รง

กลางๆ สว น “กามภพ” ตงั้ อยสู ว นลา งของจกั รวาล
แตเวลาตรวจดูความเปนไปของสัตวโลกในภพตางๆ ก็เห็นเหมือนวาสัตวโลก

เหลา นนั้ อาศยั อยใู นภพนน้ั ๆ เหมอื นเปน พนื้ ทร่ี าบ เหมอื นเราเหน็ มนษุ ยอ ยบู นโลกแบนๆ
อยา งนนั้ แหละ เพราะแตล ะภพนนั้ กวา งใหญไ พศาลยง่ิ กวา โลกมนษุ ยน มี้ ากมายนกั

กามภพ นน้ั ประกอบดว ย เทวโลก มนษุ ยโ ลก

ชั้นลางเขาพระสุเมรุลงไปเปน “ภพของอสูร” สวนลางในพ้ืนดินลงไปอีก เปน
“ภพของสตั วน รก” ซงึ่ เปน ภพของโอปปาตกิ ะ (สตั วท เี่ กดิ และโตทนั ที ซง่ึ มกี ายโปรง แสง)

สวนสัตวเดรัจฉานและเปรตน้ันอยูในโลกมนุษยนี้เอง
แมเทพยดาในช้ันจตุมหาราชสวนหนึ่ง ไดแก ภูมัฏฐเทวดา (ภูมิเทวดา) และ

รกุ ขเทวดา เปน ตน และอสรุ กายบางเหลา ไดแ ก วนิ ปิ าตกิ อสรุ า (อสรุ กาย) กาลญั จกิ -
เปรตอสรุ า (อสรุ กาย) ซง่ึ ไมม ภี มู เิ ปน ทอี่ ยโู ดยเฉพาะ กเ็ ทยี่ วเรร อ นอยตู ามสถานทต่ี า งๆ เชน
อยตู ามศาลทเ่ี ขาปลกู ไว อยตู ามปา ภเู ขา หบุ เหว ทะเล มหาสมทุ ร และเกาะ ในมนษุ ยโ ลกนี้
ดว ยเชน กนั

๓. วิธีเจริญภาวนาดูความเปนไปของสัตวโลกในรูปภพ

หากประสงคจ ะตรวจดคู วามเปน ไปใน รปู ภพ คอื ภพของรปู พรหม ผไู มเ สพกาม จงึ มี
วรกายทไ่ี มแ สดงลกั ษณะทเี่ ปน เพศหญงิ หรอื ชาย กลา วคอื จะมลี กั ษณะกลางๆ คลา ยๆ
คอ นไปทางลกั ษณะของเทพบตุ ร

92 ตอนท่ี ๒ ขัน้ วิปส สนาภาวนา

วธิ เี จรญิ ภาวนาดคู วามเปน ไปของสตั วโ ลกในภพภมู นิ ้ี กป็ ฏบิ ตั ใิ นทำนองเดยี วกนั คอื
อธิษฐานเอา “รูปภพ” นั้น มาเปนกสิณ คือ มาต้ังที่ศูนยกลางญาณรัตนะของธรรมกาย
อธษิ ฐานขยายขา ยของญาณรตั นะนน้ั ใหเ หน็ ไดก วา งสดุ ภพ สดุ จกั รวาล กจ็ ะเหน็ ความเปน ไป
ของรปู พรหม ๑๖ ประเภท ได คอื

(๓.๑) ดพู รหมชนั้ สทุ ธาวาส ๕ ชน้ั

ซึ่งเปนที่อุบัติและสถิตอยูของ (รูป) พรหมอนาคามี ผูก อนทำกาละ (ตาย
จากภพกอ น) ไดบ รรลคุ ณุ ธรรมเปน พระอนาคามบี คุ คล ผเู จรญิ รปู ฌานถงึ ปญ จมฌาน
(วาโดยปญจกนัย) และยังไมเส่ือมจากปญจมฌาน ท่ีละเอียดประณีตและม่ันคง
(ไมหวั่นไหว) นนั้ จงึ อบุ ตั ิ คอื มาเกดิ เปน “พรหมอนาคามี” ในช้นั สทุ ธาวาส ตาม
ความแกก ลา ของอนิ ทรยี  (ความเปน ใหญ) ๕ ประเภท/ชน้ั และ/หรอื เปน ทสี่ ถติ อยู
ของพรหมอนาคามี ที่ตอมาเม่ือไดบรรลุคุณธรรมเปนพระอรหันต ไดพิจารณา

ปจจเวกขณแลว ก็จะปรินิพพานในวันนั้นเลย เพราะความที่เทพยดา (เทวดา-พรหม-
อรปู พรหม) ทง้ั หลาย เปน คฤหสั ถท ข่ี าดคณุ สมบตั ทิ จ่ี ะบวชเปน พระภกิ ษไุ ด จงึ เปน หนี เพศ
ทไี่ มอ าจรองรบั สภาวะของ “พระอรหนั ต” ไดน าน จงึ ตอ งดบั ขนั ธปรนิ พิ พานในวนั นนั้
เองเสมอไป๔๕

- พรหมทมี่ ปี ญ ญนิ ทรยี แ กก ลา จะมาเกดิ ในชนั้ “อกนฏิ ฐภพ/ภมู ”ิ (อายุ ๑๖,๐๐๐ มหากปั )
- พรหมทม่ี สี มาธนิ ทรยี แ กก ลา จะมาเกดิ ในชนั้ “สทุ สั สภี พ/ภมู ”ิ (อายุ ๘,๐๐๐ มหากปั )
- พรหมทม่ี สี ตนิ ทรยี แ กก ลา จะมาเกดิ ในชน้ั “สทุ สั สาภพ/ภมู ”ิ (อายุ ๔,๐๐๐ มหากปั )
- พรหมทมี่ วี ริ ยิ นิ ทรยี แ กก ลา จะมาเกดิ ในชนั้ “อตปั ปาภพ/ภมู ”ิ (อายุ ๒,๐๐๐ มหากปั )
- พรหมทม่ี สี ทั ธนิ ทรยี แ กก ลา จะมาเกดิ ในชนั้ “อวหิ าภพ/ภมู ”ิ (อายุ ๑,๐๐๐ มหากปั )

ในอกนิฏฐภพยังเปนท่ีต้ังของ “ทุสสเจดีย” ท่ีประดิษฐานพระภูษาทรง (ฉลอง
พระองค) ทเี่ มอื่ ออกมหาภเิ นษกรมณ ไดเ สดจ็ ขา มแมน ้ำอโนมานทแี ลว ทรงหยดุ อยทู ่ี

๔๕ คมั ภรี พ ระไตรปฎ ก “มลิ นิ ทปญ หาปกรณ” เรอื่ ง “การบรรล[ุ ความเปน ]อรหนั ตข องคฤหสั ถ” : มจร., พ.ศ.๒๕๔๐, ขอ ๒
หนา ๒๗๕-๒๗๖.

ตอนที่ ๒ ขั้นวิปส สนาภาวนา 93

ฝง แมน ำ้ ในกาลนนั้ พระมหาโพธสิ ตั วเ จา ไดอ ธษิ ฐานบรรพชา และทรงถอดพระภษู า
ที่ทรงอยูนั้น “ฆฏิการพรหม” พระสหายในอดีตชาติทรงทราบวาระจิตของพระมหา
โพธิสัตวเจา จึงรีบเสด็จออกจากอกนิฏฐภพ มาถวายเคร่ืองอัฏฐบริขารและทรงรับ
เครอื่ งภษู าทรงของพระมหาโพธสิ ตั วเ จา ไปประดษิ ฐานไว ณ “ทสุ สเจดยี ” น้อี กี ดว ย

มขี อ สงั เกตวา พรหมอนาคามใี นชน้ั สทุ ธาวาสน้ี มรี ศั มโี ชตชิ ว งกวา รปู พรหมทกุ ชนั้
และแมก วา อรปู พรหมปถุ ชุ น เสยี อกี สถติ อยใู นวมิ านทล่ี ะเอยี ด ประณตี และใสสวา ง
ตงั้ ลอยอยใู นอากาศ แตล ะชน้ั ภมู อิ ยสู งู -ตำ่ กวา กนั ตามระดบั ความละเอยี ดประณตี ของ
อนิ ทรยี ท แี่ กก ลา กวา กนั และอยสู งู กวา รปู พรหมในภมู อิ น่ื ๆ ทร่ี องลงมา แตก อ็ ยใู นพนื้ ของ
รปู ภพเดยี วกนั นนั้ เอง

พรหมอนาคามใี นชน้ั สทุ ธาวาสนี้ (ยกเวน พรหมในอกนฏิ ฐภพ) หากทา นตอ งทำกาละ
(ตาย) กอ นบรรลพุ ระอรหตั ตผลแลว ทา นยอ มไปบงั เกดิ ในสทุ ธาวาสภมู ทิ ส่ี งู กวา จะไมเ กดิ
ซ้ำภมู ิ และจะไมไ ปเกดิ ในภพภมู ทิ ตี่ ่ำกวา อกี เมอื่ บรรลมุ รรค-ผล-นพิ พาน เปน พระอรหนั ต
ทา นกจ็ ะปรนิ พิ พานในชนั้ สทุ ธาวาสภมู นิ น้ั ในวนั นน้ั เอง

แตเฉพาะพรหมอนาคามีในชั้นอกนิฏฐภพ ช่ือวา สสังขารปรินิพพายีพรหม

คือ พรหมผูมีความเพียรอันแรงกลา จักตองสำเร็จเปนพระอรหันตกอนจึงปรินิพพาน
ในชนั้ อกนฏิ ฐภพนเ้ี ลย ทา นจงึ ไดช อื่ อกี วา “ปจ ฉมิ ภวกิ บคุ คล” หมายถงึ เปน บคุ คลผมู ชี าติ
สดุ ทา ย

ตอ จากพรหมสทุ ธาวาส ๕ เปน ชนั้ /ภมู ขิ อง “รปู พรหม” ผเู มอื่ กอ นทำกาละ (ตาย)
จากภพภมู กิ อ น เปน ผมู คี วามเจรญิ ดว ยคณุ ธรรม คอื ศลี -สมาธ-ิ ปญ ญา หรอื ฌานสมาบตั ิ
อภญิ ญา และพรหมวหิ ารธรรม และยงั ไมเ สอ่ื มจากรปู ฌานใด (ปฐมฌานภมู -ิ ทตุ ยิ ฌานภมู -ิ
ตตยิ ฌานภมู -ิ จตตุ ถฌานภมู ิ โดยจตกุ กนยั หรอื ปญ จมฌานภมู ิ โดยปญ จกนยั ) กไ็ ดม าบงั เกดิ
เปน “รปู พรหม” ตามระดบั ฌานภมู นิ น้ั ๆ ซงึ่ ตอ จากน้ี จะไดก ลา วจากชนั้ ฌานภมู ทิ สี่ งู และ
รองลงมาตามลำดบั ดงั น้ี

94 ตอนที่ ๒ ขน้ั วปิ สสนาภาวนา

(๓.๒) ดรู ปู พรหมจตตุ ถฌานภมู ิ (รวมปญ จมฌานภมู ิ โดยปญ จกนยั ) ไดแ ก

- “เวหปั ผลาพรหม” มอี ายขุ ยั เตม็ ๕๐๐ มหากปั เกดิ แตอ ำนาจของ “ปญ จมฌาน-
กศุ ล” ทป่ี ระกอบดว ยอเุ บกขาเวทนา

- “อสญั ญสตั ตพรหม” (อสญั ญพี รหม) มอี ายขุ ยั เตม็ ๕๐๐ มหากปั อาจารยบ างทา น
วา เปน พรหมทไี่ มม นี ามขนั ธ ๔ (เวทนา-สญั ญา-สงั ขาร-วญิ ญาณ) โดยยกเอาสญั ญาเจตสกิ
เปน ประธานวา “ไมม สี ญั ญาเจตสกิ ”

มขี อ สงั เกตวา พรหม ๒ ภมู นิ ้ี มอี ายขุ ยั เตม็ ๕๐๐ มหากปั เทา กนั ๔๓

อนง่ึ กลา วตามพระพทุ ธดำรสั ตรสั สายปฏจิ จสมปุ บาทธรรม “ตอ งมนี ามขนั ธ”
หากแตด ว ยวบิ ากกรรมทที่ า นเจรญิ สมาธภิ าวนาโดยปฏเิ สธสญั ญา เมอื่ กอ นทำกาละ (ตาย)
ยงั ไมเ สอ่ื มจากฌานและไดม าอบุ ตั ใิ นชน้ั น้ี นามขนั ธ ๔ ของทา นสงบระงบั (ดว ยกำลงั ฌาน)
คอื ไมท ำหนา ท่ี กลา วคอื มสี กั แตม ี เมอ่ื ตอนทำกาละ (ตาย) อยใู นอริ ยิ าบถใด เมอื่ มา
อบุ ตั เิ ปน รปู พรหมในชนั้ น้ี เปน “อสญั ญพี รหม” รปู ขนั ธก ต็ ง้ั อยใู นอริ ยิ าบถเดมิ เมอื่ กอ น
ตาย นงิ่ ไมไ หวตงิ (เหมอื นคนนอนหลับหรอื ตาย) มอี ายขุ ยั ๕๐๐ มหากปั เมอ่ื สน้ิ อายุ
กจ็ ตุ ิ (ตาย/เคลอื่ นจากภพ) ไปเกดิ ใหมใ นกามสคุ ตภิ มู ิ และจะไมไ ดค รองเรอื น แตจ ะออก
บำเพ็ญพรต ไดบรรลุถึงจตุตถฌาน/ปญจมฌาน (โดยปญจกนัย) ทำกาละแลวก็จะไปเกิด
เปนอสัญญีพรหมตามเดิมอีก เม่ือไมไดฟงธรรมของพระพุทธเจาใหไดบรรลุมรรคผล
นพิ พาน กว็ นเวยี นอยอู ยา งนตี้ อ ๆ ไปไมม ที สี่ น้ิ สดุ

เฉพาะ “เวหัปผลาภูมิ” นับเปน ๑ ใน ๓ ภูมิท่ีประเสริฐ คือ เวหัปผลาภูมิ ๑
อกนฏิ ฐภมู ิ ๑ และ เนวสญั ญานาสญั ญายตนภมู ิ ๑ ทวี่ า เปน ภมู ปิ ระเสรฐิ เพราะ ๓ ภมู นิ ้ี
บรรดาอรยิ บคุ คลตงั้ แตพ ระอนาคามบี คุ คลลงมา ชอ่ื วา “ปจ ฉมิ ภวกิ บคุ คล” คือ บคุ คล
ผูมีชาติสุดทายแลว ทานจึงบำเพ็ญวิปสสนาดวยความเพียรอยางแรงกลา ชื่อวา
“สสงั ขารปรนิ พิ พายพี รหม” บรรลพุ ระอรหตั ตผลแลว ปรนิ พิ พานในภพ/ภมู ิ นนั้ เอง

เวหปั ผลาภมู ิ มรี ปู พรหม ๓ จำพวก ตามความหยาบ-ละเอยี ดของฌานทที่ รงอยกู อ น
ทำกาละ เปน ตน วา

๔๖ “อภธิ มั มตั ถสงั คหะ” (ปรเิ ฉทที่ ๕), อา งแลว .

ตอนที่ ๒ ข้ันวปิ สสนาภาวนา 95

- ปญ จมฌานอยา งปณตี ะ (ละเอยี ด) จะไปบงั เกดิ เปน เวหปั ผลาพรหมในตำแหนง
สงู เทยี บเทา “มหาพรหม”

- ปญ จมฌานอยา งมชั ฌมิ ะ (กลาง) จะไปบงั เกดิ เปน เวหปั ผลาพรหมในตำแหนง เทยี บ
เทา “ปโุ รหติ าพรหม”

- ปญ จมฌานอยา งหนี ะ (หยาบ) จะไปบงั เกดิ เปน เวหปั ผลาพรหมในตำแหนง เทยี บ
เทา “ปารสิ ชั ชาพรหม”

เวหปั ผลาพรหมทง้ั ๓ จำพวกน้ี และอสญั ญพี รหม ตา งกม็ วี มิ านตง้ั อยใู นอากาศอยู
ในพนื้ ทรี่ ะดบั เดยี วกนั สำเรจ็ ดว ยรตั นะ ๗ พรงั่ พรอ มดว ยสวนดอกไม สระโบกขรณี
และตนกัลปพฤกษ

(๓.๓) ดรู ปู พรหมในตตยิ ฌานภมู ิ (๓)
เปน ภมู ขิ องผเู จรญิ ดว ยคณุ ธรรม มี ศลี -สมาธ-ิ ปญ ญา ฌานสมาบตั ิ อภญิ ญา และ
พรหมวหิ ารธรรม ทเ่ี มอ่ื กอ นทำกาละ (ตาย) ยงั ไมเ สอ่ื มจากตตยิ ฌาน กม็ าเกดิ ในภพ/ภมู ิ
น้ี ตามความละเอยี ดของตตยิ ฌานทท่ี รงอยกู อ นทำกาละนน้ั และมอี ายขุ ยั ตามลำดบั ดงั น๔้ี ๗
- ตตยิ ฌานทลี่ ะเอยี ด จะมาบงั เกดิ เปน “สภุ กณิ หาพรหม”

(เทยี บเทา มหาพรหม) มอี ายุ ๖๔ มหากปั
- ตตยิ ฌานระดบั กลาง จะมาบงั เกดิ เปน “อปั ปมาณสภุ าพรหม”

(เทยี บเทา ปโุ รหติ าพรหม) มอี ายุ ๓๒ มหากปั
- ตตยิ ฌานระดบั หยาบ จะมาบงั เกดิ เปน “ปรติ ตสภุ าพรหม”

(เทยี บเทา ปารสิ ชั ชาพรหม) มอี ายุ ๑๖ มหากปั
พรหม ๓ จำพวกน้ี มวี มิ านตง้ั อยใู นอากาศ ในระดบั เดยี วกนั

(๓.๔) ดรู ปู พรหมในทตุ ยิ ฌานภมู ิ (๓)
เปน ภมู ขิ องผเู จรญิ ดว ยคณุ ธรรม มี ศลี -สมาธ-ิ ปญ ญา ฌานสมาบตั ิ อภญิ ญา และ
พรหมวิหารธรรม ท่ีเมื่อกอนทำกาละ (ตาย) ยังไมเสื่อมจากทุติยฌาน ก็มาบังเกิดใน

๔๗ “อภธิ มั มตั ถสงั คหะ” (ปรจิ เฉทที่ ๕), อา งแลว .

96 ตอนท่ี ๒ ข้นั วิปสสนาภาวนา

ภพภมู นิ ้ี ตามความละเอยี ดของทตุ ยิ ฌานทท่ี รงอยกู อ นทำกาละนนั้ และมอี ายขุ ยั ดงั นี้๔๘
- ทตุ ยิ ฌานทลี่ ะเอยี ด จะมาบงั เกดิ เปน “อาภสั สราพรหม”
(เทยี บเทา มหาพรหม) มอี ายุ ๘ มหากปั
- ทตุ ยิ ฌานระดบั กลาง จะมาบงั เกดิ เปน “อปั ปมาณาภาพรหม”
(เทยี บเทา ปโุ รหติ าพรหม) มอี ายุ ๔ มหากปั
- ทตุ ยิ ฌานระดบั หยาบ จะมาบงั เกดิ เปน “ปรติ ตาภาพรหม”
(เทยี บเทา ปารสิ ชั ชาพรหม) มอี ายุ ๒ มหากปั
พรหม ๓ จำพวกนม้ี วี มิ านตง้ั อยใู นอากาศในระดบั เดยี วกนั

(๓.๕) ดรู ปู พรหมในปฐมฌานภมู ิ (๓)
เปน ภมู ขิ องผเู จรญิ ดว ยคณุ ธรรม มี ศลี -สมาธ-ิ ปญ ญา ฌานสมาบตั ิ อภญิ ญา และ
พรหมวหิ ารธรรม ทเ่ี มอ่ื กอ นทำกาละ (ตาย) ยงั ไมเ สอ่ื มจากปฐมฌาน กม็ าบงั เกดิ ในภพภมู นิ ี้
ตามความละเอยี ดของปฐมฌานทที่ รงอยกู อ นทำกาละนนั้ และมอี ายขุ ยั ตามลำดบั ดงั น้๔ี ๙
• ปฐมฌานภมู ทิ ล่ี ะเอยี ด จะมาบงั เกดิ เปน “มหาพรหม” เปน พรหมผยู ง่ิ ใหญ

(หวั หนา ) ของพรหมอนื่ ๆ ในปฐมฌานภมู นิ ้ี มอี ายุ ๑ (ววิ ฏั ฏฐายอี สงไขย) กปั
• ปฐมฌานภมู ริ ะดบั กลาง จะมาบงั เกดิ เปน “ปโุ รหติ าพรหม” เปน พรหมปโุ รหติ

(ทป่ี รกึ ษา) ของมหาพรหม มอี ายุ ๑/๒ (ววิ ฏั ฏฐายอี สงไขย) กปั
• ปฐมฌานภมู ริ ะดบั หยาบ จะมาบงั เกดิ เปน “ปารสิ ชั ชาพรหม”

เปน พรหมทเี่ ปน บรษิ ทั ของมหาพรหม มอี ายุ ๑/๓ (ววิ ฏั ฏฐายอี สงไขย) กปั
พรหม ๓ จำพวกนม้ี วี มิ านตงั้ อยใู นอากาศในระดบั เดยี วกนั

๔. วิธีเจริญภาวนาดูความเปนไปของสัตวโลกในกามภพ

วธิ ปี ฏบิ ตั กิ เ็ ปน ทำนองเดยี วกนั คอื เมอ่ื พสิ ดารกายสดุ กายหยาบ-กายละเอยี ด ซงึ่ มี
สภาวะทเ่ี ปน นโิ รธดบั สมทุ ยั จนเปน แตธ รรมกายอรหตั ในอรหตั ทส่ี ดุ ละเอยี ดและบรสิ ทุ ธผ์ิ อ งใส

๔๘-๔๙ “อภธิ มั มตั ถสงั คหะ” (ปรจิ เฉทที่ ๕), อา งแลว .

ตอนที่ ๒ ข้ันวปิ ส สนาภาวนา 97

ปลอยความยินดีในฌานสมาบัติ และปลอยอุปาทานในเบญจขันธของกายในภพ ๓ ได
(ดว ยวกิ ขมั ภนวมิ ตุ ต)ิ แลว ธรรมกายทหี่ ยาบจะตกศนู ย ธรรมกายทล่ี ะเอยี ดสดุ ละเอยี ดและ
บริสุทธ์ินั้นจะปรากฏในอายตนะคือพระนิพพาน อธิษฐานซอนธรรมกายท่ีสุดละเอียดนั้น
กับพระนิพพานธาตุของพระพุทธเจา อาราธนาพระนิพพานธาตุในพระนิพพาน ทับทวีข้ึน
ชำระธาตธุ รรมของธรรมกายใหญ าณรตั นะใสบรสิ ทุ ธส์ิ ดุ ละเอยี ดแลว เอาภพ ๓ เปน กสณิ

ตรวจดูความเปนไปของสัตวโลกในอรูปภพและรูปภพแลว ยังคงทำนิโรธ (หยุด
ในหยุดกลางของหยุด ณ ศูนยกลางธรรมกายอรหัตในอรหัต ดับหยาบไปหาละเอียดให
ญาณรตั นะของธรรมกายใสละเอยี ดบรสิ ทุ ธอ์ิ ยตู ลอดเวลา)

เอากามภพเปนกสิณ ขยายขายของญาณรัตนะใหเห็นความเปนไปของสัตวโลกใน
กามภพ เรมิ่ ตง้ั แตด คู วามเปน ไปของสตั วโ ลกในเทวโลก ๖ ชน้ั /ประเภท แตล ะชน้ั แตล ะภมู ิ
เปน ลำดบั ไป เมอื่ ไดด คู วามเปน ไปแตล ะชน้ั ภมู แิ ลว รสู กึ วา “จกั ษ”ุ (สมนั ตจกั ษ/ุ ทพิ พจกั ษ/ุ
ทพิ พโสต) เครอื่ งใหร เู หน็ จะคลายความชดั เจนลง กร็ วมใจทกุ กายสดุ กายหยาบกายละเอยี ด
ใหอ ยู ณ ศนู ยก ลางธรรมกายอรหตั ในอรหตั ๆๆ ทลี่ ะเอยี ดๆ ทส่ี ดุ ดบั หยาบไปหาละเอยี ด
ใหใสละเอียดอยูเสมอ แลวก็ขยายขายของญาณรัตนะของพระธรรมกายใหกวางสุดภพ/
สดุ จกั รวาล ใหม กจ็ ะรู/เหน็ ไดช ดั แจง ดงั เดมิ

(๔.๑) ดคู วามเปน ไปของเทพยดาในชนั้ “ปรนมิ มติ วสวตั ด”ี

เหน็ เทพบตุ ร/เทพธดิ ามารในชน้ั น้ี มที พิ ยวมิ านลอยอยใู นอากาศสว นบนสดุ ของกามภพ
จดั เปน พวก “อากาสฏั ฐเทวดา” เทพบตุ ร/เทพธดิ า ในชน้ั น้ี เมอื่ ตอ งการเสวยกามคณุ ๕ ไดแ ก
รปู -เสยี ง-กลนิ่ -รส-โผฏฐพั พะ (สงิ่ สมั ผสั ทางกาย) เวลาใด เวลานน้ั เทวดาทเ่ี ปน ผรู บั ใช กจ็ ดั การ
เนรมติ ขน้ึ ใหเ สวยชมเชยตามความประสงคข องตน เทพยดา (เทพบตุ ร/เทพธดิ า) ในชนั้ นจ้ี งึ
ไมม คี คู รองเปน ประจำของตน มรี ปู รา งและทพิ ยวมิ าน-ทพิ ยสมบตั ิ ทส่ี วยงามละเอยี ดประณตี
กวา ของเทพยดาในชน้ั นมิ มานรดี และอายขุ ยั กย็ นื ยาวกวา

มี “ทาววสวัตดี” เปนจอมเทพในชั้นนี้ ซ่ึงแตเดิมจัดเปนพญามารผูไดเคยผจญ
พระพทุ ธเจา เมอ่ื คนื วนั เพญ็ เดอื นวสิ าขะ (เดอื น ๖) เมอื่ ๒๕๙๗ ปท ผ่ี า นมา เปน คนื ทพ่ี ระมหา

98 ตอนที่ ๒ ขนั้ วปิ ส สนาภาวนา

โพธิสัตวเจากำลังบำเพ็ญสมณธรรมที่ใตควงไมศรีมหาโพธิ์ แตไดพายแพพระบารมีของ
พระมหาโพธิสัตวเจา และพระมหาโพธิสัตวเจาไดตรัสรูพระอนุตรสัมมาสัมโพธิญาณเปน
พระพทุ ธเจา ในตอนรงุ อรณุ ของคนื นนั้ เอง๕๐ และ

ในกาลตอ มา เมอื่ สมเดจ็ พระสมั มาสมั พทุ ธเจา ไดเ สดจ็ ดบั ขนั ธปรนิ พิ พาน ดว ยอนปุ าท-ิ
เสสนพิ พานธาตแุ ลว ตอ จากนนั้ อกี ประมาณ ๓๐๐ กวา ป ถงึ กาลของพระเจา อโศกมหาราช
ผูทรงมีพระศรัทธาแกกลาในพระรัตนตรัย ไดสรางพระสถูปเจดียจำนวนมากทั่วชมพูทวีป
(ตามความหมายอยา งแคบ คอื ประเทศอนิ เดยี ) เพอ่ื บรรจพุ ระบรมสารรี กิ ธาตทุ พ่ี ระองคท รง
ไดจ ากสถปู ศลิ าทที่ ำขน้ึ ในสมยั พระเจา อชาตศตั รู เพอื่ บรรจพุ ระบรมสารรี กิ ธาตุ และไดฝ ง ไว

“ทา ววสวตั ด”ี พญามารนี้ ซง่ึ ในกาลนนั้ ยงั เปน มจิ ฉาทฏิ ฐอิ ยู ไดก ระทำอปุ สรรคแก
การกอ สรา งพระมหาเจดยี เ หลา น้ี จนพระเจา อโศกมหาราชไมส ามารถจะสรา งใหส ำเรจ็ ไดโ ดย
สะดวก ตอ มาไดโ ปรดใหส รา งพระมหาสถปู เจดยี อ งคใ หญ สงู ครงึ่ โยชน ประดบั ดว ยแกว มณี
ตา งๆ สอ งสวา งรงุ เรอื ง ตง้ั อยรู มิ ฝง แมน ้ำคงคา ใกลก รงุ ปาฏลบี ตุ ร เพอ่ื ประดษิ ฐาน
พระบรมสารรี กิ ธาตทุ ก่ี นั ไวส ว นหนงึ่ จากทส่ี ง ไปบรรจไุ วใ นพระสถปู เจดยี ท ท่ี รงใหส รา งไวท วั่
ชมพทู วปี นนั้ แลว มพี ระราชดำรทิ จี่ ะทำการฉลองพระบรมสารรี กิ ธาตทุ ว่ั ทงั้ ชมพทู วปี รวม
ทง้ั ทที่ รงบรรจไุ วใ นพระมหาสถปู ใหญเ ปน เวลา ๗ ป ๗ เดอื น ๗ วนั กท็ รงปรวิ ติ กวา จะถกู
พญามารรงั ควาญอกี จะมวี ธิ ใี ดทจี่ ะปอ งกนั อปุ สรรค/อนั ตรายอนั จะเกดิ ขนึ้ ในระหวา งงาน
ฉลองพระบรมสารรี กิ ธาตคุ รง้ั น้ี จงึ ไดเ สดจ็ ไปปรกึ ษากบั พระโมคคลั ลบี ตุ รมหาเถระ ผเู ปน
ประธานสงฆ และไดเปนที่ตกลงกันในหมูสงฆใหนิมนต “พระอุปคุตตมหาเถระ” ผูเปน
พระอรหันตซ่ึงมีฤทธ์ิมาก สามารถปราบการกอการรายของพญามารได จึงไดโปรดใหไป
อาราธนาพระอปุ คตุ ซงึ่ สถติ อยใู นปราสาทแกว ทเี่ นรมติ ไว ณ สะดอื ทะเลในทอ งมหาสมทุ ร
ขอเมตตาใหท า นมาชว ยปราบพญามารนี้ ครนั้ พญามารมากระทำการรา ย เพอ่ื ทำลายงาน
พธิ ฉี ลองพระบรมสารรี กิ ธาตุ พระอปุ คตุ กไ็ ดอ ธษิ ฐานสนุ ขั เนา พนั คอพญามารไวท เ่ี ขาพระสเุ มรุ
จนทา ววสวตั ดมี ารไดค ลายจากมจิ ฉาทฏิ ฐิ และยอมจำนนพา ยแพต อ พระอปุ คตุ ครน้ั พระ
อปุ คตุ ไดค ลายทา ววสวตั ดมี ารใหพ น จากเครอื่ งทรมาน (สนุ ขั เนา ) นนั้ แลว ทา ววสวตั ดมี าร

๕๐ คมั ภรี ป ปญ จสทู นี อรรถกถามชั ฌมิ นกิ าย มลู ปณ ณาสก ภาค ๒ ขอ ๒๘๔ หนา ๙๑-๙๒ โรงพมิ พว ญิ ญาณ กรงุ เทพฯ
พ.ศ.๒๕๓๒.

ตอนที่ ๒ ขน้ั วปิ สสนาภาวนา 99

กลบั ไดม คี วามเลอื่ มใสในพระรตั นตรยั เปลง พระวาจาขอถงึ พระพทุ ธ พระธรรม พระสงฆ เปน
ทพี่ งึ่ กลบั เปน จอมเทพผสู มั มาทฏิ ฐิ และไดต ง้ั จติ อธษิ ฐานเขา สพู ทุ ธภมู บิ ำเพญ็ พทุ ธการกธรรม
เพอ่ื ความเปน สมเดจ็ พระสมั มาสมั พทุ ธเจา ตงั้ แตบ ดั นน้ั เปน ตน มา

อน่ึง ในกาลนั้น พระอุปคุตไดขอรองใหทาววสวัตดีซ่ึงเคยไดเห็นพระพุทธเจาและ
พระสาวกมากอน ไดชวยเนรมิตพระวรกาย (เนอ้ื ) ของพระพุทธเจาและพระสาวกใหทาน
ไดเห็นสักครั้ง ทาววสวัตดีจึงไดอธิษฐานเนรมิตพระวรกายของพระพุทธเจาพรอมดวย
พระสาวกใหท า นดู ครนั้ ไดเ หน็ นมิ ติ ของพระพทุ ธองคพ รอ มดว ยพระอรหนั ตสาวกเชน นนั้
แลว พระอุปคุตมหาเถระจึงไดถวายบังคมพระพุทธเจาท่ีทาววสวัตดีไดเนรมิตขึ้นน้ัน
ดว ยเบญจางคประดษิ ฐด ว ยความเลอ่ื มใสศรทั ธายงิ่ ๕๑

(๔.๒) ดคู วามเปน ไปของเทพบตุ ร/เทพยดา ในชนั้ “นมิ มานรด”ี

มีทิพยวิมานลองลอยอยูในอากาศระดับรองลงมา เทพบุตร/เทพธิดาในชั้นน้ี เม่ือ
ปรารถนาหรอื ตอ งการเสวย/เสพกามคณุ ๕ ใด-อยา งใด-เวลาใด กเ็ นรมติ กามคณุ นน้ั ขน้ึ เสวย/
เสพ ตามความพอใจของตน และกม็ คี วามยนิ ด-ี พอใจ-เพลดิ เพลนิ อยใู นอารมณน น้ั

มี “ทา วสนุ มิ มติ ” เปน จอมเทพ ซงึ่ เมอื่ ทา ววสวตั ดตี อ งการ ทา วสนุ มิ มติ กจ็ ะแปลง
กายเปน พญาชา งทรงชอ่ื “นาฬาคริ เี มขล” เปน พาหนะถวายงานแดท า ววสวตั ดี และไดย นิ
วา ทา วสนุ มิ มติ กไ็ ดก ลบั เปน สมั มาทฏิ ฐมิ พี ระรตั นตรยั เปน สรณะและไดอ ธษิ ฐานเขา สพู ทุ ธภมู ิ
บำเพญ็ บารมเี พอ่ื ความเปน สมเดจ็ พระสมั มาสมั พทุ ธเจา อกี ดว ยเชน กนั

ทง้ั ๒ ภมู นิ ้ี คอื “ปรนมิ มติ วสวตั ดี” และ “นมิ มานรดี” จดั เปน “มารโลก” คอื โลก
ของมาร บรษิ ทั บรวิ ารของจอมเทพทงั้ ๒ ภมู นิ ้ี มที งั้ ทเี่ คยไดฟ ง ธรรม ไดแ ก “มงคลสตู ร”,
“ธมั มจกั กปั ปวตั นสตู ร”, “มหาสตปิ ฏ ฐานสตู ร” และ/หรอื “มหาสมยั สตู ร”, “ราหโุ ลวาท-
สตู ร”, “สมจติ ตสตู ร” แลว ไดบ รรลคุ ณุ ธรรมเปน พระอรยิ บคุ คล หรอื ไดก ลบั ใจเปน
สมั มาทฏิ ฐผิ นู บั ถอื พระรตั นตรยั เปน ทพ่ี งึ่ และมที งั้ ทย่ี งั เปน มจิ ฉาทฏิ ฐอิ ยกู ไ็ มน อ ย เฉพาะ
เทพยดาทเี่ ปน ปถุ ชุ นทงั้ หลายเหลา นี้ เมอื่ จตุ ิ (ตาย/เคลอื่ นจากภพภมู ิ) ทจี่ ะไดม าบงั เกดิ เปน

๕๑ โปรดดใู นคมั ภรี  “อปุ คตุ ตอวตาร”.

100 ตอนที่ ๒ ข้ันวปิ สสนาภาวนา

เทพยดา หรอื แมเ ปน มนษุ ยอ กี นน้ั นอ ยนกั แตท ไ่ี ดไ ปบงั เกดิ ในทคุ คตภิ มู ิ คอื ไปเกดิ เปน เปรต
หรอื สตั วน รก-อสรุ กายหรอื สตั วเ ดรจั ฉานนน้ั มมี ากตอ มากนกั ๕๒ เหตเุ พราะเมอ่ื ไดม าเกดิ เปน
เทพยดาและไดเสวยสุขดวยกามคุณจนลืมทุกขแลว ยังมีอัธยาศัยท่ีเปนมารคอยขัดขวาง
คณุ ความดี และปลอ ยจติ ใจตกอยใู ตอ ำนาจของอวชิ ชา-กเิ ลส-ตณั หา-อปุ าทาน กรรมและกเิ ลส
ตณั หา จงึ พาใหไ ปเกดิ ในทคุ คตภิ มู แิ ทบทง้ั สนิ้ ดว ยประการฉะน้ี แล

เทพบตุ ร/เทพธดิ า ผเู ปน ปถุ ชุ นในมารโลกน้ี ชอื่ วา “มาร” เพราะเมอื่ ยงั เปน มจิ ฉาทฏิ ฐอิ ยู
มอี ธั ยาศยั คอยขดั ขวางการบำเพญ็ คณุ ความดี ดงั ตวั อยา งเชน ทง้ั ทา ววสวตั ดี (พญามารเดมิ )
และเทพธดิ ามาร ไดเ คยเปน ผคู อยขดั ขวางเหนย่ี วรงั้ บคุ คล ดงั เชน ไดเ คยผจญพระมหาโพธสิ ตั ว
เจา มใิ หล ว งพน จากแดนกาม ซงึ่ อยใู นอำนาจครอบงำของตน คำวา “มาร” จงึ มคี วามหมาย
อกี ประการหนงึ่ วา ธรรมชาตทิ ฆี่ า บคุ คลใหต ายจากคณุ ความดี กลา วคอื ธรรมชาตทิ คี่ อย
ขวางกนั้ ไมใ หบ คุ คลบรรลคุ ณุ ความดี หรอื ใหต ายจากคณุ ความดี โดยทส่ี ดุ ขวางกนั้ มใิ ห
บรรลุ มรรค ผล นพิ พาน เปน ตน

“มาร” ตามความหมายนม้ี ี ๕ อยา ง คอื “กเิ ลสมาร” มาร คอื กเิ ลส ๑ “ขนั ธมาร”
มาร คอื ความเจบ็ ไข ๑ “อภสิ งั ขารมาร” มาร คอื อภสิ งั ขารทป่ี รงุ แตง ดว ยบาป-อกศุ ลกรรม ๑
“เทพ/เทวบุตรมาร” มาร คือเทพบุตร (ถาเปนหญิงก็เรียกวาเทพธิดามาร) ๑ และ
“มัจจมุ าร” มาร คอื ความตาย อกี ๑

ตอ จากชน้ั ปรนมิ มติ วสวตั ดี และ นมิ มานรดี

(๔.๓) ดคู วามเปน ไปในสวรรคช นั้ “ดสุ ติ าภมู ”ิ

เทวดาในช้ันนี้ก็สถิตอยูในวิมานตั้งลอยอยูในอากาศ และเปน “อากาสัฏฐเทวดา”
เทวดาในช้ันดุสิตน้ียอมถึงพรอมดวยความยินดีและแชมช่ืนอยูในทิพยสมบัติอันเปน
สริ มิ งคลยงิ่ ของตน ทพิ ยวมิ านและทพิ ยสมบตั กิ ล็ ะเอยี ดประณตี และสวา งไสวรงุ โรจน
ยงิ่ กวา ของเทพยดาทเ่ี ปน ปถุ ชุ นอนื่ ทงั้ หลาย จอมเทพในชน้ั นี้ ชอ่ื วา “ทา วสนั ดสุ ติ ” มี
หลายองค

๕๒ พระไตรปฎ กบาลี ฉบบั สยามรฐั เลม ที่ ๒๐ องั คตุ ตรนกิ าย เอกนบิ าต ขอ ๒๐๖ หนา ๔๘-๕๐.

ตอนที่ ๒ ขั้นวปิ ส สนาภาวนา 101

สำหรับผูประพฤติสุจริตธรรม ไดแก ประพฤติอยูในกายสุจริต-วจีสุจริต และ
มโนสจุ รติ และ/หรอื ปฏบิ ตั ไิ ตรสกิ ขา อบรมกาย-วาจา-ใจ โดยทาง ศลี -สมาธ-ิ ปญ ญา
อนั เปน ปณตี กศุ ล และ/หรอื ผปู ระพฤตธิ รรมสงู ยงิ่ ขน้ึ ไปอกี ใหเ จรญิ ขน้ึ เปน อธศิ ลี -อธจิ ติ -
อธปิ ญ ญา ดว ยการเจรญิ กมั มฏั ฐาน ๔๐, โพธปิ ก ขยิ ธรรม ๓๗, วปิ ส สนาภมู ิ ๖ เปน ตน
ทง้ั หลาย เมอื่ กอ นทำกาละ (ตาย) ยงั ไมเ สอ่ื มจากคณุ ธรรมดงั กลา ว ยอ มไปบงั เกดิ ใน
ชนั้ ดสุ ติ าภมู นิ โี้ ดยมาก และ เปน เทพบตุ รทงั้ สน้ิ แมเ ทวดาทเี่ ปน บรวิ ารอนั เกดิ ขน้ึ ในวมิ าน
ดว ยอำนาจบญุ บารมขี องแตล ะทา นกล็ ว นเปน เทพบตุ รทง้ั นนั้

อนง่ึ นอกจากพระโพธสิ ตั วเ จา ผดู ำรงอยใู นสจั จานโุ ลมกิ ญาณภมู แิ ลว เทพบตุ ร
ในชนั้ ดสุ ติ าภมู นิ ี้ เมอ่ื ไดฟ ง ธรรม มี “มงคลสตู ร”, “ธมั มจกั กปั ปวตั นสตู ร” และ/หรอื
“มหาสมยั สตู ร” เปน ตน ยอ มไดบ รรลคุ ณุ ธรรมเปน พระอรยิ บคุ คลตามระดบั ภมู ธิ รรม
ตา งๆ ทป่ี ฏบิ ตั ไิ ด เปน จำนวนมาก สำหรบั ทา นทบี่ รรลพุ ระอรหตั ตผล พจิ ารณาปจ จเวกขณ
แลว กจ็ ะปรนิ พิ พานในวนั นนั้ เลยทเี ดยี ว

อนึ่ง พระโพธิสัตว ทุกๆ พระองค กอนท่ีจะมาบังเกิดในมนุษยโลก และไดสำเร็จ
อนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณเปนภพสุดทายน้ัน ก็ยอมบังเกิดอยูในชั้นดุสิตาภูมินี้ทั้งหมด
พระสมั มาสมั พทุ ธเจา ทม่ี าบงั เกดิ ในอนาคต เชน พระศรอี ารยเมตไตรย พรอ มดว ยผทู จี่ ะมา
บงั เกดิ เปน อคั รสาวกนน้ั เวลานก้ี เ็ สวยทพิ ยสมบตั อิ ยใู นดสุ ติ าภมู เิ หมอื นกนั ตอ เมอื่ อายขุ ยั
ของมนษุ ยไ ด ๘๐,๐๐๐ ป ในเวลาขา งหนา นแี้ ลว พระองคท า นพรอ มดว ยผทู จี่ ะเปน อคั รสาวก
กจ็ ะไดจ ตุ จิ ากดสุ ติ าภมู ลิ งมาบงั เกดิ ในมนษุ ยโลก และไดต รสั รพู ระสมั มาสมั โพธญิ าณ และ
อคั รสาวกโพธญิ าณสบื ตอ ไป ขอ นก้ี เ็ ปน เหตทุ ก่ี ลา วไดว า เทวโลกชน้ั ดสุ ติ นี้ เปน ภมู ทิ ป่ี ระเสรฐิ
กวา เทวภมู ชิ นั้ อนื่ ๆ๕๓

ผเู จรญิ ภาวนาไดถ งึ “ธรรมกายสดุ ละเอยี ด” ตราบใดทย่ี งั ไมเ จรญิ สมถวปิ ส สนา-
ภาวนา ใหไ ดบ รรลคุ ณุ ธรรมเปน พระอรยิ บคุ คล ยงั จดั เปน โคตรภบู คุ คลอยู ตอ เมอื่
เจรญิ สมถวปิ ส สนาใหเ หน็ แจง ในพระอรยิ สจั ๔ เจรญิ มรรคญาณ-ผลญาณ กำจดั สญั โญชน
(กเิ ลสเครอ่ื งรอ ยรดั ใหต ดิ อยกู บั โลก) อยา งนอ ย ๓ ประการ (คือ สักกายทิฏฐิ วิจิกิจฉา

๕๓ ปรมตั ถโชตกิ ะ มหาอภธิ มั มตั ถสงั คหฎกี า (ปรเิ ฉทท่ี ๕ เลม ท่ี ๑), อา งแลว , หนา ๑๓๘.

102 ตอนที่ ๒ ข้ันวิปสสนาภาวนา

และสลี พั พตปรามาส) ขน้ึ ไปได จงึ กา วลว งขา มโคตรปถุ ชุ นเปน พระอรยิ บคุ คลตามระดบั
ภมู ธิ รรมทป่ี ฏบิ ตั ไิ ด

ถงึ อยา งไรกต็ าม ผเู จรญิ ภาวนาถงึ ธรรมกายทสี่ ดุ ละเอยี ดอยเู สมอ เจรญิ ภาวนา
ตรวจภพ/จักรวาล มาถึง “ดุสิตาภูมิ” นี้ หากจะอธิษฐานจิต (หรือโดยอธิษฐานให
“จกั รแกว ” นำไปสวู มิ านของตน) ไปดวู มิ านของตนวา มปี รากฏอยหู รอื ไม โดยมากกย็ อ ม
จะทราบและเห็นได รูจักไดว า มีวิมานของตนปรากฏข้ึนในชั้นดุสิตาภูมินี้อยางไร เมื่อ
อธษิ ฐานจติ เขา ไปดู ณ ภายในวมิ านของตน กจ็ ะเหน็ สมบตั อิ นั เปน ทพิ ย รวมทงั้ เทพบตุ ร
ผเู ปน บรวิ ารของตนทไ่ี ดเ คยบำเพญ็ บญุ กศุ ล/บารมไี วม ากนอ ยเพยี งไร อกี ดว ย

แทท จ่ี รงิ ผบู ำเพญ็ บญุ กศุ ลดว ยสตปิ ญ ญาอนั เหน็ ชอบ ไดแ ก ทานกศุ ล ศลี กศุ ล และ
ภาวนากศุ ล เปน ตน ยอ มปรากฏทพิ ยวมิ านของตนพรอ มดว ยทพิ ยสมบตั ิ และเทพบตุ ร/
เทพธดิ า ผเู ปน บรวิ ารสมบตั ิ ดว ยอำนาจของบญุ /บารมี ทไี่ ดบ ำเพญ็ ไว รออยใู นชนั้ ภมู ิ
ของเทวโลก/พรหมโลก หรือในอรูปโลก ตามระดับภูมิธรรมท่ีปฏิบัติไดเปนธรรมดา
แตถ า กลบั ประพฤตบิ าปอกศุ ล วมิ านดงั กลา วยอ มอนั ตรธานหายไป

ความทมี่ วี มิ านพรอ มดว ยทพิ ยสมบตั แิ ละบรวิ ารสมบตั ปิ รากฏรออยใู นเทวโลก ของ
ผบู ำเพญ็ กศุ ลคณุ ความดใี นระดบั ตา งๆ ทสี่ งู กวา มนษุ ยธรรม และสามารถร-ู เหน็ ไดส ำหรบั
ผปู ฏบิ ตั ธิ รรมทเี่ จรญิ สมถะ-วปิ ส สนาภาวนา โดยมศี ลี เปน บาทฐาน อนั มนี ยั และรายละเอยี ด
อยใู นพระอรยิ มรรคมอี งค ๘ จนสามารถเจรญิ อภญิ ญา มที พิ พจกั ษ/ุ ทพิ พโสต เปน ตน
ได ตามรอยบาทพระพทุ ธองค นน้ั ไดม ตี วั อยา ง เชน สมยั เมอ่ื สมเดจ็ พระสมั มาสมั พทุ ธเจา
เสด็จประทับอยูที่ปาอิสิปตนะ แขวงกรุงพาราณสี น้ัน ไดทรงปรารภเรื่องของ “นันทิยะ”
ผเู ปน บตุ รของตระกลู ผมู ศี รทั ธาในพระรตั นตรยั จำเดมิ แตบ ดิ า/มารดาทำกาละ นนั ทยิ ะกไ็ ด
เปนมหาทานบดีแทนบิดา ไดบำเพ็ญบุญกุศลบำรุงพระภิกษุสงฆ และแมต้ังอาหารเลี้ยง
เดก็ กำพรา และคนเดนิ ทาง เมอ่ื กำหนดอานสิ งสข องการถวายอาวาสได จงึ ไดส รา งศาลา ๔
มขุ ประดบั ดว ยหอ ง ๔ หอ ง และไดม อบถวายอาวาสนน้ั แดพ ระภกิ ษสุ งฆ มสี มเดจ็ พระสมั มา-
สมั พทุ ธเจา ทรงเปน ประมขุ หลงั่ นำ้ ทกั ษโิ ณทกถวายอาวาส คอื ศาลา ๔ มขุ แดพ ระบรมศาสดา
แลว ดว ยบญุ กศุ ลนนั้ จงึ ปรากฏปราสาททพิ ยวมิ าน กวา งประมาณ ๑๒ โยชน สงู ประมาณ

ตอนที่ ๒ ขั้นวปิ ส สนาภาวนา 103

๑๐๐ โยชน สำเรจ็ ดว ยรตั นะ ๗ และสมบรู ณด ว ยนางอปั สร ผดุ ขน้ึ รออยเู พอ่ื เขา (นนั ทยิ ะ)
ทันทีที่หลั่งน้ำทักษิโณทกนั่นเทียว

ภายหลัง ตอมาวันหนึ่ง พระมหาโมคคัลลานเถระไดไปทองเที่ยวในเทวโลกไดเห็น
ปราสาทอนั เปน ทพิ ยวมิ านวา งเปลา จากเจา ของ คงมแี ตน างอปั สร จงึ ไดส อบถามเหลา เทพบตุ ร
วา ปราสาททพิ ยเ ตม็ ไปดว ยหมนู างอปั สรนผ้ี ดุ เกดิ ขนึ้ เพอ่ื ใคร ? พวกเทพบตุ รไดพ ากนั
ตอบวา “ทา นผเู จรญิ ปราสาททพิ ยวมิ านนนั่ เกดิ ขน้ึ เพอ่ื บตุ รคฤหบดี ชอื่ นนั ทยิ ะ ผสู รา ง
วิหารถวายพระบรมศาสดาในปาอิสิปตนะ” พวกนางอัปสรเห็นพระเถระก็พากันลงจาก
ปราสาททพิ ยวมิ าน กราบเรยี นทา นวา “ทา นผเู จรญิ พวกดฉิ นั เกดิ ในทนี่ ี้ ดว ยหวงั ‘จกั เปน
นางบำเรอทา นนนั ทยิ ะ’ แตท า นนนั ทยิ ะกย็ งั ไมม า รสู กึ ระอาใจนกั พระผเู ปน เจา ชว ย
บอกแกเ ขาใหล ะสมบตั มิ นษุ ย มาสสู วรรคถ อื เอาทพิ ยสมบตั ิ เหมอื นทำลายถาดดนิ แลว
ถอื เอาถาดทองคำ ฉะนนั้ ดว ยเจา คะ ”

พระมหาโมคคลั ลานะเถระครน้ั กลบั จากเทวโลก กร็ บี ไปเฝา พระบรมศาสดา กราบทลู
ถามวา “พระเจา ขา ทพิ ยสมบตั ยิ อ มเกดิ แกบ คุ คลผทู ำความดที ยี่ งั มชี วี ติ อยใู นมนษุ ยโ ลก
อยา งนด้ี ว ยหรอื พระเจา ขา ?”

พระบรมศาสดาจงึ ตรสั ตอบวา “โมคคลั ลานะ ทพิ ยสมบตั ทิ เ่ี กดิ แลว แกน นั ทยิ ะใน
เทวโลก อนั เธอกเ็ หน็ เองแลว มใิ ชห รอื ? ไฉนเธอจงึ ถามเราดว ยเลา ?” ตรสั ดงั นแ้ี ลว จงึ
ตรสั พระคาถาเหลา นวี้ า “จริ ปปฺ วาส”ี เปน ตน ๕๓ แปลความวา

“ญาติ มิตร และคนมีใจดีท้ังหลาย เห็นบุรุษผูไปอยูตางถิ่นมานาน
มาแลว แตท ไี่ กล โดยสวสั ดี ยอ มยนิ ดยี ง่ิ วา ‘มาแลว ’ ฉนั ใด บญุ ทง้ั หลาย
กย็ อ มตอ นรบั แมบ คุ คลผกู ระทำบญุ ไว ซง่ึ ไปจากโลกนส้ี โู ลกหนา ดจุ พวก
ญาตเิ หน็ ญาตทิ ร่ี กั มาแลว ตอ นรบั อยู ฉนั นนั้ แล”

(๔.๔) ดคู วามเปน ไปในสวรรคช นั้ ยามาภมู ิ

เทวดาในชั้นน้ีมีท้ังเทพบุตรและเทพธิดา เปนผูเคยบำเพ็ญบุญกุศลคุณความดีดวย

๕๓ พระธมั มปทฏั ฐกถาแปล ภาค ๖ มหามกฏุ ราชวทิ ยาลยั พ.ศ.๒๕๓๔ หนา ๑๕๕ ปย วรรควรรณนา เรอื่ ง “นายนนั ทยิ ะ”.

104 ตอนที่ ๒ ขั้นวิปส สนาภาวนา

ทานกศุ ล ศลี กศุ ล ภาวนากศุ ล ทร่ี องลงมาจากเทวดาในชนั้ ดสุ ติ าภมู ิ เมอื่ กอ นทำกาละ (ตาย)
ดำรงอยใู นคณุ ความดนี น้ั ดว ยผลบญุ นน้ั ไดม าอบุ ตั ิ (เกดิ ) ในชนั้ ภมู นิ ้ี เปน อากาสฏั ฐเทวดาท่ี
มแี ตค วามสขุ สบาย ไมล ำบาก มที พิ ยวมิ านพรอ มดว ยทพิ ยสมบตั ติ งั้ ลอยอยใู นอากาศ มวี รกาย
ทสี่ วยงามละเอยี ดประณตี กวา และมอี ายขุ ยั ยนื ยาวกวา เทวดาชนั้ ดาวดงึ ส บรเิ วณของ
ยามาภมู นิ ี้ แผก วา งออกไปเสมอขอบจกั รวาล มเี ทวราชผปู กครอง ชอ่ื “ทา วสยุ ามะ”

(๔.๕) ดคู วามเปน ไปในสวรรคช น้ั ตาวตงึ สาภมู ิ

เทวดาในชน้ั นี้ มที ง้ั เทพบตุ รและเทพธดิ า มี ๒ จำพวก คอื (๑) ภมู ฏั ฐเทวดา ไดแ ก
เทวดาทมี่ ที พิ ยวมิ านอยบู นพน้ื ดนิ แตต งั้ ลอยอยบู นอากาศสงู กวา พน้ื ดนิ เทวดากย็ นื /เดนิ
ลอยอยเู หนอื พน้ื ดนิ คอื เทา ไมไ ดย นื ตดิ อยบู นดนิ และทพิ ยวมิ านกม็ ไิ ดต งั้ อยตู ดิ ดนิ เหมอื น
ภูมัฏฐเทวดาในชั้นจตุมหาราชิกาภูมิ และ (๒) อากาสัฏฐเทวดา ไดแก เทวดาที่มี
ทพิ ยวมิ านตง้ั ลอ งลอยอยใู นอากาศ ตง้ั แตย อดเขาพระสเุ มรุ ตลอดไปจนจดขอบจกั รวาล

บนยอดเขาพระสเุ มรุ ซงึ่ มลี กั ษณะกลม มเี สน ผา ศนู ยก ลางหรอื ความกวา ง ๘๔,๐๐๐ โยชน
(เทา กบั ความสงู ) ตรงกลางภเู ขาเปน ทตี่ งั้ ของพระนคร ชอื่ วา “สทุ สั สนะ” มคี วามกวา ง ๑๐,๐๐๐
โยชน มกี ำแพงแกว ลอ มรอบ ๔ ดา น มปี ระตดู า นละ ๒๕๐ ประตู (รวม ๔ ดา น = ๑,๐๐๐
ประตู) ในทา มกลางพระนครนเี้ ปน ทปี่ ระทบั อยขู อง “ทา วสกั กเทวราช” เทวราชผปู กครอง
เทวดาตงั้ แตช นั้ ดาวดงึ สน ี้ ตลอดลงมาถงึ ชนั้ จตมุ หาราชกิ าและมนษุ ยโ ลก ทา นมชี อื่ เรยี ก
หลายชอื่ ไดแ ก “ทา วโกสยี อ มรนิ ทร” หรอื ทเ่ี รยี กชอ่ื ทา นทว่ั ไปวา พระอนิ ทร เปน ตน และ
เทวดาชนั้ ผใู หญ ๓๒ องค พรอ มดว ยบรวิ ารทง้ั หลายตา งมที พิ ยวมิ านอยบู นยอดเขาพระสเุ มรุ
นี้ จดั เปน ภมู ฏั ฐเทวดา และแม “เทวอสรุ า” คอื เทพอสรู ๕ จำพวก ทอี่ ยใู ตเ ขาพระสเุ มรุ
เหลา น้ี กจ็ ดั เปน ภมู ฏั ฐเทวดาดว ยเหมอื นกนั

ทา มกลางพระนครสทุ สั สนะ มปี ราสาทเวชยนั ต เปน ทป่ี ระทบั อยขู องทา วสกั กเทวราช
หรอื พระอนิ ทร

มสี วนดอกไม ชอื่ “สวนสนุ นั ทวนั ” อยดู า นทศิ ตะวนั ออกของพระนคร ภายในสวนมี
สระโบกขรณอี ยู ๒ สระ คอื สระมหานนั ทา ๑ และสระจฬู นนั ทา อกี ๑

ตอนที่ ๒ ขั้นวปิ ส สนาภาวนา 105

ทางดานทิศตะวันตกของพระนครมี “สวนจิตรลดา” มีสระโบกขรณี ๒ สระ คือ
สระวจิ ติ รา ๑ สระจฬู จติ รา ๑

ทางดา นทศิ เหนอื พระนคร มสี วน ชอื่ “สวนมสิ สกวนั ” มสี ระโบกขรณี ๒ สระ คอื
สระธมั มา ๑ สระสธุ มั มา ๑

ทางดา นทศิ ใตพ ระนคร มสี วน ชอื่ “สวนผารสุ กวนั ” มสี ระโบกขรณี ๒ สระ คอื
สระภทั ทา ๑ สระสภุ ทั ทา ๑

สวนทงั้ ๔ นเ้ี ปน สถานทสี่ ำหรบั เทยี่ วพกั ผอ นสำราญรนื่ รมยข องเทวดาในชน้ั ดาวดงึ สน ้ี

ทางดานทิศตะวันออกเฉียงเหนือของพระนครสุทัสสนะ มีสวนอีก ๒ แหง ช่ือ
สวนปณุ ฑรกิ ะ ๑ และสวนมหาวนั ๑

ทสี่ วนปณุ ฑรกิ ะ มตี น ปารชิ าต หรอื ปารฉิ ตั ร สงู ๑๐๐ โยชน มกี งิ่ กา นสาขาใหญ
กวา ง ๕๐ โยชน เมอื่ ถงึ คราวออกดอกกส็ ง กลน่ิ หอมไกลไปได ๑๐๐ โยชน ภายใตต น ปารฉิ ตั ร
มแี ทน “ปณ ฑกุ มั พลศลิ าอาสน” กวา ง ๕๐ โยชน ยาว ๖๐ โยชน หนา ๑๕ โยชน มสี แี ดง
เหมอื นดอกชบา มลี กั ษณะยดื หยนุ เวลานง่ั กย็ บุ ลงได เมอ่ื ผนู ง่ั ลกุ ขนึ้ กฟ็ ขู นึ้ เสมอระดบั เดมิ
มศี าลาทป่ี ระชมุ ฟง ธรรม ชอื่ “ศาลาสธุ มั มา” มพี ระมหาเจดยี แ กว มรกต ชอื่ วา “พระเจดยี 
จุฬามณ”ี (สูง ๑๐๐ โยชน) เปนปูชนียสถานที่บรรจุพระเข้ียวแกวเบ้ืองขวาของสมเด็จ
พระสัมมาสัมพุทธเจา และพระเมาลี (เกศา) ที่พระองค (พระมหาโพธิสัตว/เจาชาย
สิทธัตถะ) เม่ือเสด็จออกมหาภิเนษกรมณ (บรรพชา/บวช) ไดทรงมากัณฐกะมาพรอมกับ
นายฉนั นะ ขา มแมน ำ้ อโนมานที แลว ประทบั นงั่ อธษิ ฐานบรรพชา ไดท รงตดั พระเมาลแี ลว
อธษิ ฐานวา หากจะไดบ รรลโุ มกขธรรม กข็ อใหพ ระเมาลนี ล้ี อยอยใู นอากาศ แลว พระองค
ทรงโยนเสย่ี งสตั ยอ ธษิ ฐานขน้ึ ไปบนอากาศ ทา วสกั กเทวราชทรงทราบวาระพระหทยั ของ
พระมหาโพธสิ ตั วเ จา จงึ รบี เสดจ็ ไปทรงรบั พระเมาลี (เกศา) ไปประดษิ ฐานไวใ นพระมหา
เจดยี จ ฬุ ามณนี ี้

สวนสวนมหาวัน เปนท่ีประทับสำราญพระราชอิริยาบถของทาวสักกเทวราช มี
สระโบกขรณี กวา ง ๑ โยชน ชอ่ื “สระสนุ นั ทา”