หนังสือรวมบทความ Proceedings สถาปนาคณะ 62 ปี

คณะสงั คมสงเคราะหศ าสตร

มหาว�ทยาลยั ธรรมศาสตร

Faculty of Social Administration Thammasat University

PROCEEDINGS

รายงานสบื เนอ่ื งการสมั มนาวช� าการ

การสถาปนาคณะสงั คมสงเคราะหศ าสตร ครบรอบ 62 ป

วนั พธุ ท่ี 25 มกราคม 2559

รายงานสืบเน่อื ง (Proceedings)
สัมมนาวชิ าการเนอ่ื งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศ์ าสตร์

มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร์ ครบรอบ 62 ปี
วันที่ 25 มกราคม 2559

ณ อาคารคณะสงั คมสงเคราะหศ์ าสตร์ มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร์

เศรษฐกิจ ความยากจน กบั ชวี ิตผคู้ น :
บทบาทและทิศทางงานสงั คมสงเคราะห์ในสังคมอาเซยี น

จัดทาโดย
คณะสังคมสงเคราะห์ศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร์

รายงานสืบเน่ืองการสมั มนาวชิ าการเนื่องในโอกาสการสถาปนาคณะสงั คมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท ่ี 62

เศรษฐกจิ ความยากจน กบั ชีวติ ผูคน : บทบาท และทศิ ทางงานสงั คมสงเคราะหในสังคมอาเซียน

กองบรรณาธิการ ทปี่ รกึ ษา
รองศาสตราจารย ดร.โกวิทย พวงงาม บรรณาธิการ
อาจารย ดร.วิไลภรณ โคตรบึงแก กองบรรณาธิการ
รองศาสตราจารย ดร.นฤมล นริ าทร กองบรรณาธิการ
นางสาวสุวรี ปนเจริญ กองบรรณาธกิ าร
นายณัฐพล จนั ทรเ หล็ก กองบรรณาธกิ าร
นางสาวอรอนงค บษุ ราคัม

คณะกรรมการพจิ ารณาบทความวิชาการ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร
ศาสตราจารย ดร.สรุ พล ปธานวนชิ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร
ศาสตราจารยศ ศิพัฒน ยอดเพชร มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร
ศาสตราจารยระพีพรรณ คําหอม มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร
รองศาสตราจารย ดร.โกวิทย พวงงาม มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร
รองศาสตราจารย ดร.กติ พิ ัฒน นนทปทมะดุลย สถาบนั บณั ฑิตพฒั นบริหารศาสตร
รองศาสตราจารย ดร.สมศกั ดิ์ สามคั คธี รรม มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร
รองศาสตราจารย ดร.นฤมล นริ าทร มหาวิทยาลยั หวั เฉียวเฉลมิ พระเกียรติ
รองศาสตราจารย ดร.ขัตตยิ า กรรณสตู มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร
รองศาสตราจารย ดร.นงลกั ษณ เทพสวัสดิ์ มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร
รองศาสตราจารยเ ล็ก สมบัติ มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร
รองศาสตราจารยอภิญญา เวชยชัย มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร
รองศาสตราจารยภาวนา พฒั นศรี มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร
รองศาสตราจารยกติ ติยา นรามาศ มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร
รองศาสตราจารยส ุรางรัตน วศนิ ารมณ มหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั
ผชู วยศาสตราจารย ดร.โกนิฏฐ ศรที อง มหาวทิ ยาลยั หัวเฉยี วเฉลิมพระเกยี รติ
ผูช ว ยศาสตราจารย ดร.จตรุ งค บุณยรัตนสุนทร มหาวิทยาลยั หวั เฉยี วเฉลิมพระเกียรติ
ผชู ว ยศาสตราจารย ดร.ภุชงค เสนานชุ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร
อาจารย ดร.วิไลภรณ โคตรบึงแก มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร
อาจารย ดร.มาลี จิรวัฒนานนท มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร
อาจารย ดร.ศริ ินทรร ตั น กาญจนกญุ ชร มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร
อาจารย ดร.จิรพรรณ นฤภัทร มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร
อาจารย ดร.เอกจิตรา คาํ มีศรีสขุ มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร
อาจารย ดร.อัจฉรา ชลายนนาวนิ มหาวิทยาลยั หัวเฉยี วเฉลมิ พระเกยี รติ
อาจารย ดร.ทพิ าภรณ โพธถ์ิ วิล มหาวทิ ยาลยั หัวเฉียวเฉลมิ พระเกียรติ
อาจารย ดร.ปยฉตั ร กลิ่นสวุ รรณ

พิมพค รงั้ ท่ี 1 (เมษายน 2560)
พิมพที่ บริษัท จรัลสนทิ วงศการพมิ พ จํากัด 219 ซอย 102/2 ถนนเพชรเกษม แขวงบางแคเหนอื
เขตบางแค กรุงเทพฯ 10160 โทรศพั ท 0-2809-2282-3 โทรสาร 0-2809-2279

1

รายงานสบื เนอื่ งการสมั มนาวชิ าการเนอื่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท ่ี 62

สารบัญ หนา

คาํ นาํ 4
คาํ กลาวรายงาน โดย รองคณบดฝี ายวิชาการและวจิ ยั 5
คาํ กลาวเปด งาน โดย คณบดีคณะสงั คมสงเคราะหศ าสตร 6
กาํ หนดการ 8

บทความวชิ าการ

หองยอ ยท่ี 1 : มุมมองเชงิ จิตสังคมกบั งานสงั คมสงเคราะห 9 - 79

1. แนวคิดการประทับมลทนิ ในการปฏิบัตงิ านสงั คมสงเคราะหส ขุ ภาพจิต 10
กิตพิ ัฒน นนทปท มะดุลย 26

2. กระบวนการทาํ งานของมลทนิ ประทับและความตระหนักในมลทินประทับ 48
ของผปู ว ยจติ เวชหลังจําหนา ยและบุคคลแวดลอ มในชมุ ชนแหง หนึง่ จ.เชยี งใหม
56
ชยั พร อุโฆษจันทร 71
3. บทบาทอาสาสมัครสาธารณสขุ เชย่ี วชาญดา นสุขภาพจติ ชมุ ชนตอ การดแู ล
ผูปว ยซมึ เศราในชมุ ชน

พรสุดา แสงสุกวาว
4. ความสาํ คัญของทักษะชีวิตในทศั นะของสหวิชาชพี ที่ใหบรกิ ารในบา นพกั ฉุกเฉนิ

ปฐมพร สนั ตเิ มธี
5. Transgender Community’s Psychosocial Support Towards The Young
Adult Trangender: A Qulitative Study in Penang State, Malaysia

Kumarashwaran Vadevelu

หองยอยที่ 2 : ความหลากหลายของกลุมเปาหมายกับความทา ทายในงานสงั คมสงเคราะห 79 - 161

1. การคุมครองและพิทกั ษสิทธเิ ยาวชนไทย : รปู แบบและขอเสนอเพ่ืออนาคต 80

ชานนท โกมลมาลย และโชตเิ วชญ อง้ึ เกลี้ยง
2. การบรู ณาการทฤษฎที างสังคม เพื่อทําความเขา ใจปรากฏการณแมเ ลย้ี งเด่ยี วชนช้นั ลาง 95

กมลชนก ขาํ สุวรรณ
3. การตดิ ตามผลการเลยี้ งดูเด็กใหเ ปน ไปตามมาตรฐานการเลยี้ งดเู ดก็ ข้นั ตา่ํ ของครอบครวั 110

อปุ ถมั ภ กรณีศึกษา สํานกั งานพัฒนาสงั คมและความมัน่ คงของมนุษยจงั หวดั บรุ ีรัมย

วนิดา บญุ ปก 129
4. การพฒั นาเมืองที่เปนมติ รตอ ผสู งู อายุ

เฉลิมขวัญ สิงหวี และคณะ

2

รายงานสบื เน่อื งการสมั มนาวชิ าการเนื่องในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท ่ี 62

หนา

5. ทฤษฎสี งั คมที่สําคญั ในการศกึ ษาการเขาถึงระบบขนสงมวลชนสาธารณะของผสู ูงอายุ 141

นพดล ครฑุ ทอง 153
6. ปจจยั ที่ทาํ ใหชมรมผสู ูงอายุประสบความสาํ เรจ็ สกู ารเปนชมรมทีเ่ ขม แขง็

จฑุ าพร คาํ มณี

หอ งยอยท่ี 3 : สุขภาพและการดูแลทางสังคม 162 - 230

1. ความเปนอยทู ด่ี ีทางสังคม : ความทา ทายตอการพัฒนาเคร่อื งมือวัด 163

วรรณวดี พูนพอกสนิ
2. การกําหนดคาตอบแทนที่เปนธรรมสําหรบั การรับงานไปทําทีบ่ า น : 175

สถานการณ แนวทางและขอพิจารณาเกีย่ วกับบทบาทของงานสงั คมสงเคราะห

นฤมล นิราทร
3. การวจิ ยั เชงิ ปฏิบตั กิ ารแบบมีสว นรว มในการจดั ทําแผนชุมชนเพือ่ การดแู ลเด็ก 0-5 ป 186

ปน หทยั หนนู วล
4. การตดิ ตามผลการเขา ถงึ ชองทางการใหบริการของ OSCC ศนู ยช วยเหลอื สังคม 197

ตามภารกิจของสํานกั งานพัฒนาสังคมและความมัน่ คงของมนุษย จังหวัดนครราชสีมา

รัตนา มศี ลิ
5. บทเรยี นการชวยเหลือและคุมครองผูเสยี หายจากการคา มนษุ ยท่ีกลับจากตางประเทศ 208

ปณุ ยนุช พ่ึงวงศ
6. เริงระบําไปกบั การเปล่ียนแปลง การบรหิ ารมนุษยตนทุนสูงเพื่อรบั มือกบั วิกฤตเศรษฐกิจ 221

อจั ฉรา ชลายนนาวนิ

ดัชนีรายช่ือผนู าํ เสนอ (เรยี งลาํ ดบั ตามตวั อกั ษร) 231
ภาคผนวก
การประเมินผลการสัมมนา 234
ประมวลภาพกิจกรรม 242
คาํ สง่ั แตง ตัง้ คณะกรรมการจัดงานวนั สถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร ครบรอบ 62 ป 248
คําสง่ั แตงตั้งคณะกรรมการประเมินผลงานวิชาการ การจดั งานสถาปนา xxx
คณะสงั คมสงเคราะหศ าสตรครบรอบ 62 ป

3

รายงานสืบเน่ืองการสมั มนาวิชาการเน่อื งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ปที่ 62

คํานํา
รายงานสืบเนื่อง (Proceedings) จากการสัมมนาทางวิชาการเนื่องในโอกาสวันสถาปนาคณะสังคม
สงเคราะหศาสตร มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร ครบรอบ 62 ป เมื่อวันจันทรที่ 25 มกราคม 2559 ภายใตหัวขอ
หลัก “เศรษฐกิจ ความยากจน กับชีวิตผูคน : บทบาท และทิศทางงานสังคมสงเคราะหในสังคมอาเซียน” เลม
น้ี ไดรวบรวมผลงานวิชาการของ คณาจารย นักวิชาการ นิสิต นักศึกษา ซึ่งไดรวมเสนอผลงานท่ีไดผานการ
กลั่นกรองจากผูทรงคุณวุฒิในสาขาท่ีเกี่ยวของ และไดนําเสนอในรูปแบบวาจา (Oral Presentation) ในงาน
สัมมนาฯ ดงั กลา ว
ผมในนามคณบดีและคณาจารยคณะสังคมสงเคราะหศาสตร ขอขอบคุณผูเสนอบทความวิจัย
บทความวิชาการทุกทาน ท่ีผานการประเมินคุณภาพผลงานทางวิชาการทุกบทความ ตลอดจนคณะกรรมการ
พิจารณาบทความวิชาการทกุ ทาน และหวังวา ในปต อ ๆไปคงจะไดรบั ความรว มมอื ทางวิชาการอกี ตอไป
ผมหวังเปนอยางย่ิงวาผลงานวิชาการ ท้ังในรูปแบบของบทความวิจัยและบทความวิชาการ ที่ปรากฏ
อยูในเอกสารฉบับน้ี จะเปนประโยชนตอวงการวิชาการ และการปฏิบัติงานดานสังคมสงเคราะห สวัสดิการ
สังคม นโยบายสังคมและการพัฒนาชุมชนไดเปนอยางดี สมดังเจตนารมณของคณะสังคมสงเคราะหศาสตร
มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร ซึ่งทําหนาที่ผลิตและเผยแพรผลงานวิชาการโดยมีเปาหมายเพ่ือใชประโยชนใ นการ
พัฒนามนษุ ยแ ละสงั คมในรปู แบบตา งๆ มาโดยตลอด
และลําดับสุดทายน้ี ผมขอขอบคุณทุกฝาย ที่มีสวนรวมใหผลผลิตเอกสารฉบับน้ีสําเร็จลุลวงไปดวยดี
โดยเฉพาะอยางย่งิ บรรณาธิการ กองบรรณาธิการทกุ ทาน และหวงั วาคงจะไดร บั ความรวมมอื ดวยดตี อ ไป

(รองศาสตราจารย ดร.โกวทิ ย พวงงาม)
คณบดีคณะสังคมสงเคราะหศาสตร

4

รายงานสบื เน่อื งการสัมมนาวชิ าการเนอื่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ปที่ 62

คํากลา วรายงาน
สัมมนาวิชาการเนอ่ื งในโอกาสวันสถาปนาคณะสงั คมสงเคราะหศาสตร มธ. ครบรอบ 62 ป
หัวขอ “เศรษฐกิจ ความยากจน กับชวี ิตผคู น : บทบาท และทิศทางงานสังคมสงเคราะหในสังคมอาเซียน”

โดย
อาจารย ดร.วไิ ลภรณ โคตรบึงแก
รองคณบดฝี ายวชิ าการและวจิ ยั
วันจันทรท่ี 25 มกราคม 2559 ณ หอประชมุ ใหญ
มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร ทาพระจนั ทร
*************************************
กราบเรียนรองคณบดี คณาจารย และ ผแู ขกผูมีเกียรติทุกทาน
ในวาระครบรอบวันสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร ปท่ี 62 น้ี คณะสังคมสงเคราะหศาสตร ได
จัดใหมีพิธีการและกิจกรรมอันเน่ืองในโอกาสสําคัญนี้ ตามธรรมเนียมที่ไดปฏิบัติกันตอเนื่องทุกป ซึ่งไดแก
พิธีกรรมทางศาสนาในชวงเชา การมอบทุนการศึกษา การจัดประกวดภาพถาย และการจัดใหมีการสัมมนา
วิชาการเนื่องในโอกาสการสถาปนาคณะฯ เพื่อเปนเวทีสําคัญในการแลกเปลี่ยนองคความรูและประสบการณ
ดานสังคมสงเคราะห สวัสดิการสังคม และพัฒนาสังคม ระหวางคณาจารย นักวิชาการ ศิษยเกา ศิษยปจจุบัน
และผูสนใจทั่วไป
ในวาระครบรอบการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร ปท่ี 62 คณะสังคมสงเคราะหศาสตรเห็น
ถึงความสําคัญของการกาวเขาสู ประชาคมอาเซียน (ASEAN Community) โดนเนนยํ้าถงึ บทบาทและทิศทาง
ของงานสงั คมสงเคราะหในสงั คมอาเซยี น เพื่อเปาหมายในการพฒั นามนุษยและสงั คมอยา งยัง่ ยืนตอไป ในภาค
เชาวันนี้ จะเปนการปาฐกถา และเสวนาในหัวหลักของปนี้ ไดแก “เศรษฐกิจ ความยากจน กับชีวิตผูคน :
บทบาท และทิศทางงานสังคมสงเคราะหในสังคมอาเซียน” โดยคณะสังคมสงเคราะหศาสตร ไดรับเกียรติ
จากนักวิชาการ ผูทรงคุณวุฒ จากหลากหลายสาขาท่ีจะรวมมองถึงบทบาทและทิศทางของงานสังคม
สงเคราะหที่กําลังจะกาวเขาสูประชาคมอาเซียน และบรรยายธรรมโดยพระมหาสมปอง ตาลปุตฺโต ศิษยเกา
คณะสังคมสงเคราะหศาสตร ท่ีจะไดบรรยายธรรมในหัวขอ “ธรรมะกับงานสังคมสงเคราะหศาสตรในภาวะ
เปลี่ยนผานสูประชาคม-วัฒนธรรมอาเซียน” สวนในภาคบายจะเปนการสัมมนาวิชาการกลุมยอย จํานวน 3
กลุม ไดแก
หอ งยอ ยที่ 1 : มมุ มองเชิงจิตสงั คมกับงานสงั คมสงเคราะห
หอ งยอ ยที่ 2 : ความหลากหลายของกลมุ เปา หมายกบั ความทา ทายในงานสังคมสงเคราะห
หอ งยอ ยที่ 3 : การคมุ ครองทางสังคมเพอ่ื สรางความเปนธรรมอยา งยั่งยนื
โดยในปน้ี มีผลงานวิชาการที่ผานการคัดเลือกใหนําเสนอจํานวนทั้งสิ้น 17 เรื่อง จากทางนักวิชาการ
คณาจารย และนักศกึ ษาระดบั บัณฑติ ศึกษาจากท้ังภายในและภายนอกมหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร
บัดนี้ ไดเวลาอันสมควรแลว ดิฉันขอกราบเรียนเชิญ คณบดีคณะสังคมสงเคราะหศาสตร
รองศาสตราจารย ดร.โกวิทย พวงงาม ใหเกียรติกลาวเปดงานสัมมนาวิชาการในหัวขอ “เศรษฐกิจ ความ
ยากจน กบั ชีวิตผคู น : บทบาท และทศิ ทางงานสงั คมสงเคราะหในสงั คมอาเซยี น” ดวย ขอบพระคุณคะ

***********************

5

รายงานสบื เนอ่ื งการสัมมนาวิชาการเนื่องในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปท่ี 62

คํากลา วเปด
สมั มนาวิชาการเนอ่ื งในโอกาสวันสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ครบรอบ 62 ป
หวั ขอ “เศรษฐกจิ ความยากจน กับชีวิตผูค น : บทบาท และทศิ ทางงานสังคมสงเคราะหใ นสังคมอาเซยี น”

โดย
รองศาสตราจารย ดร.โกวทิ ย พวงงาม
คณบดีคณะสังคมสงเคราะหศาสตร
วันจนั ทรที่ 25 มกราคม 2559 ณ หอประชุมใหญ
มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร ทาพระจนั ทร
*************************************
เรยี นทา นผบู ริหาร คณาจารย และผแู ขกผูมีเกียรติทุกทา น
กอนอ่ืนกระผมขอตอนรับทุกทานและมีความยินดีเปนอยางยิ่ง ที่ทุกทานมารวมงานวันสถาปนา
คณะสังคมสงเคราะหศาสตร มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร ซ่ึงในปนี้คณะสังคมสงเคราะหศาสตร
มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร ครบรอบ 62 ป โดยในปน้ีมีไดมีการจัดสัมมนาวิชาการในหัวขอเร่ือง “เศรษฐกิจ
ความยากจน กับชีวิตผูคน : บทบาท และทิศทางงานสังคมสงเคราะหในสังคมอาเซียน” ซึ่งนับเปนวาระ
สําคัญที่คณาจารยและผูท่ีสนใจจะไดนําเสนอผลงานวิชาการที่มีคุณคาและการเสนอแนะแนวทางเพ่ือสงเสริม
และพฒั นางานดานสังคมสงเคราะหในสงั คมไทยและสงั คมโลกตอไป
ทานผูมเี กยี รติท่เี คารพทุกทาน “เศรษฐกจิ ความยากจน กบั ชีวติ ผคู น : บทบาท และทศิ ทางงานสงั คม
สงเคราะหในสังคมอาเซียน” ตามหัวขอดังกลาวน้ัน เปนคําท่ีมีความหมายสําคัญยิ่ง โดยเฉพาะการให
ความสําคัญกับการเรยี นการสอนดา นสังคมสงเคราะห ในฐานะ “ศาสตรห รือองคค วามรู” ทจ่ี ะทําใหส งั คมไทย
เกิดการปฏิรูปและมีการพัฒนาท่ีดีขึ้น งานสังคมสงเคราะหศาสตรจึงถือวาเปนศาสตรองครวม ทางความคิด
และศาสตรเชิงบูรณาการทางการปฏิบัติท่ีมุงสงเสริมความเปนอยูของชีวิตที่ดีข้ึนของประชาชน โดยผาน
กระบวนการเรียนรูและการปฏิบัติทางสังคมสงเคราะห พรอมทั้งการผสานพลังรวมของกลุมองคกรและภาคี
เครือขายดานสังคมสงเคราะหท่ีมีความสําคัญตอการพัฒนาประเทศ หากพิจารณาจาก สถานการณความ
ยากจนในประเทศไทย พิจารณาจากหน้ีสินครัวเรือนตอครัวเรือน 241,760 บาท, เศรษฐกิจของคนไทยและ
รายไดข้ันต่ํา, จํานวนคนไรบานและคนเรรอนเฉพาะใน กทม. 3,249 คน, สถานการณแรงานขามชาติ ณ
ประเทศไทย 3 แสนกวาคน ที่กฎหมาย และการหลั่งไหลของประชาชนในภูมิภาคอาเซียน อันเปนประเด็น
ปญหาทีเ่ กีย่ วของกับ “คน” ซง่ึ ถือเปนภารกิจของวชิ าชีพสังคมสงเคราะห ท่ีจะตองศกึ ษาวิเคราะห วจิ ัย ศกึ ษา
หาทางออก ซ่ึงบทบาทของคณะสังคมสงเคราะหศาสตรในการแกไขปญหาที่กลาวมาขางตน ในฐานะเปน
สถาบนั การศกึ ษาและวิชาการมบี ทบาทในการชี้นําสังคม และการเผยแพรเพ่อื นาํ ไปชน้ี าํ สังคม
กระผมเชื่อวาจะเปนโอกาสท่ีสําคัญท่ีผูเขารวมประชุมทุกทานในหองนี้ไดมีโอกาสเรียนรูมุมมองที่มี
คุณคาตอการพัฒนางานสังคมสงเคราะหในสังคมอาเซียนของผูทรงคุณวุฒิ และไดมีโอกาสรวมแลกเปลี่ยน
ความคิดเห็นในการประชุมคร้งั น้ี
สุดทา ยนี้ กระผมขอขอบพระคุณองคกร/หนวยงาน ดา นสงั คมสงเคราะหทกุ หนวยงาน คณาจารยและ
เจาหนาท่ีทุกทานที่มีสวนชวยใหงานคร้ังน้ีเกิดขึ้น และที่สําคัญคือขอขอบพระคุณผูทรงคุณวุฒิทุกทานที่ให
เกยี รติมารว มงานในครงั้ น้แี ละใหเ กยี รติรวมเปนคณะกรรมการประเมินคณุ ภาพผลงานวชิ าการในครงั้ น้ีอีกดวย

6

รายงานสบื เน่ืองการสัมมนาวิชาการเน่อื งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท ่ี 62

บัดน้ีไดเ วลาอันสมควรแลว กระผมคณบดี คณะสงั คมสงเคราะหศาสตร มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร ขอ
เปดการสัมมนาวิชาการ “เศรษฐกิจ ความยากจน กับชีวิตผูคน : บทบาท และทิศทางงานสังคมสงเคราะห
ในสังคมอาเซยี น” ณ บดั น้ี

**********************

7

รายงานสืบเน่ืองการสมั มนาวชิ าการเนื่องในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปท่ี 62

กาํ หนดการ
งานสถาปนาคณะสงั คมสงเคราะหศ าสตร มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร ครบรอบ 62 ป
หัวขอเรื่อง “เศรษฐกิจ ความยากจน กับชวี ิตผคู น : บทบาท และทิศทางงานสังคมสงเคราะหใ นสงั คมอาเซยี น”

วันจนั ทรที่ 25 มกราคม พ.ศ. 2559
------------------------------------------------------
ภาคเชา ณ หอ งอเนกประสงค ช้นั 5 คณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มธ. ทา พระจนั ทร
7.30 - 8.00 น. บวงสรวงพระภมู ิ
8.00 - 8.30 น. ถวายสังฆทานพระสงฆ 9 รูป
8.30 - 9.00 น. มอบทนุ การศึกษา
ภาคเชา ณ หอประชุมใหญ มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร ทาพระจนั ทร
8.30 – 9.15 น. ลงทะเบยี นสัมมนาวชิ าการ
9.15 – 09.30 น. พธิ เี ปด สมั มนาวชิ าการเนือ่ งในโอกาสวันสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ครบรอบ 62 ป
มอบรางวัลประกวดภาพถายเนื่องในโอกาสวันสถาปนาฯ ครบรอบ 62 ป
9.30 – 10.30 น. ปาฐกถาพิเศษ หวั ขอ “เศรษฐกิจ ความยากจน กับชวี ติ ผูคน : บทบาท และทศิ ทางงาน
สงั คมสงเคราะหในสงั คมอาเซยี น”
โดย ดร.ววิ ัฒน ศัลยกาํ ธร ประธานมลู นิธกิ สิกรรมธรรมชาติ และอดตี ขาราชการคณะกรรมการ
ประสานงานโครงการอันเน่อื งมาจากพระราชดาํ ริ (กปร.)
10.30 – 11.30 น. เสวนาหวั ขอ “เศรษฐกิจ ความยากจน กบั ชีวติ ผูคน : บทบาทและทศิ ทางงาน
สงั คมสงเคราะหใ นสังคมอาเซยี น”
โดย ศาสตราจารย ดร.ดเิ รก ปทมสริ วิ ัฒน อาจารยป ระจําคณะพัฒนาการเศรษฐกิจ
สถาบันบัณฑิตพฒั นบริหารศาสตร
ดร.ปรดี ี โชตชิ วง อดตี รองปลดั กระทรวงการทอ งเทย่ี วและกฬี า
รองศาสตราจารย ดร.โกวิทย พวงงาม คณบดีคณะสงั คมสงเคราะหศ าสตร มธ.
ผูดาํ เนนิ รายการโดย รองศาสตราจารย ดร.กติ พิ ัฒน นนทปทมะดุลย
11.30 – 12.30 น. บรรยายธรรมโดยพระมหาสมปอง ตาลปตุ โ̣ ต ศิษยเ กา คณะสงั คมสงเคราะหศาสตร มธ.
หัวขอ “ธรรมะกบั งานสังคมสงเคราะหในสภาวะเปลี่ยนผา นสูประชาคมสงั คมและวฒั นธรรมอาเซยี น”
12.30-13.30 น. รับประทานอาหารกลางวัน
ภาคบา ย ณ อาคารคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ทาพระจันทร
13.30 – 16.00 น. สัมมนาวชิ าการหอ งยอย
หอ งยอยท่ี 1 : ณ หอ ง สค. 208 ผูด าํ เนินการอภปิ ราย รศ.กติ ติยา นรามาศ และ อ.ณฎั ฐพชั ร สโรบล
หอ งยอยท่ี 2 : ณ หอ ง สค. 209 ผูดําเนินการอภิปราย รศ.เลก็ สมบตั ิ และ อ. ดร.มาดี ล่ิมสกลุ
หอ งยอยที่ 3 : ณ หอง สค. 210 ผูดําเนินการอภปิ ราย ผศ. ดร.พงษเทพ สนั ติกุล และ อ. ดร.จริ พรรณนฤภัทร
16.00 – 16.30 น. พิธมี อบประกาศนียบตั รสาํ หรบั ผนู ําเสนอผลงานวชิ าการ

* พธิ ีกรภาคเชา : อาจารย ดร.อัจฉรา ชลายนนาวิน
** นทิ รรศการภาพถา ย ณ บริเวณทางเขา หอประชุมใหญ มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร ทาพระจนั ทร

8

รายงานสืบเน่อื งการสัมมนาวิชาการเนอื่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสงั คมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท่ี 62

มมุ มองเชิงจิตสังคมกบั งานสังคมสงเคราะห

9

รายงานสบื เนอื่ งการสัมมนาวชิ าการเน่อื งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท่ี 62

แนวคิดการประทับมลทินในการปฏิบัติงานสังคมสงเคราะหส ขุ ภาพจติ 1
Stigmatization in Mental Health Social Work Practice

รองศาสตราจารย ดร.กติ ิพัฒน นนทปท มะดุลย2
Associate Professor Dr.Kitipat Nontapattamadul3

Abstract
Stigma is socially constructed and an attribute which is deeply discrediting as well as reducing
person from a whole and usual person to a tainted, dehumanized one. Stigma is one of the worst
devastating factors that obstruct people’s quality of life, deepen mentally-ill people much more difficult
to perform a normal life. It causes limitations to access to the mental health service, negative relationships
among patients, friends, employers and significant others – as well as discourage therapeutic processes.
There are many theories and concepts concerning stigma. In Thai society, a number of researches and
surveys are conducted to explore the public attitudes towards mental health and also the mental health
clients. The findings confirm that stigma creates discrimination, exclusion mentally ill persons from
community life. To overcome the stigmatized attitudes and discriminations, at least three strategies are
proposed: education, contact, and protest. Mental health social workers have the significant psychosocial
foundation which is relatively advantageous for strategic roles in overcoming the stigma.
Keywords : Stigma, Mental health social work, Strategies to overcome stigma.

บทคดั ยอ
มลทินหรือตราบาปเปนสิ่งท่ีสังคมกําหนดสราง เปนคําอธิบายท่ีทําใหขาดความนาเช่ือถืออยางลึกลํ้า ลดคุณคาของ
บุคคลใหแปดเปอนและลดความเปนมนุษยใ หนอ ยลง มลทิน/ตราบาปถือเปนอุปสรรคใหญท่ีสุดประการหนึ่ง ที่คอยสกดั ไมให
บุคคลไดมีคุณภาพชีวิตท่ีดี ตอกยํ้าใหบุคคลที่เจ็บปวยทางจิต มีความยากลําบากในการกลับมาทําการหนาท่ีทางสังคมใหเ ปน
ปกติ ที่ทําใหผูปวยเขาไมถึงการบําบัดรักษา และทําใหปฏิสัมพันธระหวางผูปวยกับเพ่ือน นายจาง และบุคคลแวดลอมอ่ืนๆ
เปนไปในทางลบ-ไมเอ้ือใหก ารบําบัดรกั ษาดีขน้ึ มแี นวคิดทฤษฎมี ากมายที่อธิบายเรอ่ื งมลทิน/ตราบาป รวมทงั้ มกี ารสํารวจวจิ ยั
ทัศนคติของประชาชนตอปญหาสขุ ภาพจิต และศึกษาในผูปวยทางจิตหลายครงั้ ในสังคมไทย พบวา มลทิน/ตราบาปสงผลให
เกิดการเลือกปฏิบัติ การแบงแยก กีดกันผูประสบปญหาสุขภาพจิตออกไปจากชุมชน การเอาชนะทัศนคติท่ีเปนมลทิน/ตรา
บาปและการเลอื กปฏบิ ัตติ อ ผปู วยทางสุขภาพจิตมีกลยุทธที่สําคัญอยา งนอยสามประการ คือ (1) กลยุทธการใหก ารศึกษา (2)
กลยุทธการเกาะติด-การเปลีย่ นแปลงไปท่ีตัวบุคคลทไ่ี ดร บั ผลกระทบกระเทือน และ (3) กลยทุ ธการประทว งคดั คาน นักสงั คม
สงเคราะหสุขภาพจิตมีฐานคิดดานจิตสังคมเปนจุดเดนที่สุดในทีมวิชาชีพสุขภาพจิต จึงมีบทบาทอยางสําคัญท่ีจะรวมกําหนด
กลยุทธแ ละรวมในขบวนการตอสเู อาชนะการประทับมลทนิ /การตตี ราบาป.
คําสาํ คญั : มลทนิ /ตราปาบ, สังคมสงเคราะหส ขุ ภาพจติ , กลยทุ ธในการเอาชนะมลทนิ /ตราบาป

1 ตดั ตอนมาจาก บทที่ 7 ใน กิตพิ ัฒน นนทปทมะดลุ ย. 2558. สังคมสงเคราะหสขุ ภาพจิตในสังคมที่เปลยี่ นแปลง. คณะสังคมสงเคราะหศาสตร มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร.
2 อาจารยป ระจําคณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร
3 Lecture at Faculty of Social Administration, Thammasat University, Thailand

10

รายงานสบื เน่อื งการสัมมนาวชิ าการเนอื่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปท่ี 62

บทนาํ
สงั คมสงเคราะหสุขภาพจติ เชน เดียวกบั วิชาชีพอ่ืนๆ ในการบรกิ ารสขุ ภาพจิต ทีล่ ว นยอมรบั วา มลทิน หรอื ตราบาป
(stigma) น้ันเปนปญหาสําคัญของบุคคลที่มีความเจ็บปวยทางสุขภาพจิต (individuals with mental illness) ทั้งน้ี มลทิน
หรือตราบาปถือเปนอุปสรรคใหญประการหน่งึ ที่ทําใหผูปวยเขาไมถึงการบําบัดรักษา และทําใหปฏิสัมพันธระหวางผูปวยกบั
เพ่ือน นายจาง และบุคคลแวดลอมอื่นๆ เปนไปในทางลบ-ไมเอื้อใหการบําบัดรักษาดขี ้ึน การลดการประทับมลทินหรือการตี
ตราใหเหลือนอยท่ีสดุ จงึ เปนสิ่งสําคญั อยางย่ิง ที่จะทําใหการปองกนั และการดําเนินการบําบัดรักษาในข้ันตอนแรกๆ มีโอกาส
ประสบความสาํ เร็จมากข้นึ และยงั ชว ยปรับปรงุ คณุ ภาพชีวติ ของผปู ว ยทางจติ ใหด ขี น้ึ ได นกั สงั คมสงเคราะหสขุ ภาพจิตเปนนัก
วิชาชพี ท่สี ําคญั ที่จะผลักดันทีมบําบัดรักษาในการขจัดหรือลดการประทบั มลทิน/การตตี ราท่เี กดิ กบั ผปู ว ย นกั สังคมสงเคราะห
สุขภาพจิตจําเปนตองมีความรูความเขาใจท่ีชัดเจน มีแนวคิดทฤษฎีและคานิยม ตลอดจนมีทักษะในการทํางานกับผูปวยและ
สภาพแวดลอมทางสังคมของผูปวย เพื่อใหการขจัดการประทับมลทิน/การตีตรา หรือลดการประทับมลทิน/ลดการตีตรา
เปน ไปอยา งไดผลมากทส่ี ดุ

ความหมายของการประทับมลทนิ
คําวา มลทินหรือตราบาป (stigma) นั้นมีการใหความหมายกันอยางหลากหลาย มีทั้งการมองวา มลทิน/ตราบาป

เปนกระบวนการทางสังคม กระบวนการทางวัฒนธรรม และกระบวนการของปจเจกบุคคล (Hsin Yang, et al, 2007 cited
in Harrington, 2014) การมองวาปจเจกบุคคลมีอัตลักษณท่ีไมพึงปรารถนา เปนการลงเครื่องหมายกํากับความนาอดสู ดู
แคลนท้ังในเชิงอุปมาอุปมัยและเชิงภาษา ความหมายที่เปนความนาอดสูชุดนี้จะผูกติดคุณลักษณะหรือพฤติกรรมที่สังคม
กําหนดเอาไววาเปนสงิ่ ท่ีไมนา พึงปรารถนา (Goffman, 1963 อางถึงใน กิติพัฒน นนทปทมะดุลย, 2558, น. 169) กอฟแมน
เชื่อวา มลทิน/ตราบาปนัน้ เปนสงิ่ ท่สี ังคมกําหนดสรา ง (socially constructed) โดยฝงแนนดวยภาษาท่ีสะทอนความสัมพนั ธ
และผลท่ีเกิดจากความแตกตา งระหวางสิ่งท่ีบุคคลมีอยูเปน “อัตลักษณทางสังคมท่ีแทจ รงิ ของตน” (actual social identity)
กับสิ่งท่ีสังคมกําหนดสรางหรือท่ีเรยี กวาเปน “อัตลักษณทางสังคมเสมือนจริง” (virtual social identity) (Goffman, 1963,
p.2)

การอธิบายความหมายของมลทิน/ตราบาปท่ีนอกเหนือไปจากกอฟแมน ไดแก คร็อกเคอร, เมเจอร และสตีล
(Crocker, Major, and Steele, 1998) ซึง่ มีความเห็นวา มลทนิ /ตราบาปเปน สงิ่ ที่ดํารงอยู ท้ังในตัวบคุ คล โดยอยูในคาํ อธบิ าย
ทด่ี อยคุณคา และดํารงอยูใ นบรบิ ททางสงั คมดวยอกี ชัน้ หน่ึง มลทนิ /ตราบาปเปน อปุ สรรคท่หี นกั หนาอยา งยิ่ง ทค่ี อยสกดั ไมใ ห
บุคคล (ทปี่ ระสบกบั การประทบั มลทินหรือถูกตตี ราบาป) ไดมีคณุ ภาพชวี ิตท่ดี ี ท้งั ยังเปนการตอกยํ้าใหบุคคลทีเ่ จ็บปวยทางจิต
มีความยากลาํ บากในการกลบั มาทําการหนาท่ีทางสงั คมใหเปนปกติ หรือกลาวไดวา มลทิน/ตราบาปเปนทงั้ สาเหตุของปญ หา
และอุปสรรคที่ทําใหบุคคลท่ีเจ็บปวยทางจิตมีคุณภาพชีวิตท่ีเลวรายลงและยากท่ีจะหายปวยจากโรค/อาการ และยากที่จะ
กลับมาดาํ เนนิ ชวี ิตท่ีมีการหนา ท่ีทางสังคมตามปกติ ตัวอยา งรูปธรรมในบริบทสังคมไทย มลทนิ /ตราบาปในผปู วยสขุ ภาพจิตท่ี
ชัดเจนคือคําเรียกวา “คนบา” “อีบา” “ไอบา” หรือ “ผีบา” (อัฐมา โภคาพานิชวงษ, 2552) ทั้งน้ี คําเรียกดังกลาว ไมไดเ ปน
เพียงแคภาษาท่ีใช ทวา สะทอนความคิดและทรรศนะการมองของคนในสังคมไทยท่ัวไปท่ีมีตอผูปวยท่ีมีความผิดปกติทาง
สุขภาพจิต ที่มีผลกระทบเปนการตอกยํา้ การสูญเสียคณุ คาความเปนมนษุ ย และทําใหเกิดสง่ิ ที่เรยี กวา การประทับมลทินหรือ
การตตี ราบาปตอ ผูป วย

ทศั นคตขิ องประชาชนตอ ปญหาสขุ ภาพจติ
ทัศนคติของประชาชนตอปญหาสุขภาพจิตสงผลกระทบตอการตัดสินใจมารับบริการจากสถานบริการสุขภาพจิต

การศกึ ษาวจิ ัยหลายครั้งทัง้ ในประเทศไทยและตา งประเทศมผี ลคลายคลงึ กนั อาทิ การสาํ รวจวิจยั ของสมชาย พลอยเลอ่ื มแสง
และชรนิ ทร ล้มิ สนธกิ ุล. (2547) พบวา ทัศนคตทิ สี่ ําคัญท่สี งผลใหป ระชาชนตัดสนิ ใจเขา มารบั บริการสขุ ภาพจิต คือทัศนคตติ อ

11

รายงานสืบเนอ่ื งการสัมมนาวชิ าการเนอื่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปท ี่ 62

ปญหาสุขภาพจิตวาเปนมลทิน/ตราบาป ทั้งนี้ มลทิน/ตราบาปคอื อคติที่ทําใหคนๆ หนึ่งมีความแตกตา งจากบุคคลทั่วไป และ
สงผลตอชีวิตและการทํากิจกรรมรวมกับบุคคลอ่ืน ในอดีตการเจ็บปวยทางกาย เชน มะเร็ง ลมบาหมู เปนเสมือนมลทิน/ตรา
บาปของคนที่ปวยดวยโรคดังกลาว แตปจจุบันทัศนคติท่ีมองวาการเจ็บปวยทางกายเปนมลทิน/ตราบาปไดลดลงอยางมาก
ขณะท่ี ทัศนคติท่ีมองวาความผิดปกติดานจิตใจเปนมลทิน/ตราบาปนั้น ยังคงความเปนมลทิน/ตราบาปท่ีย่ิงใหญและสําคัญ
โดยสงผลใหเกิดการเลือกปฏิบัติ การแบงแยก กีดกันผูประสบปญหาสุขภาพจิตออกไปจากชุมชน ดังนั้น ผูประสบปญหา
สขุ ภาพจติ จะรูสึกเสมอวา ตนเองมมี ลทินหรอื ตราบาป ทําใหเปน อุปสรรคทย่ี งิ่ ใหญที่สดุ ในการพฒั นาคณุ ภาพชีวติ

ประเทศไทย โดยกรมสุขภาพจิต รวมกับโครงการประเมินเทคโนโลยีและนโยบายดานสุขภาพ (Health
Intervention and Technology Assessment Program, HITAP) ประเมินวามีผูมีปญหาทางสุขภาพจิตที่สําคัญแปดโรค/
ภาวะ ที่กลาวมาขางตน จําเปนตองไดรับการชวยเหลือประมาณ 10 ลานคนทั่วประเทศ แตปจจุบันมีผูเขาถึงบริการดาน
สุขภาพจติ ประมาณ 8 แสนคนหรือคดิ เปน รอ ยละ 8 เทานน้ั การที่ผู
มีปญหาทางสุขภาพจิตไมสามารถเขาถึงบรกิ ารท่ีเหมาะสม สงผลเสียอยางมหาศาลตอระบบสขุ ภาพ สังคมและเศรษฐกิจของ
ประเทศ ท้งั นี้เพราะปญหาทางสุขภาพจิตมิไดสง ผลกระทบตอเฉพาะตวั ผปู วยเทานัน้ แตยังรวมไปถึงญาติ ผูดแู ล และบคุ คลอ่ืน
ในสงั คม (เบ็ญจมาส พฤกษก านนท และคณะ, 2556)

เมอ่ื ไมน านมาน้ี การสํารวจวิจัยของเบญ็ มาส พฤกษกานนท และคณะ (2556, น.72) พบวา ผปู ว ยจิตเวชมีทัศนคติท่ี
ดี ไมผานเกณฑร อยละ 52 นอกจากน้ัน คณะผูวิจัยยังพบทัศนคติเชิงลบท่ีสอดคลองกับการสาํ รวจของกรมสขุ ภาพจิตแตจ ะมี
รอยละของทัศนคติเชิงลบนั้นมากกวา เชน การสํารวจคร้ังน้ีและการสํารวจกรมสุขภาพจิต รอยละ 72 และ 52 ทั้งน้ี
ผลการวิจยั ชี้ชัดวา เมือ่ พดู ถงึ คําวา “สขุ ภาพจิต” จะนึกถึง “คนบา” หรือโรงพยาบาลโรคจิต มีรอยละ 48 และ 38 ท่คี ดิ วา จะ
ไมพาญาติที่เปนผูปวยจิตเวชออกไปในที่สาธารณะเพราะเกรงวา ผูปวยจะทําอันตรายตอผูอื่นได และมีรอยละ 47 และ 37
เหน็ วาผปู ว ยทางจติ เปนบคุ คลที่นากลวั ตองระวงั อยาเขาใกลห รอื พูดคยุ ดว ย ทศั นคตหิ รอื ความเห็นเชงิ ลบเหลา นี้สอดคลอ งกบั
ผลการจัดสนทนากลุมประชาชน ในการวิเคราะหสถานการณปญหาสขุ ภาพจิตและจติ เวช ซึ่งเหลานี้อาจเปนอุปสรรคในการ
แกไขปญหาการอยูรวมกันระหวางชุมชนกับผูปวย น้ันคืออาจไมสงผลดีตออาการแสดงของผูปวยจิตเวชหรือทําใหอาการ
เหลา นน้ั รุนแรงมากขน้ึ โดยเฉพาะโรคจิต

ความรูที่ผิดและทัศนคติเชิงลบ รวมถึงมลทิน/ตราบาป ถือเปนปญหาอุปสรรคประการหน่ึงในการเขาไมถึงบริการ
ทางสุขภาพจิต ซึ่งสอดคลองกับการศึกษาของโรเซนเฮก (Rosenheck, et al., 2006, p.411 อางถึงใน เบ็ญจมาส พฤกษกา
นนท และคณะ, 2556, น.72) ทีพ่ บวาความไมเ ขาใจทเ่ี กี่ยวกบั สุขภาพจติ สง ผลใหป ระชาชนไมทราบวาอาการใดเปน อาการที่
ผิดปกติ ตองการการดูแลรักษา และการใหการชวยเหลือ เนื่องจากความไมเขาใจโรคจิตเวช จึงทําใหประชาชนขาดความ
ตระหนกั ในการแกป ญหา ย่ิงไปกวาน้ันพบวา ผูปวยหรอื ญาตจิ ะไมเ ขา รบั การรักษา เพราะกลวั สังคมรบั รูและตตี ราบาป ผลการ
สาํ รวจในสงั คมไทยถือวาสอดคลอ งกบั ผลสาํ รวจและคาํ อธิบายเกี่ยวกบั ทัศนคตทิ างลบ มลทนิ /ตราบาปในประเทศอืน่ ๆ รวมท้งั
คําอธิบายของแพทริก คอรริแกน (Patrick Corrigan, 2004, p.617) แหงมหาวิทยาลัยชิคาโก สหรัฐอเมริกา ที่แสดงใหเห็น
ผลกระทบท่มี ลทิน/ตราบาปมีตอสาธารณชนและตวั ผปู ว ย

12

รายงานสืบเนอื่ งการสมั มนาวชิ าการเน่ืองในโอกาสการสถาปนาคณะสงั คมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปท ี่ 62

มลทิน/ตราบาปในทส่ี าธารณะ มลทิน/ตราบาปในตนเอง
(Public Stigma) (Self-Stigma)

ภาพเหมารวม (Stereotype): ทุกคนที่ปว ย ภาพเหมารวม (Stereotype): ทกุ คนที่
ทางจติ เปน คนทีม่ ีอันตราย ปวยทางจิตเปนผไู รความสามารถ

อคติ (Prejudice): ฉนั เหน็ ดว ย คนทปี่ วย อคติ (Prejudice): ฉันปวยทางจิต ฉนั ตอ ง
ทางจิตเปนอนั ตราย และฉนั กลัวพวกเขา เปนคนไรความสามารถแนๆ

การเลอื กปฏบิ ัติ (Discrimination): ฉันไม การเลอื กปฏิบตั ิ (Discrimination): ทําไม
ตองการอยูใ กลก บั พวกเขา อยาไดจา งพวกเขา ฉันตองพยายามหางานทําดวย ฉันเปน
มาทาํ งานท่ีเดยี วกบั ฉัน ผูปวยทางจิตทีไ่ รความสามารถ

หลบเลี่ยงการตีตรา หลบหนจี ากพนื้ ที่ ไมไ ปบาํ บดั รกั ษา ไมต อ งเจ็บปวดกบั การ
สาธารณะ ประทบั มลทินตนเอง

การแสวงหาการบําบัดรักษา

การเขา รว มการบาํ บัดรกั ษาอยา งตอ เนอื่ ง

ทศั นคติท่เี ปน มลทิน/ตราบาปสองประการ ทสี่ งผลตอ การบาํ บดั รกั ษาทางสุขภาพจิต
(ที่มา: ดัดแปลงจาก P. Corrigan, 2004, p.617)

ทฤษฎวี า ดว ยการประทบั มลทนิ
การสรา งมลทิน/ตราบาป
การพยายามทําความเขา ใจมลทิน/ตราบาป มีคําอธิบายจากหลายแนวคิดทฤษฎี นักวิชาการหลายทานไดว ิเคราะห

แนวคิดทฤษฎีพ้ืนฐานที่ทําใหมีการผลิตสรางมลทินหรือตราบาป อาทิ โจนสและคณะ (Jones, et al., 1984 cited in
Ahmedani, 2011) วิเคราะหวา มลทิน/ตราบาปมีแนวคิดตางๆ ที่รายรอบอยูหกแนวคิด ไดแก (1) การปดบัง
(concealability) (2) ชุดการบําบัดรักษา (course) (3) การทําลายลาง (disruptiveness) (4) การเปนภัยอันตราย (peril) (5)
จดุ กําเนดิ (origin) และ (6) สนุ ทรยี ศาสตร (aesthetics) ในขณะท่ี คอรร แิ กนและคณะ (Corrigan, et al, 2001; 2000 cited
in Harrington, 2014) ไดอธิบายมิติท่ีสําคัญของมลทิน/ตราบาปสามมิติ ไดแก (1) เสถียรภาพ (stability) (2) ความสามารถ
ในการควบคุม (controllability) และ (3) ความนาสงสาร (pity)

13

รายงานสืบเนื่องการสมั มนาวชิ าการเนือ่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปท่ี 62

แนวคิดการเปน ภัยอันตราย
แนวคิดพื้นฐานอันดับแรก ท่ีเปนหน่ึงในมิติตางๆ รายรอบมลทิน/ตราบาป ไดแก การเปนภัยอันตราย (peril) การ
เปน ภยั อันตรายถือเปนสง่ิ สาํ คญั ของการกอตวั ของมลทิน/ตราบาป สาธารณชนมกั มีการรบั รูวา บคุ คลทีม่ ีความเจ็บปว ยทางจิต
หรือมีความผิดปกติทางจิตน้ันเปนผทู ี่นากลวั ไมสามารถคาดเดาไดวาจะทําอะไร และมีความแปลกประหลาด ความกลัวและ
ความรูสกึ ไมส บายใจก็มกั จะเกดิ ข้นึ เนอ่ื งมาจากนัยทางสงั คม (social clues) ที่ผคู นท่วั ไปใชอ ธิบายบุคคลทม่ี ีปญหาสุขภาพจติ
นัยทางสังคมท่ีมกี ารใชอธิบายบุคคลที่มอี าการความผิดปกตินั้น มักมีหลักฐานสนับสนุนจากอาการทางจิตของบุคคลท่ีมีความ
แปลกประหลาด การปรากฏรางอยางงุมงาม หรือทักษะทางสังคมท่ีบกพรองของบุคคลท่ีปวย ตลอดจนมีการตีตรา (labels)
(Corrigan, 2007, 2004; Link, Cullen, Frank, & Wozniak, 1987 cited in Ahmedani, 2011).
แนวคดิ สนุ ทรยี ศาสตร
แนวคิดประการตอมาที่รายรอบมลทิน/ตราบาป ไดแก แนวคิดสุนทรียศาสตร (aesthetics) หรือการสะทอน
ธรรมชาติท่ีนารังเกียจของความผิดปกติทางจิต เม่ือสังคมใหการอธิบายคุณลักษณะของบุคคล หรือกลุมคน โดยรับรูวา
พฤติกรรมบางประการน้ัน ผิดแปลกแตกตา งไปจากความคาดหวังตามบรรทัดฐานทางสังคม ความอึดอัดไมสบายใจจงึ เกดิ ขึ้น
ซ่ึงสิ่งท่ีตามมาจะมีผลเปนการตีตรา (labeling) และการหลีกหนีใหหางจากบุคคลที่มีความผิดปกติ เราจึงพบหลักฐานที่
สามารถอธิบายไดว า เหตุใด สังคมมักจะหลีกหนีบคุ คลที่มค่ี วามผิดปกตหิ รอื มีความเจ็บปว ยทางสุขภาพจิตเสมอ เม่ือมีโอกาส
เสมือนหนงึ่ บุคคลเหลานี้เปนสง่ิ ของทีป่ ราศจากความสวยงาม-หรอื ไรซ ่ึงความเปน สนุ ทรีย
แนวคิดจดุ กาํ เนดิ
แนวคิดจุดกําเนิด (origin) เปนอีกแนวคิดหนึ่งที่รายรอบมลทิน/ตราบาป ท้ังนี้ แตเดิม ความผิดปกติทางพฤติกรรม
และจิตใจของบุคคล มักจะมีความเช่ือกันวา สวนหนึ่งเกิดจากปจจัยตัวแปรดานพันธุกรรมหรือดานชีววิทยา หรือสมัยหนึ่งมี
ความเหน็ วา ความผดิ ปกตทิ างจติ เกดิ จากการเล้ยี งดใู นครอบครวั ครอบครัวที่มีผปู วยทางจิต มกั มีแบบแผนการเลีย้ งดูทต่ี ามใจ
ลกู มากเกนิ ไป หรือมิฉะนนั้ กเ็ ครง ครัด กดดัน หรือกวดขันตอเด็กมากเกนิ ไป บางครัง้ การอธิบายเชนนี้ มีนยั ถงึ การตาํ หนติ ิเตยี น
หรือปรักปราํ เอากับครอบครัว ทีไ่ มสามารถเลีย้ งดูเด็กอยา งมีคณุ ภาพได
แนวคิดความสามารถในการควบคมุ
แนวคิดความสามารถในการควบคุม (controllability) มาจากพ้ืนฐานของสังคมท่ีมีความเช่ือวา ความผิดปกติทาง
พฤติกรรมและจิตใจเปน สงิ่ ที่เก่ียวของกับความสามารถในการควบคมุ ของแตละบคุ คล และถา บคุ คลแตล ะคนไมส ามารถทําให
อาการของตนดีข้ึนไดดวยตนเอง บุคคลก็จะถูกมองวา เขาหรือเธอไมมีความพยายามในการควบคุมตนเอง และยิ่งไปกวานั้น
บุคคลจะถูกตําหนิที่ไรความสามารถในการควบคุม ซึ่งมองวาเปนความรับผิดชอบสวนบุคคล (Corrigan, et al, 2001 cited
in Harrington, 2014)
รายงานการศึกษาของ เฟลดแมนและแครนดัลล (Feldman, & Crandall, 2007 cited in Harrington, 2014)
พบวา บุคคลที่มีความผิดปกติ เชน เปนผูที่นิยมเพศสัมพันธในเด็ก (pedophilia) และผูใชยาเสพติดโคเคน มักจะถูกประทับ
มลทินหรือถูกตีตราบาป มากกวาบุคคลที่มีความผิดปกติทางจิตอ่ืนๆ อาทิ บุคคลท่ีมีภาวะโรคเครียดจากเหตุการณรายแรง
(post traumatic stress disorder-PTSD)
แนวคดิ ความนา สงสาร
แนวคิดความนาสงสาร (pity) เชนเดียวกัน เปนแนวคิดท่ีสัมพันธกับมลทิน/ตราบาป โดยเรามักจะพบวา ผูปวยท่ีมี
ความผิดปกติทางจิตท่ีสังคมมองวานาสงสาร มักจะถูกประทับมลทินหรือถูกตีตราบาปนอยกวา ผูท่ีกระทําผิดทางเพศ หรือ
อนื่ ๆ (Corrigan, 2000; 2001) กลา วไดว าบุคคลในสงั คมหรอื วัฒนธรรม อาจมีความเหน็ ใจ (sympathy) ผูมีความผดิ ปกตทิ าง
จิตมากกวา เพราะวา การผิดปกติทางจติ อยใู นการรับรูว า เปนสงิ่ ท่ียากจะควบคมุ (less controllable) นัน่ เอง

14

รายงานสืบเนอื่ งการสัมมนาวิชาการเนือ่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปท่ี 62

แนวคิดการปดบงั
แนวคิดการปดบัง (concealability) หรือการเจ็บปวยที่สามารถมองเห็นไดชัดเจน (visibility of the illness) เปน
อีกมิติหน่ึงของมลทิน/ตราบาป ท่ีคูขนานไปกับความสามารถในการควบคุม แนวคิดการปดบังทําใหเราเห็นดานมุมอ่ืนๆ ท่ี
นําไปสูการประทบั มลทนิ /การตีตราบาปผปู วยทีม่ คี วามผดิ ปกตทิ างพฤตกิ รรมหรอื ผดิ ปกตทิ างจติ การสรางการประทบั มลทนิ /
การตตี ราบาปบางอยา ง เหน็ ไดชัดเจน อาทิ เชอื้ ชาติ (race) ซ่งึ ยากทจ่ี ะปดบงั รูปรางหนาตาของคนเช้ือชาตติ า งๆ (อาทิ ผิวดํา
ผิวเหลือง ผมดํา) ทําใหผูคนในสงั คมสามารถแยกแยะความแตกตางไดชัดเจน การประทับมลทิน/ตีตราบาปจงึ เกดิ ข้นึ จากการ
ทม่ี องเห็นบคุ คลไดช ดั เจน การวิจัยในวงการสุขภาพจติ สนับสนุนการวเิ คราะหดังกลาว โดยพบวา เม่ือเปรยี บเทียบการประทับ
มลทนิ /ตตี ราบาประหวางผูปว ยจิตเภท (schizophrenia) กบั ผปู วยโรคซึมเศรา (depression) พบวา อาการของผูปวยจติ เภท
เห็นไดชัดเจนกวา จึงมีแนวโนมถูกประทบมลทิน/ตีตราบาปมากกวา (Angermeyer, & Matschinger, 2005 cited in
Ahmedani, 2011).
แนวคิดชุดการบําบัดรกั ษา เสถยี รภาพ และการทาํ ลายลา ง
แนวคดิ อีกสามแนวคดิ ที่รายรอบมลทนิ /ตราบาป ไดแก แนวคิดชุดการบําบดั รักษา (course) เสถยี รภาพ (stability)
และการทําลายลา ง (disruptiveness) ท้ังสามแนวคิดมคี วามคลา ยคลึงกัน แนวคิดชุดการบําบัดรักษาและแนวคิดเสถียรภาพ
ตั้งคําถามถึงบุคคลที่มีภาวะความพิการ/ความเจ็บปวยทางจิต วาจะมีโอกาสหายหรือกลับมาเปนปกติ รวมถึงจะไดรับ
ประโยชนจากการบําบัดรักษามากนอยเพียงไร สวนแนวคิดการทําลายลาง มีการประเมินวา ความเจ็บปวยทางพฤตกิ รรมและ
ทางจติ ทเ่ี ปน อยนู ั้น จะสงผลกระทบตอ สมั พันธภาพในสงั คมหรือความสาํ เรจ็ ในสังคมมากนอยเพยี งไร (Corrigan, 2001)
ในขณะท่ี ความผิดปกติทางจิตมักมีความสัมพันธเชื่อมโยงกับความเสี่ยงอยางนอยสามประการ คือ (1) เสี่ยงที่จะ
ประสบความยากจนเพม่ิ มากขึ้น (2) เสย่ี งทีจ่ ะมสี ถานภาพทางเศรษฐกิจและสังคมเลวลง และ (3) เส่ียงทจ่ี ะมรี ะดบั การศึกษา
ตา่ํ ลง เสถยี รภาพและการทําลายลา งทอี่ บุ ัติข้ึนจากสภาพการณค วามเส่ยี งดังกลา วก็มีนัยวา บคุ คลจะสามารถรักษาการทาํ งาน
ที่ประสบความสาํ เรจ็ ของตนไดเพยี งใด หรือรักษาสมั พันธภาพที่ดีไดเ พียงไร ทัง้ น้ี หลกั ฐานทพี่ บคอื ความเสีย่ งเหลา นผ้ี นั แปรไป
ตามความแตกตา งของมลทนิ /ตราบาปท่ีมฐี านมาจากสถานภาพชนช้ันทางสงั คม (Ahmedani, 2011)
การวิเคราะหดงั กลาว แสดงใหเห็นวา หากความผิดปกติทางจิตประเภทใด มีคุณลกั ษณะท่ีมกี ารทําลายลางนอยลง
นั่นหมายความวา ความผิดปกติประเภทนั้นจะอยูในการรับรูวามีเสถียรภาพมากกวา และมีการทําลายลางนอยกวา ท้ังนี้ ยัง
แสดงใหเห็นวา หากมีการวินิจฉัยวาบุคคลท่ีมีความผิดปกติทางจิตหรือผิดปกติทางพฤติกรรมคนใดปลอดพนจากการถูกประ
ทบมลทิน/ตีตราบาปเทาใด ก็จะมีความยืดหยุนในการบําบัดรักษามากเทาน้ัน หรือกลาวอีกอยางหนึ่งก็คือ มลทิน/ตราบาป
เปน อุปสรรคสําคญั ของการบําบดั รกั ษาน่นั เอง ความเชื่อมโยงของแนวคดิ ทร่ี ายรอบมลทิน/ตราบาปทั้งเกาแนวคิด หรอื เกา มติ ิ
ดูไดจากภาพที่ 7.2
การจําแนกมลทนิ /ตราบาปสามประเภท
มลทิน/ตราบาปจาํ แนกออกไดเ ปน สามประเภท ไดแก (1) มลทนิ /ตราบาปท่เี กดิ จากความอัปลกั ษณ พิกลพิการดาน
รางกาย (2) มลทิน/ตราบาป ท่ีเกิดจากพฤติกรรมของบุคคลหรือประวัติในอดีตท่ีบุคคลเคยใชชีวิตอยูในสถาบันตางๆ เชน
ผูปวยสุขภาพจิตท่ีอยูในโรงพยาบาลจิตเวช ผูติดยาเสพติด คนตกงานเร้ือรัง หรือบุคคลรักรวมเพศ/คนขามเพศ และ (3)
มลทิน/ตราบาปท่ีเกิดจากการเปนชนชาติพันธุ ชนเผา คนที่มีสัญชาติและศาสนา ท่ีอาศัยอยูในสังคมที่มีการเหยียดบุคคลท่ี
แตกตางไปจากตน เชน การเหยียดผิวคนอัฟริกันอเมริกันในประเทศสหรัฐอมริกา การเหยียดบุคคลขามเพศ เปนตน
(Goffman, 1963 อา งถงึ ใน กติ พิ ฒั น นนทปท มะดลุ ย, 2558, น. 170)

15

รายงานสบื เนอ่ื งการสัมมนาวิชาการเนอ่ื งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท่ี 62

การเปนภัยอันตราย สุนทรียศาสตร
(peril) (aesthetics)

จุดกาํ เนิด มลทิน/ตราบาป ความสามารถในการควบคมุ
(origin) (Stigma) (controllability)

ความนาสงสาร การปดบงั
(pity) (concealibility)

ชดุ การบาํ บดั รกั ษา เสถยี รภาพ การทําลายลา ง
(course) (stability) (disruptiveness)

แนวคดิ ที่รายรอบมลทิน/ตราบาป 9 แนวคิด
(ทีม่ า: ดดั แปลงจาก Ahmedani, 2011, p.4-4)

การจําแนกมลทิน/ตราบาปเปน สามระดับ
นอกเหนือจากการจําแนกประเภทของมลทิน/ตราบาปของเออรวิง กอฟแมน (Goffman, 1963) แลว ยังมีการ
จําแนกมลทิน/ตราบาปออกเปนสามระดับ (levels) โดยอาเมดานี (Ahmedani, 2011) เหน็ วา การกอตัวของมลทนิ /ตราบาป
นั้น มีอยางนอยสามระดับ ไดแก (1) มลทิน/ตราบาประดับสังคม (social stigma) (2) มลทิน/ตราบาประดับบุคคล หรือการ
ประทับมลทินตนเอง (self-stigma) และ (3) มลทิน/ตราบาประดับวิชาชีพ (professional stigma) ท้ังน้ี อาเมดานีชี้แจงวา
คาํ วา “ระดบั ” ในท่ีน้ี ไมไ ดหมายถึงลําดบั ช้ันในเชงิ ความสําคัญ (hierarchy of importance) ทวา เปนการจาํ แนกในลักษณะ
ของพื้นท่ที างสงั คม (social fields) ที่มีความแตกตางกนั
ยงิ่ ไปกวานนั้ การจาํ แนกเปน สามระดับของอาเมดานี ยงั มีคําอธิบายความหมายและมีทฤษฎวี างเปนรากฐานของการ
จําแนกสามระดับ ดังนี้ ประการแรก ทัศนคติและความเชื่อที่มีตอบุคคลผูมีปญหาความผิดปกติทางสุขภาพจิตหรือการใชยา
เสพติด มักปรากฏในรปู แบบของมลทินทางสังคม (social stigma) ซึ่งดํารงอยใู นโครงสรา งในบรบิ ทสาธารณะ ประการที่สอง
มลทินทางสังคม หรือแมเพียงการรบั รวู ามีมลทินทางสงั คมดาํ รงอยู น้ันสามารถเขา ไปสภู ายในตวั บคุ คลท่ีมักนิยมเรียกวา เปน
การประทับมลทินตนเอง (self-stigma) ประการสุดทา ย มลทิน/ตราบาปที่เกดิ ขึ้นทามกลางนักวิชาชีพทท่ี ํางานกับผูใ ชบ ริการ
เน่ืองเพราะวิชาชีพท่ีทํางานดานสขุ ภาพถอื เปน สว นหน่ึงของสาธารณะชนทว่ั ไป ดังนัน้ ทศั นคตขิ องนกั วชิ าชีพดานสขุ ภาพสวน
หนึ่งสะทอนใหเห็นมลทินทางสังคม อยางไรก็ตาม บทบาทและความรับผิดชอบเปนการเฉพาะของนักวิชาชีพ ท่ีตอง
“ชว ยเหลอื ” ผูป วย อาจจะนําไปสกู ารสรางอปุ สรรคบางประการเปน การเฉพาะดวยเชนกัน (Ahmedani, 2011)
มลทินทางสงั คม
มลทินทางสังคม (social stigma) เปนระดับชองมลทิน/ตราบาปท่ีมีการอภิปรายถกเถียงกันมากที่สุด มลทินทาง
สังคมปรากฏอยูในโครงสรา งของสังคม และนําไปสูการสรางอุปสรรคขวางก้ันบุคคลท่ีมคี วามผดิ ปกตทิ างพฤติกรรมและจิตใจ
โครงสรางในท่ีน้ีหมายความวา มลทิน/ตราบาปน้ันเปนความเช่ือที่กลุมคนกลุมใหญในสังคม ที่กําหนดใหบุคคลท่ีถูกประทับ
มลทิน/ถูกตีตราบาปกลายเปนคนท่ีไมเสมอภาคเทาเทียม หรือเปนกลุมคนท่ีดอยกวา-ต่ําชั้นกวา (inferior group) ในบริบท

16

รายงานสืบเนื่องการสัมมนาวิชาการเนอื่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสงั คมสงเคราะหศาสตร มธ. ปที่ 62

เชนนี้ มลทิน/ตราบาปฝงรากลึกลงในกรอบแนวคิดทางสังคม เพื่อผลิตสรางความดอย-ความตํ่าชั้นกวา ชุดระบบความเช่ือ
เชนน้ีมักจะสงผลใหเปนการเขาไมถึงบริการบําบัดรักษา หรือนําไปสูนโยบายที่กระทบตอประชาชนอยางไมเทาเทียม มลทิน
ทางสังคมยังอาจนําไปสูความเหล่ือมล้ําในการเขาถึงบริการพ้ืนฐานที่ตอบสนองความจําเปนของประชาชน (Ahmedani,
2011)

สํานักคิดตางๆ ไดพยายามทําความเขาใจการพัฒนาของมลทินทางสังคมและบทบาทของมลทินทางสังคมที่มีตอ
สังคมโดยรวม อยางไรก็ตาม วิชาชีพสังคมสงเคราะหไมใครมีงานเขียนทางวิชาการท่ีใหคําอธิบายเก่ียวกับมลทินทางสังคม
(Ahmedani, 2011) รายงานวิจัยที่ศึกษาเกี่ยวกับมลทินทางสังคมน้ัน ผูนําการวิจัยดานนี้คือ จิตวิทยาสังคม (social
psychology) รายงานการวิจยั ดา นจติ วิทยาสงั คมทีศ่ กึ ษาเรื่องพฒั นาการของมลทินทางสังคมสว นใหญ เปน การวิจัยทีร่ วมศนู ย
ไปที่อัตลักษณทางสังคม (social identity) ท่ีไดรับผลกระทบจากกระบวนการเชิงปญญา พฤติกรรม และความรูสึกนึกคิด
นักวิจัยดานจิตวิทยาสังคมมักจะเสนอแนะบอยครง้ั วา รูปแบบการประทับมลทินในสาธารณะจําแนกไดเปนสามประเภท คือ
รูปแบบสังคมวัฒนธรรม (socio-cultural model) รูปแบบแรงจูงใจ (motivational model) และรูปแบบสังคมปญญา
(social cognitive model) (Crocker, & Lutsky, 1986; Corrigan, 1998; Corrigan, et al, 2001 cited in (Ahmedani,
2011)

รูปแบบสังคมวัฒนธรรมอธิบายวา มลทิน/ตราบาปถูกสรางข้ึนมา เพ่ือสรางความถูกตองชอบธรรม(justify) ใหกับ
ความไมยุติธรรมทางสังคม (social injustices) เหมือนเปนหนทางที่สังคมจะคัดกรองและตีตราบุคคลที่ปวยทางจิตใจและ
พฤตกิ รรมอยางไมเทาเทียม รปู แบบแรงจงู ใจนัน้ รวมศูนยไ ปทีค่ วามตองการพน้ื ฐานทางจติ วทิ ยาของบคุ คล รปู แบบนอี้ ธิบายวา
เน่อื งเพราะบคุ คลท่มี ีความผิดปกติทางพฤติกรรมและจติ ใจมักเปน บุคคลท่ีมาจากกลุมคนทม่ี สี ถานะทางสังคมเศรษฐกจิ ที่ตาํ่ ชนั้
ดังนั้น บุคคลเหลาน้ียอมถกู ตีตราใหเปนผทู ี่ดอ ยกวา รูปแบบประการสดุ ทาย รูปแบบสงั คมปญญาเปน รปู แบบท่ีพยายามสราง
ความเขาใจพ้ืนฐานทางสังคม โดยใชกรอบแนวคิดเชิงพุทธิปญญา (cognitive framework) ท้ังนี้ บุคคลที่มีความผิดปกตทิ าง
จิตใจยอ มถูกตตี ราในแบบใดแบบหน่ึงและถกู ทาํ ใหแตกตางไปจากบุคคลท่ัวไปที่ไมป วย นักจิตวทิ ยาสว นใหญร วมท้ังคอรริแกน
และคณะ (Corrigan, et al, 2001) นิยมใชรูปแบบสังคมปญญาในการอธิบายและทําความเขาใจแนวคิดมลทิน/ตราบาป
รูปแบบสังคมปญญาท่ีนิยมใชประการหน่ึง ไดแก ทฤษฎีการอางสาเหตุ (Attribution Theory) ซ่ึงมีความสัมพันธกับมิติของ
มลทินสามมิติ ไดแก เสถียรภาพ ความสามารถในการควบคุม และความนาสงสาร (Corrigan, et al, 2001) ดังไดกลาวแลว
จากการใชก รอบแนวคิดน้ี นักวิจัยหลายทา นพบวา สาธารณะมกั ประทบั มลทินบุคคลผูมีความผดิ ปกตทิ างจิตใจและพฤติกรรม
ในระดับทีม่ ากกวาบุคคลท่ผี ิดปกตทิ างรางกาย ยง่ิ ไปกวา นั้น นักวิจยั ยงั พบวา มลทนิ /ตราบาปมีความหลากหลายไปตาม “การ
อา งเหตผุ ล” (attributions) ของสาธารณชน ตัวอยา งเชน บคุ คลทเ่ี สพโคเคนอาจถกู มองวาเปนความสามารถทค่ี วบคมุ ไดมาก
ที่สุด ในขณะท่ี ผูท่ีบกพรองทางสติปญญา (mental retard) อาจถูกมองวามีเสถียรภาพนอยที่สุด แตทั้งผูเสพโคเคนและผู
บกพรองทางสติปญญาก็ลวนอยูในหมวดหมูของกลมุ ท่ีถกู ประทับมลทินอยางรุนแรง ผลการศึกษาเหลา น้ีสรุปไดวา การผนวก
รวมเอาการอางอิงเหตผุ ลหลายๆ ประการมารวมกนั ทาํ ใหความเช่อื ที่นํามาใชป ระทับมลทนิ มคี วามแตกตา งอยา งหลากหลาย

นักสังคมวิทยาเปนอีกนักวิชาชีพหนึ่งท่ีสนใจในวรรณกรรมดานมลทิน/ตราบาป ทฤษฎีท่ีนิยมใชกันในหมูนักสังคม
วิทยา ไดแก ทฤษฎีท่ีเกี่ยวกับการมีปฏิสัมพันธทางสังคม นักทฤษฎีคนแรกท่ีมีงานเขียนเกี่ยวกับมลทิน/ตราบาป ไดแก กอฟ
แมน (Goffman, 1963) ซึ่งเช่ือวา บุคคลจะเคลื่อนไหวเปลย่ี นแปลง มลทินของตนใหมากหรือนอย ขึ้นอยูกับความรูและการ
เปด เผยสภาพการณการประทับมลทินของบุคคลผนู นั้

เลอแมรต (Lemert, 2000 cited in Ahmedani, 2011) เปนนกั สงั คมวิทยาอีกทานหนึ่ง ทใี่ ชทฤษฎีปฏสิ มั พันธทาง
สังคม ซึ่งจําแนกหมวดหมขู องความเบี่ยงเบน (deviance) ออกเปนสองหมวดหมู ไดแก (1) ความเบี่ยงเบนปฐมภูมิ (primary
deviance) หมายถึงความเชื่อท่ีวา บุคคลท่ีมีความผิดปกติทางจิตใจและพฤติกรรมน้ันไมไดแสดงการกระทําท่ีสอดคลองกับ
บรรทัดฐานทางสังคม และ (2) ความเบย่ี งเบนทุตยิ ภูมิ (secondary deviance) หมายถึงความเบ่ยี งเบนที่พัฒนาข้ึนมาทีหลัง-
หลังจากที่สงั คมไดประทับมลทินบคุ คลหรอื กลมุ บุคคลไปแลว เชนเดียวกัน ผลการวจิ ัยพบวา ระดับการประทับมลทินท่ีสูงนั้น

17

รายงานสืบเนื่องการสมั มนาวชิ าการเนือ่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท ี่ 62

ถกู นาํ มาใชอ า งเหตุผลเอากับบคุ คลทีม่ คี วามผิดปกติขน้ั รนุ แรง (Angermeyer, &Matschinger, 2005) ซง่ึ คลายคลงึ กบั มติ ิการ
ทาํ ลายลางและมติ เิ สถียรภาพของมลทนิ /ตราบาป ทส่ี อดคลองกบั ลําดบั ขนั้ ของหมวดหมู

ย่ิงไปกวา นนั้ ลิงกและฟแลน (Link, & Phelan, 2001 cited in Ahmedani, 2011) แสดงทัศนะทางสังคมวทิ ยาท่ีมี
ตอ มลทนิ /ตราบาปในบทความชื่อ Conceptualizing Stigma โดยทั้งสองทา นมองวา มลทิน/ตราบาปเปนปรากฏการณทอี่ บุ ตั ิ
ขึ้นพรอมๆ กับองคประกอบอื่นๆ ไดแก การตีตรา (labeling) การสรางภาพเหมารวม (stereotype) การแบงแยก
(separation) การสูญเสียสถานภาพ (status loss) และการเลือกปฏิบัติ (discrimination) ทั้งน้ี เริ่มจากการตีตรา ที่เกิดข้ึน
จากผลของกระบวนการคัดเลือกทางสังคม (social selection process) ในการกําหนดความแตกตางข้ึนในสังคม ความ
แตกตางดงั กลาว อาทิ เชื้อชาติ (race) ท่เี ปน ส่งิ ทสี่ ามารถระบไุ ดชดั เจน และยังชวยสังคมใหส ามารถจัดหมวดหมปู ระชาชนลง
ไปเปนกลุมตางๆ สถานการณการจัดหมวดหมูอาจจะเกิดข้ึนเชนเดียวกัน เมื่อสังคมมีปฏิกิริยาตอบสนองตออาการความ
เจ็บปวยทางจิตที่รนุ แรง แตไมไดรบั การบําบัด เชน โรคจิตเภท การตีตราทําหนาที่เช่ือมโยงบุคคล หรือกลุมคนใหไปสชู ุดของ
คุณลักษณะท่ไี มพึงประสงค ที่ตอ มาก็กลายเปนการถูกเหมารวม (stereotyped)

กระบวนการตีตราและกระบวนการเหมารวมนําไปสูการแบงแยก สังคมไมต องการคบหาสมาคมกับคุณลกั ษณะท่ีไม
ดึงดูดใจ ดังน้ัน หมวดหมูที่เปนลําดับข้ัน (hierarchical categories) จึงถูกสรางข้ึน เม่ือใดก็ตามท่ีมีการจําแนกบุคคลที่มี
มลทนิ /ตราบาปเปนหมวดหมู กลมุ คนท่ถี ูกกําหนดใหมคี ณุ ลักษณะไมพ ึงประสงคอ ยางรนุ แรง จะกลายเปน เหยื่อของการเลือก
ปฏิบัติและถูกกระทําใหสูญเสียสถานภาพ กระบวนการทั้งหมดที่อุบัติข้ึน นําไปสูการทําใหอับอาย ทั้งโดยผูปวยท่ีถูกประทับ
มลทินเองและโดยผูค นรอบตวั ของตน (Link, & Phelan, 2001 cited in Ahmedani, 2011)

ในขณะที่ จิตวิทยาสังคมและสังคมวิทยาเปนวิชาชีพหลักท่ีมีสวนรวมอยางสําคัญในการพัฒนาวรรณกรรมดาน
มลทิน/ตราบาป วิชาการดานอ่ืนๆ ท่ีมีบทบาทในการศึกษาเร่ืองน้ี ยังมีอีกมากมาย อาทิ นิเทศศาสตรและการสอ่ื สารมวลชน
มานุษยวิทยา และชาติพันธุวรรณนา ในวรรณกรรมดานนิเทศศาสตรและการส่ือสารมวลชน มลทิน/ตราบาปเปนผลมาจาก
แนวคดิ ทีส่ ะทอนความขบั เค่ยี วระหวา ง “เรา” กบั “เขา” (us versus them) (Brashers, 2008, cited in Ahmedani, 2011)
ตัวอยางเชน การใชภาษาเฉพาะภายในกลุมสามารถเสรมิ แรงใหเกิดความรูสกึ เปนเจาของกลมุ รวมกัน หรือรูสึกเปนสวนหนง่ึ
ของกลุม เชนเดียวกับ ภาษาทําใหการแยกแยะความแตกตางไดวา ใครบางที่ไมใชคนในกลุมของเรา เมื่อประยุกตใชขอสรุป
ดังกลาวมาในแวดวงสขุ ภาพจิต กลาวไดวา บุคคลที่มคี วามผิดปกติทางสุขภาพจิตเปนบคุ คลที่ถูกแยกออกไปจากกลุมของเรา-
เพราะพวกเราไมมีใครปวยทางจิต-ไมมีใครผิดปกติทางสุขภาพจิต เราจึงมองคนอยูนอกกลุมดวยทรรศนะท่ีมีความพึงพอใจ
นอ ยกวา (หรือรงั เกียจ) เพราะผูปวยไมใชคนในกลุมของเรา

มานุษยวิทยาและชาติพันธุวรรณนา เมื่อศึกษาเรื่องมลทิน/ตราบาป นิยมใชรูปแบบหรือแนวคิดที่เก่ียวกับ “อัต
ลกั ษณ” ทั้งนี้ ศูนยรวมความสนใจของนักมานุษยวทิ ยาและชาติพนั ธุวรรณนามกั เปนการศึกษาเร่อื งผลกระทบของมลทนิ /ตรา
บาปท่ีมีผลตอประสบการณชีวิตของบุคคล มลทิน/ตราบาปมักสงผลกระทบตอบุคคลที่มีความเจ็บปวยทางจิต ผานมาทาง
เครือขายทางสงั คม (social network) รวมถงึ ศกึ ษาวา มลทิน/ตราบาปน้ันดํารงอยูอยางไร ในโครงสรางของประสบการณช วี ติ
ของบุคคล เชน ในชีวิตการทํางาน สัมพันธภาพ และสถานภาพ ย่ิงไปกวานั้น ผลกระทบของมลทิน/ตราบาปเปนการคุกคาม
ตอประสบการณชีวิตอยางไร บุคคลมีการตอบสนองตอการคกุ คามของมลทิน/ตราบาปนัน้ อยางไร บุคคลอาจจะใชกลไกตาม
ธรรมชาติ หรือใชกลยุทธของตนเองในการปกปองใหตนพนจากภยั คกุ คามดังกลา ว อยางไรก็ตาม มลทิน/ตราบาปมักจะสง ผล
ใหผูท่ีถูกประทับมลทิน/ถูกตีตราบาป ยิ่งจมดิ่งลงสูความทุกขยากสาหัสยิ่งข้ึน (Yang, et al, 2007 cited in Ahmedani,
2011)

ขอสังเกตประการสําคัญ คือ ในขณะที่หลายๆ วิชาชีพแสดงความเปนผูนําในการศึกษาวิจัยและผลิตวรรณกรรม
เก่ียวกับทฤษฎีและการอธิบายมลทินทางสังคม ในวงการสังคมสงเคราะหศาสตรกลับมีการศึกษาวิจัยและการถกเถียงเรื่อง
มลทิน/ตราบาปของผูปวยทางจิต-นอยมาก ซ่ึงอาเมดานิ (Ahmedani, 2011) เห็นวา เปนเร่ืองที่แปลกประหลาดอยางย่ิง
เน่อื งเพราะมลทิน/ตราบาปเปน ปจ จัยสําคัญทกี่ ระทบตอ ชีวติ ประจาํ วนั ของผใู ชบริการของนกั สังคมสงเคราะหอ ยา งชดั เจน

18

รายงานสืบเน่ืองการสมั มนาวชิ าการเนื่องในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท่ี 62

การประทบั มลทนิ ตนเอง
การประทับมลทินตนเองหรือการตีตราตนเอง (self-stigma) เปนกลไกท่ีเกิดขึ้นภายในตัวบุคคล ท้ังน้ี มลทิน/ตรา
บาปไมไดเปนเพียงสิ่งท่ีคนอ่ืนในสังคมกระทําตอผูปวยทางจิต ทวา มลทิน/ตราบาปยังเกิดข้ึนภายในตัวของผูปวยเองอีกดวย
อธิบายไดวา ผลกระทบของมลทินทางสังคม/มลทินสาธารณะ (social/public stigma) เปนผลกระทบที่ตอเน่ืองที่สงอทิ ธิพล
ไปสูบคุ คล ทําใหบ คุ คลรูส ึกผดิ และรสู ึกไมสบายใจในสภาพการณทเ่ี ขาหรือเธอเผชิญ (Corrigan, 2004) ยง่ิ ไปกวานัน้ จากการ
ท่ีมลทิน/ตราบาปเปนการแทนความหมายของคนในสังคมรวมกัน มีการใหคุณคารวมกัน มีความเช่ือและมีอุดมคติรวมกัน –
สง ผลเปน มลทนิ ทางสังคมหรอื มลทนิ สาธารณะโดยตรงนั้น มลทิน/ตราบาปทเ่ี ปนความหมายรว มเหลานย้ี งั มีการดํารงอยใู นมิติ
เชิงประวตั ศิ าสตร การเมอื งและเศรษฐกิจอกี ดวย
ดังนั้น ความรูเกี่ยวกับมลทิน/ตราบาปท่ีอยูในสังคม ยอมสงผลกระทบตอบุคคลเสมอ แมวาบุคคลน้ันจะมิใชผูที่ถูก
ประทับมลทิน/ถูกตีตราบาปโดยตรง ผลกระทบดังกลาวเปนอันตรายอยางมากตอความภาคภูมิใจในตนเอง (self-esteem)
ของบุคคล และความนับถือในคุณคาของตนเองของบุคคล ซ่ึงทายท่ีสุด จะสงผลในทางลบตอพฤติกรรมการแสดงออกของ
บคุ คล (Corrigan, 2007) กระนนั้ ก็ตาม บุคคลแตล ะคนอาจจะประทับมลทินหรือตตี ราบาปตนเอง-อยางแตกตา งกันขนึ้ อยูกับ
สถานการณของแตล ะบุคคล (Crocker, 1999 cited in Ahmedani, 2011) การวิเคราะหเ ชน น้ี ทําใหเห็นวา ความภาคภมู ิใจ
ในตนเองของบุคคลแตละคนอาจจะไดรับการกระทบกระเทือน หรือไมไดรับผลสะเทือนใดๆ จากมลทิน/ตราบาปท่ีมีอยูใน
สังคมก็ได ขนึ้ อยกู ับวา บุคคลคนนน้ั ใชกลไกในการเผชญิ หนา (coping mechanism) กบั มลทิน/ตราบาปนน้ั -อยา งไร
เชนเดียวกัน ยังมีทฤษฎีอีกหลายทฤษฎีที่สรางความเขาใจชัดเจนถึงการประทับมลทินตนเองของบุคคล ในทฤษฎี
การตีตราท่ีมีการพัฒนาปรับปรุงแลว อธิบายวาความคาดเดาเอาเองวา ตนจะตองถูกประทับมลทิน นอกเหนือจากการถูก
ประทับมลทินจริงๆ ก็พอเพียงท่ีจะเปนปจจัยกระทบตอชีวิตความเปน อยูที่ดีดานจิตสังคมของบุคคลแลว (Link, et al, 1989
cited in Ahmedani, 2011) ในบริบทเชน น้ี กลา วไดวา ความกลวั วา กําลังจะถูกประทับมลทนิ /กําลงั จะถูกตีตรา กเ็ ปนสาเหตุ
ที่ทําใหบุคคลรูสึกวาถูกประทับมลทินจริงๆ แลว นอกจากน้ัน นักทฤษฎียังคนพบวา ความเช่ือเร่ืองการประทับมลทิน/การตี
ตราบาปจะเปนตัวกระตุนใหบุคคลแสดงการตอบสนองทางอารมณ (Weiner, 1995 cited in Ahmedani, 2011) ตรงน้ี
วิเคราะหไดวา บุคคลท่ีไดรับความทุกขจากการถูกประทับมลทิน จะมีการตอบสนองทางอารมณดวยความรูสกึ อับอาย อยาก
แยกตนออกไปอยูตามลําพงั (isolation) หรือมีความโกรธเคอื งอยางมาก
มลทิน/ตราบาปในนักวชิ าชพี สุขภาพ
นอกเหนือจากมลทินทางสังคม และการประทบั มลทนิ ตนเอง ระดับการประทับมลทนิ /การตีตราบาปประการท่ีสาม
คือ มลทิน/ตราบาปที่พบในนักวิชาชีพดานสุขภาพ อันที่จริง นักสังคมสงเคราะหวิชาชีพและนักวิชาชีพดานสุขภาพอ่ืนๆ ไม
ควรมคี วามเชอื่ ทเี่ ปนการประทับมลทนิ /การตีตราบาปใหก ับผใู ชบ รกิ ารของตน โดยเฉพาะอยางยิ่ง ผูใชบ รกิ ารที่นกั วิชาชีพดาน
สขุ ภาพรดู ีวา ไดรบั ผลกระทบอยางมากมาย จนเปน อปุ สรรคขัดขวาง ทําใหเ ขา ไมถึงการบาํ บัดรกั ษา หรอื ทําใหก ารบําบัดรกั ษา
ไมบรรลุผลเทาท่ีควร อยางไรก็ตาม ในระยะหลัง มีวรรณกรรมที่เริ่มใหความสนใจกับผลกระทบของมลทิน/ตราบาปในระดับ
นกั วิชาชพี สขุ ภาพ (Nordt, Rössler, & Lauber, 2006; Volmer, Mäesalu, & Bell, 2008 cited in Ahmedani, 2011)
ในขณะที่ หลกั ฐานเชงิ ประจกั ษ ที่สะทอนทศั นคติของนักสังคมสงเคราะหตอมลทิน/ตราบาปในผปู วยทางจิต-มีนอย
มาก มีการวิจัยพบวา นักศึกษาเภสัชศาสตรมีความตั้งใจที่จะสรางความหางไกลทางสังคม (social distance) ออกไปมากๆ
เม่ือตองพบผูปวยโรคจิตเภท และนักศึกษาเภสัชกลุมนี้ยังไมเต็มใจท่ีจะใหคําปรึกษาเร่ืองการใชยา (medications
counseling) กับผูปว ยจิตเภทอกี ดวย (Volmer, et al, 2008 cited in Ahmedani, 2011)
นอกจากน้ี ในการศึกษาวิจัยที่สวิสเซอรแลนด พบวา นักวิชาชีพดานสุขภาพจิต มีอาทิ จิตแพทย พยาบาล และ
นักจติ วิทยา น้ัน ไมไ ดแ ตกตา งไปจากคนทวั่ ไปในสาธารณะ ทตี่ องการสรา งระยะหา งทางสงั คม (social distance) กับบคุ คลท่ี
มีภาวะปวยทางสุขภาพจิต (Nordt, et al, 2006 cited in Ahmedani, 2011) ยังมีผลงานการวิจัยอีกหลายชิ้นที่เสนอผล

19

รายงานสืบเนอื่ งการสัมมนาวชิ าการเนอ่ื งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปที่ 62

คลา ยๆ กนั ผูใชบ ริการมักจะถูกตีตรา หรือถูกทําใหกลายเปนคนชายขอบ (marginalized) โดยนกั วชิ าชีพสุขภาพ (Liggins, &
Hatcher, 2005 cited in Ahmedani, 2011)

เมื่อเปรียบเทียบผูปวยดานสุขภาพจิตกับผูปวยที่ไมไดปวยดานสุขภาพจิต ในหนวยงานดานสุขภาพท่ัวไป - พบวา
ผูปวยดานสุขภาพจิตมักไมไดรับบริการการดูแลที่เทาเทียมกับผูปวยที่ปวยดานอ่ืนๆ เม่ือนักวิชาชีพสุขภาพรูวา ปญหา
สขุ ภาพจติ ของผปู วยเปน อยางไร (Desai, et al, 2002 cited in Ahmedani, 2011)

ทฤษฎีที่อธิบายมลทิน/ตราบาปในระดับนักวิชาชีพมีอยูจํากัดมาก แตบางวรรณกรรมไดใหความเขาใจที่ชัดเจนถึง
พัฒนาการของมลทนิ /ตราบาปในหมนู กั วิชาชพี ทงั้ นี้ มลทิน/ตราบาปโดยนักวชิ าชพี อาจพฒั นาขน้ึ อยา งเชนเดียวกันกับมลทิน
ทางสังคม ท่ีพบในสาธารณชนทั่วไป นักสังคมสงเคราะหวิชาชีพอาจพัฒนาอคติลําเอียงขึ้นมาจากการหลอหลอมทางสังคม
ต้ังแตวัยเด็ก หรืออาจจะเกิดจากการทํางานเกินกําลังจนออนลา (burn out) โดยเฉพาะอยางยิ่ง เม่ือตองทํางานกับบคุ คลทม่ี ี
ความเจ็บปวยดา นสุขภาพจิตอยา งรุนแรงหรอื เร้อื รงั (Acker & Lawrence, 2009 cited in Ahmedani, 2011)

อยางไรกต็ าม มที ฤษฎที ี่อธบิ ายวา มลทนิ ประทบั ของนักวชิ าชีพสุขภาพอาจจะพฒั นาขึ้นมาเปนการเฉพาะ กลา วคือ
นักสงั คมสงเคราะหแ ละนกั วชิ าชพี สุขภาพอ่นื อาจมีประสบการณใกลชิดกับปญ หาสุขภาพจติ เชน เดียวกนั กบั สาธารณชนทั่วไป
เชนอาจจะมีเพื่อนฝงู หรือสมาชิกในครอบครวั ที่มปี ญหาดา นยาเสพติดหรือมีปญ หาสุขภาพจิต บุคคลบางคนเขาสวู ิชาชีพท่ีให
ความชวยเหลือคนอื่น เพราะวามีประสบการณใกลชิดกับปญหาดังกลาว (Stanley, Manthorpe, & White, 2007 cited in
Ahmedani, 2011) การมปี ระสบการณใกลชดิ ดังกลา วมผี ลตอ พฤติกรรมการปฏิบัตงิ านของนักสงั คมสงเคราะหหรอื นักวชิ าชพี
ดานสุขภาพ เชน มีการวิจัยพบวา นักสังคมสงเคราะหที่เคยมปี ระสบการณใ นการเสพกัญชา มีแนวโนมที่จะไมมองวา การใช
กัญชาของผูใชบริการท่ีตนดูแลอยูเปนปญหา-สักเพียงใด (Siebert, 2003 cited in Ahmedani, 2011) ดังน้ัน ในทางตรงกัน
ขา ม นักสงั คมสงเคราะหอาจจะนําประสบการณท ี่เคยมีมาของตนเอง ไปสูการพฒั นาเปนมลทิน/ตราบาปกบั ผใู ชบรกิ ารของตน
ก็ได

ความรูสึกท่ีผูใหการบําบัดรักษามีตอผูใชบริการท่ีเรียกวา Counter-transference สามารถพัฒนาขึ้นจากผลของ
ประสบการณสวนบุคคล หรือพฤติกรรมสวนบุคคลที่สงผลกระทบตอ ผูใชบริการ ซึ่งอาจมีความเปราะบาง เม่ือผูใชบริการเขา
มามีสวนรวมในการบําบดั รกั ษา ผูใชบริการหรือผูปวยอาจจะถูกเพิกถอนสิทธิความเปนพลเมืองจากกระบวนการบําบดั รักษา
และอาจจะถูกยุติการบําบัดรักษา และไมอาจแสวงหาการรักษาไดอีกในอนาคต นักวิชาชีพที่มี Counter-transference ก็
เหมอื นการประทับมลทนิ ความรูสกึ ของนักวชิ าชพี ทีเ่ รียกวา Counter-transference น้ีทาํ หนาทเ่ี ปน กาํ แพงอุปสรรคขวางก้ัน
ไมใหบุคคลไดรับชีวิตความเปนอยูท่ีดี ทําใหบุคคลเขาไมถึงการบําบัดรักษาท่ีเหมาะสม และยังสงผลกระทบไปสูการยอมรับ
ความผิดปกตขิ องผูปวย ผลของ Counter-transference ที่เปนการประทับมลทินน้ี ในภาพรวม ทําใหนักวิชาชีพดานสุขภาพ
ไมไดจัดบริการแทรกแซงแกผูปวยท่ีเหมาะสม ไมไดต รวจพบความผิดปกติของผปู วยแตเนิ่นๆ หรือไมไดใชทางเลือกในการสง
ตอ ผปู วยใหก บั ชมุ ชน (Siebert, 2004; 2005 cited in Ahmedani, 2011)

การขจดั การประทบั มลทนิ
ดังไดกลาวแลววา มลทิน/ตราบาปนั้นสงผลกระทบทางลบตอบุคคลที่มีความผิดปกติทางสุขภาพจิต ครอบครัว

รวมถึงนักวิชาชีพผใู หบ ริการไดใ นหลายทางดวยกนั การศึกษาวิจยั เร่ืองผลความเสียหายทมี่ ลทิน/ตราบาป ไดมีการศึกษาวจิ ยั
กันทั่วโลก ทําใหในระยะหลงั มีความพยายามอยางมากที่จะยกระดับความตระหนกั ตอปญหามลทิน/ตราบาป รวมถึงมีความ
พยายามในการกําหนดกลยุทธ (strategies) ในการตอสูกับมลทิน/ตราบาปและการเลือกปฏิบัติ อยางไรก็ตาม การตอสูเพ่ือ
เอาชนะมลทิน/ตราบาปนนั้ ยังไมค อยมีองคค วามรทู ี่ชดั เจนวา เราจะเอาชนะ หรือขจัดทัศนคตทิ เี่ ปนการประทับมลทิน/การตี
ตราบาปตอ ผปู ว ยทางสขุ ภาพจติ ใหประสบความสําเรจ็ ไดอ ยางไร

เมื่อไมนานมานี้ รายงานวิจัยของคอรบิแยรและคณะ (Corbière, M. et al, 2012) นักวิจัยไดทบทวนวรรณกรรมท่ี
เก่ียวของ พบวามีกลยุทธเพ่ือการเอาชนะทัศนคติที่เปนมลทิน/ตราบาปและการเลือกปฏิบัติตอผูปวยทางสุขภาพจิตที่สําคัญ

20

รายงานสืบเนอ่ื งการสัมมนาวชิ าการเนือ่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสงั คมสงเคราะหศาสตร มธ. ปที่ 62

อยางนอ ยสามประการ คอื (1) กลยุทธการใหการศกึ ษา (Education) (2) กลยุทธก ารเกาะตดิ -การเปลย่ี นแปลงไปท่ตี ัวบคุ คลที่
ไดรับผลกระทบกระเทือน (Contact) และ (3) กลยทุ ธก ารประทวงคดั คาน (Protest) (Corbière, M. et al, 2012, p.2)

กลยทุ ธก ารใหการศกึ ษา
กลยุทธประการแรกทีค่ อรบ ิแยรและคณะ สรุปจากวรรณกรรม คอื กลยุทธก ารใหก ารศึกษา (Education strategy)
ซึ่งเปนกลยุทธท่ีกําเนิดมาจากความเชื่อวา มลทิน/ตราบาปมีความสัมพันธเช่ือมโยงกับความไมรู การไมมีขอมูลขาวสารท่ี
ถูกตองเกี่ยวกับการเจ็บปวยทางจิต กลยุทธนี้พยายามแสวงหาหนทางที่จะใหความรู ขอมูลขาวสารใหแกสาธารณชนท่ัวไป
รวมถึงนักวิชาชีพดานสุขภาพ โดยพยายามแทนท่ีวิธีคิดแบบภาพเหมารวม ที่ไมถูกตอง (inaccurate stereotypes) และ
แทนท่ีขอสันนิษฐานท่ีผิดๆ เกี่ยวกับการเจบ็ ปวยทางจติ ดวยขอเท็จจรงิ ทีถ่ ูกตอ ง และดวยแนวคดิ ทฤษฎีตอ ความเจบ็ ปวยทาง
จิตท่ีถูกตอง อยางไรก็ตาม ขอจํากัดของกลยทุ ธการใหก ารศกึ ษาก็คือ วิธีคิดแบบภาพเหมารวมหลายๆ ชุด แมวาจะใหค วามรู
ขอมูลขาวสารที่ถูกตองแลว ก็ยังปรากฏวาวิธีคิดแบบเหมารวมยังคงดํารงอยู-ไมยอมเปลี่ยนแปลงเทาที่ควร นักวิชาการบาง
ทานมองวา การใหการศึกษาสรางการเปล่ียนแปลงไดในระดับลายลักษณอักษร หรืออาจจะไดผลเพียงบางสวนในระดับ
ทัศนคติ แตไมชวยใหเกิดการเปล่ียนแปลงมากนักในระดับพฤติกรรม การประทับมลทิน/ตราบาปจึงยังมีอยู แมมีการให
การศกึ ษาไปแลว (Stuart, 2005 cited in Corbière, M. et al, 2012, p.2)
กลยุทธก ารเกาะติด – การเปลย่ี นแปลงทต่ี วั บคุ คล
กลยุทธประการท่ีสอง ที่คอรบิแยรและคณะพบจากการศึกษาเชิงวรรณกรรม ไดแกกลยุทธการเกาะติด (Contact
strategy) การเขาไปมีปฏิสัมพันธเพ่ือมุงสรางการเปล่ียนแปลงกับบุคคลที่ไดผลกระทบ กลยุทธการเกาะติดพยายามที่จะ
เปลี่ยนแปลงทศั นคตทิ างลบของบุคคล โดยการมีปฏิสมั พนั ธพ ดู คยุ ตอ หนา-โดยตรง (direct and face-to-face interactions)
กลยุทธการเกาะติดถือวานาจะเปนกลยุทธท่ีไดผลดีท่ีสุดในการลดการประทับมลทิน/ตราบาป โดยเฉพาะอยางย่ิง เมื่อการ
เกาะติดน้ัน (ก) เปนการมีปฏิสัมพันธแบบตัวตอตัว (ข) เม่ือผูคนที่นักวิชาชีพเขาไปเกาะติดน้ัน รับรูวาการพูดคุยเปนไปอยาง
เทา เทียมกัน ไมไดเ ปน การสอนสัง่ ไมไ ดเ ปน การใชอํานาจกดดัน หรือบบี บงั คับ และ (ค) เมือ่ บุคคลที่เกี่ยวของไดท ํางานรว มกนั
ในลักษณะของความรวมมือรวมใจ ไมใชการแขงขันชิงดีชิงเดนกัน อยางไรก็ตาม ขอจํากัดของการลดการประทับมลทิน/ตรา
บาปของกลยุทธการเกาะติดคือการที่ตองใชเวลาในการดําเนินการมาก ซึ่งอาจจะไมคุมกับเวลาและทรัพยากรท่ีใชไป
นอกจากนั้น ประสิทธิผลของกลยุทธน้ียังขึ้นอยูกับบริบทที่รายรอบความสัมพันธระหวางคูสนทนาและธรรมชาติของการ
เกาะติด-ซง่ึ บางครงั้ เปน ส่งิ ทนี่ กั วชิ าชีพ-นกั รณรงคค วบคมุ ไมได (Catthoor, 2003 cited in Corbière, M. et al, 2012, p.2)
กลยทุ ธก ารประทว งคัดคาน
กลยุทธการตอสูเอาชนะการประทับมลทิน/การตีตราบาปประการที่สาม ท่ีคอรบิแยรและคณะ สกัดออกมาจาก
วรรณกรรมงานวิจัยทั้งหลาย ไดแก กลยุทธการประทวงคดั คาน (protest strategy) ซ่ึงเปนการสือ่ ขาวสารในเชิงการรายงาน
โดยเช่ือวาถามีการช้ีใหเห็นวาที่ใดมีการมองความเจ็บปวยทางจิตไปในดานลบ ดานท่ีแสดงความไมถูกตอง ดานท่ีเปนการ
ประทับมลทิน/การตตี ราบาปแลว จะสรางการต่ืนตวั และการเปลีย่ นแปลงทัศนคติไปในดานดไี ด กิจกรรมทดี่ ําเนินการตามกล
ยุทธนี้ มีอาทิ กิจกรรมการพิทักษสิทธิ์ (advocacy activities) การทํากลุมสนับสนุนการศึกษา (educational support
groups) และการทํากลุมเสริมพลังอํานาจผูปวย (patient empowerment groups) กลยุทธการประทวงคัดคานนี้มักจะ
ไดผลดีในการลดทัศนคติทางลบที่มีตอการเจ็บปวยทางจิต แตกลับลมเหลวในการสงเสริมทัศนคติดานบวก-ดานดีใหกับผูคน
ย่ิงไปกวานั้น ยังมีผลกระทบสะทอนกลับ (rebound effect) ท่ีปรากฏจนสังเกตได กลายเปนการประทับมลทินกลับไปยัง
ความเชื่อของสาธารณชน นั่นหมายความวา การประทวงคัดคาน ไมจําเปนที่จะนําไปสูการเปลี่ยนแปลงอคติเกี่ยวกับการ
เจ็บปวยทางจติ ของสาธารณชน (Corrigan, et al, 2001, pp.187-195; Corbière, M. et al, 2012, p.2)
กลยุทธในการตอสูเพื่อเอาชนะมลทิน/ตราบาปทั้งสามประการ ยังไมใชคําตอบของการกําหนดกลยทุ ธท่ีนาพึงพอใจ
คอรบิแยรและคณะ (Corbière, M. et al, 2012) จึงไดทําการศึกษาวิจัยในบรรดาผูมีสวนไดเสียประโยชน (stakeholders)
หรือผูไดรับผลกระทบจากมลทิน/ตราบาป ถึงกลยุทธในการตอสูเอาชนะการประทับมลทิน/ตราบาป จากผูเขารวมประชมุ ท่ี

21

รายงานสืบเนื่องการสมั มนาวิชาการเนื่องในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปท ี่ 62

เมืองควิเบก ประเทศแคนาดา เมื่อพฤศจิกายน ค.ศ.2010 โดยครั้งนั้นเปนการประชุมของ The Quebec Association of
Psychosocial Rehabilitation (AQRP) เรื่อง “Overcoming Stigma, a Collective Challenge!”ท่ีมีนักวิชาชีพและคนทํา
งานดานสุขภาพจิต ท้ังภาครัฐ ภาคเอกชนและภาคชุมชน เขารวมการประชุมกวา 800 คน ผูเขารวมประชุมชาวแคนาเดียน
จํานวน 253 คนไดรับเชิญใหเ ขา รว มในการสาํ รวจวิจัยน้ี โดยเปนการสํารวจวิจัยท่ีรวมศูนยความสนใจไปท่ีการประทบั มลทนิ /
ตราบาปท่มี ตี อ ผูป วยทางจิต โดยผูเขารว มการวจิ ยั ไดต อบคําถามถงึ วิธกี ารทีต่ นใชส าํ หรบั การลดอคติและลดมลทนิ /ตราบาป ที่
มีตอบุคคลท่ีไดรับการวินิจฉัยวาเปนผูผิดปกติทางจิต ผูมีสวนรวมในการวิจัย 253 คนไดตอบดวยวาจา-ใหเห็นกลยุทธที่ใชใน
การเอาชนะมลทิน/ตราบาป ถึง 15 หมวดหมู อาทิ การแบงปน (sharing) การกระตุนใหกลาเปดเผยตัวตน (encouraging
disclosure) เปนตน

คอรบิแยรแ ละคณะไดจ ัดจาํ แนกกลยุทธทั้ง 15 หมวดหมู ออกเปน 6 แนวทางใหญๆ ของกลยุทธ ไดแก (1) กลยุทธ
การใหการศึกษา (education) (2) กลยุทธการเกาะติดบุคคล (contact) (3) กลยุทธการประทวงคัดคาน (protestation) (4)
กลยุทธบุคคลเปนศูนยกลาง (person centered) (5) กลยุทธการทํางานฟนฟูสภาพและการนับรวมเขาสังคม ไมกีดกันไม
แบงแยก (working on recovery and social inclusion) และ (6) กลยุทธการสรางจิตสํานึกเชิงสะทอน (reflexive
consciousness)

กลยทุ ธห ลักท้ัง 6 ประการนี้ ผูมสี ว นรวมในการวิจยั 253 คน ไดใชอยูอยางแตกตางกนั ตัวอยา งเชน บคุ คลทมี่ คี วาม
ผิดปกติมักจะระบุวา ตนไดใชกลยุทธเกาะติดตวั บุคคลและกลยุทธท่เี นนบุคคลเปนศูนยกลาง ในขณะท่ี นักวิชาชีพสุขภาพจติ
ชอบใชกลยุทธการใหการศึกษา และกลยทุ ธก ารทํางานฟนฟสู ภาพและการนับรวมเขาสงั คม ไมกีดกนั ไมแ บงแยก ผลการศึกษา
ของคอรบิแยรและคณะ (Corbière, M. et al, 2012) ครั้งนี้เปนการยํ้าเนนความจําเปนในการใชแนวคิดการเปดเผยตนเอง
(disclosure) ของผูมีความผิดปกติทางจิตในกระบวนการลดการประทับมลทิน/ลดการตีตราบาป การศึกษาวิจัยในอนาคต
จําเปนตองประเมินผลกระทบจากการใชกลยุทธท ้ังหกประการในการทํางานตอ สูเ อาชนะมลทนิ /ตราบาปในชุมชน

ความทาทายในการตอสูเอาชนะมลทิน/ตราบาป ยังคงเปนประเด็นปญหาสําคัญของวงการสุขภาพจิต และมีความ
จําเปนที่จะตองผลกั ดันกลยุทธใหมๆ ออกมาอีกมากมาย การตอสูเอาชนะมลทิน/ตราบาปนั้นเปนการดําเนินการที่ตองทุมเท
ในหลากหลายมิติ มีนัยของการเปลี่ยนแปลงที่มีความสลับซับซอนสูง และจะตองมีการศึกษา ทบทวนตรวจสอบจาก
หลากหลายมมุ มอง อาทิ จากมุมมองของผูปว ยทางจิตแตละบุคคล ครอบครวั ของผูปวย และวชิ าชพี ท่ีดแู ลดานสขุ ภาพ เปน ตน
ตอ งมีการเพม่ิ พูนความรูและประสบการณ เกย่ี วกบั กลยทุ ธท ีด่ ที ี่สดุ ในการรณรงคตอตา นการประทบั มลทิน/การตตี ราบาป

การประทบั มลทินกับสังคมสงเคราะหส ขุ ภาพจิต
เมื่อไมนานมานี้ มีการสํารวจของ The College of Social Work4 (TCSW) ในอังกฤษ เปดเผยวามีมลทนิ /ตราบาป

ในการใหบริการสขุ ภาพจิต ท้ังน้ี นักสังคมสงเคราะหสวนมากท่ีสดุ จากจํานวน 274 คน ท่ีตอบแบบสํารวจ เห็นวาการทํางาน
ดานสุขภาพจิตไมไดรบั การยอมรับยกยองอยางทัดเทียมกับการทํางานดา นสุขภาพกาย รอยละ 90 ของนักสังคมสงเคราะหท ่ี
ตอบแบบสาํ รวจกลาววา มลทิน/ตราบาปยังคงรายรอบการทํางานสขุ ภาพจิต และกําลงั สง ผลกระทบทางลบอยางมากตอความ
เสมอภาคในการเขาถงึ บริการตางๆ (http://www.tcsw.org.uk/pressrelease.aspx?id=6442477441).

นักสังคมสงเคราะหดานสุขภาพจิตของอังกฤษ รอยละ 72 ที่ตอบแบบสํารวจ แสดงทรรศนะวา การบริการดาน
สุขภาพจิตไมไดมีความสมบูรณแ บบ-อยางที่ปรากฏในการบรกิ ารดา นสุขภาพกาย นักสังคมสงเคราะหเหลานี้บอกวา ชองวาง
ในความแตกตางนีม้ ีอยูท่ัวทุกการบริการ โดยเฉพาะอยา งยิง่ ในกรณขี องการปอ งกัน การดําเนนิ การบาํ บัดรกั ษาแตเ นิ่นๆ และ

4 The College of Social Work เปนองคกรอิสระในอังกฤษ ตั้งขึ้นโดยรัฐบาลอังกฤษเมื่อป ค.ศ.2009 ภายหลังกรณีอื้อฉาว กรณีเบบ้ีพีท่ีเกิดขึ้นเมื่อป สิงหาคม ค.ศ. 2008
(กรณีอื้อฉาวน้ีสะทอนภาระงานเกินกําลงั และระบบบรหิ ารทไี่ มเอ้ือตอการพัฒนาวชิ าชพี ในอังกฤษ) องคกรนี้ต้ังข้ึนเพ่ือดูแลมาตรฐานการทํางานของนักสังคมสงเคราะหวิชาชพี
เพื่อสรา งความเปนเลศิ และสนับสนนุ การทํางานของนักสังคมสงเคราะหว ชิ าชีพ อยางไรกต็ าม ในเดือนมถิ นุ ายน ค.ศ.2015 The College of Social Work ตอ งปด ตวั ลง เพราะ
รฐั บาลใหมข องนายเดวดิ คาเมรอน ทช่ี นะการเลือกต้งั เมอื่ 7 พฤษภาคม 2015 อา งวา ไมม ีเงนิ งบประมาณสนับสนุนอกี ตอ ไป.

22

รายงานสืบเนื่องการสมั มนาวชิ าการเนอื่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสงั คมสงเคราะหศาสตร มธ. ปที่ 62

การเลือกการบําบัดท่ีเปนเรื่องเฉพาะตน (choice of tailored treatment) (http://www.tcsw.org.uk/pressrelease.
aspx?id=6442477441).

การขาดโอกาสในการเขาถึงบริการดานที่อยูอาศัยท่ีเหมาะสม บริการสนับสนุนการทํางาน และบริการดานการ
บําบัดรักษา รวมถึง การเขาไมถึงการสนับสนุนการดูแลปฐมภูมิ เปนชองวางการบริการที่ถือวาวิกฤตในทรรศนะของนักสังคม
สงเคราะห (http://www.tcsw.org.uk/pressrelease.aspx?id=6442477441)

นักสังคมสงเคราะหสุขภาพจิต รอยละ 63 ที่ตอบแบบสํารวจกลาววา คณะกรรมาธิการดานการดูแลสุขภาพและ
สังคม (health and social care commissioners) ไมไดดูแลการเขาถึงบริการสุขภาพจิตอยางเทาเทียมและอยางจริงจัง
เทากับ การเขาถึงบริการสุขภาพฝายกาย นอกจากนั้น นักสังคมสงเคราะหสุขภาพจิตมากกวารอยละ 58 ยังมีความเชื่อวา
บุคคลที่มีภาวะปญหาทางสุขภาพจิตรูสึกถูกกีดกัน (excluded) และถูกทําใหหมดกําลังใจ (discouraged) ในการแสวงหา
ความชวยเหลือ และไมไดมีการจัดการบริการที่เพียงพอในการทาทายหรือเอาชนะมลทิน/ตราบาปที่รายรอบสุขภาพจิตของ
ประชาชน (http://www.tcsw.org.uk/pressrelease.aspx?id=6442477441).

ผลการสํารวจน้ี ไดรับความเห็นสะทอนจาก ดร.รูธ อัลเลน (Dr.Ruth Allen) ซ่ึงเปนประธานฝายสุขภาพจิตของ
TCSW วา

“นักสังคมสงเคราะหใหบริการขอมูลขาวสารท่ีสําคัญเก่ียวกับการเลือกปฏิบัติและการขาดความเปน
ธรรมทส่ี งผลกระทบตอ ประชาชนท่มี ีความตอ งการจาํ เปนดา นสุขภาพจติ เพราะวา นกั สังคมสงเคราะห
มีการจัดการทํางานอยา งเปนระบบครบวงจร ในประเด็นทางสงั คม การเงิน สขุ ภาพ อารมณจ ิตใจ และ
จิตวิญญาณ เราไมไดแคทํางานคลินิกกับบุคคล” http://www.tcsw.org.uk/pressrelease.aspx
?id=6442477441
ดร.รูธ อัลเลนเช่ือวา ความเทาเทียมในสุขภาพจิต หมายถึงการลงทุนอยางเทาเทียมในเรื่องสุขภาพจิต การขจัด
มลทิน/ตราบาปและการขจัดการแบงแยกกีดกันทางสังคม และการสรางหลักประกันการตอบสนองความตองการจําเปนของ
ประชาชน ท้ังในดานสุขภาพกาย สุขภาพจิต และดานชีวิตความเปนอยูท่ีดีอ่ืนๆ โดยดําเนินการอยางเปนบูรณาการท่ีแทจริง
(http://www.tcsw.org.uk/pressrelease.aspx?id=6442477441)

สรปุ
การประทบั มลทนิ /การตตี ราบาปเปน เรอื่ งสาํ คัญอยา งยิง่ ในการทาํ งานดานสุขภาพจติ มลทิน/ตราบาปมคี วามเปน มา
ยาวนาน แตก็มีพัฒนาการเปลี่ยนแปลงไปเปนลําดับ ตามการเปล่ียนแปลงของสังคม ในมุมมองของสังคมสงเคราะหวิชาชีพ
มลทิน/ตราบาปมมี ิติของแนวคิดดานสังคมวิทยา หรือจิตสังคมมากกวาแนวคิดชีวการแพทย และเปนเร่อื งที่วิชาชีพสุขภาพจิต
ทั่วโลกเห็นความสําคัญที่จะตองขับเค่ียว ตอสูเอาชนะ เพ่ือใหประชาชนผูใชบริการและผูปวยดานสุขภาพจิต มีโอกาสเขาถึง
บริการ และมีโอกาสไดรบั การดแู ล การบําบัดรักษาท่ีสมศักด์ศิ รีความเปนมนุษย การหาคําตอบในเร่ืองกลยทุ ธในการขจดั การ
ประทับมลทิน/การถูกตีตราบาปยังไมถือเปนขอยุติในขณะนี้ การศึกษาหาทางออกของปญหาเปนหนาท่ีของนักวิชาชีพ
สุขภาพจิตทุกคน นักสังคมสงเคราะหสุขภาพจิตท่ีมีฐานคิดดา นจติ สงั คมเปนจุดเดนท่ีสุดในทีมวิชาชีพสุขภาพจิต จึงมีบทบาท
อยางสําคญั ท่ีจะรวมกําหนดกลยทุ ธและรว มในขบวนการตอ สเู อาชนะการประทับมลทิน/การตตี ราบาป-ในที่สดุ

23

รายงานสืบเนือ่ งการสัมมนาวิชาการเน่อื งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปท ่ี 62

เอกสารอางอิง
กติ ิพฒั น นนทปท มะดุลย. (2558). ทฤษฎสี งั คมสงเคราะหร วมสมัย. กรุงเทพมหานคร: สํานกั พมิ พมหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร.
กิตติกร สันคติประภา. (2549). มองแตไมเคยเหน็ พูดแตไมม ีเสยี ง ไดยินแตไมรับรู: วาดวยความรเู ร่ืองการเอาเปรยี บกระเทย

ทางเพศ. วารสารสงั คมลมุ แมน าํ้ โขง, 2 (3): หนา 37-72.
เบ็ญจมาส พฤกษกานนท และคณะ. (2556). รายงานฉบับสมบูรณ การสํารวจระบาดวิทยาปญหาสุขภาพจิตและจิตเวชใน

โครงการสนบั สนุนและสงเสริมการบริการครบวงจรสาํ หรบั ผปู วยจิตเวชในพืน้ ทเ่ี ปา หมายเรงรดั ภายใตร ะบบประกนั
สุขภาพถวนหนา (โครงการบรกิ ารสุขภาพจิตครบวงจร) สํานกั งานเลขานุการคณะกรรมการสขุ ภาพจติ (สคสจ.) กรม
สขุ ภาพจิต โครงการประเมนิ เทคโนโลยีดา นสขุ ภาพ (HITAP).
รพีพงษ กันยะมี. (2555). การทํางานของตราบาปตอผูติดเช้ือเอชไอวี/ผูปวยเอดสในสังคมไทย: กระบวนการทางสังคม
ค ว า ม สั ม พั น ธ เ ชิ ง อํ า น า จ แ ล ะ ก า ร ค ร อ บ งํ า . วิ ท ย า นิ พ น ธ สั ง ค ม ส งเ ค ร า ะ ห ศ า ส ต ร ดุ ษ ฎี บั ณ ฑิ ต .
มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร.
สมชาย พลอยเล่ือมแสง และชรินทร ล้ิมสนธิกุล. (2547). การสํารวจทัศนคตขิ องประชาชนเก่ียวกับสุขภาพจติ ตราบาป และ
การบริการสุขภาพจิตตอ การตัดสินใจเขารบั บรกิ ารในสถานบริการสขุ ภาพจิต. วารสารสุขภาพจติ แหงประเทศไทย.
12 (2): หนา 71-79.
อัฐมา โภคาพานิชวงษ. (2552). วาทกรรมเร่ืองโรคจิตเวชและการตอรองความหมายทางสังคมของผูปวยทางจิตในทองถ่ิน
อีสาน. วารสารสังคมลมุ แมน้ําโขง, 5 (3): หนา 107-136.
Ahmedani, B.K. (2011). Mental health stigma: Society, individuals, and the profession. Journal of Social Work
Values and Ethics, 8 (2). pp. 4-16.
Collins, R.L. et al, (2012). Interventions to reduce mental health stigma and discrimination. Technical Report.
Sponsored by California Mental Health Services Authority. Santa Monica, CA: the RAND Corporation.
Corbière, M. et al, (2012). Strategies to fight stigma toward people with mental disorders: Perspective from
difference stakeholders. The Scientific World Journal, vol. 2012.
Corrigan, P. (2007). How clinical diagnosis might exacerbate the stigma of mental illness. Social Work, 52 (1):
pp. 31-39.
Corrigan, P. (2004). How stigma interferes with mental health care. American Psychologist, 59 (7): pp.614-
625.
Corrigan, P. (2000). Mental health stigma as social attribution: Implications for research methods and attitude
change. Clinical Psychology: Science and Practice, 7 (1): pp. 48-67.
Crocker, J., Major, B., & Steele, C. (1998). Social stigma. In S. Fiske, D. Gilbert, & G. Lindzey (Eds.), Handbook
of social psychology. (pp. 504-553). Boston, MA: McGraw-Hill.
Goffman, E. (1963). Stigma: Notes on the management of spoiled identity. New York, NY: Simon & Schuster,
Inc.
Harrington, K.P. (2014). Emerging from the wreckage: The exploration of mental health, stigma, and my
experiences of living with obsessive-compulsive "disorder". Master of Social Work Thesis. Wilfrid
Laurier University.
Holley, L.C., Stromwall, L.K, & Bashor, C.H. (2012). Reconceptualizing stigma: Toward a critical anti-oppression
paradigm. Stigma Research and Action, 2 (2): pp. 51–61.

24

รายงานสืบเน่ืองการสัมมนาวิชาการเนื่องในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปที่ 62

Koller, M. et al, (2013). Opening minds in high school: Results of a contact-based anti-stigma intervention.
Mental Health Commission of Canada.

McDaid, D. ( ). Countering the stigmatisation and discrimination of people with mental health problems in
Europe. Research Paper. London School of Economics and Political Science. Directorate-General
“Employment, Social Affairs and Equal Opportunities”. (http://ec.europa.eu/health /archive/ph_
determinants/life_style/mental/docs/stigma_paper_en.pdf).

Mental Health Commission of Canada. (2012). Together against stigma: Changing how we see mental illness.
A report on the 5th International Stigma Conference. Ottawa, Canada, June 4-6, 2012. Co-published
by the Mental Health Commission of Canada, the Canadian Human Rights Commission, the World
Psychiatric Association Scientific Section on Stigma and Mental Health and the Public Health Agency
of Canada.

Reidy, D.E. (1993). Stigma is social death: Mental health consumers/survivors talk about stigma in their lives.
(http://www.freedom-center.org/pdf/debreidystigma.pdf).

Scheffer, R. (2003). Addressing stigma: Increasing public understanding of mental illness. Centre for Addiction
and Mental Health. Presented to the Standing Senate Committee on Social Affairs, Science and
Technology, May 28, 2003.

Spicker, P. (2011). Stigma and social welfare. Mountain View, CA: Creative Commons.
Substance Abuse and Mental Health Services Administration. (2006). Developing a Stigma Reduction

Initiative. SAMHSA Pub No. SMA-4176. Rockville, MD: Center for Mental Health Services, Substance
Abuse and Mental Health Services Administration. (www.allmentalhealth.samhsa. gov.).
Walker, M.T. (2006). The social construction of mental illness and its implications for the recovery model.
International Journal of Psychosocial Rehabilitation., 10 (1) : pp. 71-87. http://www.tcsw. org.uk/
pressrelease.aspx?id=6442477441

25

รายงานสืบเน่อื งการสัมมนาวชิ าการเนื่องในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท ่ี 62

กระบวนการทํางานของมลทนิ ประทับและความตระหนกั ในมลทินประทบั
ของผูปวยจิตเวชและบุคคลแวดลอ มในชุมชนแหง หน่งึ ในจงั หวดั เชยี งใหม

Stigmatization and Awareness of Stigma Among Mental
Illness Patients in a Community in Chiang Mai

ชัยพร อุโฆษจันทร1
Chaiyaporn Ukosachan2

Abstract
Mental Disorder has been found in community for years. The disorder is dynamic the same as the
changing of social conception toward mental patients between eras. Recently deinstitutionalization and
community mental health have been emphasised in the society. Thus, mental patients who are able to
return to their communities face challenges and stigma. This study, therefore, aims to comprehend the
process of stigmatization under specific social and cultural context. A total of 20 participants of this study
including mental illness patients, caregivers, community members and community leaders are selected
from five different areas. Semi-structured interview is applied in the study. The result of the study reflects
three processes of stigmatization: 1) stigmatization before treatment which is hidden in cultural ambience,
2) stigmatization during treatment and 3) stigmatization after returning to the community. The patients and
their caregivers are not entirely the victims of stigmatization as it is found that discourse on insanity is
distorted by the patients in various dimensions and the communities are moderately open to the patents.
Keywords : psychiatric social work, stigmatization

บทคัดยอ
ความผดิ ปกติทางจิตเปน สงิ่ ทีเ่ กดิ ข้ึนกบั ชมุ ชนมาเปนระยะเวลานานและมีความเปนพลวัตในตัวเอง ระบบคิดที่สงั คม
มตี อผูป วยก็ยอ มแตกตา งกนั ตามยุคสมยั จนกระทง่ั ในปจ จบุ ันสังคมไดใ หค วามสําคญั กับการลดความเปน สถาบันลง รวมถึงการ
ทํางานดานชุมชนของงานสุขภาพจิตมากข้ึน สงผลใหผูปวยท่ีตองกลับมาสูชุมชนอีกคร้ังตองเผชิญหนากับความทาทายตางๆ
รวมถงึ มลทินประทับที่เกิดขึ้น งานศกึ ษาชนิ้ นี้จึงตองการทาํ ความเขาในกระบวนการทํางานของมลทนิ ประทับทามกลางบริบท
ทางสังคมและวัฒนธรรมที่มคี วามเฉพาะ ผูศึกษากําหนดพื้นท่ีการศึกษาออกเปน 5 ชุมชนแตละชุมชนประกอบไปดวย ผูปวย
จิตเวช, ผูดูแล, สมาชิกในชุมชน ผูนําชุมชน รวมผูรวมวิจัยท้ัง 20 คน ใชการสัมภาษณกึ่งโครงสรางในการศึกษา โดยผล
การศึกษาสะทอนกระบวนการทํางานของมลทินประทับวาประกอบดวย 3 ขั้นตอนคือ ข้ันกอนการรับการบําบัดรักษาซ่ึง
สะทอนใหเหน็ ถงึ มลทินประทบั ทแ่ี ฝงอยูในบรรยากาศทางวัฒนธรรม ตอมาคอื มลทนิ ประทบั ในขนั้ การบําบดั รกั ษา และมลทิน
ประทบั ท่เี กดิ ข้ึนเมอื่ ผูปวยกลบั มาสชู ุมชน อยางไรก็ตาม ผปู วยและผดู ูแล (ญาติ) ไมไ ดม ีสถานะเปนเพียงผูถ ูกกระทําจากมลทนิ
เทาน้นั เพราะพบวามวี ธิ ีการตอ รองของผูปวยตอ วาทกรรมความบา และชมุ ชมยงั มกี ารเปด พ้นื ท่ีทางสังคมใหก ับผปู วยเชน กัน
คําสําคัญ : สังคมสงเคราะหจ ิตเวช, มลทนิ ประทับ

1 นักศกึ ษาปรญิ ญาโท คณะสงั คมสงเคราะหศ าสตร มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร
2 Faculty of Social Administration, Thammasat University, Thailand

26

รายงานสืบเนื่องการสัมมนาวิชาการเนื่องในโอกาสการสถาปนาคณะสงั คมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท่ี 62

บทนาํ
ประวัติศาสตรของโรคจิตเวช ไมไดเกิดขึ้นเพียงพ้ืนที่ใดพ้ืนท่ีหนึ่ง ทวาสามารถเกิดไดทุกพื้นท่ีรวมถึงประเทศไทย ผู
ศึกษาเห็นวา การวิเคราะหบริบททางประวัติศาสตรของโรคจิตเวชนั้น จะเปนเร่ืองที่นาสนใจหากมองในฐานะ ปรากฏการณ
คูขนาน เหมือนจักรวาลคูขนานของนักฟสิกส เพ่ือจะไดรับรูถึงการเกิดขึ้น และกระบวนการเปล่ียนแปลงของระบบความคิด
ความเช่ือของโรคทางจิตเวชในสังคมสองสังคม ท่ีขณะน้ันยังเรียกไดวา แทบจะไมมีการถายโอนความรู ความคิดอะไรได
งา ยดายเชน ปจ จุบนั
เม่ือยุคสมัยเปล่ียน ความเช่ือที่มีตอผูปวยจิตเวชยอมเปล่ียนไป ไมวาในอดีต โรคทางจิตเวชจะมีความสัมพันธกับ
ความเช่อื ใดๆ ก็ตาม แตในปจ จบุ ันอาการผดิ ปกตทิ างจิตใจถกู มองวา มสี าเหตมุ าจากระบบชีวะของรางกาย นั่นคือสมอง แพทย
จึงใหความสําคัญในการเปล่ยี นแปลงแกไขอยางเฉพาะเจาะจง การใชสารเคมีเพื่อเขาไปปรบั เปลย่ี นระดบั สารเคมีในสมองให
อยใู นภาวะปกติ เชือ่ วา ทําใหอาการทางจิตตา งๆ หายไป ดังนน้ั ยุคดงั กลาวจึงเรยี กไดว า เปนยุคที่ความรูของแพทยเ ขม แขง็ มาก
ท่ีสุด จนกระทั่งในป ค.ศ.1978 ไดเกิดการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญของวงการสุขภาพจิตในประเทศอิตาลี เมื่อมีการประกาศใช
Law 180 โดยการเคล่ือนไหวทางสังคมของนายแพทยฟรองโก บาซะเกลีย จิตเเพทยชาวอิตาลี สงผลใหเกิดการปด
โรงพยาบาลจิตเวชท้งั ประเทศภายใตห ลักการที่วา
การปดโรงพยาบาลจิตเวชซึ่งเกิดข้ึนคร้ังแรกในอิตาลี มีผลดีสําหรับผูปวยคือ ผูปวยจะไมถูกกักกันเอาไวใน
โรงพยาบาลจิตเวช ผูปวยจะไดรับโอกาสการฟนฟูอยางเหมาะสม และไมเพียงเฉพาะในอิตาลีเทาน้ัน วงการสุขภาพจิตของ
ประเทศตางๆในยุโรปก็ไดเขาสูการเปล่ียนแปลงน้ีเชนกัน จึงกลาวไดวา สังคมยุโรปไดใหความสนใจกับอิทธิพลทางลบของ
สถาบันขนาดใหญร วมถึงโรงพยาบาลทางจิต ซึ่งตอกย้ําอิทธิพลทางลบและผลกระทบตอ การ เชนเดียวกับในสหรัฐอเมริกาซึ่ง
เห็นไดช ดั เจนในสมยั ของประธานาธบิ ดีวลิ เลยี่ ม เจเฟอรสัน คลินตนั ซึง่ ดํารงตําแหนง ชวงป ค.ศ.1993-2001
ขอความขางตนแสดงใหเห็นวา เกิดการเปลี่ยนแปลงของงานสุขภาพจิตในระดับนโยบายข้ึนในบริบทของ
สหรัฐอเมริกา และคลินตันตองการใหคนอเมริกาเห็นความเจ็บปวยทางจิตเปนเร่ืองท่ีไมนาอับอายเทากับมลทินและอคติท่ี
เกิดขึ้น นโยบายเชนนี้นําไปสูการเรงจําหนายผูปวยออกจากโรงพยาบาลจิตเวช ลดจํานวนสถาบันทางจิตเวชลง กระจายการ
รักษาไปสโู รงพยาบาลทอ งถิน่ สําหรบั สงั คมไทย โรงพยาบาลจติ เวชตางๆ พยายามยกระดับตนเองใหเปนสถาบันจติ เวชศาสตร
อาทิ โรงพยาบาลสมเดจ็ เจาพระยา (ชอื่ เดิมโรงพยาบาลคนเสยี จริต) ซ่ึงเปนโรงพยาบาลจติ เวชแหงแรกของไทย ก็ไดเ ปลย่ี นชือ่
มาเปนสถาบันจิตเวชศาสตรส มเด็จเจาพระยาเปนตน โรงพยาบาลนิตจิ ิตเวช เปล่ียนมาเปนสถาบันกัลยาณร าชนครนิ ทร เพ่ือ
ลดมลทนิ (Stigma) ทส่ี ถาบนั (Institution) เคยสรางใหกบั ผปู วย
การเปลีย่ นแปลงของงานสุขภาพจติ โลกที่เกิดขน้ึ สงผลตองานสุขภาพจิตไทยอยา งหลีกเลยี่ งไมได จากยคุ แรกเปนยุค
ทีเ่ นน การแยกผูปวยออกจากชมุ ชน มาสูยคุ ของการบําบดั รักษาดวยยา ในซง่ึ ความรทู างการแพทยเขา มามอี ทิ ธิพลอยางมากตอ
การรักษา จึงเกิดเปนโรงพยาบาลขั้นตติยภูมิตามภูมิภาคตางๆ จากนั้นจึงเขาสูการ ลดบทบาทของโรงพยาบาลจิตเวชลงโดย
การปรับเปลี่ยนใหเปนสถาบัน เพ่ือเนนงานวิชาการ เชนการเกิดขึ้นของศูนยความเปนเลิศทางดานนิติจิตเวชของสถาบัน
กัลยาณราชนครินทรเปนตน และสนับสนุนใหโรงพยาบาลทั่วไปมีแผนกจิตเวช สงผลใหทุกโรงพยาบาลท่ีมีจิตแพทย จําเปน
จะตองมแี ผนกจติ เวชเปน ของตนเอง ซ่งึ เปน การดาํ เนนิ งานตามแผนยุทธศาสตร ท่ี 2 ของกรมสขุ ภาพจิต คือการสง เสรมิ ความ
รว มมอื กบั ภาคีเครอื ขา ยในการดําเนนิ งานสขุ ภาพจิต (กรมสขุ ภาพจติ , 2554)
ดังนั้น การเปลน่ี แปลงเชิงโครงสราง นีย้ อ มตอ งสง ผลตอการปฏิบัติงานตรงของนักสงั คมสงเคราะห (Direct service)
เมื่อโครงสรางพยายามลดบทบาทของโรงพยาบาลจิตเวชขนาดใหญใหเ ล็กลง และมีแนวโนมจะกระจายบริการทางสุขภาพจิต
ออกไประดับทองถิ่นมากขึ้น ผนวกกับแนวคิดการทํางานจิตเวชชุมชนท่ีกําลังแพรหลาย เพราะฉะน้ัน ระยะเวลาที่ผูปวยคน
หนึง่ จะตองอยใู นโรงพยาบาลยอ มสั้นลง โรงพยาบาลจําเปน ตองจาํ หนายผูปว ยในอัตราที่มากขึ้น ใหชมุ ชนมีบทบาทหลักในการ
ผดู แู ลผปู วย

27

รายงานสืบเนื่องการสัมมนาวิชาการเนอื่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท ี่ 62

ดังนั้น ชวงเวลาหลังจากท่ีผูปวยออกจากโรงพยาบาลของผูปวยจึงเปนส่ิงท่ีนาสนใจ เพราะจะเปนพื้นท่ีท่ีผูปวยตอง
เผชิญกับมลทินที่เกิดข้ึนรายรอบตัว เทากับวาผูปวยในชุมชนจะตองสัมผัสถึงมลทินประทับท่ีเกิดขึ้น เพราะฉะน้ัน การเขาไป
ศกึ ษาในสถานการณจ ริง จะทําใหผ ูศึกษาสามารถเขาใจการทํางานของมลทินประทบั ทเี่ กิดขึ้นในชีวิตประจําวันของผูป ว ย และ
หากเราสามารถทาํ ความเขา ใจมลทินประทับทีเ่ กดิ กับผปู ว ยอยางดีแลว เทากับเปน การพัฒนาองคค วามรูเชิงวิชาชีพ โดยเฉพาะ
อยางยิ่ง การทําจิตสังคมบําบัด (Psychosocial therapy) เพ่ือจัดการกับมลทินประทับท่ีเกิดขึ้นกับผูปวย ซึ่งเปนส่ิงที่ความรู
ทางการแพทยยังไมสามารถจัดการไดในปจ จุบัน

ทวาเมื่อผูปวยกลบั มาใชชีวิตกับครอบครัวและในชุมชน ผูปวยหรือแมกระท่ังครอบครัวเองจะรสู ึกวาตนเองมมี ลทิน
ดวยเพราะการเขาไปรกั ษาอาการทางจติ ในสถาบนั จติ เวช หรอื เพราะพฤตกิ รรมรายแรงที่ผปู วยไดเ คยกอเอาไวใ นอดตี ก็ตาม ได
ทําใหผูปวยไมสามารถปรับตัวเขากับสภาพแวดลอมไดอยางปกติ ในขณะเดียวกัน บุคคลแวดลอมก็ยังสรางมลทินในรูปแบบ
ตางๆ ใหกับตัวผูปวย เสมือนเปนการแปะปายความผิดปกติใหกับผูปวย และปายความผดิ ปกติน้ี มีผลตอระบบความสัมพันธ
ของผูปวยกับสิ่งแวดลอมอยางหลีกเลี่ยงไมได นํามาซึ่งการจัดระบบความสัมพันธท่ีไมเปนธรรม กดข่ี และผลักใหผูปวย
กลายเปน คนชายขอบของชมุ ชน ไมสามารถเขา ถึงทรพั ยากรทางสงั คมไดอยา งเทาเทยี ม

หากมองวามลทินประทับที่เกิดขึ้นกับผูปวยจิตเวช สงผลใหกลายเปนบุคลท่ีถูกกดขี่จากคนในชุมชนดวยวิธีการวาง
ระบบความสัมพันธร ะหวา งคนในชมุ ชนกับผปู วยในรูปแบบตางๆ แลว สิ่งนเ้ี รยี กไดวาเปน สาระสาํ คญั ของงานสงั คมสงเคราะห
อยา งหลีกเล่ียงไมได โดยในทนี่ ี้ ผศู กึ ษาหมายถงึ กลุมแนวคิดสังคมสงเคราะหก ลมุ หนึง่ ซ่ึงประกอบไปดว ย สังคมสงเคราะหแ นว
กาวหนา (Radical Social work), สังคมเคราะหแนววิพากษ (Critical Social Work), และสุดทายคือสังคมสงเคราะหแนว
ตอตา นการกดขี่ (Anti-Oppressive Social Work)

ถึงแมวาแนวคิดท่ีกลาวมาน้ันอาจมีรายละเอียดปลีกยอยที่ตางกัน ทวามีแกนแกนท่ีคลายกัน ในทัศนะของผูศึกษา
หากยึดถือแนวคิดสังคมสงเคราะหแนวการตอตานการกดข่ีขั้นตนเปน หลักในการทํางานแลว มลทินประทับท่ีเกดิ ขึ้นกบั ผปู วย
จติ เวชจงึ ถอื ไดว ามนี ัยเชงิ วชิ าชพี และองคความรูอยา งมาก เพราะการทํางานของมลทินประทบั น้ันเปนเรื่องท่ีเกดิ ข้นึ ในทอ งถน่ิ
มคี วามเฉพาะเจาะจง ไมไดมคี วามเปนสากล เปน เรื่องเชงิ โครงสรา ง เรื่องราวทผี่ ูศกึ ษาสนใจจึงเรม่ิ ตนขึ้นเม่ือผูปวยกา วเทาเขา
สพู นื้ ทเ่ี ดิมๆของผูปวยเสมือนวาการปลดเปลื้องตนเองไดเกิดขึ้นอีกครั้งบนเนื้อตวั และความคดิ ของผปู วย เปนการเปล่ยี นแปลง
ของสถานภาพจากผูปวยจติ เวช มาสบู ทบาทหนา ทเ่ี ดมิ ของตนเอง แตในความเปน จรงิ ผูป ว ยอาจไมส ามารถกลับมาทาํ บทบาท
หนาท่ีเดิมของตนเองได

นอกจากมลทินประทับท่ีเกิดขึ้นจะสงผลใหผูปวยไมสามารถกลับไปทําบทบาทหนาที่ทางสังคมของตนเองไดอยาง
เปนปกติ มลทินประทับยังสงผลตอความสัมพันธทางสังคมของผูปวยกับบุคคลแวดลอม ท้ังในครอบครัวและชุมชน
นอกจากน้ัน การที่มีผูปวยในครอบครัวเทากับเปนภาระที่เพ่ิมข้ึน นําไปสูความรูสึกเบื่อหนาย ไมตองการจะรับผิดชอบผูปว ย
ผปู วยขาดการรกั ษาอยางตอ เน่ือง และนํามาซง่ึ การกลับมารักษาซํา้ ในท่สี ุด ซงึ่ การกลับมารกั ษาซํา้ บอยๆ นอกจากจะสงผลให
ผูปวยรายน้ันๆ สะทอนใหเห็นประเด็นขัดแยงหลักคิดของงานจิตเวช ท่ีตองการเพ่ิมบทบาทของหนวยงานจิตเวชในระดับ
ชมุ ชน

นอกจากผลกระทบท่ีเกิดข้ึนระหวางผูปวยและครอบครัวแลว ผูปวยมักจะมีปญหากับชุมชนท่ีตนเองอาศัยอยูอยาง
หลีกเลี่ยงไมไดดวยหลายเหตุปจจัย แตสิ่งท่ีเกิดข้ึนคือ ผูปวยจะไดรับการปฏิบัติจากสังคมในลักษณะท่ีหางเหิน ไมไดรับการ
ยอมรับใหรวมกิจกรรมของชุนชม ไมสนทนาดวยอยางเชนงานศึกษาของ Janis and Elizabeth ในป 2009 ท่ีกลาวถึง
เหตกุ ารณที่เพ่ือนบานของผปู ว ย ลดความสําคญั กบั ผูปว ยลงหลงั จากที่ทราบวาผูป วยมคี วามเจ็บปวยทางจติ เปนตน

เพราะฉะน้ันผูศึกษาจึงเชื่อวา มลทินประทับตางๆ ที่เกิดขึ้นนั้น ไมนาจะเปนมลทินประทับที่มีทิศทางการกระทํา
เพยี งทศิ ทางเดยี ว ในลักษณะที่ส่งิ แวดลอ มกระทําตอ ผปู วย แตนาจะมีปฏิบตั กิ ารทางสังคมบางอยางทผี่ ูป ว ยกระทาํ โตต อบบาง
ซึ่งสิ่งท่ีสงผลตอการกระทําทางสังคมเพ่ือตอสูกับมลทิน คือผูปวยเองจะตองมีความตระหนักในมลทินนั้นๆ เสียกอน ดังน้ัน
การศึกษาช้ินนี้จึงเกิดเปนพื้นที่ของการตอบโตทางสัญลักษณไปมาอยางเขมขน ซึ่งมีผูสงขอความ และสรางความหมาย

28

รายงานสบื เนอ่ื งการสมั มนาวิชาการเนือ่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปท่ี 62

เก่ียวของกับตัวผปู ว ยที่หลากหลาย ท้ังสมาชิกในชุมชน สมาชิกในครอบครวั รวมท้ังตัวผปู ว ยเอง ดังนั้นทุกๆ ส่ิงท่ีเก่ียวของกบั
มลทินประทับทางสังคมจึงเปนส่ิงท่ีผูศึกษาสนใจ นําไปสูวัตถุประสงคการวิจัยสองประเด็นดวยกันนั่นคือ มลทินประทับมี
กระบวนการทํางานอยา งไรทามกลางบรบิ ททางสังคมปจ จบุ ันของผปู วยนัน้ ๆ และผูปว ยมคี วามตระหนกั เก่ียวกับมลทินประทบั
ท่ีเกดิ ข้นึ กับตนเองอยา งไร

วตั ถปุ ระสงค
เพอื่ ศึกษากระบวนการทํางานของมลทินประทบั ทีม่ ีตอผปู วยจิตเวชและบุคคลแวดลอมในชมุ ชนจังหวัดเชยี งใหม ซ่งึ
รวมถงึ แงม ุมทาง ประวัติศาสตรข องความคิดความเช่ือเก่ียวกับความผดิ ปกตทิ างจติ ในชุมชน
เพื่อศึกษาการตระหนักถึงมลทินประทับท่ีเกิดข้ึนกับตนเองในชิตประจําวันของผูปวยจิตเวชและบุคคลแวดลอมใน
ชมุ ชนจงั หวดั เชยี งใหม

นยิ ามศพั ท
ผูปวยจิตเวช หมายถึง ผูปวยที่จิตแพทยวินิจฉัยวาเจบ็ ปวยดวยโรคทางจิตชนิดใดชนิดหนึ่ง และเคยมีประสบการณ
รับการรักษาในโรงพยาบาลจิตเวช แตในวนั ทีส่ ัมภาษณ ผปู ว ยตอ งถกู จําหนา ยและกลับมาอยกู ับครอบครวั เปนระยะเวลาอยา ง
นอย 6 เดือนโดยไมม อี าการทางจติ รนุ แรงเกดิ ขึ้นอกี
บุคคลแวดลอม หมายถึง ผูที่อยูดูแลผูปว ย ในท่ีน้ีอาจเปนญาติของผูปวยเอง โดยจะตองเปนผทู ่ีใชเวลาอยกู ับผปู วย
มากทสี่ ดุ ในบรรดาสมาชกิ ครอบครัวทั้งหมด
ประวัติศาสตรความคิดความเช่ือเกี่ยวกับความเจ็บปวยทางจิต หมายถึง การศึกษาความเปล่ียนแปลงของวิธีคิดที่
ชมุ ชนมตี อผปู ว ยทางจติ ซึ่งอาจมีมาตัง้ แตห ลายชั่วอายคุ นท่ผี า นมา

การทบทวนวรรณกรรมทเ่ี ก่ียวของ
วรรณกรรมที่เกี่ยวของในงานศกึ ษาชิ้นนีแ้ บงออกเปน 2 สวนหลักๆคือ สวนที่เกี่ยวของกับทฤษฎแี ละงานวิจัยทีม่ ีมา
กอนหนา โดยสว นของทฤษฎนี ัน้ ผูศกึ ษาเลือกใชทฤษฎสี งั คมวทิ ยาไดแกทฤษฎีเรื่องมลทินประทบั (Stigma) ของเออรว งิ กอฟ
แมน ซง่ึ เปนทฤษฎีทีม่ ีความสอดคลอ งกบั งานศกึ ษามากที่สดุ เพราะกลาวถึงภาพรวมของมลทินประทับโดยมเี นอ้ื หาท่ีนา สนใจ
คือ รูปแบบของมลทินประทับท้ัง 3 รูปแบบไดแก มลทินประทับท่ีเกิดจากความอัปลักษณ, มลทินแปดเปอน และมลทิน
ประทบั จากชนเผา (กิตพิ ัฒน นนทปท มะดุลย, 2556)
นอกจากทฤษฎีของกอฟแมนซึ่งเปนทฤษฎีหลักของการศึกษาช้ินน้ีแลว ผูศึกษายังเห็นวาแนวคิดเร่ืองวาทกรรม
(Discourse), วนิ ยั (The discipline) และการกลาวถงึ อาํ นาจในมมุ ของฟูโกตเ องกเ็ ปน แนวคดิ ทมี่ ีพลังในการอธิบายงานศึกษา
มากพอสมควร เพราะเร่ืองราวของผูปวยจิตเวชนั้นตองสัมผัสกับวาทกรรมตางๆ มากมายเชนวาทกรรมความบา หรือแมแต
การเขาไปสัมผัสกับสถาบันจิตเวช รวมถึงการบําบัดรักษาตางๆ ที่ลวนเกี่ยวของกับเรื่องของวินัยและอํานาจทางการแพทย
อยางเลี่ยงไมได ไมเพียงเทานั้นผูศึกษายังเห็นวาแนวคิดเร่ืองอัตลักษณเองก็มีเกี่ยวของกับงานศึกษาไมนอย นอกจากนั้น
การศึกษานย้ี งั มที ฤษฎปี ฏสิ มั พันธสัญลักษณเ ปนทฤษฎีรากฐาน เพราะฉะน้นั จงึ เขาไปเกย่ี วของกับมโนทศั นเ ร่ืองตัวตน ทาํ ใหผู
ศึกษาหยบิ ยกแนวคิดเกี่ยวกบั อตั ลกั ษณเ ขามานําเสนอในบางสวน และสดุ ทายคือแนวคดิ สังคมสงเคราะหแนวตอ ตานการกดขี่
(Anti – oppressive social work) ซึ่งอาจมีความคลายคลึงกับสังคมสงเคราะหเชิงวิพากษ (Critical social work) อยูบาง
ตางกันท่ีวาสังคมสงเคราะหแนวตอตานการกดข่ีน้ันมีขอบเขตท่ีกวางไกลกวาการเพงมองการกดขี่ทางชนช้ันอยางทฤษฎีของ
คารล มารก ซ หากแตเ ปนการมองการกดขใี่ นทกุ ๆรปู แบบ ซึง่ อาจพบไดในพ้ืนทศ่ี กึ ษา
จากการศกึ ษางานของวัชราภรณ (2541) ซึ่งเก่ยี วของกับผปู วยจิตเวชในภาคอสี าน พบวา มลทนิ ประทบั ที่เกดิ ขึ้นนั้น
ถูกผลิตมาจาก 2 ทศิ ทางคือ หน่งึ จากครอบครวั ของผปู ว ย ผานปฏิบตั ิการทางสงั คมตางๆทีถ่ ูกใชในชีวติ ประจาํ วันเชนการแยก

29

รายงานสบื เนือ่ งการสัมมนาวิชาการเนอื่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปที่ 62

วงอาหารและการเรียกผูปวยวาผีบา สองคือจากชุมชนที่ผูปวยอาศัย ผูปวยจะไมไดรับการตอนรบั จากชุมชน ถูกปฏิเสธอยาง
รุนแรงผานเชนถูกชาวบานสาดนํ้าใสเม่ือตนเองเดินผา นเปนตน นอกจากนั้นยังมีงานศกึ ษาเรื่องมลทินประทับในกลุมผตู ดิ เชื้อ
HIV ของรพีพงษ (2555) เกี่ยวกับท่ีมาของมลทินประทับท่ีเกิดข้ึนวาเกดิ จาก ความรูการแพทย การกลาวหาลบั หลัง, ความคดิ
เรือ่ งบาปบญุ และการฝาฝน อตั ลกั ษณท่ีสงั คมกําหนดเอาไวสําหรับตัวผปู ว ย อยา งไรกต็ ามในงานของวัชราภรณยงั พบวา มกี าร
ตอ รองเกดิ ข้นึ กับชุมชนในการใชค าํ เรียกผปู ว ยจากคาํ วาผีบาซึ่งทําใหผปู ว ยรูสกึ มมี ลทนิ มาสผู ูปวยจติ เวชแทน ซง่ึ เปนคาํ ท่ผี ูปว ย
และครอบครวั รูสกึ สบายใจมากกวา

นอกจากนน้ั ยงั มงี านรายการศึกษาตา งประเทศอกี สวนหนง่ึ ทศ่ี ึกษาเก่ยี วกับความตระหนกั ในมลทินประทับ เชนงาน
ของ Janis and Elizabeth (2009) สรุปไดวา ผูปวยจะรับรูและตระหนักถึงมลทินประทับที่เกิดขึ้นทามกลางบริบททางสงั คม
ตางๆ ผานการรบั รูท าทางของบุคคลรอบขางท่ีแสดงออกเม่ือตนเองปรากฏตัวข้ึนในที่สาธารณะ ประหน่ึงวาตนเองน้ันเปนคน
ประหลาด (Stranger) และนากลวั (Fighter) หรือการรับรูมลทินประทับท่ีเกิดข้ึนจากผลทางกายภาพของยารกั ษาโรคจติ และ
ตองเผชิญกับความรูส ึกลาํ บากใจท่ตี องทราบวาเพ่ือนรวมงานเองทราบวาตนเองปวยทางจิต นําไปสูสภาวะยากลาํ บากในการ
วางตัวของผูปว ยอยางมาก เสมอื นวาความลบั ของคนถกู เปด เผยแตไมม ีใครพูดถงึ มัน

การศึกษาของ Annelien and Bart (2014) ไดเสนอประเด็นท่ีนาสนใจ วาผูปวยรูสึกวาแพทยท่ีทําการรกั ษาปฏบิ ัติ
กับตนอยางไมใหเกียรติ นอกจากนั้น ผูปวยยังคิดวาตนเองไมไดรับรูขอมูลเก่ียวกับโรคที่ตนเองเปน รวมถึงสื่อมักจะสราง
ภาพลักษณใหผูปวยจิตเวชดูนากลัว โดยเฉพาะอยางยิ่งการรายงานของตํารวจ ซ่ึงถือวาเปนหน่ึงในสาเหตุสําคัญของการเกิด
มลทนิ และการถูกกีดกนั ทางสงั คมของผูป วย ซึ่งในประเด็นน้ี ผปู วยบางคนไดสะทอนกลบั มาให Annelien and Bart ทราบวา
ตัวผปู ว ยเองคดิ วา อาการทางจิตทเ่ี กดิ ขึน้ น้นั เปน อันตรายกับตนผปู ว ยเองมากกวาท่ีจะเปน อนั ตรายกบั ผูอ่ืน

เครื่องมอื และวิธกี ารศึกษา
งานศึกษาช้ินนี้ใชวิธีการวิจัยเชิงคุณภาพแบบพรรณนาเชิงวิเคราะห (Analytical descriptive method) โดยมี
ปฏิสัมพันธสัญลักษณเปนทฤษฎีรากฐานในการศึกษา โดยวิธีการดําเนินศึกษาประกอบไปดวย หน่ึงศึกษาจากเอกสาร เพ่ือ
คนหาแนวคิดทฤษฎีรวมถึงขอมูลตางๆท่ีอาจเก่ียวของกับประเด็นการศึกษา วิธีการขั้นท่ีสองคือการเก็บรวบรวมขอมูล
ภาคสนาม ชมตี วั ผูศ กึ ษาเปนเคร่ืองมือในการศกึ ษาและแนวคําถามก่ึงโครงสราง ท้งั นเี้ น่อื งจากเน้ือหาของงานวิจยั เปนประเด็น
ที่มีความออนไหว ดังน้ันจริยธรรมในการวิจัยในคนจึงมคี วามสาํ คัญ เพราะฉะน้ันการสัมภาษณผ ูรว มวิจัยทุกคนจะไดร บั ทราบ
ขอ มลู การศกึ ษาผานเอกสารช้แี จงขอ มลู แกผ ูร ว มโครงการวิจยั และตองลงนามในเอกสารแสดงเจตนายนิ ยอมเขารวมการวจิ ยั
ผูศึกษาเลือกพ้ืนท่ีศึกษาเปนชุมชนชนบทในจังหวัดเชียงใหมจํานวน 5 ชุมชนของจังหวัดเชียงใหม โดยแตละพื้นที่
ประกอบดวยผูรวมวิจัย 4 คนคือ ผูปวยจิตเวชในชุมชนที่อาการทางจิตสงบและไมกลบั เขารับการรกั ษาเปนเวลาอยางนอย 6
เดือนนับจากวันสัมภาษณ, ผูดูแล, ผูนําชุมชน และสมาชิกในชุมชน ดังน้ันมีจํานวนผูรวมวิจัยท้ังหมด 20 คน โดยผูศึกษา
เดนิ ทางไปขอคําแนะนําจากหนวยงานสาธารณะสขุ ในแตละอาํ เภอเลือกพื้นท่ี (ตาํ บล) เหมาะสมตอการศึกษา เชนตอ งมีผูปว ย
จิตเวชอาศัยอยูในชุมชนมากกวา 1 ครอบครัวเพื่อจะไดมีผูรวมวิจัยสํารอง ในกรณีท่ีตองยุติการเขารวมโครงการกระทันหัน
จากนั้นจึงลงพื้นที่ไปยังโรงพยาบาลสงเสริมสุขภาพประจําตําบลนั้นๆ เพ่ือใหเจาหนาท่ีสาธารณะสุขคัดเลือกผูรวมวิจัยท่ีมี
คุณลักษณะเปนไปตามทก่ี าํ หนด
ผศู ึกษาตอ งระมดั ระวังประเด็นทางจรยิ ธรรมอยางมาก ดว ยเพราะการพดู ถึงมลทินประทบั นนั้ เปนเรือ่ งทอ่ี อนไหว ซงึ่
อาจกลายเปนวาผูศึกษาเขาไปประทับมลทิน (Stigma) ผูรวมวิจัยก็เปนได ต้ังแตการปรากฏตัวของผูศึกษาในชุมชน การ
สัมภาษณเชิงลึกที่อาจเขาไปสะกิดแผลในใจ (Trauma) ของผูรวมวิจัย ดังนั้นผูศึกษาจะเนนประเด็นสัมภาษณไปที่โลกของ
ประสบการณต อการเจ็บปวยทางจิตของผูศ กึ ษาเปนสาํ คัญ ซึ่งชวยใหไดข อมูลท่ีครอบคลมุ และหลีกเล่ียงการตอ ตา นของผูร วม
วจิ ัย

30

รายงานสบื เนอื่ งการสัมมนาวชิ าการเนือ่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสงั คมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปที่ 62

ผลการศกึ ษาและอภปิ รายผลการศกึ ษา
เนื้อหาสวนผลการศึกษาและการอภิปรายผลการศึกษาจะถูกแบง ออกเปน 2 สวนใหญ ดงั น้ี
สว นท่ี 1 การทํางานของมลทนิ ประทับและการนาํ เสนอเร่อื งราวเชิงประวัตศิ าสตรข องความคดิ เก่ียวกับผูปว ยจิตเวช
1.1.เร่อื งราวเชงิ ประวตั ศิ าสตรของความคดิ เกย่ี วกบั ผูปว ยจติ เวช
ชุมชนท้ัง 5 เปนชุมชนชนบทท่ีอยูรายลอมอําเภอเมืองจังหวัดเชียงใหม ความเชื่อเรื่องผีเขามามีบทบาทในการ
กําหนดความสมั พนั ธและบรรทัดฐานของชุมชน นอกจากนั้นชมุ ชนตางๆ ลวนมีประสบการณการอยูรวมกับผปู วยทางจิตแทบ
ทั้งสิ้น สงผลใหในมิติหน่ึงผูปวยโรคจติ เปนเรื่องปกติของชุมชน ทั้งนี้ไมไดหมายความวาสมาชิกในชุมชนทุกๆคนจะมองผปู ว ย
เปนเร่ืองปกติเสียทั้งหมด ความรูสึกหวาดกลัว และความรูสึกที่กอมลทินตอผูปวยน้ันยังปรากฏขึ้นไดทุกเม่ือ แตไมไดคงอยู
ตลอดเวลาแตละชุมชน มีความแตกตางกันดงั ตอไปน้ี
ชุมชนท่ีหนงึ่ ตั้งอยหู างจากตวั เมืองและโรงพยาบาลจติ เวชออกไปประมาณ 36 กิโลเมตร ชุมชนแหง น้มี ีลักษณะพิเศษ
คอื เปนชุมชนท่ีมีการแบง แยกคนพทุ ธและครสิ เตียนออกจากกนั อยา งชดั เจนในอดตี กลา วคือคนพทุ ธคือคนกลมุ แรกท่ีเขา มาต้งั
รกรากบนพื้นที่แหงนี้ (ซ่ึงแตเดิมคนพุทธของภาคเหนือน้ันจะนับถือผีมากอน จากนั้นจึงนําพุทธมาผสมกับผีในภายหลังจน
ปจจุบัน) ดวยความเช่ือเกี่ยวกับผี ทําใหคนกลุมนี้สรางชุมชนขึ้นในพื้นท่ีที่ปราศจากผีและส่งิ ช่ัวราย ดังนั้นพื้นที่ใดที่มีเร่ืองเลา
เก่ียวกับผกี จ็ ะถูกทิ้งรางใหเปน ปา ตอ ไป ในเวลาตอมา ก็มีคริสตเ ตียนเร่ิมเขามาตัง้ รกรากบาง และดวยความเชื่อท่ตี างกัน ครสิ
เตยี นจงึ สามารถสรา งชุมชนบนพื้นที่แหงผีของคนพุทธได เมอ่ื ในพน้ื ท่ีมีคน 2 ศาสนาอยรู ว มกนั ปญหาตา งๆจึงเกิดขึ้นทาํ ใหเ กดิ
การแบง แยกศาสนากันอยา งชัดเจนในอดีต
ประเด็นสําคัญคือ ความเชื่อท่ีตางกันนําไปสูการมองโลก รวมท้ังโรคทางจิตท่ีแตกตางกันออกไป กลาวคือเมื่อเกิด
ความเจ็บปว ยทางจิตข้ึน แนนอนวามลทนิ จากตนกําเนดิ (Origin) ยอ มเขามาประทบั กับตวั ผูปว ยอยา งเลยี่ งไมไ ดดวยระบบคิด
ตางๆ ที่ชุมชนมีอยู ทวาสําหรับผปู วยหญิงครสิ เตียนคนหนึ่งกลบั ไดรับผลกระทับจากระบบคดิ เร่ืองผี นั่นคือเธอรูสึกวาตนเอง
ปว ยเพราะถกู ผชี นดิ หนง่ึ เขา สงิ ซงึ่ สาํ หรบั บริบทชุมชนนี้ ผีคอื ผตี ามความเชื่อของคนพุทธผสมผซี ง่ึ คริสตเ ตยี นคนอน่ื ๆจะไมเชื่อ
เรอื่ งระบบผีพืน้ ถิ่นนี้ แตจ ะใหความสําคญั กบั การคิดแบบวทิ ยาศาสตรก ารแพทยมากกวา โดยการมองวาความเจบ็ ปวยทางจิต
เปนเพียงโรคชนิดหนึ่ง และจากการศึกษาเรื่องราวเกี่ยวกับระบบผีของภาคเหนือพบวา ผูท่ีถูกกลาวหาวาเปนผีชนิดน้ีมักจะ
ไมไดรบั การตอ นรับจากคนในชุมชนอีกตอไป กลายเปนคนนา สงสาร ตาํ่ ตอ ย และอาจนา กลวั ในความคิดของเด็กๆ แนน อนวา
เธอรับเอาความคิดเร่ืองผมี ีจากการมีปฏสิ มั พนั ธกบั เพ่อื นบา นชาวพุทธในชมุ ชนนัน่ เอง เพราะในปจจบุ นั เสน แบงของพุทธและ
คริสตไดมลายหายไปตามกาลเวลาพรอมกับกระแสโลกภิวัตนที่เขามาในชุมชน กลาวคือ ผูปวยทางจิตคริสเตียนคนน้ีรับเอา
มลทินที่เกิดจากมโนทัศนเรื่องผขี องผูอ่ืนเขามาประทับตนเอง ผนวกกับเหตุการณด านความรุนแรงตา งๆที่ตนเองเคยสรางขน้ึ
สงผลใหเพื่อนบานคริสตเตียนใกลเคียงรูสึกหวาดกลัวผูปวยในฐานะที่เปนตัวแทนของความอันตรายไมใชเพราะเธอเปนผีแต
อยางใด
อีกฝงหนึ่งของความเช่ือ คนพุทธปนผีเองใหความสาํ คัญกับมโนทัศนเร่ืองกรรมวาคือสาเหตุของการเจ็บปวยทางจิต
แตไมไดมองวาผูปวยทางจิตสวนมากมีสาเหตุมาจากผีเขา เพราะอํานาจของผีสวนมากจะกอใหเกิดความเจ็บปวยทางกาย
เทาน้ัน จากการถามผูเฒาผแู กและคนทรงในพ้ืนท่ี ผีในระบบผีลานนาสวนมากไมสามารถทําใหคนๆหน่ึงเกดิ อาการทางจิตได
ดังนั้น ความคิดของผูปวยหญิงคนน้ี ท่ีคิดวาตนเองเปนผี จึงถูกชุมชนกีดกันจึงเปนความคิดท่ีเกิดจากการคาบเก่ียวของความ
เชอ่ื ในชมุ ชนมากกวาการผสมผสานความเชอ่ื ขน้ึ มาใหมข องผูปว ยและคนในยคุ หลงั ๆที่นบั ถอื ศาสนาตามพอแมข องตนเอง
ชุมชนถัดมาต้ังอยูในหุบเขาไกลออกไปจากตัวเมือง 50 กิโลเมตร เปนชุมชนท่ีมีเรื่องราวของมลทินประทับอยาง
นา สนใจเชน กนั เพราะชุมชนแหง นี้มองผปู วยจิตเวชวา เปน เรือ่ งธรรมดาของชมุ ชน เพราะผปู ว ยทางจิตไมใชเ ร่อื งใหมของชุมชน
อยางเชนวิกฤติการณโรคเอดสที่ผานมา หากแตเกิดข้ึนมาอยางยาวนานนับตัง้ แตยุคกอตั้งชุมชน เชนเร่ืองเลาของชายตางถนิ่
คนหน่งึ ทช่ี มุ ชนมองเขาดวยความหวาดกลัว เพราะเขามักทาํ ทาทแี ปลกๆ อันเปน ผลมาจากคาถาอาคมเปนตน

31

รายงานสบื เน่ืองการสัมมนาวิชาการเนอ่ื งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปท่ี 62

เหมอื นโดนของ สมยั เมือ่ กอ นมันเรอื่ งเวทศาสตร วชิ าอะไรพวกน้ี เดิมปกตกิ ็มลี ูกมีเมียดี ตอนหลังๆน่ี เปน โรคจติ ไป
ซะ อยูทไ่ี หนกห็ ัวเราะคนเดียว แตเคาเสียไปแลว นะ ถา มนั จะโดนเรอ่ื งน้ี ไสยศาสตร นาจะเปนเพราะเร่อื งผูหญงิ ไปหลอกหญิง
สาวแลว ญาติโกรธแคน เลยเลนคุณไสยใส (สัมภาษณ ผูนาํ ชุมชน 8 กรกฎาคม 2558)

นอกจากนั้นชุมชนยังอธิบายความเจ็บปวยทางจิตวาอาจเกิดจากสาเหตุทางสมอง เพราะการดื่มสุรามากจนเกินไป
เปนตน เพราะฉะนั้น คนบาจึงไมเร่ืองแปลกเชนเดียวกับการเพ่ิมคําวาผีบาตอทายช่ือผูปวยคนน้ัน หรือการทักทายกับผูปวย
ดวยประโยคคําถามวา “กินยารึยัง” ก็เปนสิ่งที่เกิดขึ้นอยางเปนปกติในชุมชน ซ่ึงแทจริงแลวสามารถมองไดวาเปนการสราง
มลทนิ อยา งหน่ึง จงึ ไมนาแปลกใจถา เกดิ ผปู ว ยทางจิตจะตองการปด บังความเจบ็ ปว ยของตน

ชุมชนที่ 2 ไมสะทอนใหเห็นพลวัตของความคิดเกี่ยวกับมลทินประทบั อยางชัดเจนมากนกั ขอมลู จากชมุ ชนแหงนี้ถูก
นาํ ไปวเิ คราะหในประเดน็ การทํางานของมลทินประทับเสยี มากกวา เชน เร่ืองราวของผูปว ยหญิงคนหน่ึง ท่ีตองเผชญิ กบั มลทิน
ทงั้ จากสมาชิกในครอบครัวของตนเองและชุมชนสรา งข้ึน นอกจากน้นั ชุมชนแหงน้ีมตี ัวอยา งของการตกเปนเหย่ือความรุนแรง
ทางเพศของผูปว ยทางจติ อีกดวย

ชุมชนที่ 3 ตั้งอยูไมไกลจากตวั เมืองเชียงใหม ความเปนเมืองนํามาซึ่งทุนและผูค นจากตางถ่ิน ท้ังท่ีบานผูปวยจติ เวช
ต้ังอยูทามกลางชุมชน แตเพ่ือนบานหลายคนโดยเฉพาะคนตา งถ่ินและเด็กรุน ใหมกลับไมทราบถึงการมอี ยขู องผปู ว ยจิตเวชใน
ชุมชนของตนเอง ประกอบกับอาการหลงผิด (Delusion) คิดวาตนเองเก่ียวของทางสายเลือดกับอดีตนายกรัฐมนตรีคนหน่ึง
ของไทย ทําใหเธอแตงกายทส่ี ุภาพ ดูแลความสะอาดของรางกายอยา งดี และการพูดจาท่ีชัดถอยชัดคํา ดวยปจจัยทั้งสองน้จี งึ
ชวยอําพรางความผิดปกติของเธอจากผูค นรอบขางไดในระดับหนึ่ง

ครอบครัวของผูรวมวิจัยในชุมชนแหงนี้มีสมาชิกในครอบครัวมีความเจ็บปวยทางจิตมาต้ังแตพอของทวด, ลงมาท่ี
ทวดผูชาย, ปู, พอและลงุ และสุดทายคือผูปวย นองสาวคนสดุ ทองของครอบครัว เรียกไดวาคนในชุมชน (เฉพาะผสู ูงอายุ) จะ
ทราบดีวาตระกูลน้ีเปน ตระกูลท่ีมีแตผูปวยทางจติ ดวยความใกลช ิดกับผปู ว ยของผรู วมวิจัย (ผูดูแล) เธอเลา เก่ียวกบั ความทรง
จําในอดีตใหฟ งวา เนื่องจากในสมัยน้ันยังไมม โี รงพยาบาลจติ เวช คนในชุมชนจงึ เรียกปูวา “ผีบา” ดวยพฤติกรรมของเขาทาํ ให
ครอบครัวตองลามปูเอาไวกับเสาใตถุนบาน เพื่อปองกันไมใหเขาทํารายคนอื่นๆ เม่ือโมโหเปนตน หรือในกรณีของลุงคนหน่ึง
ครอบครัวตองขอใหเขายายออกไปอยูลําพัง เพราะดวยอาการทางจิตท่ีกําเริบรุนแรง เนื้อตัวสกปรก ผมยาว และไมสามารถ
ชวยเหลืองานครอบครัวไดอีกตอไป จนมาถึงปจจุบันที่มีการบําบัดรักษาในโรงพยาบาลเกิดขึ้นแลว ผูปวยคนปจจุบันของ
ครอบครัวจึงไมจําเปน ตอ งถูกลามหรือแยกใหอยลู าํ พังเชนบรรพบุรุษอีกตอ ไป ครอบครัววางใจใหผปู วยมอี ิสระในชีวติ มากขึ้น
สง ผลใหผปู วยชอบเดินทางไปยังสถานที่ตางๆในชวงเชา และกลับมาในชวงเย็นเปนเร่อื งปกติ

ชุมชนแหงนี้สะทอนพลวัตของการควบคุมผูปวยทางจิต คือเริ่มจากการควบคุมดวยการลามขังผูปวยเอาไวกับบาน
ตอมาคือการแยกผูปวยจากครอบครัวโดยการสรางบานไมหลังเล็กๆ ใหอาศัย จากนั้นคือการแยกผูปวยเอาไวที่โรงพยาบาล
เพอื่ รบั การบาํ บัดรักษาท่ตี อ เน่ืองและยาวนานครงั้ หละหลายเดือน จนในปจ จุบนั ที่ยารักษาโรคจิตและกระบวนการรกั ษาตางๆ
ไดร ับการพัฒนามากขน้ึ ทําใหผปู วยถูกควบคมุ ดวยยาแทน

ตอมาคือชุมชนท่ี 4 มีความโดดเดนกวาในเรือ่ งของจํานวนผูปว ยท่ีมีอยูเปนจํานวนมากกวา 10 ราย ซ่ึงยังไมนับรวม
ผปู วยอกี บางสวนท่ีปฏิเสธการเจบ็ ปวยและการรกั ษา นอกจากนัน้ ลักษณะเดนอีกอยา งคือ มีชมรมผปู ว ยจติ เวชในชมุ ชนเกดิ ข้ึน
ต้งั แตชว งป 2549 โดยชุมชนนสี้ ะทอ นใหเห็นการเปล่ยี นแปลงทางความคิดของชมุ ชนทมี่ ตี อผปู วยจิตเวชไดอยา งเปนขั้นตอนที่
สุดแตส่ิงทีส่ ําคัญคอื รายละเอียดการเปล่ียนแปลงท่ีเกิดขึ้นในชุมชน ผูนําชุมชนเลา วาในอดตี น้ัน ชุมชนแหงน้ีจะคอ นขา งแสดง
ทาทีรังเกียจผูป ว ยอยางรุนแรง โดยเฉพาะในบริบทพธิ กี รรมทางศาสนา เชน งานบุญ งานศพตา งๆ ผูทีม่ ีความเจบ็ ปว ยทางจิตจึง
พยายามเก็บตวั ไมอ อกไปไหน รวมถึงการปด บงั ความเจ็บปว ยของตนหรอื สมาชกิ ในครอบครวั อยา งสดุ ความสามารถ

การกดี กันทางสงั คมท่ีมีตอผูปวยทางจติ ดาํ รงอยูจนกระทงั่ ชว งป พ.ศ. 2548 - 2549 ผูนําชุมชนไดกอต้ังชมรมทางจติ
เวชข้นึ มา ดเู หมือนวาทิศทางการมองผูป วยของชุมชนจะเร่ิมเปล่ยี นไปในทิศทางทด่ี ีมากข้ึน จากที่ชุมชนเคยปฏิเสธผปู วยอยาง
เด็ดขาด ตอนนี้ชุมชนเริ่มยอมรับผูปวยมากยิ่งขึ้น ผูปวยสามารถเขามาในพื้นที่สาธารณะและพิธีกรรมทางศาสนาได แตวา

32

รายงานสบื เนือ่ งการสัมมนาวิชาการเน่อื งในโอกาสการสถาปนาคณะสงั คมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปท ี่ 62

สําหรับชวงแรกน้ัน ยังเปนการตอนรับในลักษณะใหรวมงานแตแยกพื้นท่ีการรับประทานอาหาร อยางไรก็ตามหลังจากท่ี
โครงการดําเนินอยูไดระยะเวลาหน่ึง ผูคนเร่ิมยอมรับผูปวยมากขึ้น เพราะโครงการของผูนําชุมชนน้ันเนนท่ีการดึงผูปวยออก
จากบาน และสรางพืน้ ท่ที างสังคมใหมๆ ใหกับผปู วย

ชมุ ชนท่ี 5 ต้งั อยใู กลกับตวั เมอื งท่ีสุด ผคู นใชช วี ติ อยางเปนปจเจกสูง แตเ มือ่ กา วลกึ เขา ไปในตรอกซอกซอยจะพบวา
มีความเปนชนบท แฝงอยูในความเจรญิ แบบเมือง อยางเชนครอบครวั ของผูร วมวจิ ัยที่ลักษณะบานของเธอเปนบา นที่สรางอยู
รวมกับบา นญาตพิ ีน่ อ งในร้วั เดยี วกันทามกลางบา นของคนตา งถิ่น ทเี่ นนสรา งบานเด่ยี ว

ประเด็นที่วเิ คราะหไดจ ากชุมชนแหง นค้ี ือการปะทะกนั ของความรทู างการแพทย กบั ความรูพนื้ ถิน่ อนั รวมไปถึงระบบ
ของผีในพื้นที่แหงน้ีดูเหมือนจะถูกขับออกไปใหเปนความเช่ือของคนงมงาย สงผลใหชุมชนมองผูปวยที่เลือกรักษาอาการทาง
จิตดวยความรูพื้นถ่ินดวยความสงสยั วา แทจริงแลวเธอปกติหรือไม ความคิดเชนน้ีนําไปสูก ารจับตามอง การสังเกตอาการโดย
คนในชมุ ชนอยตู ลอดเวลา นอกจากน้นั ผูรวมวิจัยยังสะทอนใหเห็นถงึ การเปลี่ยนแปลงวิธีปฏิบัติของชุมชนตอผูปวยทเ่ี ปลย่ี นไป
ในทิศทางท่ีดีข้ึน กลาวถือ ไมพบวาเด็กๆในชุมชนจะเยาแหยผูปวยดั่งเชนในอดีตอีกตอไป ซึ่งมักจะเปนเรื่องตลกขบขัน และ
สนุกของเดก็ ๆ สมัยกอ นท่ีไดเ ขาไปแซวผูป ว ยและสนุกไปกบั ปฏกิ ิริยาทผ่ี ปู วยแสดงกลับมาตอ การเยา แหยนน้ั ๆ เปน ตน

จากขอมูลชุมชนข้ันตน เรื่องราวเชิงประวัตศิ าสตรข องความเจ็บปวยทางจิตนั้นสามารถแบงไดอ อกเปน 2 ชวงเวลา
คือ หน่ึงคือชวงเวลากอนการถือกําเนิดข้ึนของโรงพยาบาลจิตเวชในจังหวัดเชียงใหม และสองคือชวงหลังจากการกอต้ัง
โรงพยาบาลจิตเวช
1.ชวงกอนการถือกําเนิดโรงพยาบาลจติ เวช

ความเจบ็ ปวยทางจติ ใจไมใชส ิง่ ใหมของแตละชุมชน หากแตเ ปน สิ่งที่อยคู ูก บั ชุมชนมาชา นาน ทําใหแตล ะชุมชนท่ีเขา
ไปศึกษาตางมีเร่ืองราวที่เกี่ยวของกับผูปวยทางจิตของตนเอง บางคือคนในครอบครัว บางเปนสมาชิกในชุมชนอื่นๆ หรือผูที่
ยายมากจากพื้นท่ีอ่ืนๆ และเน่ืองจากในสมัยนั้นยังไมมีโรงพยาบาลจิตเวช ชุมชนจึงเรียกผูปวยดวยคํา 2 คําคือ ผีบาและจิต
หลดุ โดยผีบา จะมีความหมายท่รี ุนแรงมากกวา สว นคําวาจติ หลดุ นัน้ มคี วามหมายรุนแรงนอ ยวา ตรงกบั คําในปจ จุบนั วา เพยี้ น

ในเมื่อผีบาคือส่ิงที่ชุมชนมองวาปกติ เพราะฉะน้ันวิธีการปฏิบัติตอผีบาน้ันจะมีลักษณะที่คลายคลึงกัน ดวยความ
เจ็บปวยที่มีทําใหผูปวยชอบเดิน และแสดงพฤติกรรมแปลกๆ ซ่ึงอาจจะไปละเมิดบรรทัดฐานของชุมชนไดตลอดเวลา ทําให
เครอื ญาตจิ ําเปน ตองควบคุมผูปวยใหอยูก ับทีโ่ ดยวธิ ีการลามดว ยโซ เชอื ก หรือขงั เอาไวใ นหอ ง อยางไรกต็ าม การลามโซต รวน
หรือเชือกน้ันไมไดเกิดข้ึนตลอดเวลา แตจะเปนไปตามชวงเวลาของการผลิต (ทําไรทํานา) หรือในกรณีที่ผูปวยมีพฤติกรรม
กา วราว/สูญเสยี ศกั ยภาพการทํางาน ก็จะถกู แยกใหอ าศยั อยูต างหาก โดยเครือญาติอาจสรางทพี่ ักหลังเล็กๆใหเปนการเฉพาะ

ชุมชนยังไดสะทอนใหทราบคือการมองวาผีบาและคนจิตหลุดในสมัยน้ัน เปนคนมีเวทมนตคาถา สงผลใหแสดง
พฤติกรรมแปลกๆ รวมท้ังชุมชนยงั อธิบายพฤติกรรมการนอนตามปา (หมายถึงไมน อนที่บานของตนเอง) วาเปนเพราะอํานาจ
เหนอื ธรรมชาติท่คี นน้นั ๆมอี ยูในตัว ทาํ ใหไ มส ามารถอาศัยตามทีป่ กตไิ ด ดงั นั้นชุมชนกจ็ ะพยายามหลกี เลย่ี งผูมอี ํานาจเหลาน้ี
2. ชวงหลงั การเกิดขึ้นของโรงพยาบาลจิตเวช
การเกดิ ขน้ึ ของโรงพยาบาลจิตเวชสง ผลใหเกดิ การเปลย่ี นแปลงของความคดิ ที่มตี อผูปวยจติ เวชหลายประการ

2.1. การเขาแยงชงิ อํานาจในการอธิบายความผดิ ปกตทิ างจติ
นักคดิ หลงั สมัยใหมใ หความสําคญั กบั อาํ นาจทีม่ าจากชุดความรูอยา งมาก มลทินประทับในผปู ว ยจติ เวชกเ็ ชนเดยี วกนั
ถงึ แมจะไมใ ชการศึกษาชุมชนที่ลึกซ้ึง แตก็พอจะสะทอ นใหเ ห็นความสําคัญของระบบความเช่ือเร่ืองผีที่มีตอการวางโครงสราง
ครอบครวั และกําหนดบรรทดั ฐานหรอื ความสัมพันธระหวา งคนกับคนและคนกับสิง่ แวดลอ ม ทวา ระบบผเี องก็เวนชองวางของ
การอธิบายผูปวยจิตเวชเอาไวเชนกัน เพราะวาอํานาจของผีไมสามารถทําใหคนเกิดความเจ็บปวยทางจิตอยางท่ีพบเห็นใน
ปจจุบันได ถึงแมวาผีบางชนิดสามารถเขาสิงสูผูคนได แตหมอพ้ืนเมืองก็จะสามารถแยกแยะอาการของผีเขา เพราะจะมี
ลกั ษณะทเี่ ฉพาะเจาะจงอยางมาก

33

รายงานสบื เนอื่ งการสมั มนาวิชาการเน่ืองในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท ี่ 62

เทากับวาความรพู ้ืนถ่ินไดเ วนชองวา งในการอธิบายอาการของผูปว ยทางจิต หรือผีบาเอาไว โดยทีผ่ า นมามเี พยี งมโน
ทัศนเร่ืองกรรมที่พอจะถกู นํามาอธิบายสาเหตขุ องการเจ็บปวยทางจิตใจ ดงั น้ันจงึ เปนโอกาสใหค วามรทู างการแพทยเ ขา มาแยง
ชิงอํานาจในการอธิบายตรงน้ี ประกอบกับวิธีการบําบัดรักษาที่เห็นเปนรูปธรรมมากกวา (เนนที่วิธีการไมไดหมายถึง
ผลการรักษา) จึงไมนาแปลกใจที่ผูปวยทางจิตจํานวนมากเคยรับการรักษาในโรงพยาบาลจิตเวชมากอน (เฉพาะคนท่ีมีอายุ
สัมพนั ธกบั การถือกําเนดิ โรงพยาบาลจติ เวช)

2.2. สรางการจําแนกแบบใหม
ชุดความรูทางจติ เวชกอใหเกิดการแบงระดับของความผิดปกตเิ สียใหม โดยเพ่มิ คาํ วา โรคจิตขึ้นมาจากเดิมทีม่ เี พียงผี
บาและจิตหลุด (เพ้ียน) การเพิ่มเติมประเภทของความเจ็บปวยตรงจุดน้ีคือการสรางความเขาใจใหมใหกับคนในชุมชนซ่ึงเปน
ประโยชนตอตัวผูปวย เพราะจากเดิมท่ีจะถูกจัดประเภทวาเปนผีบา/เพ้ียนในทันที ชุมชนจะตองหยุดพิจารณาเพ่ือจําแนก
ความผิดปกตนิ ้นั ๆ อยา งเชนที่ลุงแฟงกลาวถึงสมาชิกในครอบครัวปาอร (นามสมมตุ ิ)
...มันมีครอบครวั นึงท่ีเปนคลายๆโรคจติ คลายๆกับ...ยังไงอะ มีครอบครัวนึงเปน ทั้ง 3 คนเลย พี่สาว
แก ตวั แกเอง แลว ก็นอ งสาว ตอนนดี้ ขี นึ้ ละ แตถ าขาดยาก็จะเปน บน คือเขากบั ใครไมไดเ ลย...
...อีกคนนึงก็อยูแบบซึมๆเศราๆ ไมไปไหน เขากับใครไมได แตอันนั้นตายไปละก็เหมือนจะวาบาก็
ไมไ ด บอกไมถ กู อะ สวนนอ งแกกเ็ ปนโรค....อะไรนะ คือคุยไดน ะ ใชง านไดแ ตมนั ....กค็ งเปน โรคจติ อกี
แบบ (สัมภาษณ ลุงแฟง 29 มิถุนายน 2558)
ขอความที่ลุงแฟง (นามสมมุติ) ซ่ึงเขามีอีกบทบาทเปนหัวหนากลุมอาสาสมัครสาธารณสุขประจําหมูบานไดพูด
สะทอนใหเห็นถึงวิธีการจัดจําแนกความผิดปกติทางจิตในชุมชนเสียใหม คือในความผิดปกติทางจิตน้ันยังมีความหลากหลาย
ของตวั เอง ในขณะท่สี มาชกิ ทว่ั ไปในบางชุมชนสะทอนใหเ ห็นถึงความเลือนราง และไมแนใจในการแบง แยกประเภทของผูปวย
ใหเห็นอีกดวย
2.3.วิธีการปฏิบัตติ อผปู วยจติ เวช
ชมุ ชนทศี่ กึ ษามกี ารเปลี่ยนแปลงเก่ียวกบั วธิ ีคดิ และการปฏบิ ัตติ อ ผูปว ย โดยสามารถแบง ออกเปน 3 ทิศทางคือ
2.3.1.การนําองคค วามรูจ ากภายนอกเขา มาใช
การกําเนิดขึ้นของชมรมเปนการนําแนวคิดและวิธีการดาํ เนินงานจากภายหนว ยงานภายนอกเขามาใชในชุมชน เชน
ครอบครัวผูปวยอาจไมเคยทราบมากอนวา ความรูสึกอับอายหรือไมสบายใจตางๆที่ตนเองตองมีผูปวยทางจิตอยูในบานน้ัน
แทจริงแลวเรียกวา “มลทินประทับ” ซ่ึงเปนเรื่องที่นักสังคมสงเคราะห และความรูทางสังคมศาสตร-มนุษยศาสตรให
ความสําคญั และตอ งการขจดั มลทนิ เหลาน้อี อกไปจากสังคม
นอกจากน้ันชุมชนยังไดทราบวา การรักษาดวยยานั้นเปนเพียงสวนหน่ึงของการบําบัดรักษา ที่จะตองควบคูไปกับ
การรักษาทางจิตสังคม ซึ่งการรักษาทางจติ สงั คมนั้นชุมชนเองสามารถเปนผูออกแบบวิธีการรกั ษาไดดว ยตนเอง เชนการใชว ิธี
ชุมชนบาํ บัด ซงึ่ เนน ใหผ ปู ว ยอยรู วมกับชมุ ชนของตนเอง มีการขอความรว มมือจากเจา ของกิจการในพ้นื ที่ (อุตสาหกรรมขนาด
เล็กในชมุ ชน) ใหร บั ผปู ว ยเขาทาํ งานในตําแหนงที่เหมาะสม เชนใหผ ปู วยเปน คนคัดแยกสินคา ท่ีมีตาํ หนอิ อกจากของดี เปนตน
ดังนั้นเทากับวาแนวคิดน้ีคือการเปดพ้ืนที่ทางสังคมใหกับผูปวย นอกจากน้ันผูปวยในชุมชนแหงนี้จะรอดพนจากการถูกลด
คุณคาความเปน มนุษยอ ันเน่อื งมากจาความสามารถในการทาํ งาน เพราะผูปวยสามารถทํางานไดเปนตน การปรากฏตัวของผู
ในในสถานทํางาน ทําใหชมุ ชนคนุ เคยกับผูป วยทางจติ มากขึ้น นําไปสชู มุ ชนเรม่ิ เปด พ้ืนทใ่ี หผ ปู ว ย
แนวคิดนี้ซึ่งสอดคลองกับวิธีคิดของกลุมจิตเวชประชาธิปไตย ในประเด็นที่มองวาชุมชนบําบัดนั้น ทําใหผูปวย
สามารถดําเนนิ ชีวิต จนพาตนหลดุ พนจากกระบวนการทาํ ใหเ ปน คนบา การดาํ เนินการดว ยกระบวนการชมุ ชนน้ี เปน การแสดง
ใหเห็นวา ความบาเปนกระบวนการบําบัดรักษาที่เปนธรรมชาติ และมีวิธีการจัดการดูแลของตนเอง โดยไมย ัดเยียดการบาํ บัด

34

รายงานสืบเนอ่ื งการสมั มนาวิชาการเนอื่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสงั คมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท ่ี 62

ทางการแพทยของจิตเวชกระแสหลกั ใหก ับคนจนอยางเดด็ ขาด (Laing, 1967 cited in Ralley, 2012 อางถึงใน กิติพัฒน นนท
ปท มะดลุ ย, 2556)

2.3.2.การพฒั นาแนวทางเฉพาะของตนเอง
แนวทางนี้พัฒนาข้ึนมาดวยประสบการณของตนเองอยางเชนกรณีลุงสมาน(นามสมมุติ) และผูปวย (ลูกชายของลุง
สมาน) ซงึ่ เนน ไปที่ความรักและบทบาทหนา ทขี่ องตนเองตอผปู ว ย ในขณะที่ครอบครัวอ่นื ๆจะผลิตซํ้ามลทินประทับใหกับผู แต
ลงุ สมานกลับพยายามนาํ เสนอใหผ ูอื่นทราบถึงวธิ ีการจดั การกบั อาการผดิ ปกตทิ างจิตของลูกชายคอื การโอบกอดและพูดจาดว ย
น้ําเสียงที่สงบ ไมเพียงเทานั้น สรรพนามที่คนในบานใชกับผูปวยคือ “ฉันและเธอ”และดว ยแนวปฏิบัติเชนน้ี ทําใหเพ่ือนบาน
เรยี นรูแ ละนาํ วิธกี ารพูดของลงุ สมานมาใชกับผปู ว ยเชนกัน
นอกจากน้นั แนวทางนี้ยังมองไปท่ีคุณคาของความเปน มนุษยทผี่ ทู ีจ่ ะตดั สินคือตนเองและครอบครัว ไมใชค นอื่นๆ ท่ี
ไมไดเกี่ยวของหรือใหความชวยเหลือครอบครวั ตนเอง ลูกชายของลงุ สมานมคี ุณคา กับเขาเสมอ ในขณะท่ีคนอื่นๆ อาจมองวา
ไมทํางานอะไร ในขณะท่ีครอบครัวตางรูดีวาผูปวยสามารถชวยเหลืองานบานบางอยางไดอ ยางดี เชนการทําความสะอาดพน้ื
และชุดเครือ่ งนอนของครอบครัว จึงเปนหนาท่ีของลงุ สมานท่ีจะออกไปผลิตซํ้าเรื่องราวของผูปวยใหส มาชิกในชุมชนรบั ทราบ
โดยมเี ปาหมายคือลดมลทนิ ประทบั ที่ผูปว ยและครอบครัวตอ งเผชญิ ลง
แนวทางนม้ี คี วามนาสนใจอยูอยา งหน่ึงเมื่อนําไปเทียบกบั แนวทางในขอแรกคือ หากมองเชงิ โครงสรางแลว แนวทาง
ในขอแรกลักษณะของการนาํ แนวคดิ ระดับทฤษฎีมาสทู องถ่ิน แตสาํ หรบั ลงุ สมานเปน สิง่ ท่ีสวนทางกันคือ ยกความเปนทองถิ่น
ไปใชในระดับโครงสราง เพราะท่ีผานมา ลุงสมานไดรับเชิญจากหนวยงานดานสาธารณะสขุ ระดับอําเภอใหเปนวิทยากร เพ่ือ
ถายทอดประสบการณใ นการดแู ลผปู วยของตนเองกับญาตผิ ปู ว ยคนอน่ื ๆ
2.2.3.การดําเนินชวี ิตไปกบั โครงสรา งเดิม
การดําเนินชวี ิตควบคูไ ปกับมลทนิ ประทับท่ีเกิดขึ้นนน้ั เปน แนวทางท่ีเกดิ ขน้ึ อยูอ ยา งเปน ปกติ สงผลใหผปู ว ยและญาติ
ท่ีอาจเผชิญกับขอจํากัดบางอยาง จึงตองดําเนินชีวิตไปกับโครงสรา งท่ีไมเ ปนธรรมอยูอยา งน้ัน (ขอจํากัดที่ผูศึกษากลา วถึงคอื
ขอจํากัดทางรางกาย เชน ญาติผูปวยอาจเจ็บปวยดวยโรคเร้ือรัง หรือเปนผูสูงอายุ, ขอจํากัดดานจิตใจ คือญาติผูปวยเองมี
ปญหาสุขภาพจิตซ่ึงยังไมถึงขั้นเจ็บปวย, สวนดานสังคมเชน ปญหาเศรษฐกิจและทุนทางสังคม) สงผลใหคนกลุมน้ีตกอยูใน
สภาวะทวชิ ายขอบอยา งเลยี่ งไมได ไมสามารถเขาไปปรับเปลี่ยนในระดบั โครงสรางชุมชนได
1.2.การทาํ งานของมลทินประทบั
เพ่ือใหงายตอการทําความเขาใจ ผูศึกษาขอนําเสนอบทสรุปกลไกการทํางานของมลทินประทับดวยโดยการใช
แผนภาพประกอบดังตอไปนี้

35

รายงานสบื เน่อื งการสัมมนาวิชาการเนอ่ื งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ปที่ 62

ความหมาย

มลทินประทบั องคประกอบ

การทาํ งาน

แผนภาพ 1 แสดงภาพรวมของเนอ้ื หา

ในแผนภาพที่ 1 แสดงใหเห็นภาพรวมของเน้ือหาท้ังหมด มลทินประทับน้ันประกอบไปดวยประเดน็ หลัก 3 สวนคือ
1) ความหมายของมลทินประทับซ่ึงผูศึกษาสรุปวา คือ ผลของการปฏิสัมพันธระหวางปจเจกกับส่ิงที่สังคมไดผลิตขึ้นมา ซึ่ง
ประกอบไปดวยองคประกอบทางแนวคิดตางๆ อันสงผลใหปจเจก (หมายถึงผูปวยและญาติ) มีความรูสึกตางๆ เชน เสียใจ,
โกรธ และตอ งการปด บงั ตน สง ผลใหผูปวยและญาตไิ มย อมรบั การเจบ็ ปว ยทเ่ี กดิ ขน้ึ กับตนหรอื สมาชิกในครอบครัว ปฏเิ สธการ
รับการรักษาในโรงพยาบาลเฉพาะทาง เพราะรูสึกเปนมลทินจากความเจ็บปวยทางจิต นอกจากน้ันยังไดรับผลกระทบทาง
สังคม เชนถูกลดคณุ คาความเปน มนุษย (Dehumanized), ถูกกดี กันทางสงั คม เปนตน

36

รายงานสืบเนื่องการสมั มนาวิชาการเนือ่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสงั คมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปท ่ี 62

แนวคดิ รายรอบมลทนิ ตางๆ

ระบบคดิ /แนวคิด มลทินที่เกิดระหวางการตัดสินใจรับการ
รักษา: ระดับความเจบ็ ปวยและชนชั้น
องคประกอบ
แนวคิดทเ่ี กยี่ วขอ งกับสถาบันจติ เวช

การกระทําทางสังคม ผลกผรละกทระบทจบาจกากคกวาราเมจ็บเจป่บ็วยปวย

การดํารงไวซ่งึ ความเจ็บปวย

แผนภาพที่ 2 แสดงองคป ระกอบของมลทนิ ประทับ

ตอมาคอื 2) องคประกอบของมลทนิ ประทับ ซึง่ จากแผนภาพ .2 แสดงใหเหน็ วา ประกอบไปดว ย 2 องคประกอบใหญค ือสว นท่ี
เปน นามธรรมซึง่ หมายถึงระบบความคดิ วธิ ีคดิ แนวคดิ ตา งๆ ทงั้ น้ีอาจมีคาํ ถามขน้ึ วา องคประกอบทั้ง 2 อยา งนน้ั สามารถแบง
ไดช ดั เจน แยกขาดออกจากกนั ไดห รือไม ผูศ ึกษาขอเสนอวา ไมส ามารถแยกออกจากกนั ไดด งั แผนภาพทเ่ี สนอไวอยา งเดด็ ขาด
เพราะแนวคดิ บางอยางเชน แนวคดิ รายรอบมลทนิ เก่ียวกบั ภัยอันตราย (Peri) ซง่ึ หมายถึงการทชี่ ุมชนมองวา ผปู ว ยคือตวั
อันตราย แนน อนวาเปน ผลมาจากปฏสิ ัมพนั ธห ลายอยา งในชุมชนท่ที ้ังผปู วยและชุมชนสรางขึ้น แนวคิดภยั อันตรายน้อี าจเปน
เพียงความคิดทเี่ กดิ ขน้ึ ในจิตสาํ นกึ ของสมาชิกชมุ ชนหรืออาจจะถกู แสดงออกมาเปนพฤตกิ รรมกเ็ ปน ได เชน นาํ ไปสูการกีดกัน
ทางสงั คม เปนตน ดงั น้ันจงึ จะเหน็ ความสัมพนั ธร ะหวางองคป ระกอบทเี่ ปน แนวคดิ กบั การกระทําทางสังคมทเี่ กิดขึน้ อยู
ตลอดเวลา และ 3) การทาํ งานของมลทินประทับ โดยเสน ทางของมลทินประทบั ถกู แบง ออกเปน 3 ชวง โดยผศู กึ ษาขอสรปุ
การทํางานของมลทนิ ประทับในแตละชวงดงั น้ีคอื

1.มลทินประทับชว งกอ นเขา รับการบําบัดรกั ษา (Pre-treatment phase)
เนื่องจากในปจจุบันมีโรงพยาบาลจิตเวช ดังนั้นผูมีอาการทางจิตจึงไดรับการรักษาดวยการแพทยสมัยใหม ซ่ึง

หมายความวาเม่ือเกิดความเจ็บปวยกับสมาชิกในครอบครัว โดยสวนใหญครอบครัวจะตัดสินใจนําตัวผูปวยสงโรงพยาบาล
หลังจากเกิดความเจ็บปวยไดไมนาน ในชวงนี้ผูปวยก็จะยังไมถูกเปลี่ยนสถานะทางสังคมจากคนปกติเปนผีบาแตอยางใด
อยา งไรก็ตาม จากการศกึ ษาสะทอ นใหเหน็ วามชี ดุ คําอธิบายเกี่ยวกับความผิดปกติทางจติ อยมู ากมายที่พรอมใหใครก็ตามหยิบ
ฉวยเขามาอธิบายตัวผูปวยทันทีท่ีชุมชนทราบถึงความเจ็บปวยท่ีอุบัติข้ึน หรือครอบครัวเองพบวาสมาชิกคนใดคนหนึ่งเกิด
ความเจ็บปว ย โดยชดุ คาํ อธิบายสาเหตุของการเจ็บปวยนีเ้ ปน หนึ่งในองคป ระกอบของมลทินประทับท่ีเกิดข้ึน เรยี กวา แนวคดิ
รายรอบมลทินเกย่ี วกบั ตน กําเนิดของความผิดปกติทางจติ (Origin of mental illness) และหากพจิ ารณาอยางถี่ถวนจะพบวา

37

รายงานสบื เนือ่ งการสมั มนาวชิ าการเนอื่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปท ี่ 62

ประกอบไปดว ย 2 สวนคอื สวนแนวคดิ รายรอบมลทนิ แนวคดิ เหลาน้ีแฝงอยใู นบรรยากาศทางวัฒนธรรมของทุกๆชมุ ชน และ
ชว งการตัดสนิ ใจ โดยแนวคิดตน กําเนิดจะถูกแบง ยอ ยลงไปอีกคือ

1.1 การอธิบายดว ยความรทู างการแพทย คือการใชความรูทางชีววทิ ยา เขามาอธิบายความผิดปกตวิ าเปนเรอ่ื งของ
สารเคมีในสมอง ซึ่งจะสอดคลองกบั การรักษาในโรงพยาบาลหรือสถาบันจติ เวชในปจจุบัน นอกจากน้นั ยงั มองวาเปนเรอื่ งของ
การถายทอดทางพันธุกรรม ซ่ึงถูกนํามาอธิบายวาเพราะพันธุกรรมทําใหสมาชิกในครอบครัวหลายคนมีอาการทางจิตหลาย
อยา งไรก็ตามยังมกี ารต้ังขอสงสัยยอนกลบั ไปถงึ จุดเริ่มตน ของการเจ็บปว ยวา อาจเปนเพราะสาเหตอุ นื่ ๆ เชน กรรม อยางกรณี
ของจันทรเพ็ญ (นามสมมุติ) ท่ีพบความเจ็บปวยทางจิตกับสมาชิกในครอบครัวตั้งแตบรรพบุรุษ ซ่ึงครอบครัวเช่ือวาอาจเปน
เพราะกรรมของรุนทวดทําใหทวดปวยทางจิต จากน้ันจึงสงตอความผดิ ปกติผานทางระบบพันธุกรรมมาสูลูกหลาน ซึ่งเทากับ
เปน การอธิบายตน กําเนิดดว ยวธิ ีผสมผสานของผูร วมวจิ ยั

1.2 การอธิบายดวยความรูทางศาสนา เน่ืองจากผูเขารวมวิจัยมีความหลากหลาย ทําใหการอธิบายตนกําเนิด
ประกอบไปดวย หนึ่งแนวคิดของพุทธ ซึ่งเนนไปที่กรรม อันสงผลใหผูที่เชื่อในกรรมสยบยอมตอชะตากรรมซึง่ เปนผลจากการ
กระทําในอดีต และสองคือแนวคิดของครสิ ตศาสนา ซ่ึงไมไดเนนไปที่การเวียนวายตายเกิดและไมม ีความเช่ือเกี่ยวกับผีพื้นถน่ิ
สงผลใหค นพทุ ธจะรูสกึ มีมลทนิ เพราะกรรมเกา สว นคริสตเ ตยี นก็จะไมรบั รูวากรรมทเ่ี คยทําน้ันเปน มลทินติดตามตวั เปนตน

1.3 การอธิบายดวยพลังเหนือธรรมชาติ ในพื้นท่ีศึกษานั้น ผีมีหนาท่ีกําหนดบรรทัดฐานของชุมชน โดยเฉพาะเรื่อง
โครงสรา งครอบครัวและการกําหนดพฤตกิ รรมสมาชิกในชุมชน นอกจากนน้ั ยังพบวามกี ารใชระบบผเี ขามาอธบิ ายสาเหตุของ
ความเจ็บปวยทางจิต ซ่ึงเรื่องของผีในนิทานลานนานั้น สามารถประทับมลทินใหกับผูคนท่ีถูกกลาวหาวาเปนผีไดเชนกัน
อยางไรก็ตาม เปนเร่ืองที่ควรระมัดระวังในการใชผีมาอธิบาย เพราะผีไมสามารถทําใหคนเจ็บปวยทางจิตได (ในทางกลับกัน
ทําใหปวยทางกายเทาน้ัน) และผีที่มีความสามารถสิงสมู นุษยก็มีอยูนอยมากหากเทียบจากผีทั้งระบบ อยางไรก็ตาม ผูใดที่ถกู
กลา วหาวา เปน ผีกจ็ ะถูกลดสถานะทางสงั คมลงไป เพราะผีทเ่ี ขา สงิ มนุษยไ ดนั้นคือผที ่ีมชี น้ั ต่ํากวา มนษุ ยเ ปน ตน

1.4. การอธิบายดวยแนวคดิ ขัดเกลาทางสังคมการขัดเกลาทางสังคมถูกใชใ นการอธบิ ายสาเหตุของความเจ็บปวยทาง
จิต กลาวคือเพราะเล้ียงดูมาไมดี จึงเจ็บปวยทางจิต อยางไรก็ตามงานศึกษาพบวา เรื่องของการขัดเกลาน้ันมักนําไปสูการ
กลาวโทษซ่ึงกอ ใหเกดิ ความรสู กึ มีมลทินใน 2 ลกั ษณะคอื หน่ึง ผูด แู ลกลาวโทษตนเอง และสองคือผูด แู ลกลาวโทษคนรอบขาง

อีกสวนหน่ึงที่มีความสําคัญในชวงกอนรับการบําบัดรักษาคือ ชวงของการตัดสินใจรับการรักษา ซึ่งเรียกไดวาเปน
รอยตอระหวาง 2 ชวง โดยในชวงน้ีผูศึกษาพบวาเก่ียวของกับ 2 ประเด็นที่นาสนใจคือ หน่ึงชวงน้ีจะเปนชวงของการเปลี่ยน
สถานะมาสูการเปนผปู วยจิตเวชโดยสมบูรณถาหากเลือกเขารับการรักษา โดยเน้ือหาสวนนี้ไดกลาวถึงการต้งั ช่ือที่ชุมชนมีตอ
ผูปวยระดบั ตางๆไดแก ผีบา, โรคจิต และเพี้ยนตามลาํ ดับ ประเด็นท่ีสองคือเร่ืองของชนชนั้ เพราะผูปวยในโรงพยาบาลจิตเวช
สวนมากคือชนช้ันแรงงาน เปนชาวบานหาเชากินค่ํา สงผลใหผูรวมวิจัยชนชั้นกลางมีความรูสึกไมแนใจท่ีเดินเขาไปรับการ
รกั ษาที่อาจถกู เหมารวมวาตนเองคอื ชนช้นั แรงงาน ไมม กี ารศกึ ษาเปนตน
2. มลทนิ ประทับชวงเขารบั การบาํ บัดรักษา (Treatment phase)

คือชว งเวลาท่ีผปู ว ยอยูในโรงพยาบาลหรือสถาบันจิตเวช ซง่ึ ผูรว มวิจัยไดส ะทอ นใหเหน็ แนวคิดทเี่ กย่ี วของกับสถาบัน
จิตเวช ดวยกัน 3 แนวคดิ

1. สถาบันจิตเวชกับความรนุ แรง (Violence area) ประกอบดวยความรนุ แรงท่ีเกิดจากบุคลากรของสถาบนั กระทาํ
ตอผูปวย หมายถึงวิธีการควบคุมผปู วยที่มีกา วรา ว, ความรุนแรงของสภาพแวดลอ มในหอผปู วยใน หมายถึงผูปวยบางคนตอ ง
อยทู า มกลางการวิวาทหรอื ทํารายรางกายของเพือ่ นผปู วย นาํ ไปสกู ารตระหนกั ในลกั ษณะวา ผปู ว ยทางจติ คอื ผใู ชความรุนแรง
ดังน้ันตัวผรู ว มวิจัยเองก็คงเปนผูใ ชความรุนแรงเชนเดยี วกนั และสุดทา ยคอื ความรุนแรงของวิธกี ารรักษาดวยไฟฟา ซึ่งกระตุน
ใหผปู ว ยบางรายนึกถงึ ภาพของการจับปลาดว ยการชอตไฟฟา ซึง่ คอื การกระทําทคี่ นมตี อสตั ว

2. สถาบันจิตเวชกับมิติของการควบคุม (The discipline) เรื่องน้ีคือแนวคิดของฟูโกต ท่ีผูปวยตองเผชิญกับการถกู
ควบคุม ตั้งแตการนําสงโรงพยาบาลดวยการมัด การถูกจับตามองจากกลองวงจรปดตลอดเวลา รวมไปถึงการใชความรูทาง

38

รายงานสบื เน่อื งการสัมมนาวิชาการเน่ืองในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปที่ 62

โภชนาการ และการแพทยเขามากําหนดกิจวัตรประจําวันของผูปวย มากไปกวานั้น ข้ันตอนการควบคุมตัวผูปวยขณะนําสง
โรงพยาบาลโดยเจาหนาท่ีตํารวจน้ัน ผูรวมวิจัยไดสะทอนใหเห็นสิ่งท่ีซอนอยูเบื้องหลัง นั่นคือ การปะทะกันของแนวคิดของ
ปจ เจก กับแนวคิดการควบคมุ ผูปว ยของเจา หนาทตี่ ํารวจและสถาบนั จติ เวช ซึง่ สงผลกระทบทางลบตอ ความรูสึกของผรู วมวจิ ยั
อยา งมาก

3. แนวคิดท่ีสามคอื สถาบันจิตเวชกบั การแบงแยก (Dividing) กลาวคือโดยทัว่ ไปการแบงแยกในมุมของแนวคิดหลัง
สมัยใหมจะหมายถึงการแบงคนผิดปกติออกจากคนปกติ ทวางานศึกษานี้แบงออกเปน 2 ลักษณะคือ การแบงแยกทางสังคม
และทางวิทยาศาสตร โดยแบงแยกทางสังคมคือ ระหวางรับการรักษา ผูปวยถูกตัดขาดออกจากเร่ืองราวความเปล่ียนแปลง
ของครอบครัวและชุมชน ไมสามารถรวมงานศพของญาติใกลชิดได และตอมาคือการถูกแยกออกจากเร่ืองราวของตนเอง
เพราะผูป ว ยจะไมสามารถจดจําเรือ่ งราวขณะท่ีอาการทางจิตกําเริบได เพราะฉะนั้นเร่ืองราวของเขา/เธอจะขาดๆหายๆ ไมถ ูก
ประติดประตอสงผลตอ การตวั ตนของผูปวย สวนการแบง แยกทางวิทยาศาสตรคือการที่ผปู ว ยถูกจัดจําแนกดวยชื่อโรคคลาย
กับการต้งั ชอื่ ในชว งกอนรับการรกั ษา และถูกมองอยางเปนวัตถวุ ิสัย
3. มลทินประทบั ในชวงหลงั จําหนา ย (Post discharge phase)

ชวงหลังจําหนายคือชวงที่ผูปวยกลับมาใชชีวิตกับครอบครัวและชุมชน เปนชวงท่ีผูปวยตองกลับมาเผชิญหนากับ
มลทินประทับท่ีเกิดจากแนวคดิ รายรอบมลทินทุกประเภท เกิดเปนผลกระทบตางๆตามมาดวยกัน 5 ประการ นอกจากนั้นยัง
พบวาสาํ หรับผูป วยบางคนมกี ระบวนการหนึง่ ที่นาสนใจคือการรักษาความเจบ็ ปวยเอาไวอีกดว ย
3.1.แนวคิดรายรอบมลทิน

ในความเปนจริง ชวงนี้ผูปวยและญาติ/ผูดูแลตองพบกับแนวคิดรายรอบมลทินท่ีหลากหลาย แตในท่ีน้ีไมขอกลับไป
พูดถึงแนวคิดตนกําเนดิ ซง่ึ ถกู กลาวเอาไวใ นเนอ้ื หาขนั้ ตนแลว

1. แนวคิดภยั อนั ตราย (Peri) คือสิง่ สําคัญของการกอ ตัวของมลทนิ ชมุ ชนจะรบั รวู าผูปว ยทางจิตน้ันเปน คนทนี่ า กลัว
ไมสามารถคาดเดาสิ่งที่เขา/เธอจะทําได เปนท่ีมาของความหวาดกลัวและความไมสบายใจ แนวคิดนี้สามารถแบงไดเปน 2
ลักษณะคือ หนึ่งภัยอันตรายในพ้ืนที่ครอบครัว หมายถึงสมาชิกในครอบครัวผูปวยรูสึกหวาดกลัวและเปนกังวลกับการอยู
รวมกับผปู วย อยา งไรก็ตาม พบวา เนื่องจากการอยรู วมกนั เปน ระยะเวลานาน ทาํ ใหสมาชิกครอบครัวเรยี นรูส ญั ญาณ บางอยาง
ทสี่ ามารถพยากรณถ ึงความรนุ แรงทจี่ ะเกดิ ข้นึ ได สงผลใหสมาชิกในครอบครัวปรับเปลี่ยนพฤติกรรม เพ่อื หลีกเลย่ี งหรือหาทาง
หนีทีไลไดทันทวงที นอกจากน้ัน ยังพบวาสมาชิกในครอบครัวบางครอบครัวไดกักขังภาพลักษณ “ตัวอันตราย” ใหกับผูปวย
อยางถาวร สงผลใหความสัมพันธในครอบครัวตองอยูอยางหวาดระแวงตลอดเวลา อยางไรก็ตาม บางครอบครัวไมไดกักขัง
ภาพลักษณของผูปวยแตอยางใด คือตระหนักวาผูปวยยอมเปล่ียนแปลงอารมณและพฤติกรรมไปตามปจจัยตางๆ ที่สามารถ
ควบคมุ ไดเ ปน ตน ประการทีส่ องคือภัยอนั ตรายทีเ่ กิดข้ึนในพน้ื ที่สาธารณะ คือผปู ว ยไดแ สดงพฤติกรรมกา วราวรุนแรงนอกเขต
บา นของตน ซ่งึ ส่งิ นีม้ ักจะกระทบกบั บรรทัดฐานของชมุ ชนอยางหลีกเลย่ี งไมไ ด นํามาซงึ่ การลงโทษดวยการประทบั ความบา ให
ผปู วย รวมท้งั การกดี กนั ทางสังคมเปนตน

2. แนวคดิ การควบคมุ (Controllability) ประกอบดวยความสามารถในการควบคุม และการควบคุมแบบ Tutelary
Complex ของฟูโกต ความสามารถในการควบคุม เปนสถานการณท่ีชุมชนรูสึกไมสบายใจกับผูปวยถึงแมจะในยามท่ีอาการ
ทางจิตสงบ น่ันคือไมสามารถไวใจวาผูปวยจะสงบไดนานแคไหน เม่ือใดจึงจะมีอาการขึ้นมาอีกคร้ัง มากวานั้นยังเกิดเปนขอ
กังขาความสามารถในการดูแลผูปวยของผูดูแลอีกดวย ซ่ึงเปนการประทับมลทินอยางหนึ่งผานการต้ังคําถามตอผูดแู ล ตอมา
คือการควบคุมแบบ Tutelary complex เปน การควบคมุ ทเี่ กิดขึ้นอยางแยบยลในชวี ิตประจาํ วนั จนอาจเปน ความทาทายท่ีจะ
แยกแยะการควบคุมกับความเปนหวงเปนใยใหออกจากกัน เพราะคือส่ิงท่ีมาคูกันในคําพูดที่สมาชิกชุมชนพูดกับผูปวย เชน
การทักทายวากินยารึยังเปนตน ถึงแมวาจะไมใชเขตสถาบันจิตเวช แตผูปวยเองก็ยังถูกจับตามองจากผูคนที่สวมบทบาท
หลากหลายอยูด ี

39

รายงานสบื เนือ่ งการสัมมนาวชิ าการเนือ่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท ี่ 62

3. แนวคิดความสงสาร (Pity) ความรูสึกสงสารนั้นแฝงไปดว ยการแบงช้ันระหวางผูสงสารซึ่งมคี วามเหนือกวาและผู
ตกเปนเปาหมายของความสงสารซ่ึงมีความดอยกวา หากมองในมุมคนใน ผูรวมวิจัย (ผูปวยและญาติ) สะทอนประเด็นนี้
ออกมาอยางนาสนใจวาผูปวยทางจิตมีความนาสงสารนอยกวาคนพิการประเภทอ่ืนๆ เพราะความเจ็บปวยทางจิตเปนความ
พิการท่ีไมสามารถสังเกตเห็นไดโดยงาย อยางไรก็ตามคนในชุมชนเองก็ยังรูสึกสงสารผูปวยจิตเวช เสมือนความสงสารคือ
คณุ สมบัติทีด่ ีของคนในชมุ ชนทีค่ วรมีตอ ผคู นท่ีดอยกวา ซ่ึงหากยอ นกลับไปท่ีแนวคิด พบวา ความรสู ึกสงสารของผูคนภาคเหนอื
นั้นสวนหน่ึงมาจากคําวา “เมตตา” ตามหลักคําสอนของพุทธศาสนา นาสนใจวา ความเมตตาถูกใหความหมายที่แตกตางกนั
ทั้งสงสารทีเ่ ปนแคค วามสงสารแตไ มม ีพฤติกรรมหรอื การชวยเหลือใดๆตามมา, ความสงสารทมี่ ากบั การชว ยเหลอื ส่ิงของเฉพาะ
หนา และความสงสารทีน่ าํ มาซึ่งความพยายามพัฒนาศักยภาพของผูปวยเทาที่เขาจะเปน ได

4. อาการทีน่ า รังเกียจ (Symptomatology) หมายถงึ พฤตกิ รรมทม่ี ผี ลมาจากอาการเจบ็ ปว ยทางจิต ท่ขี ัดกับบรรทัด
ฐานของสังคมเชนกินนอนไมเปนที่, ผูปวยนําจีวรพระมาสวมใส และ ปญหาการใชสรรพนามบุรุษท่ี 2 ตอมาคือการแสดงให
เห็นถึงความไมมีสุขอนามัย เชนการปญหาการดูแลความสะอาดรางกาย และพฤติกรรมการคุยขยะหาเศษอาหารกินเปนตน
ซ่งึ นาํ มาสูการถูกกดี กันทางสังคมอยา งเลีย่ งไมได
3.2.ผลกระทบจากการเจ็บปว ยและการมีมลทนิ

หากจะกลาวใหงายตอความเขาใจคือ สิ่งที่ผูถูกประทับมลทินตอ งเผชิญ ประกอบไปดวย การถูกลดคุณคาความเปน
มนุษย (Dehumanization), ความยากจน (Poverty), การตกเปนเหย่อื ความรุนแรง (Victimization), การถูกกดี กันทางสังคม
(Social exclusion) และความแปลกแยก (Alienation)

3.2.1 แนวคิดการลดคุณคาความเปนมนุษย ความเจ็บปวยทางจิตนั้นสามารถลดคุณคาของคนๆหน่ึงลงไดดวยการ
สรางเกณฑวัดคุณคาของคนข้ึนมา และ “ศักยภาพในการทํางาน” คือเกณฑการวดั สําหรบั งานศึกษาชิ้นน้ี จึงไมนาแปลกใจท่ี
ผูปวยบางคนจะถูกขับใหออกจากครอบครัว (หมายถึงใหออกจากบานหลังใหญ ไปอาศัยบานหลังเล็กแทน) หรือในบางกรณี
ผูดูแล (พอแม) ตองรูสึกทางลบกับคําพูดของเพ่ือนบาน และสมาชิกชุมชนที่กลาวหากวา ตนเองเล้ียงลูกไดแ ตตวั ซึ่งหมายถึง
ลูกชายท่ปี ว ยทางจิตไมสามารถทาํ งานอะไรได เสมือนคนไรค าเปน ตน

3.2.2 ความยากจน ยังคงเปนประเด็นท่มี คี วามยอ นแยงระหวา ง เพราะวายากจนจึงเจบ็ ปว ยหรอื เพราะวา เจบ็ ปวยจงึ
ยากจน อยางไรก็ตามงานศึกษาสะทอนความยากจนในฐานะผลกระทบของการมีมลทิน 3 ประการคือ หน่ึง ผลกระทบทาง
เศรษฐกิจหมายถึงในอดีตที่ยังไมมีโครงการประกันสุขภาพ การถือกําเนิดขึ้นของความเจ็บปวยทางจิตทําใหครอบครัวของ
ผูปวยตองขายท่ีดินของตนเองเพื่อใชเปนคารักษา สองคือหลังจากออกจากโรงพยาบาล ผูปวยไมสามารถประกอบอาชีพเดิม
ของตนเองไดอีก จึงตกอยูในสภาวะพ่ึงพิง และสุดทายคือ เพราะความยากจนจึงเปนอุปสรรคในการรับการรักษาตอเน่ือง
โดยเฉพาะการรวมกลุมบําบัด ครอบครัวเร่ิมคิดถึงความคุมทุน ระหวางผลของการบําบัดซ่ึงรับรูความกาวหนา/เห็นการ
เปล่ียนแปลงไดล าํ บาก กบั คาใชจายในการเดนิ ทางไปรวมกจิ กรรมซง่ึ แสดงใหเ ห็นเปน ตัวเลขตน ทนุ ชดั เจน

3.2.3 การตกเปนเหยื่อความรุนแรง ผูปวยจิตเวชบางคนตองเผชิญหนากับการถูกยั่วยุจากคนรอบขาง เพื่อหวังให
ตนเองแสดงพฤติกรรมกาวราวออกมาและรับผิดชอบตอพฤตกิ รรมของตนเอง นอกจากน้ันผูป ว ยเพศหญงิ ตองกลายเปน เหยอ่ื
การถูกลวงละเมิดทางเพศจากคนในครอบครวั แตก็ไมมีใครใหความชวยเหลือได นั่นเพราะผปู วยจิตเวชมักมีปญหาเรอ่ื งความ
นา เช่ือถอื เปน ทุนเดิม

3.2.4 การกีดกันทางสังคม การกีดกันทางสังคมน้ีเกิดขึ้น 2 ระดับดวยกันคือ การกีดกันในระหวางสมาชิกใน
ครอบครัวผูปวยเชน การแยกวงรับประทานอาหาร ไปจนถึงการกีดกันไมใหรวมชายคาบาน นอกจากน้ันยังมีการกีดกันใน
ระดับชมุ ชนซ่งึ ประเดน็ ปญหาเร่ืองความสะอาดเปน สาเหตขุ อการถกู กีดกันทต่ี นื้ เขนิ ทสี่ ดุ อยางไรก็ตามชมุ ชนมลี กั ษณะการกีด
กันผูปวยหลายระดับซ่ึงมักจะเกิดในบริบทของพิธีกรรมทางศาสนาเชนงานบุญและงานศพ ตั้งแตการกีดกันไมใหเขารวมงาน
สําคัญทางประเพณีอยางเด็ดขาด รองลงมาคือการกีดกันทางออมโดยการตักอาหารใสถุงเพื่อใหผูปวยนําไปกินท่ีอ่ืนหรือการ
ยอมรับใหเขามาแตวาแยกวงรับประทานอาหาร และระดับท่ีเบาบางที่สุดคือชุมชนอนุญาตใหผูปวยเขารวมงานตามปกติ ซึ่ง

40

รายงานสบื เน่อื งการสมั มนาวิชาการเนอื่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสงั คมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท ี่ 62

ไมใชส่ิงที่จะเกิดข้ึนไดงาย เพราะผูปวยเองตองผานการพิสูจนตนเองและปฏิบัติตามส่ิงที่ชุมชนคาดหวังใหได เชน ตองไมมี
ปญหาสขุ อนามยั ตองทานยาตอ เนื่อง และตองใชแรงงานของตนเองชวยเหลือชุมชน ซึ่งสะทอนวาชุมชนกําหนดตําแหนงแหง
ท่ีของผูปว ยทางจติ เอาไวเพอื่ เปนแรงงาน ไมใ ชผูรว มงาน

3.2.5 ความแปลกแยก (Alienation) แทจริงแลวความแปลกแยกนี้ถูกกลาวในกระบวนการผลิตของมารกซ ทวา
ผูปวยจิตเวชเองก็เผชิญกับความรูสึกวาตนเองแปลกแยกเชนกัน ผูปวยไมสามารถเขาใจระบบภาษาที่ผานการเขารหัสของ
เพื่อนรวมงานไดเลย กลาวงายๆ คือไมเขาใจวาเพ่ือนพูดอะไรกัน ไมเขาใจวาสิ่งที่เพ่ือนพูดกันมคี วามสุขน้ันเกี่ยวของอะไรกบั
ตนเองเปนตน นําไปสูก ารตัดขาดตนเองจากชมุ ชน
3.3.การดํารงไวซึ่งความเจ็บปว ยทางจติ

การดํารงไวซึ่งความเจ็บปวยทางจิตของผูปวยน้ันอาจไมใชสิ่งท่ีพึงปรารถนาของนักสังคมสงเคราะหและสหวิชาชีพ
ทวาเปน ส่ิงทเ่ี กิดขนึ้ จริงในงานศึกษาช้ินน้ี ซงึ่ เปน ประเด็นทอ่ี อนไหวอยา งมาก เทา กับเปน การตง้ั คําถามกลับไปทงี่ านสขุ ภาพจติ
เลยก็วาได ผูรวมวิจัยสะทอนเห็นปญหาของงานฟนฟูฯ วาไมมีความสอดคลองกับวิถีชีวิตของตนเอง ฝกฝนแลวไมสามารถ
นํามาประกอบอาชีพสรางรายไดเ ปนเตน นอกจากน้ันผลขางเคียงของยานําไปสสู ภาวะท่ีไมเอื้อตอการทํางาน รวมถึงการเกนิ
ทางไปปรับยาในแตล ะครั้งนั้นมตี นทุนสงู เกินกวาจะรับไดเมื่อเทียบกับรายไดตอ วันของครอบครวั ผูปวย จึงสงผลใหผปู วยบาง
คนแสวงหาความสมดุลในชีวติ ดว ยวธิ กี ารของตนเอง

การรักษาสมดุลของชีวิตคือ ผูปวยไมจําเปนตองหายขาดจากอาการทางจิต แตวาตนเองสามารถใชชีวิตเพื่อ
ตอบสนองความตองการในชีวิตประจําวันได เชน ตนเองสามารถทํางานหาเล้ียงครอบครัวได (เพราะชุมชนวัดคาของคนจาก
การทํางาน) และ สามารถทําหนาท่ีของตนเองตามที่โครงสรางชุมชนกําหนดอยางไมบกพรอง ซ่ึงหากรับการรักษาอยาง
ตอ เนื่อง ตนจะบกพรอ งในจดุ น้ันทันทเี ปนตน

งานศึกษาชิ้นนี้พบวิธีการสรางความสมดุลโดยการดํารงความเจ็บปวยทางจิตเอาไว 2 วิธีดวยกัน วิธีแรกคือการ
ปรบั เปลยี่ นปรมิ าณยาดวยตนเอง หรือการเลือกกินบางอยางที่แพทยหาม เชน ผปู ว ยเลือกกนิ กาแฟในชวงเชา เพอื่ ตนเองจะได
สามารถทํางานไดเปนตน อีกลักษณะหนึ่งคือผูปวยเลือกวิธีการรักษาแบบผสมผสานและนิยามความเจ็บปวยขึ้นมาใหม ใน
กรณีน้ีคือ ผูปวยมองวายาที่ไดจากโรงพยาบาลคือการควบคุมอาการทางจิต แตวาวิธีการรักษาเพ่ือใหตนเองรูสึกสบายใจน้ัน
ตอ งใหห มอพนื้ เมืองรักษา เพราะฉะน้ันการรักษาแบบพนื้ บาน (คนทรง) จงึ เปนวิธีรักษาหลัก และมยี ารกั ษาโรคจติ เปนวิธรี กั ษา
รอง โดยจะเลือกใชยาเฉพาะเมือ่ รูสึกวาจะมอี าการปวยเทา น้นั

เพื่อใหเ กดิ ความเขา ใจมากย่งิ ขน้ึ ขอใหพ ิจารณาตารางท่ี 3 ประกอบการอานเนือ้ หาการทํางานของมลทินประทับทั้ง
3 ชวงในหนา ถัดไป

41

รายงานสืบเน่อื งการสมั มนาวชิ าการเนอ่ื งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ปที่ 62
42

รายงานสืบเนอื่ งการสัมมนาวิชาการเนอื่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสงั คมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท่ี 62

สวนท่ี 2 ความตระหนักในมลทินประทับของผปู ว ยจติ เวชและผดู ูแล
งานศึกษาเก่ียวกับมลทินประทับมีความทาทายอยางย่ิง เนื่องจากเปนคําท่ีมีความหมายท่ีละเอียดออน มากไปกวา

นั้น ความตระหนักในมลทินจะเกิดขึ้นยากกับผูท่ีจํานนตอ มลทินที่เกิดขึ้น ดังนั้นผูศึกษาจึงจําแนกความตระหนกั ตามลักษณะ
ลกั ษณะของความสัมพนั ธท างสังคมดงั ตอ ไปนี้
2.1 ความสัมพนั ธระหวา ง ความตองการของตนเองกับบรรทดั ฐานของสังคม หรือบทบาทหนา ที่

ขอสรุปน้ีมีรากฐานมากจากกลุมแนวคิดปฏิสัมพันธสัญลักษณ คือเชื่อวาตัวตนของปจเจกเกิดขึ้นไดเพราะการมี
ปฏิสัมพันธกับสิ่งแวดลอม หากยอนกลับไปจะพบวามีความคลายคลึงกับประเด็นของเรื่องการผสมผสานของความเช่ือทาง
ศาสนาของผูรวมวิจัยหญิงคนหนึ่ง แตสิ่งที่จะกลาวในตอไปน้ีหมายถึงผูรวมวิจัยรูสึกวาตนเองมีมลทิน ผานการตั้งคําถามกับ
ตนเองและส่ิงทต่ี นเองเชือ่ อยูตลอดเวลาวา เพราะเหตุใดท่ตี องเปนเธอทต่ี องรบั หนา ทีด่ ูแลผปู วยจติ เวช (นองสาว) เพยี งลาํ พัง
ก็คิดอยูนะวาทําไมตองเปนเรา พี่นองทุกคนสุขภาพดีหมดทําไมมันไมไปอยูกับคนอ่ืน มันตองมาตกอยูท่ีเรา เราก็รูสึกวา...
อาจจะเปน ชาตกิ อ นเราผูกพันกนั มาหรอื วา ยังไงน่ี (สมั ภาษณ ปาจินดา 1 สิงหาคม 2558)

แทจริงแลวเราสามารถมองเรอื่ งประเด็นน้ีบนพื้นฐานความสัมพันธปจเจกกับสงิ่ แวดลอ ม โดยสิ่งแวดลอมในที่นี้อาจ
หมายถึงทฤษฎีทางสังคมและจิตวิทยาตางๆ อยางไรก็ตาม ประเด็นสําคัญที่ผูศึกษาคนพบจากการเก็บขอมลู คือคําวา “ความ
ตองการ” ของปจเจกคืออะไร สําหรับความตองการของปาจินดา (นามสมมุติ) คือสามารถประกอบอาชีพเพื่อเล้ียงดูตนเอง
เชนการทําการเกษตรควบคูไปกับการเปนคนทรง และความตองการความปลอดภัยจากพฤติกรรมรนุ แรงของผปู ว ย (แมเพียง
บางครั้ง) นอกจากน้ัน ยังพบวาความเช่ือในมโนทัศนเร่ืองกรรมของเธอยังสงผลใหเธอรูสึกวาเปนส่ิงที่เธอตองยอมรับอยางไร
เงื่อนไข ซึ่งหากมองตอไปจะพบวา ขณะน้ีปาจินดาตกอยูในสภาวะไรพลังอํานาจ (Powerless) ไมสามารถควบคุมชีวิตของ
ตนเองไดอ ยางท่ีเธอตอ งการ โดยมสี าเหตสุ าํ คัญมาจากภาระการดแู ลผูปวยจติ เวช

ตอมาคือความตระหนักในมลทินประทับที่เกิดจากความตองการของปจเจกน้ันอาจละเมิดบรรทัดฐานของสังคม
ยอนกลับไปที่ทฤษฎีทางจิตวิทยาคลาสสคิ เร่อื งลาํ ดับขั้นความตองการของมนุษย หรือของเรือ่ งพฒั นาการทางจติ สังคมขนั้ ที่ 7
การสืบทอดกับการคํานึงถึงแตตนเอง (Generativity vs. Self absorption/ Stagnation) ของอิริคสัน (Eric Ericson) แต
ปจเจกไมส ามารถพฒั นาตนเองไปตามพัฒนาการไดเ พราะเงื่อนไขทางสังคมทขี่ วางก้ันและพรอ มจะประทบั มลทินใหต ลอดเวลา
เชนในกรณีของปาตุก (นามสมมุติ) ท่ีพยายามหลีกเลย่ี งการตอ งรับผดิ ชอบผูปวยมาตลอดทั้งชีวิต แตกลับตองมาอยูกับผปู วย
(นองชาย) เพราะวาดวยเง่ือนไขในขณะน้ันคือ บิดาเสียชีวิตลง เธอตองกลับมาอยูดูแลมารดา ซึ่งผูปวยอาศัยอยูกับมารดา
เทา กับวาถา เธอไมกลบั มา กจ็ ะถูกกลาวหาวา อกตัญู ดงั น้นั เธอในฐานะผูดแู ลจงึ ตกอยใู นสภาวะไรอํานาจเชน กัน
2.2 ความสัมพนั ธร ะหวา งคนในครอบครวั

บรรยากาศความสัมพันธในครอบครัวสามารถนําไปสูความตระหนักในมลทินประทับเชนกัน โดยเฉพาะอยางยิ่งคอื
ผูดูแลและตัวผูปวยท่ียอมมีปฏิสัมพันธกันกันอยางใกลชิดมากท่ีสุด และพฤติกรรมหรือสัญญะบางอยางสามารถเปนสิ่งเราที่
กอใหเ กดิ ความรูส กึ มมี ลทนิ ได ความตระหนกั ในมลทนิ นส้ี ามารถแบงออกเปน 4 ลักษณะ

ลักษณะแรกคือมลทินประทับที่เกิดในชวงเวลารับประทานอาหาร งานศึกษาพบวาบางครอบครัวแยกการ
รับประทานอาหารกับผูปวยสงผลใหผูปวยตระหนักวาตนเองเปนท่ีรังเกียจของสมาชิกในครอบครัว ซึ่งในทางกลับกัน
ครอบครัวเองก็จะมีชุดคําอธิบายถึงสาเหตุการแยกวงอาหาร วาไมไดมีสาเหตุมาจากความรังเกียจแตอยางใด แตเปนเพราะ
ผูปวยมักจะรับประทานอาหารท่ีมีจนหมด ไมเหลือใหคนอ่ืนๆไดรับประทานโดยเฉพาะคนท่ีกลับจากทํางานค่ํา จึงถูกวาไม
เหมาะสม เทากับวาการเจ็บปวยทางจิตทําใหเกิดการจัดลําดับความสําคัญของสมาชิกในครอบครัวเสียใหม โดยกําหนดให
ผปู วยอยใู นลําดบั ทา ยๆของครอบครวั และคนที่มีความสําคญั มากกวาผูปวยคือคนท่ีเปน ผูหาเงินจนุ เจอื ครอบครัวเปนตน ไมวา
เหตุผลใดก็ตาม การแยงแยกในวงอาหารไดเ กิดขนึ้ แลว

ความตระหนักในมลทินประทับลักษณะที่สองคือความตระหนักวาตนเองเปนภาระของสมาชิกในครอบครัว ซึ่ง
หมายถึงผูปว ยตกอยูในภาวะพง่ึ พิง โดยความตระหนกั เชน นี้เกดิ ขน้ึ จากการเปรยี บเทยี บตนในอดีตกับตนในปจ จบุ นั โดยเฉพาะ

43

รายงานสบื เนอ่ื งการสัมมนาวิชาการเนื่องในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท่ี 62

อยางย่ิงประเด็นศักยภาพในการทํางาน ผูปวยบางคนอาจคิดวาตนเองไมมีคาเทากับตนในอดีตเพราะวาไมสามารถทํางานได
เทา เดิม นาํ ไปสูการตัดขาดจากสังคม ไมอ อกไปพบปะผคู นท่ีเคยรูจกั เปนตน

ความตระหนักในมลทนิ ลักษณะที่ 3 คือการตระหนักถึงการถูกกีดกัน/ไมไดรับการตอนรับใหรวมชายคาเดียวกันอีก
ตอไป ซ่ึงถูกสะทอนผานเร่ืองราวของปา ปน (นามสมมุติ) ท่ีมีประสบการณถ ูกขับไลออกจากบานสามี และเมื่อกลับมายังบา น
ของตนเองก็ถูกพอแมขับไล เพราะวาตนเองเร่ิมมีอาการเจ็บปวยทางจิต ผูปวยจึงตองใชชีวิตชวงหน่ึงอยูในเลาไก จนกระทั่ง
สามารถสรา งบา นของตนเองได และต้งั แตน้ันมา ความสมั พันธภาพระหวางผูปว ยกบั เครือญาติเร่มิ เปน ไปในทิศทางท่ีแยลง ไม
คอยไดรับความชวยเหลอื ใดๆ เกิดเปนรูปแบบความสัมพันธที่ไมเ ทาเทียมเกิดข้ึน ดวยเพราะความเอือมระอาในพฤติกรรมใน
อดีตของผูปวยท่ีถูกผลิตซ้ําโดยคนในครอบครัวอยูทุกวัน ซึ่งในจุดน้ีผูปวยเองก็เขาใจสาเหตุที่ตนเองไมไดรับการตอนรับจาก
ครอบครัว ทวาเร่ืองราวของผูรวมวจิ ยั รายน้ียงั มรี ายละเอียดทซ่ี บั ซอนลงไปอกี เพราะนอกจากผูปว ยเองจะไมไ ดรบั การตอนรบั
แลว ดว ยเพราะเธอปวย (รวมกบั แนวคดิ เกยี่ วกับความนาเชอ่ื ถอื ของผปู วย) จงึ ถกู พ่ชี ายแทๆ พยายามรวมเพศกับเธอ สงผลให
ผปู วยรสู ึกเสียใจกบั เหตุการณน้ันอยางมากตัง้ แตน น้ั มา
วันนั้นมันเอาเหลามาใหแฟนกิน เอาเหลามาใหแลวจะตีทายครัวนะ แฟนเราก็เมาหลับเลย สลบไปเลย แลวเคาก็นอนรอเรา
มันผลักเราเขา ไปในหอง แลวก็พูดขึ้นมาวา “ผสมนํ้าหนอย” พูดแบบนี้มันบามั๊ยหละ ปาก็บอก “ใคร ใครจะผสมนาํ้ กับมึง กู
เปนนอ งมงึ นะ มาพูดแบบน้ีไดไ ง” ปาพดู นะ (สมั ภาษณ ปาปน 12 กรกฎาคม 2558)

ลักษณะที่ 4 คือความตระหนักที่มีความเชื่อมโยงกับแนวคดิ รายรอบมลทินเร่ืองการขัดเกลาทางสังคม ดวยรากฐาน
แนวคิดท่ีมากจากความเชื่อวา เพราะผูปวยไดรับการขัดเกลาที่ไมดีจากสมาชิกในครอบครัว ดังนั้นจึงเปนความผิดของญาตพิ ่ี
นองที่กอใหปญหาสุขภาพจิตกับผูปวยในปจจุบัน ซ่ึงจากการเก็บขอมูลพบวาญาติผูปวยคนหนึ่งรูสึกเชนนี้ตลอดเวลา
เพราะฉะน้ันเธอจงึ พยายามแบงเวลาสว นหน่ึงของเธอมาดแู ลผูปว ยอยางใกลช ิด เพือ่ เปนการชดเชยสงิ่ ทเี่ คยผิดพลาดในอดตี ใน
รูปแบบของการกลา วโทษตนเองทง้ั หมด และกลา วโทษสมาชิกคนอืน่ ในครอบครวั
2.3 ความสัมพันธก ับเพอื่ นบาน

หัวขอนี้เปนความตระหนักในมลทินที่เกิดข้ึนบนความสัมพันธกับเพื่อนบานและคนในชุมชนของตนเอง ซึ่งผล
การศึกษาสะทอ นใหเหน็ ความตระหนกั ในมลทินอยู 2 รูปแบบคือ การปกปด ความเจ็บปว ย และ การมลทินทีม่ าจากการถูกต้ัง
คําถามการดูแลของผูดูแล

รูปแบบแรกคือการพยายามปกปดความเจ็บปวย หมายถึงสมาชิกในครอบครัวพยายามปกปดไมใหเพื่อนบานหรือ
ผูเกี่ยวของอื่นๆทราบวามีผูปวยทางจิตในครอบครัวของตนเอง ถึงขั้นตองยายท่ีอยูอาศัยเพื่อปดบังความลับตรงจุดนี้อยางสดุ
ความสามารถ เพราะคาดการวาหากชุมชนรับรูอาจทําใหครอบครัวเสียชื่อเสียง ไมไดรับการยอมรับจากสังคม เพราะดวย
หนา ทก่ี ารงานของตนเองและผปู ว ย

รูปแบบที่สองคือความตระหนักในมลทินประทับท่ีเพ่ือนบานเปนคนสรางผานการตั้งคําถามตอบทบาทหนาท่ีของ
ผูดูแล น่ันคือเพื่อนบานโดยรอบรบั รูว ามีผปู ว ยอยูในชุมชน เพราะฉะน้ันรูปแบบน้ี ผูปวยและญาติจะเผชิญกบั แนวคิดรายรอบ
มลทินตางๆอยางตอเนื่อง ท้ังน้ีก็ข้ึนอยูกับวาแนวคิดรายรอบใดที่มีคุณสมบัติเปนสิ่งเราใหเกิดความรูสึกมีมลทินกับผูป วยและ
ผูดูแล สําหรับกรณีของปาตุก (นามสมมุติ) คือการถูกตั้งคําถามถึงความสามารถในควบคมุ ผปู วย ในลักษณะท่ีคลายกับวา ไม
วาผดู แู ลจะทมุ เทแคไ หน (ตามเงอื่ นไขของแตละคน) กไ็ มเ คยดีพอสาํ หรับเพ่อื นบานโดยรอบ ดงั นน้ั ผูดแู ลจะรูส กึ โมโหทกุ คร้ังที่
ถกู ตามกลับมาวา

...เคาจะมาถามวา “ทําไมไมเอามันไปโรงพยาบาล” เราก็ตอบไปนะวา “ไปแลว เพิ่งกลับ” เพ่ือน
บา นกย็ อนขึน้ มาทันทเี ลยวา “กอ เอาไปอีกส”ิ (สมั ภาษณปาตุก 10 สิงหาคม 2558)
นอกจากนั้นยังพบวา สําหรับผูรวมวิจัยบางคนอยางเชนลุงสมาน (นามสมมุติ) ไดสะทอนขอมูลที่ส่ือใหเห็นถึงความ
ตระหนกั ในมลทินท่ีคอนขางชัดเจนและเปน รูปธรรมท่ีสดุ กลาวคือลงุ สมานรมู าเสมอวาเพื่อนบานและชุมชนรสู กึ รงั เกียจ และ
คิดวาผูปวย (ลูกชาย) ที่สรางความเดือดรอนใหนั้นคือตัวอันตรายของชุมชน รวมถึงกรณีวิวาทกับเพ่ือนบานจนตองเรียก

44

รายงานสืบเน่อื งการสมั มนาวิชาการเน่ืองในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปที่ 62

เจาหนาที่ตํารวจมาจับกุมผูปวยสงโรงพยาบาลเองก็สรางมลทินใหกับลุงสมานไมนอย แตลุงสมานเองไดพยายามโตตอบตอ
มลทินดวยปฏิบัติการทางสังคมตางๆ เพื่อสรางการยอมรับจากชุมชน เชนการตัดสินใจเลิกเหลา บุหรี่ รวมถึงจัดตั้งกลุม
ผูสูงอายุในชุมชน ชวยเหลืองานสังคมตางๆเต็มความสามารถ โดยมีเปาหมายใหชุมชนเปดใจยอมรับลูกชายของเขามากข้ึน
และกเ็ ปน เชนนั้นดง่ั ท่ีคาดหวัง
2.4 ความสมั พันธกบั ผคู นในท่ีสาธารณะ

เร่อื งราวของลุงสบื สนั ต (นามสมมตุ ิ) คอื ตวั อยา งที่นาสนใจของการตระหนกั ถึงมลทนิ ในการตดั สนิ ใจเขา รับการรักษา
เพราะดวยมลทินประทบั ที่รบั รแู ละตระหนกั ถงึ ทาํ ใหเลือกรบั การรกั ษาดวยวิธตี างๆนานา ยกเวนโรงพยาบาลจติ เวช

...อยูแบบนี้นานนะ คลินกิ บาง หมอผบี า ง กร็ ักษามาทง้ั หมดครับ แตไ มยอมเขาสูระบบซักที ระหวา ง
นี้ก็ยังมีความรูสกึ ถึง Stigma อยูนะ เพราะวาเราไมย อมไปรักษาทางจิต เราไปโรงพยาบาลประสาท
กอน (สัมภาษณ ลงุ สืบสนั ต 3 กันยายน 2558)
สาเหตุที่ทําใหผูรวมวิจัยหลีกเล่ียงการรับการรักษาเฉพาะทางนั้นได คือ หน่ึงการเขารับการรักษานั้นผูปวยจะถูก
เปลี่ยนสถานะจากคนปกติเปนผูปวย ซํ้ายังถูกแยกประเภทตามระดบั ความรุนแรงของอาการอกี ชั้นหนึ่ง ซ่ึงเปนการลดคุณคา
ความเปนมนุษยอยางมาก เพราะชุมชนเองก็มีโครงสรางท่ีวางเอาไวเพ่ือจัดการความสัมพันธท่ีไมเทาเทียมนี้ไวรองรับเชนกัน
และสองคือในความคิดของผูรวมวิจัยบางคน การตัดสินใจรับการรักษายงั เกี่ยวของกับประเดน็ ทางชนช้ันทางสงั คมคอื ผูปวย
และญาตชิ นชนั้ กลางอาจถูกเหมารวมวา เปน ชนชั้นลางไดห ากเขา ไปอยูในพน้ื ทขี่ องโรงพยาบาลจติ เวชเปน ตน
อยา งไรก็ตาม เปน เรอื่ งท่ีนาสนใจอกี เชน กันทม่ี ีเพยี งลุงสบื สนั ต (ลงุ สืบสนั ตเ ปนตางถ่นิ ยา ยมาจากภาคกลาง) เทานัน้
ท่ีรูสึกตระหนักถึงมลทินประทับที่เกิดจากการรับการรักษาในโรงพยาบาลจิตเวช แตครอบครัวผูปวยพื้นถ่ินที่เหลือกลับไม
ตระหนักในมลทินในการเขารับการรักษาดวยแตอยางใด ผูศึกษาเห็นวาอาจเปนเพราะคนในพ้ืนท่ีศึกษามีความคุนเคยกับ
เรอ่ื งราวของความผดิ ปกติทางจิต หรือที่ถกู เรยี กในอดตี วา ผบี า จนกระท่งั คนสว นมากรสู กึ วา ผบี าคอื เร่อื งปกตทิ ่ชี มุ ชนตอ งมี
นอกจากนั้น ผลการศึกษายังไดสะทอนใหเห็นความตระหนักในมลทินประทับที่เกิดขึ้นขณะการเดินทางไป
โรงพยาบาล ไมเพียงแตการเกิดความรูสึกไรพลังอํานาจเพราะตองดูแลผูปวยซึ่งเกิดขึ้นในระดับตัวตนแลว ยังตองเผชิญกับ
ความรสู ึกอับอายเพราะผูปวยก็จะแสดงพฤตกิ รรมนีน่ า รังเกยี จตลอดเสนทาง เพราะฉะนั้นการเดนิ ทางรบั การรักษาจึงเปนการ
ปาวประกาศใหส าธารณะรบั รูวาตนเองมนี องชายเจ็บปวยทางจติ
สุดทายคือความตระหนักในมลทินอันผลมาจากปฏิสัมพันธระหวางผูปวยดวยกันขณะรับการรักษาในโรงพยาบาล
การศึกษาพบวาผูปวยไมสามารถจดจําไดวาเพราะอะไรตนถึงถูกสงเขาโรงพยาบาล และบางคนไมทราบแมกระทั่งลักษณะ
อาการของตนเองเม่ือเจ็บปวย ดังนั้นผูปวยจะไมตระหนักถึงแนวคิดรายรอบเรื่องภัยอันตรายของตนเอง แตจะเขามาเรียนรู
แนวคิดภัยอันตรายจากการมีปฏิสัมพันธกับความรุนแรงที่เกิดข้ึนในโรงพยาบาล จนบางคนตระหนักไดวา แทจริงแลวตนเอง
คือผูสรางความรุนแรงตามท่ีญาติพ่ีนองพรํ่าบอกเสมอมา มากไปกวาน้ันยังอาจเกิดความรูสึกผิดตอความรุนแรงที่เคยทําตอ
สมาชิกในชุมชนในอดตี ของตนเอง

สรปุ
ชุมชนท้ัง 5 ตางมีความคุนเคยกับความผิดปกติทางจิตที่เกิดข้ึนในชุมชนมาอยางยาวนาน บางชุมชนพบวามีผูปวย
ทางจิตอยูตั้งแต 3 ชั่วอายุคนที่ผานมา โดยผูศึกษาไดแบงเร่ืองราวของชุมชนออกเปน 2 ชวงคือชวงกอนการถือกําเนิด
โรงพยาบาลจติ เวช และชว งหลงั การเกดิ โรงพยาบาลจิตเวชโดยท้ังสองชวงเวลานนั้ ผูค นตา งมคี วามคดิ และวธิ ีปฏิบัตติ อผูปวยที่
แตกตางกนั
มลทนิ ไมไดเขา มาประทับผปู วยและผูด แู ลเพียงชวงทผี่ ปู วยกลบั มาอยใู นชมุ ชนเทานั้น ผูป ว ยจติ เวชหลงั จําหนา ยและ
บุคคลแวดลอม (ญาติ/ผูดูแล) ตางมีประสบการณใกลชิดกับมลทินประทับในระดับตางๆ ไมวาจะเปนมลทินที่สมาชิกใน
ครอบครัวสรางขึ้นเอง หรือมลทินประทับที่มาจากระดบั ชุมชน ซึ่งแฝงอยูในบรรยากาศทางวัฒนธรรมในขั้น (Pre-treatment

45

รายงานสบื เนอ่ื งการสมั มนาวชิ าการเนอ่ื งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มธ. ปที่ 62

phase) ซึ่งมีแนวคิดตนกําเนิดเปนหลกั และยังสามารถมองไดว าเปนมลทินที่พรอมจะประทับกับใครก็ตามที่เกิดความผดิ ปกติ
ข้ึน ตอมาคือมลทินประทับจากระดับโครงสรางอยางท่ีเห็นไดจากขั้นรับการรักษา (Treatment phase) คือมลทินที่ผูปวย
ไดรับระหวางการมีปฏิสมั พันธกบั คนในโรงพยาบาล ท้ังเพื่อนผูปวย บุคลากร และระบบคิดทางการแพทยที่ปลดเปล้ืองตวั ตน
เดิมของผูปวยออก จากนั้นจึงสรางตัวตนใหม จากคนปกติใหกลายเปนผูปวยทางจิตโดยสมบูรณ เกิดเปนความตระหนักถึง
ความรุนแรงและความเปนภัยอันตรายของตนเอง และขั้นสุดทายคือมลทินประทับที่เกิดขึ้นหลังจากกลับสูชุมชน (Post-
discharge phase) ซ่ึงเปรียบด่ังสนามรบที่มลทินตางๆ พรอมจะเขามาประทับกับผูปวยทางจิตอยางเฉพาะเจาะจง ทั้งจาก
แนวคิดตนกําเนิด และแนวคิดรายรอบมลทินอ่ืนๆ สงผลใหเกิดผลกระทบทางสังคมตอผูปวยและผูดูแลอยางหลีกเลี่ยงไมได
ดังน้ันผูปวยบางคนในฐานะเจาของชีวิตและตระหนักถึงผลที่เกิดข้ึนจากการรับการรักษา จะไมยอมตกอยูภายใตชุดความรู
เดยี ว โดยการสรา งกระบวนการตอรองขนึ้ มา เพื่อใหส ามารถใชช ีวิตอยตู อ ไปไดอยางสมดุล

สุดทายคือความตระหนักในมลทินประทับ ซ่ึงเรียกไดวาเปนสิ่งที่ทายทายสําหรับการศึกษาชิ้นน้ี เพราะดวย
ความคนุ เคยของชุมชนกบั ความผิดปกตทิ างจติ ทาํ ใหสมาชกิ ในชมุ ชนตางสรางมลทนิ ใหผ ูปว ยและครอบครัวโดยไมร ูต ัว รวมท้ัง
ขอจํากัดของการรับรูของตัวผูปวยเองท่ีอาจเปนอุปสรรคขวางก้ันความตระหนักในมลทินท่ีเกิดขึ้น อยางไรก็ตามงานศึกษา
สะทอนใหเหน็ ความตระหนกั ในมลทนิ ที่ถูกจําแนกตามรปู แบบความสัมพันธตัง้ แตร ะดับตัวตนของปจเจกเอง จนกระทง่ั ระดับ
ความสมั พันธร ะหวา งปจเจกกับบคุ คลในทสี่ าธารณะ

46

รายงานสืบเน่ืองการสัมมนาวชิ าการเนือ่ งในโอกาสการสถาปนาคณะสงั คมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท่ี 62

หนังสือ เอกสารอางองิ

กิติพัฒน นนทปทมะดุลย. (2556). ความไมเสมอภาพเทาเทียมในสุขภาพจิต : การตอบสนองตอวิชาชีพสังคมสงเคราะห.

เอกสารคําสอนวิชา สค.763 สังคมสงเคราะหจิตเวชในสังคมท่ีเปล่ียนแปลง. ภาคฤดูรอน/2555 สังคมสงเคราะห-

ศาสตรมหาบณั ฑติ . มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร.

กิติพัฒน นนทปทมะดุลย. (2556). แนวคิดจิตเวชยุคหลัง (Postpsychiatry). เอกสารคําสอน วิชา สค.763 สังคมสงเคราะห

จิตเวชในสังคมที่เปล่ียนแปลง. ภาคฤดูรอน/2555 หลักสูตรสังคมสงเคราะหศาสตรมหาบัณฑิต คณะสังคม-

สงเคราะหศาสตร มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร.

กิตพิ ฒั น นนทปทมะดลุ ย. (2556). จิตเวชศาสตรประชาธิปไตยและกฎหมายหนึ่งรอยแปดสิบ (Democratic Psychiatry and

the Law 180). เอกสารคําสอน วิชา สค. 763 สังคมสงเคราะหจิตเวชในสังคมท่ีเปล่ียนแปลง. ภาคฤดูรอน/2555

หลักสตู รสงั คมสงเคราะหศาสตรมหาบณั ฑิต คณะสังคมสงเคราะหศ าสตร มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร.

งานวิจยั ไทย
นริศรา ฉัพพรรณรังสี. (2549). เจตคติของครอบครวั ในการดูแลผูปวยจติ เวชดว ยวิธกี ารลา มขัง : ศึกษาเฉพาะพื้นที่จังหวัด

ขอนแกน. วทิ ยานพิ นธส ังคมสงเคราะหศาสตรมหาบัณฑิต. มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร.
รพีพงษ กันยะมี. (2555). การทํางานของตราบาปตอผูติดเชื้อเอชไอวี/ผูปวยเอดสในสังคมไทย : กระบวนการทาง

สังคม ความสัมพันธเชิงอํานาจและการครอบงํา. วิทยานิพนธสังคมสงเคราะหศาสตรดุษฎีบัณฑิต.
มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร.
วัชราภรณ ลือไธสงค. (2541). ลักษณะความสมั พันธในครอบครวั ที่มผี ลตอการกลับมารักษาซํ้าใน ผูปวยจิตเภท : กรณีศกึ ษา.
กลมุ งานสังคมสงเคราะห โรงพยาบาลพระศรีมหาโพธ์ิ อบุ ลราชธาน.ี

งานวจิ ยั ตางประเทศ
Meatdagh, A. and Hansen, B. (2014). Stigma in patients with schizophrenia receiving community mental

health care: review of qualitative studies. Retrieved October 10, 2014. From http://link.springer.com.

Jenkins, J.H. and Carpenter-Song. E.A. . (2009). Awareness of Stigma Among Person With Schizophrenia.

Journal of Nervous and Mental Disease. Retrieved October 8, 2014. From http://www.anthro.ucsd.edu.
Peters,G. and Woolley, W.T. (1999) The American Presidency projects. Retrieved October 8, 2014. From

http://www.presidency.ucsb.edu.

ออนไลน
กรมสุขภาพจิต กระทรวงสาธารณสุข. (2554). กรอบทิศทางการพัฒนางานสุขภาพจิต และแผนยุทธศาสตรกรมสุขภาพจิต

ในชวงแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติฉบับท่ี 11 พ.ศ. 2555-2559. สืบคนเมือ 10 ตุลาคม 2557. จาก

http://www.dmh.go.th/intranet/p2554/dmh2554.pdf.

47

รายงานสืบเนอ่ื งการสัมมนาวชิ าการเน่อื งในโอกาสการสถาปนาคณะสังคมสงเคราะหศาสตร มธ. ปท ่ี 62

บทบาทอาสาสมัครสาธารณสขุ เช่ียวชาญดา นสุขภาพจติ ชมุ ชนตอ การดูแลผูปว ยซึมเศราในชุมชน1
The Roles of Community Mental Health Volunteers in Depressed Patients Health Care

พรสุดา แสงสกุ วาว2
Pornsuda Sangsukvao3

Abstract
The important roles of community mental health volunteers are to provide the community
members mental health care, to screen depression sensitive persons for further diagnosis by public health
officers, to provide the depressed patients advices of self-care and opportunity to receive continuous
treatment. Well-trained community mental health volunteers are considered as potential personnel who
play important role to members’ mental health care. With those personnel, depressed patients can receive
the reliable and standard treatment; they can have good social life and better quality of life. Therefore,
building the awareness of mental health problems and depression as well as enhancing knowledge and
understandings of depression, depressed patients, and roles of community mental health volunteers can
increase those volunteers’ confidence, leading to providing continuous quality care to depressed patients
Keywords : Volunteers, Community Health, Depression

บทคดั ยอ
บทบาทสําคัญในการดูแลสมาชิกในชุมชนของอาสาสมัครสาธารณสุขเชี่ยวชาญดานสุขภาพจิตชุมชน คือ การดูแล
สงเสริมสุขภาพจิตของสมาชิกในชุมชน การคัดกรองผูที่มีความเสี่ยงเปนโรคซึมเศราใหไดรับการประเมินซํ้าโดยเจาหนาท่ี
สาธารณสุข ตลอดจนผูปวยซึมเศราใหไดรับการรักษาอยางตอเนื่องและไดรบั การใหคําปรึกษาเบ้ืองตนในการดูแลตนเอง ซึ่ง
อาสาสมัครสาธารณสุขเชี่ยวชาญดานสุขภาพจิตชุมชนท่ีผานการอบรมตามหลกั สูตรของกระทรวงสาธารณสขุ นั้น ยอมเปน ผทู ี่
มีศักยภาพและมีบทบาทในการดูแลสมาชิกในชุมชนใหสุขภาพจิตดี ผูปวยไดรับการดูแลตามหลักวิชาการ สามารถใชชีวิตใน
สังคมไดอ ยา งมีความสุขยกระดบั คุณภาพชีวิตใหด ยี งิ่ ข้นึ ดงั น้นั การสรางความตระหนักถึงปญ หาสถานการณสุขภาพจติ และโรค
ซึมเศรา รวมถึงการเสริมพลังดานความรูความเขาใจโรคซึมเศรา ดานการดูแลผูปวยซึมเศรา และบทบาทของอาสาสมัคร
สาธารณสุขเช่ียวชาญดา นสุขภาพจิตชุมชน จะทําใหอาสาสมัครสาธารณสุขเช่ียวชาญดานสุขภาพจิตชุมชนมคี วามมั่นใจสงผล
ใหผ ปู วยซึมเศราไดร ับการดแู ลอยา งตอเนอ่ื ง
คาํ สําคญั : อาสาสมคั ร, สุขภาพจติ ชุมชน, ซมึ เศรา

บทนาํ
สภาพการเปลี่ยนแปลงทางสังคมอยางรวดเร็วสงผลใหประชาชนเกิดความเครียดและมีสุขภาพจิตที่แยลง การ
ดําเนินงานดานการสงเสริมปองกันปญหาทางสุขภาพจิตและบุคลากรผูปฏิบัติงานจึงตองมีการปรับตัวใหทันตอการ
เปลย่ี นแปลงทางสังคมเสมอ จากการคาดการณภ าวะของโรคทว่ั โลก พบวา ป 2563 โรคซึมเศราจะกอใหเกิดความสูญเสียดา น

1 บทความนีม้ าจากสารนพิ นธเ ร่อื ง “บทบาทหนา ทข่ี องอาสาสมคั รสาธารณสขุ เช่ียวชาญดานสขุ ภาพจติ ชมุ ชนในการดแู ลผปู ว ยซมึ เศรา กรณศี ึกษา : ศูนยสขุ ภาพจิตท่ี 7”
หลักสูตรสังคมสงเคราะหศ าสตรมหาบณั ฑิต สาขาการบรหิ ารและนโยบายสวสั ดกิ ารสงั คม คณะสงั คมสงเคราะหศ าสตร มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร
2 นกั ศึกษาปรญิ ญาโท คณะสังคมสงเคราะหศาสตร มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร
3 Faculty of Social Administration, Thammasat University, Thailand

48