กาลานุกรม ครั้งที่๒๘

Universal Time เรียกยอ่ เป็น UT (ตกลงใชค้ ำ�ำหลังนใี้ น ครั้นแลว้ ตง้ั แต่ ๑ ม.ค. 1972/๒๕๑๕ เวลา
ปี 1928) ซึง่ ใช้เป็นฐานในการคำ�ำนวณนับเวลาทัว่ โลก ถา้ UTC ซึง่ ใช้นาฬกิ าปรมาณู (atomic clock) บอก
ไปทางตะวันออกของกรนี ิช เวลาก็บวกเพม่ิ ข้ึ น ๑ ชวั่ โมง atomic time ทมี่ ีหนว่ ยวดั เป็น atomic (SI) second
ทุกๆ ๑๕ องศา ถา้ ไปทางตะวันตกของกรนี ชิ เวลาก็ลบ (SI = Système International เปน็ คำำ� ฝรง่ั เศส ตรงกับ
ลดลง ๑ ช่ัวโมงทกุ ๆ ๑๕ องศา เชน่ ประเทศไทยนี้ อย่ใู น International System) กเ็ ขา้ มาแทน UT เป็นอนั วา่ SI
ช่วงลองจิจดู 97°30’ ถงึ 105°30’ ตะวนั ออก คำำ� นวณที่ second มาแทน solar second และโดยท่วั ไปตั้งแต่ปี
105° ไดเ้ ปน็ +7 (+ ๗ ชวั่ โมง) ถา้ เวลาสากลท่ี กรนี ชิ ๑๓ 1986/๒๕๒๙ ก็ไดใ้ ช้ UTC แทน GMT
น. เวลาทีป่ ระเทศไทย กเ็ ป็น ๒๐ น.
มีข้อควรรูแ้ ละขอ้ สงั เกตปลีกยอ่ ยวา่ เสน้ เขตเวลา
Greenwich time นั้น จะเหน็ วา่ นิยมเรียกเปน็ ทพ่ี ดู มาข้างต้นน้ั น ไม่สามารถขดี ตรงตามธรรมชาติ บางที
Greenwich Mean Time ท่ยี ่อวา่ GMT (ทางการ ตอ้ งคดโคง้ ยกึ ยัก หรอื ซกิ แซ็กไปมา เพอ่ื คุมรวมเอาดนิ
บญั ญตั ิใหแ้ ปลวา่ เวลาปานกลางกรีนชิ ) ท้งั นี้กเ็ พ่อื ใหช้ ดั แดนของรฐั หรือชาติประเทศเดยี วกนั ให้เขา้ มาอย่ใู น
ว่า เปน็ เวลาตามค่าเฉลยี่ (mean=เฉล่ีย, ค่ากลาง) โดย เขตเวลาเดียวกัน พดู งา่ ยๆ ว่าข้ึ นตอ่ การเมอื ง (รวมทง้ั
ถอื เหมือนดงั ว่าโลกหมนุ เคล่ือนทีไ่ ปในความเร็วอย่าง เศรษฐกิจ) ซึง่ บางทีห่างจากความเป็นจริงมาก
เดียวกัน วนั คืนเท่ากนั ท้ังปี (ซึ่งทจ่ี รงิ ไมเ่ ป็นอย่างนั้น) ให้
มนษุ ยส์ ะดวกทจ่ี ะใช้เปน็ มาตรฐานได้ ยกตัวอย่าง เช่น จีน ซ่ึงมดี ินแดนกว้างใหญไ่ พศาล
ถ้าเทยี บตามมาตรฐานทว่ั ไป กค็ ลุมประมาณ ๔ เขตเวลา
ส่วน Universal Time หรือ UT ก็ก้าวมาเป็น หรอื 4 time zones แตจ่ นี ใชเ้ วลามาตรฐาน คอื stand-
UTC กล่าวคอื เนื่องจากเวลาที่นับตามการหมุนเวียน ard time เดยี วกนั เกอื บท้ังประเทศ (ใช้ +8) แสดงว่า
โคจรไปของโลก โดยถอื กนั เป็นสากลน้ั น มใิ ชแ่ มน่ ยำ�ำจริง ทอ้ งถิ่นต่างๆ ในจนี ทเี่ วลาจริงตา่ งกนั ราว ๔ ช่ัวโมง ต้อง
ความเจริญของวทิ ยาศาสตรช์ ว่ ยใหว้ ัดเวลาไดแ้ ม่นแท้ ใช้เวลาเดียวกัน ต่างกนั มากกบั สหรัฐ ซง่ึ มีเน้ือที่นอ้ ยกว่า
โดยกา้ วจาก solar time (เวลาสุรยิ ะ) สู่ atomic time จนี นดิ เดยี ว แตจ่ ัดแบ่งเป็น ๔ เขตเวลา (ไมน่ ับอแลสกา)
(เวลาอะตอม) เร่มิ แต่อเมรกิ า กบั องั กฤษ ใชส้ ญั ญาณวิทยุ แม้เส้นเขตจะยึกยกั บา้ งตามเขตของรฐั ตา่ งๆ ทเี่ ส้นผา่ น
ประสานเวลาและคลื่นความถ่ใี นการออกอากาศกระจาย แต่กใ็ กลค้ วามจริงมาก หรืออย่างอินเดยี ก็นา่ สนใจ มี
เสียง ใหล้ งตัวระหวา่ งกนั ตง้ั แตป่ ี 1960/๒๕๐๓ นค่ี ือได้ เนอื้ ทม่ี ากคาบเกีย่ ว ๒ เขตเวลา แทนท่ีจะใชแ้ ยก ๒ เขต
เวลาทแี่ นน่ อนจริง เปน็ เวลาวทิ ยาศาสตร์ พอถึงปี 1964 เวลา (เขต +5 กับเขต +6) หรือรวมใช้อันเดยี วกันท่ีลงตัว
เวลาซึง่ ใชส้ ญั ญาณวิทยเุ ชอื่ มใหล้ งกันน้ั น กข็ ยายออกไป กลายเปน็ ใช้เวลาเดยี วกัน แต่ทำ�ำแบบเฉล่ียเป็นคร่งึ ช่ัวโมง
ทั่วโลก เปน็ เวลาสากลทป่ี ระสานเวลาสรุ ิยะ เขา้ กับเวลา คอื ใช้ +5.30
อะตอม เรียกวา่ UTC (Coordinated Universal Time,
เรยี งสับลำ�ำดบั เปน็ Universal Time Coordinated) อนงึ่ ท่ีวางหลกั ไว้วา่ เขตเวลา (time zone) หนึ่ง
เปน็ ชั่วโมงหนึง่ คือ ๑๕ องศานั้น ถา้ แบ่งซอยออกไป ก็

238 ภาคพเิ ศษ

หมายความวา่ longitude องศาหนงึ่ เท่ากับ ๔ นาที และอนิ โดนีเซยี แต่มาเลเซีย และสิงคโปร์ ไปอยูใ่ นเขต
เมอื่ รู้หลักนี้แล้ว กส็ ามารถคำำ� นวณเวลาทีแ่ ท้จริงของท่ี +8 ขณะทีพ่ ม่าก้้� ำำกง่ึ ใช้ standard time +6.30
น้ั นๆ เช่น ประเทศไทยน้ีอยใู่ น time zone ท่ีเป็น +7
เท่ากบั ๑๐๕ องศาตะวนั ออก เวลามาตรฐาน (standard อกี ประการหนึ่ง เน่ืองจากโลกกลม กไ็ ม่รู้ว่าวนั
time) ของไทยก็คือเวลา ณ จุดที่ตรงแนว ๑๐๕ องศาน้ี หน่ึงๆ จะเร่มิ ต้นทีไ่ หน จงึ ตกลงกนั ขีดเสน้ สมมตขิ ้ึ น โดย
ถา้ อยู่ที่กรุงเทพฯ เม่ือรู้วา่ กรุงเทพฯ อยู่ใกล้ ๑๐๐ องศา นับจากเสน้ เมริเดียนกรนี ชิ ท่ีเป็นศูนยน์ ั้นไป 180 ํ คอื คร่ึง
๓๐ ลิปดา ตะวันออก (100°30´ E.) ก็ได้เวลาจริงของ โลก เอาเส้นเมริเดยี นท่ี ๑๘๐ เปน็ ที่กำำ� หนดเสน้ วันสากล
กรุงเทพฯ ชา้ กว่าเวลามาตรฐาน ๑๘ นาที ดังน้ั น ถา้ เวลา เรยี กวา่ international date line (เส้นนี้ผา่ นชอ่ งแคบ
มาตรฐานของประเทศวา่ ๑๒ น. คือเทย่ี ง ก็หมายความ เบริง ท่ีแยกไซบีเรยี ของรสั เซยี กบั อะแลสกาของอเมริกา)
ว่า ต้องรออกี ๑๘ นาที คอื ๑๒.๑๘ น. จึงจะเป็นเวลา
เทยี่ งท่ีแทจ้ ริงของกรงุ เทพฯ เสน้ วันสากลน้ี นับจากกรีนชิ มาทางตะวนั ออก ก็
๑๘๐ นบั จากกรีนิชไปทางตะวันตก ก็ ๑๘๐ คอื เป็นเสน้
(ถา้ ต้องการทราบเวลาจรงิ ซ้อนอีกชั้นหนงึ่ คือ เดียวกนั ดงั น้ั น ถา้ นับจากกรนี ิชมาทางตะวนั ออก ที่นี่ก็
เวลาตามดวงอาทิตย์ ซ่ึงต่างกนั ไปตามฤดกู าล ก็เทยี บเอา เป็นเวลาก่อนหนา้ เลยเวลาที่กรนี ิชไปแลว้ ๑๒ ชัว่ โมง แต่
จากเวลาที่ดวงอาทติ ยข์ ้ึ นจริงในวันน้ั นๆ ดงั ทีว่ ิทยุกระจาย ถ้านับไปทางตะวนั ตกก็อยู่หลังกรนี ิช ๑๒ ชั่วโมง เป็น
เสยี งแหง่ ประเทศไทยประกาศตอนจบภาคขา่ วทกุ เชา้ โดย อันว่าท่ี ๒ ข้างของเสน้ เดยี วกนั นี้ เวลาห่างกนั ๒๔ ชว่ั โมง
ถอื จดุ ทีอ่ ยเู่ กือบสดุ ทางทิศตะวนั ออกของประเทศ คือท่ี จึงใชท้ ่สี มมตนิ ้ี บัญญตั ิลงไปว่า ข้างตะวนั ตกของเสน้ น้ี
ผาชะนะได อ.โขงเจียม จ.อบุ ลราชธานี อยทู่ ี่ ๑๐๕ องศา เปน็ จดุ เริม่ ต้นวันใหม่ สว่ นขา้ งตะวนั ออกคอื สิ้นสดุ วันเกา่
๓๐ ลปิ ดา ก่อนกรงุ เทพฯ ๕ องศา ก็คือเร็วกวา่ กรุงเทพฯ
๒๐ นาที คำำ� นวณแลว้ กจ็ ะทราบเวลาจริงของแตล่ ะวนั ถา้ ใครเดินทางข้ามเส้น ๑๘๐ น้ี จากข้างตะวันตก
แม้ว่าจะไมถ่ ึงกบั เดด็ ขาด เพราะโลกเคลื่อนไปในแต่ละฤดู ไปข้างตะวนั ออก ก็ย้อนกลับไปอยู่ในวนั เก่า สว่ นคนท่ี
ช้าเรว็ ไมเ่ ท่ากนั เชน่ ในฤดหู นาว วนั ท่ี ๑๒ ม.ค. ๒๕๕๕ ขา้ มจากข้างตะวนั ออกไปขา้ งตะวันตก วนั เวลาก็จะขา้ ม
ที่ผาชะนะได ดวงอาทติ ย์ข้ึ น ๐๖.๒๗ น. แล้วท่ี กรงุ เทพฯ หายไป ๑ วัน
ดวงอาทิตยข์ ึ้น ๐๖.๔๕ น. คอื เร็วช้ากว่ากัน ๑๘ นาท,ี
แต่ถอยหลังไปคร่ึงปี ณ วนั ที่ ๑๒ ก.ค. ๒๕๕๔ ท่ีผา ทั้งน้ี ก็เพราะวา่ สำ�ำหรบั โลกท่ี กลมนี้ เมื่อตะวนั ตก
ชะนะได ดวงอาทติ ย์ขึ้น ๐๕.๓๓ น. แลว้ ท่ี กรงุ เทพฯ ถึงทส่ี ดุ ก็เปน็ สดุ และเปน็ ต้นของตะวันออก
ดวงอาทิตย์ขึ้น ๐๕.๕๗ น. คือเรว็ ชา้ กวา่ กัน ๒๔ นาท)ี
เรอ่ื งเขตเวลา และการนบั เวลาน้ี เป็นตวั อยา่ ง
ควรจะแปลกใจเลก็ นอ้ ยวา่ ประเทศใกลเ้ คียงที่ สำำ� คญั ของการทีม่ นษุ ย์พยายามถอื เอาประโยชนด์ ว้ ยการ
อย่ใู น time zone +7 เช่นเดยี วกบั ไทย ไดแ้ ก่ เวียดนาม ประนปี ระนอมบญั ญัตติ ามสมมุตขิ องมนุษย์ เขา้ กับความ
จริงแหง่ สภาวะของธรรมชาติ

ภาคพเิ ศษ 239

เฮนรี ฟอรด์ พาอเมริกากา้ วขึ้นมานำำ� ในปี 1908 ฟอร์ดไดร้ ิเร่มิ งานสำ�ำคญั คอื ออกแบบ
ในอตุ สาหกรรมรถยนต์ และผลิตรถฟอรด์ Model T สีดำ�ำ ราคาไม่แพง ให้ชาว
บ้านซอื้ ไหว คนั ละเพียง $850.50 และหาซ้อื ไม่ยาก
พ.ศ. ๒๔๔๖ (ค.ศ. 1903) ทสี่ หรฐั อเมรกิ า เฮนรี โดยผลติ จำำ� นวนมาก กินน้�้ำำมนั ๒๐ ไมล์ตอ่ แกลลอน ใน
ฟอรด์ (Henry Ford, 1863–1947) ตั้งแต่ยังเป็นช่างกล บรรดารถยนตท์ ่ขี ายได้ท้งั หมดในอเมริกา เปน็ สว่ นของ
และวิศวกรทำ�ำงานอยู่กบั บริษทั เอดิสนั (Edison Co.) ได้ ฟอรด์ Model T ถงึ ๔๒.๔% พอถึงปี 1915 รถฟอรด์ คัน
ใชเ้ วลาวา่ งผลติ รถยนตข์ ึ้นมาจนสำ�ำเรจ็ ในปี 1892 ครั้นถึง ท่ี ๑ ล้านกอ็ อกมา ถึงปี 1920 ส่วนในตลาดของฟอร์ด
ปี 1903 ก็จดั ตัง้ บริษทั ฟอร์ดมอเตอร์ (Ford Motor Co.) Model T ข้ึ นไปอกี ถงึ ๕๔.๕๗% ปี 1924 ฟอร์ด Model
ข้ึ น และทำำ� งานด้วยปรีชาสามารถจนฟอร์ดกลายเป็นผู้ T ทนทานราคาถูกออกมาราคาแคค่ นั ละ $290 และถึง
ผลิตรถยนตใ์ หญ่ทีส่ ุดในโลก เวลาน้ั น เกินครง่ึ ของรถยนต์ท่ใี ช้กนั ในโลก คอื รถฟอรด์
Model T

ปี 1927 เปน็ วาระครบ ๒๐ ปขี องรถฟอรด์
Model T เฮนรี ฟอร์ด หยดุ เลิกการผลิตฟอร์ด Model
T แต่บัดนั้น โดยเปลย่ี นไปผลิต ฟอรด์ Model A ข้ึ นมา
แทน รถฟอรด์ คันท่ี ๑๕ ลา้ น ออกจากโรงงานในปีท่ี ๒๐
น้ั น

กอ่ นปี 1900 อเมริกาผลิตรถยนต์ลา้ หลังกวา่ ยุโรป
เฮนรี ฟอร์ดจงึ เป็นกำ�ำลังใหญท่ ่ี นำำ� อเมรกิ าข้ึ นมาเปน็ ผู้นำ�ำ
ด้านน้ี และครองความเปน็ ใหญอ่ ยไู่ ด้เกินครึง่ ศตวรรษ
อยา่ งไมม่ ใี ครเทียมทาน (เมอ่ื เข้าทศวรรษ 1970s รถญ่ีปนุ่
และเยอรมัน จึงกา้ วข้ึ นมา)

ระบบงานของเฮนรี ฟอร์ดกน็ า่ สนใจ เขาเอาใจใส่
ใหค้ วามสำ�ำคัญแกค่ นงาน ใหค้ ่าจา้ งสูงกว่าอัตราจ้างงาน
ตามปกตเิ ป็นอันมาก และใหค้ นงานมสี ่วนร่วมในผลกำำ� ไร
โดยนำำ� มาจัดสรรให้ปลี ะ ๓๐ ลา้ นเหรียญ อกี ทง้ั ไดบ้ ำำ� เพญ็
สาธารณประโยชนม์ ากมาย รวมทั้งการต้ังมลู นธิ ิฟอร์ด
(Ford Foundation, ต้ังปี 1936) ซึง่ เคยได้ช่อื วา่ เปน็
องคก์ รการกศุ ลท่ีรวยที่สุดในประวัตศิ าสตรโ์ ลก

240 ภาคพเิ ศษ

ฟอร์ดนำำ� assembly line เขา้ มา ความสำ�ำเร็จของฟอร์ดทำำ� ใหบ้ รษิ ทั อ่ื นตอ้ งนำ�ำ หนา้ ตรงข้ามจากซา้ ย:
พาอุตสาหกรรมใหก้ า้ วใหญ่ ระบบนไี้ ปใช้ และแพร่ไปในอุตสาหกรรมอื่นๆ ด้วย เป็น เฮนรี ฟอรด์
ความต่ื นตัว ทำำ� ให้เกิดความเปล่ยี นแปลงขนานใหญ่ รชั กาลท่ี ๕ กับ Ford Model T
พ.ศ. ๒๔๕๖ (ค.ศ. 1913) ทส่ี หรฐั อเมริกา หลงั เปน็ การปฏิวัตใิ นวงการอุตสาหกรรมอยา่ งหนึง่ Ford Model A
จากเฮนรี ฟอร์ด ตง้ั บรษิ ทั ฟอร์ดมอเตอร์ข้ึ นในปี 1903 ..................
เขากม็ ุ่งหนา้ พัฒนาสร้างความก้าวหน้าในการผลติ รถยนต์ แตร่ ะบบ assembly line นี้ แม้จะได้ผลมาก แต่ assembly line
คราวหนง่ึ เขานกึ ถงึ การทำำ� งานในโรงงานเนอ้ื สัตว์ ทีใ่ ช้ กม็ ขี ้อเสีย เชน่ ทำ�ำใหค้ นงานเกิดความเบอื่ หน่ายตอ่ การ
สายรอกพาซากสัตวไ์ ปสง่ แกค่ นงานท่ี ทำำ� งานในสว่ นของ ทำ�ำงานทมี่ กี ารเคลื่อนไหวแบบซ้้� ำำซากและสักวา่ อีกท้ังเมอ่ื ภาคพเิ ศษ 241
ตนๆ แล้วไดค้ วามคิดทีจ่ ะนำำ� มาดดั แปลงใชใ้ นงานผลติ จดั งานลงตัวแลว้ กส็ ามารถใชค้ นงานที่ไร้หรือดอ้ ยฝีมอื
รถยนต์ แตแ่ ทนท่จี ะเปน็ งานแยกสว่ นอยา่ งในโรงงานทำ�ำ เพ่อื ลดคา่ จา้ งลงไป เสียคา่ ใช้จา่ ยแต่น้อย ดังน้เี ปน็ ตน้
เนื้อสัตว์ งานที่เขาคิดน้ตี รงขา้ ม คอื เป็นการประกอบช้ิ น
ส่วน โดยให้สายรอกนำำ� ส่วนประกอบตั้งแต่แคเ่ ปน็ ฐาน
หรือเป็นโครง ไปสง่ แกผ่ ทู้ ำำ� งานซ่งึ จะต่อเติมหรอื ประกอบ
ช้ิ นส่วน เปน็ ต้น ในสว่ นท่เี ป็นหน้าท่เี ฉพาะของตนๆ แล้ว
เลอ่ื นตอ่ ส่ผู ูท้ ำำ� งานในลำ�ำดบั ต่อๆ ไป ไม่ขาดตอน จนงาน
เสรจ็ เช่นเป็นรถทั้งคันทสี่ มบรู ณ์

ระบบการใช้สายสง่ งานประกอบชนิ้ สว่ นน้ี เรยี ก
ว่า assembly line หรือบางทีกเ็ รียกวา่ production
line และแปลกันวา่ สายการผลติ ซึง่ ในอตุ สาหกรรม
ใหญ่ๆ ปัจจบุ ันรู้จกั กนั ดี การใช้ระบบสายสง่ ต่องาน
ประกอบชิ้นสว่ นนี้ ต้องมีการวางแผนจดั การอยา่ งดี เชน่
ใหท้ ุกอย่างลงตวั พอดี เขา้ จงั หวะกนั ท้ังคนทำ�ำงาน เวลา
และวสั ดุอุปกรณ์ ทำ�ำใหท้ ้งั ทนุ่ แรงทุ่นเวลา ไดผ้ ลดี

เฮนรี ฟอรด์ นเี่ องไดค้ ิดเร่อื งนขี้ ึ้น และเร่ิมนำำ�
assembly line เข้ามาใชใ้ นโรงงานของบรษิ ัทฟอรด์
มอเตอร์ เมือ่ วนั ที่ ๗ ตลุ าคม 1913/๒๔๕๖ ทำำ� ใหก้ าร
ผลิตฟอรด์ Model T ไดผ้ ลมาก รถที่เดมิ กว่าจะประกอบ
เสร็จ ใช้เวลาคนั ละ ๑๒.๕ ช่วั โมง คราวนีเ้ สร็จในเวลา
เพยี ง ๑.๕ ช่ัวโมง ทำำ� ใหเ้ ขาผลติ รถไดจ้ ำำ� นวนมาก ทนั
ความตอ้ งการ และขายได้ในราคาถกู สมความตั้งใจ

วีรบุรุษผ้มู ชี ยั นำำ� ความสำ�ำเร็จมาให้
แกเ่ พ่อื นร่วมชาตแิ ละมวลชาวโลก

พ.ศ. ๒๔๗๐ (ค.ศ. 1927) ท่สี หรฐั อเมรกิ า ในวัน
ที่ ๒๐-๒๑ พฤษภาคม มเี หตกุ ารณ์สำ�ำคัญจากการกระทำำ�
ของบคุ คลผเู้ ดยี ว แตเ่ ป็นข่าวใหญ่ท่คี นสนใจตื่นเตน้ กันไป
ทั่วทง้ั โลก ประกาศความยิ่งใหญ่ของการสรา้ งความสำำ� เรจ็
ทด่ี งี ามสรา้ งสรรค์ ความสำ�ำเรจ็ ครงั้ น้ีคือ การบินเดยี่ วรวด
เดยี วข้ามมหาสมทุ รแอตแลนตกิ ครั้งแรก (first nonstop
solo flight across the Atlantic)

ยอ้ นหลงั ไป หลังจากสองพ่ี น้อง Orville และ
Wilbur Wright ทำำ� การบินมคี นนัง่ ได้สำ�ำเร็จคร้งั แรกเมื่อ
๑๗ ธ.ค. 1903/๒๔๔๖ แล้ว การบินก็ก้าวหน้ามาโดย
ลำำ� ดบั แต่ก็ยงั ไมพ่ ฒั นาสกั เทา่ ใด ถงึ จะมีการใช้เครอ่ื งบิน
ในการรบคร้งั แรก ในสงครามระหวา่ งอติ าลี กับตรุ กี
(Italo-Turkish War) เมอ่ื ๒๓ ต.ค. 1911/๒๔๕๔ แตแ่ ม้
ในสงครามโลกครัง้ ท่ี ๑ (World War I, 1914-1918/
๒๔๕๗-๒๔๖๑) ก็ยงั มกี ารใช้เคร่อื งบินเพียงเลก็ นอ้ ย
อากาศยานท่ีใชม้ ากหน่อย ก็แค่บัลลนู (balloon) และ
เรอื เหาะ (airship, บัลลนู ทรงซกิ าร์) ซง่ึ ลอยตวั ด้วยแก๊สท่ี
เบากวา่ อากาศ เช่น ฮีเลยี ม และไฮโดรเจน

หลงั สงครามโลกครง้ั ที่ ๑ ไมน่ าน การบนิ พาณิชย์
(commercial aviation หรือ air transport) ไดพ้ ฒั นา
ไปมาก พอถึงปี 1919/๒๔๖๒ ก็เร่ิมมีเครอ่ื งบินโดยสาร
ประจำำ� ระหวา่ งปารีส กบั ลอนดอน (ระยะทางราว ๓๔๓
กม.) สว่ นในอเมรกิ า หลงั ปี 1925/๒๔๖๘ จึงมีบรษิ ทั
เอกชนใชเ้ ครอ่ื งบินบรกิ ารขนสง่ ไปรษณีย์ แล้วต่อมากร็ บั
สง่ ผ้โู ดยสารประจำำ� ทาง (ในอเมรกิ า เมอื งใหญ่ๆ หา่ งกนั
ไกลกว่าปารีส-ลอนดอน มาก)

242 ภาคพเิ ศษ

ในปี 1919 เจ้าของโรงแรมแหง่ หนงึ่ ในนคร ฝ่าทงั้ หิมะ ทัง้ ฝนและลกู เหบ็ น้้� ำำแขง็ จับปีกเครื่องบนิ ครั้งที่ ๑ รวิ้ กระดาษท่คี นโปรยลงมาตามถนนบนทาง
นวิ ยอร์กตงั้ รางวัล คงเหมอื นท้าขึ้นมาว่า ใครขบั เครอ่ื งบนิ หลายคร้งั ตอ้ งผ่านไปกลางเมฆหนาทึบ มองไม่เห็นอะไร ท่เี ขาผา่ นไป รวมน้้� ำำหนักได้สัก ๑,๘๐๐ ตัน มากกวา่ ที่
บนิ เด่ยี วรวดเดยี วไมห่ ยดุ เลยจากนิวยอร์กไปถงึ ปารีส เลย ทั้งหวิ กระหาย และเมื่อยล้าอ่อนเพลีย บอ่ ยครั้งท่ี เคยโปรยคราวส้ิ นสงครามโลกครั้งท่ี ๑ น้ั นเกิน ๑๐ เท่า
(๕,๘๐๐ กม.) ได้ จะให้เงนิ $25,000 เขาหมดความรสู้ ึกหรอื ผลอยหลบั ไป แลว้ รูส้ กึ ตัวขึ้นมา เป็นเหตุการณ์ที่ได้รบั การบนั ทกึ ไว้อย่างเป็นเกียรตภิ มู ิ
ใหม่ทนั พอดกี ่อนทเ่ี ครื่องบินจะดง่ิ ลงบนพื้นมหาสมทุ รที่ ของชาวอเมรกิ ัน เป็นบุคคลท่ีมีช่ือเสียงท่ีสุดทา่ นหน่ึงใน
เมอื่ ตง้ั รางวัลข้ึ นแล้ว เวลาผ่านไปจนถงึ ปี 1927/ เยน็ เยือก ขณะเดยี วกนั ผูค้ นทวั่ โลกที่รอฟังข่าว กไ็ ด้แต่ ประวัติศาสตรก์ ารบิน
๒๔๗๐ ได้มีผูพ้ ยายามบนิ หลายครง้ั แตไ่ มม่ ีผ้ใู ดประสบ หวั่นใจว่า วนั หนึ่งกบั คนื หน่งึ แลว้ ก็อีกวนั หนงึ่ ผ่านไปแล้ว
ความสำ�ำเรจ็ มีแตก่ ลายเปน็ การสละชวี ติ เท่าที่ทราบว่า เคร่ืองบินน้อยลำำ� น้ั นอยูต่ รงไหน มีชะตากรรมเป็นอยา่ งไร นอกจากเงินรางวลั $25,000 ที่ตั้งไว้ และ
ตายไป ๖ ราย จะไปถงึ ทหี่ มายหรอื ไม่ เครื่องหมายเกียรติยศทป่ี ระธานาธิบดอี เมริกนั มอบให้
แล้ว รัฐสภาอเมริกนั (Congress) ได้ออกกฎหมายพิเศษ
ในปี 1927 นั้น หน่มุ ขอี้ าย อายุ ๒๕ ปี มชี ่ือวา่ ในท่สี ุด คืนวันรุ่งข้ึ น ๒๑ พ.ค. ๒๔๗๐ เวลา มอบเหรียญ Congressional Medal of Honor แกเ่ ขา
ชารล์ ส์ เอ. ลนิ ดเ์ บอร์ก (Charles A. Lindbergh, 1902- ๒๒.๒๒ น. ชาร์ลส์ เอ. ลนิ ด์เบอร์ก ก็ไปถึงเมืองปารสี เขา (เหรยี ญตราสูงสุดนี้ ตามปกตใิ หเ้ ฉพาะแกท่ หาร เพอื่ เชิดชู
1974) ในฐานะท่เี ปน็ นกั บินคนหน่ึง ยอ่ มไดย้ นิ ข่าวเร่อื งน้ี นำ�ำเครื่องบนิ ลงจอดท่สี นาม Le Bourget รวมใชเ้ วลาบนิ “conspicuous gallantry and intrepidity at the risk
เรือ่ ยมา เขาคิดวา่ เขาต้องทำำ� ได้ ขอแต่ให้มีเครื่องบินท่ีดี ๓๓ ช่ัวโมงครึ่ง เป็นระยะทาง ๕,๘๐๐ กม. (๓,๖๐๐ ไมล์) of life, above and beyond the call of duty.”)
น่คี ือการบินเดย่ี วรวดเดียวข้ามมหาสมทุ รแอตแลนติก
คร้ั นแล้ว ลนิ ดเ์ บอร์กหาผู้สนับสนุนเงนิ ทุนคา่ สำำ� เรจ็ คร้งั แรก (first nonstop solo flight across the ความสำำ� เรจ็ คร้ังน้ี ดา้ นหน่งึ เป็นเครอ่ื งบง่ ชีถ้ ึง
เครอ่ื งบนิ เขาไปพบบริษทั ใหญๆ่ ท่เี ปน็ ผ้ผู ลติ หลายราย Atlantic) ความกา้ วหนา้ และความหวังท่ีสดใสของเทคโนโลยี พร้อม
กล็ ้วนปฏเิ สธ ไม่ยอมขายเครอ่ื งบนิ ให้ ในที่สุด เขาจ้าง กับทีอ่ ีกด้านหนง่ึ เปน็ การพสิ จู น์ความสามารถของมนษุ ย์
บรษิ ัทหนงึ่ ทำ�ำเครอื่ งบนิ ข้ึ น โดยตวั เขาเองช่วยออกแบบ ทสี่ นามบินกรงุ ปารสี นั้น แม้จะเปน็ เวลากลางคนื แสดงถงึ ความเขม้ แขง็ กลา้ หาญ และเปน็ พยานแหง่ คตนิ ยิ ม
จนเสรจ็ ตัง้ ชอ่ื เคร่อื งบินน้ั นวา่ Spirit of St. Louis ปรากฏวา่ ประชาชนที่ตามข่าวพากนั มารอรบั ด้วยความ อเมริกันอันช่ื นชมในความสำ�ำเร็จที่ทำำ� ได้ยาก (“hard-won
ต่ื นเต้นเนืองแนน่ มากมาย (Walter Cronkite แห่ง CBS achievement”) นอกจากเปน็ ความสำ�ำเร็จของตวั นักบิน
ครั้นแลว้ เช้าวันท่ี ๒๐ พ.ค. เวลา ๐๗.๕๒ น. บรรยายว่า คนมารบั ทส่ี นามบินมากกว่าแสนคน) ลินด์ แล้ว กท็ ำ�ำใหป้ ระชาชนสนใจเคร่อื งบนิ สนใจการบิน และ
ชารล์ ส์ เอ. ลนิ ด์เบอรก์ กน็ ำ�ำ Spirit of St. Louis ข้ึ น เบอรก์ กลายเปน็ วีรบุรุษ ๒ ฟากมหาสมุทร เขาทำำ� ให้ท้งั มคี วามม่ั นใจในการเดินทางดว้ ยเครื่องบนิ ตลอดจนการที่
จาก Long Island เมืองนิวยอร์ก เน่อื งจากเครือ่ งบินน้ั น การบนิ และนักบนิ เป็นข่าวหนา้ แรกของหนงั สอื พมิ พ์ไป จะมีใจใหแ้ กก่ ารเดินทางทางอากาศเพิ่มขึ้นดว้ ย
เล็กเคร่อื งยนตเ์ ดยี ว และตอ้ งบรรทกุ น้�้ำำมันมาก เขาจงึ ทัว่ โลก หนังสอื พิมพ์เรยี กเขาว่า “Lucky Lindy” (ลนิ ด้ีผู้
พยายามลดน้�้ำำหนักของอื่นให้เหลอื น้อยทส่ี ดุ แมแ้ ตร่ ม่ มโี ชค) บ้าง “Lone Eagle” (อนิ ทรยี ์เดยี่ ว) บ้าง เวลาผา่ นมาอีก ๕ ปี ในปี 1932/๒๔๗๕ อะมเี ลีย
ชชู ีพ และวทิ ยกุ ็ไมเ่ อาไป ที่น่งั นกั บนิ ก็ใช้ไม้สาน มองทาง แอรฮ์ ารท์ (Amelia Earhart) ไดเ้ ปน็ สตรคี นแรกท่บี นิ
ขา้ งหนา้ ดว้ ยกล้องเปริสโคป (periscope) เม่อื กลับมาอเมริกา เพ่ือนรว่ มชาตไิ ดจ้ ดั งาน เด่ียวขา้ มมหาสมทุ รแอตแลนตกิ สำ�ำเรจ็ ในวนั เดอื นเดียว
ตอ้ นรับลนิ ดเ์ บอรก์ อยา่ งวรี บรุ ษุ ผูย้ ง่ิ ใหญ่ ที่ได้นำำ� ความ กับลนิ ด์เบอร์ก คอื ๒๐-๒๑ พ.ค. (ก่อนน้ั น ๔ ปี ในปี
ลินด์เบอร์กคนเดียวแล่นลอยอยเู่ หนือมหาสมทุ ร สำำ� เร็จและเกยี รตยิ ศมาให้แก่ประเทศชาติ เป็นงานฉลอง 1928 เธอได้เป็นสตรคี นแรกท่ขี ้ามแอตแลนตกิ โดยเปน็
แอตแลนตกิ ในเคร่อื งบินลำ�ำนอ้ ย ทม่ี ีความเรว็ เฉลี่ย ๑๐๗ ชัยคร้งั ย่งิ ใหญท่ สี่ ดุ ของชาตหิ ลงั การชนะในสงครามโลก ผโู้ ดยสารคนเดยี วในเครอ่ื งบินที่ขบั โดยนักบนิ ๒ คน)
ไมล์ ต่อช่วั โมง (๑๗๒ กม./ชม.) ตลอดวัน ตลอดคนื
กลางทอ้ งฟา้ เวง้ิ วา้ ง มอี ากาศและกระแสลมท่ี นา่ พรั่นกลวั

ภาคพเิ ศษ 243

244 ภาคพเิ ศษ

ตอ่ มาถึงปี 1937 แอรฮ์ ารท์ ออกบนิ รอบโลกดว้ ยเครอื่ ง airliner) ทำ�ำให้คนหนั มานิยมเดินทางไกลดว้ ยเครือ่ งบิน
บนิ สองเครือ่ งยนต์ โดยมี Fred Noonan เป็นผ้นู ำ�ำทาง แทนรถไฟ และเรอื เดนิ สมทุ ร (กอ่ นน้ั น เมอื่ ปี 1953 BOAC
และก็เดนิ ทางไปได้เกิน ๒ ใน ๓ แล้ว แต่ได้หายสูญไป ไดเ้ ริ่มใช้เคร่ืองบนิ ทเี่ รยี กกันว่า พร๊อพเจต็ /propjet คือ
กลางมหาสมทุ รแปซิฟกิ ใกลเ้ ส้นวนั ท่ีสากล (Interna- มีไอพน่ turboprop ขับเคล่ือนใบพัด ซง่ึ ผลติ โดยบรษิ ทั
tional Date Line) Rolls-Royce แล้วบรษิ ทั การบินประเทศอื่นก็ซื้อบ้าง)
ปี 1970/๒๕๑๓ วันท่ี ๒๑ ม.ค. Pan Am เริม่
ระหว่างน้ี การบนิ พาณชิ ย์ (commercial avia- บรกิ ารเครือ่ งบินไอพ่นจัมโบ โบอ้งิ ๗๔๗ (Boeing 747
tion) กพ็ ัฒนาต่อเนอื่ งมา ดงั มีความกา้ วหน้าทีค่ วรทราบ jumbo jet) ในเสน้ ทางบนิ ขา้ มมหาสมุทรแอตแลนตกิ
ดงั น้ี (เมอ่ื ปี 1966/๒๕๐๙ Pan Am ริเรม่ิ ส่ังจมั โบ โบองิ้ ๗๔๗
มาเตรียมบริการ ๒๕ เครอื่ ง บรรทกุ ผโู้ ดยสารได้เทยี่ วละ
ปี 1934/๒๔๗๗ เร่มิ มีการบนิ ขนส่งไปรษณยี ข์ า้ ม ๓๔๒ ถงึ ๔๙๐ คน ทำ�ำใหก้ ารบนิ สายอื่นตอ้ งพากนั ตาม)
มหาสมทุ รแปซิฟิก จากนั้นไม่นาน กม็ ีบรกิ ารสำ�ำหรบั คน นับเป็นการเปลยี่ นโฉมหน้าการบินครงั้ สำ�ำคัญ
โดยสาร ปี 1976/๒๕๑๙ วันที่ ๒๑ ม.ค. (กอ่ นเริม่ รบั สง่
ผโู้ ดยสาร Concorde เริม่ ทำำ� การบนิ คร้งั แรกในวนั ท่ี ๒
ปี 1939/๒๔๘๒ วนั ที่ ๒๘ มิ.ย. Pan American มี.ค. 1969/๒๕๑๒ และเรม่ิ บินเร็วกวา่ เสียง ในวนั ท่ี ๑
Airways เปดิ การบนิ พาณิชยข์ า้ มมหาสมุทรแอตแลนตกิ ต.ค. 1969 คร้ั นถงึ ๔ พ.ย. 1970 ก็บนิ ได้เรว็ กว่าเสยี ง
ครง้ั แรก จากนิวยอรก์ ไปเมอื งมาร์เซลล์ (Marseilles) ใน เกนิ ๒ เทา่ บนิ จากลอนดอนไปนวิ ยอรก์ ราว ๓ ชม.) Air
ฝรง่ั เศส ใชเ้ วลาบิน ๒๖ ชม.ครง่ึ คา่ โดยสารเทย่ี วละ France และ British Airways เรม่ิ เทีย่ วบินประจำำ� ของ
$375 เคร่อื งบินคอนคอร์ดเร็วกว่าเสียง (supersonic Con-
corde) โดย British Airways (ก่อนนค้ี อื BOAC) บนิ จาก
ปี 1939/๒๔๘๒ ถงึ 1945/๒๔๘๘ ระหว่าง ลอนดอน ไปยงั บาหเ์ รน (Bahrain) และ Air France บิน
สงครามโลกคร้ังท่ี ๒ คสู่ งครามใช้เครอ่ื งบินในการรบกัน จากปารีส ไปยังรโี อเดจาเนโร (Rio de Janeiro) แล้ว จากซา้ ยบน:
อยา่ งเต็มท่ี จงึ เร่งผลติ และพฒั นาเครื่องบนิ อยา่ งรวดเร็ว ต่อมากเ็ ปิดบนิ ประจำ�ำมายงั กรงุ วอชงิ ตนั ดซี ี (๒๔ พ.ค. ออรว์ ลิ ล์ ไรท์
และมากมาย ทำำ� ให้การบินก้าวหนา้ มาอยา่ งมาก เม่อื ส้ิ น วิลเบอร์ ไรท์
สงครามโลกน้ั นแล้ว กม็ เี ครอื่ งบนิ ส่ีเครอ่ื งยนต์ ท่ีบนิ ระยะ 1976) และมาเมืองนวิ ยอรก์ (พ.ย. 1977) และขยายไปท่ี อะมีเลยี แอร์ฮาร์ท
ไกล มหี อ้ งผโู้ ดยสารอย่างดี มอี ุปกรณ์ก้าวหน้า พรง่ั พรอ้ ม อ่ื นด้วย (chartered flights ไปท่ัวโลก) แตต่ ่อมา เพราะ หน้าตรงขา้ มจากซา้ ยบน:
ไปท่วั ประหยดั สะดวก ปลอดภยั นง่ั สบาย ขาดทุน ก็ตดั เทีย่ วบนิ ลงๆ จนเหลอื ปลายทางประจำ�ำเพยี ง บอลลนู
นิวยอรก์ จนในที่สุดก็เลิกดำำ� เนินการทั้งหมด (Air France เรือเหาะ
ปี 1946/๒๔๘๙ วันที่ ๑ ก.ค. BOAC (British เลิก พ.ค. 2003 และ British Airways เลกิ ต.ค. 2003) Jet airliner
Overseas Airways) เร่มิ การบินพาณชิ ย์ขา้ มมหาสมทุ ร Spirit 0f St. Louis
แอตแลนติก ระหว่างลอนดอน-นวิ ยอรก์ ใช้เวลาบิน Boeing 747
๑๙.๔๕ ชม. Concorde

ปี 1958/๒๕๐๑ เริ่มมีการใช้เคร่ืองบินไอพ่น (jet

ภาคพิเศษ 245

ทวี ี โผล่มานิด ติดสงครามโลก ๖ ปี อย่างไรกต็ าม แทจ้ ริงนั้น ในอเมรกิ า โทรทศั น์ สมยั น้มี ปี ากกาลูกลน่ื หาได้แสนงา่ ย
จน ๒๔๘๘ ผ่าน จงึ บานไมห่ ุบ พัฒนาชา้ กวา่ ในยุโรป ซ่งึ ปรากฏว่า ในองั กฤษ BBC ได้ เขยี นไดแ้ สนสบาย
เริ่มบริการทีวเี ป็นเจ้าแรกของโลกท่ีลอนดอน ในปี 1936 งานอยา่ งเลศิ ทแี่ สนดี
พ.ศ. ๒๔๘๒ (ค.ศ. 1939) ทสี่ หรัฐอเมรกิ า วัน โดยเฉพาะทีเ่ ป็นงานเด่นออกถา่ ยทอดภายนอกคร้งั แรก น่าจะได้ผลิตไดม้ ขี ึน้ มามากมาย
ท่ี ๓๐ เมษายน มีการเปิดงานแสดงสินค้าโลกทเ่ี มอื ง คือเมอ่ื BBC แพร่ภาพขบวนงานราชาภเิ ษกของพระเจา้
นิวยอร์ก (New York World’s Fair) บริษัท NBC ยอรจ์ ท่ี ๖ (King George VI) จากไฮด์ปารค์ เมื่อเดือน พ.ศ. ๒๔๘๘ (ค.ศ. 1945) วนั ที่ ๒๙ ต.ค. ท่ี
(National Broadcasting Company) ไดเ้ ปิดตัวเรม่ิ พฤศจิกายน 1937 สหรฐั อเมรกิ า หา้ ง Gimbel Bros. เมืองนิวยอรก์ วาง
ออกรายการประจำ�ำของโทรทัศน์ โดยทำำ� การถ่ายทอดพิธี จำำ� หนา่ ยปากกาลกู ล่ืน (ballpoint pens) ดา้ มละ
ที่ประธานาธิบดี Franklin D. Roosevelt เป็นประธาน เมอ่ื โทรทศั น์ปรากฏตวั ข้ึ นมาและทำำ� ท่าจะ $12.50 มบี นั ทกึ ว่า เปน็ ความสำำ� เรจ็ ทางพาณิชย์คร้งั
กล่าว และกลายเปน็ ประธานาธบิ ดีคนแรกที่ออกโทรทัศน์ งอกงามน้ั น กเ็ ขา้ สูช่ ่วงเวลาของสงครามโลกครง้ั ที่ ๒ ใหญ่ พอถงึ ปี 1949 ปากกาลกู ล่ื นกต็ ดิ ตลาด และมสี ถิติ
NBC บอกวา่ ปีน้ั นจะออกรายการทวี ี สปั ดาห์ละ ๒ ช่ัวโมง ซึง่ เริ่มข้ึ นในวันที่ ๑ ก.ย. 1939 ต่อมาไม่ชา้ สงครามได้ จำำ� หนา่ ยชนะปากกาหมกึ ซมึ เปน็ ครงั้ แรก แม้วา่ ในช่วงต้น
แลว้ ในปีเดยี วกนั นั้น CBS (Columbia Broadcasting รุนแรงมากข้ึ น แล้วกท็ ำำ� ให้โทรทศั นเ์ งยี บเฉาจนเหมอื น ธนาคารบางแหง่ บอกว่าปากกาลกู ล่ื นน้ใี ช้เซ็นชอื่ ตาม
System) กเ็ ริ่มออกรายการทวี เี ชน่ กนั กว่าจะถึงกลางปี กบั ลบั หายไป เพราะโรงงานอิเล็กทรอนิกสท์ ้ังหลายตอ้ ง กฎหมายไม่ได้ แต่ปรากฏว่า ปากกาอย่างใหม่นี้ ข้ึ นไปที่
ต่อมา คือ 1940 ในสหรัฐได้มีโทรทศั นแ์ ลว้ ๒๓ สถานี เปลย่ี นไปเปน็ ทผี่ ลติ อาวุธยุทโธปกรณ์ ดังทีใ่ นอเมรกิ า ปี สูงกไ็ ม่รัว่ ไหล และใช้เขียนทบั กระดาษคาร์บอนทำ�ำสำ�ำเนา
1945/๒๔๘๘ เพียงประมาณ ๕,๐๐๐ บา้ น มีเครื่องรับ เอกสารธุรกิจและราชการไดด้ อี ีกด้วย
Braun HF1, 1958 โทรทัศนท์ ่เี ทอะทะ แต่ในปี 1945 น้ีเอง สงครามโลกครัง้
ท่ี ๒ กจ็ บลงในวนั ที่ ๒ ก.ย. ในเมอื งไทย กวา่ จะรจู้ ักและใชป้ ากกาลูกลื่นกัน
กว้างออกไป กเ็ มือ่ ผ่าน พ.ศ. ๒๕๐๐ มาแลว้
ปีต่อมา 1946 รฐั บาลอเมรกิ นั ยกเลกิ ข้อจำำ� กัด
เกย่ี วกบั การผลิตเครือ่ งรับโทรทศั น์ จากนั้นอตุ สาหกรรม คนร่นุ ก่อนๆ ลำำ� บากยงุ่ ยากไม่น้อยกับการใช้
โทรทัศนก์ ็เบ่งบานอยา่ งรวดเรว็ พอถึงปี 1949 มีเคร่ือง อุปกรณ์การเขยี น เม่อื มีปากกาหมึกซึมให้ใช้ กถ็ ือว่า
รับโทรทัศน์เพิ่มข้ึ นเปน็ ๑ ลา้ นเครอ่ื ง ถึงปี 1951 เป็น สะดวกสบายขึ้นมากมายแลว้ แตย่ งั มีข้อติดขัดไมค่ ล่อง
๑๐ ล้านเคร่อื ง แลว้ กเ็ ปน็ ๕๐ ล้านเครอื่ งใน ๘ ปตี อ่ มา ตวั อยูม่ าก เชน่ เหนบ็ ปากกาไว้ บางทหี มึกรัว่ ไหลออกมา
เปรอะกระเป๋าเปือ้ นเสอ้ื ผา้ เขยี นลงกระดาษ นอกจาก
ในอังกฤษ บรกิ ารโทรทัศนข์ อง BBC คืนชพี ใน ซมึ สมชอื่ แล้ว ถกู น้้� ำำ หมกึ ละลาย ตวั หนังสือหายไป และ
ตอนกลางปี 1946 แลว้ กเ็ จรญิ เตบิ โตตอ่ มา สว่ นในประเทศ เลอะเทอะ ต้องระวังคอยดวู ่าหมึกจะหมด หม่ั นดูดสูบ
อ่ื นๆ พูดได้วา่ โทรทศั น์ หรือ ทวี ี เพงิ่ จะแพรห่ ลายเมื่อ หมกึ ใหม่ ต้องมขี วดหมึกพรอ้ มไว้ อีกท้งั เปน็ ของค่อนข้าง
เขา้ ทศวรรษ 1950s และสำำ� หรบั ประเทศไทย ไดร้ ับคำำ� มีราคา ถ้าจะให้เขียนดี ก็ยงิ่ ตอ้ งหาของแพง และหาไม่
บอกเลา่ จากคณุ ประภาศรี บณุ ยประสทิ ธ์ิ ซง่ึ ขณะนีอ้ ายุ ง่ายนกั แตพ่ อปากกาลกู ลื่นมา ปัญหาทุกอยา่ งหายหมด
๘๖ ปี ทา่ นยืนยนั ไวน้ านแล้วว่า ทีวีเข้ามาเมอื งไทยใน
พ.ศ. ๒๔๙๘ การเขยี นกลายเป็นเรอ่ื งสะดวกสบายแสนจะง่าย
ปากการาคาถกู ย่ิงกวา่ ของเลน่ หาง่ายเกลื่อนกลาด จน

246 ภาคพิเศษ

กลายเปน็ ว่าใช้กนั ทิง้ ๆ ขวา้ งๆ มาในปี 1938/๒๔๘๑ (ทำ�ำสำำ� เรจ็ ต้งั แต่ปี 1931 และออก คณุ Milton Reynolds เดินทางจากชคิ าโกไปงาน
การเขียนหนงั สือเปน็ สื่อสำ�ำคัญในทางแหง่ ความ แสดงในงาน Budapest World Fair) จงึ ไดร้ ับความนยิ ม ธรุ กจิ ทเี่ มืองบัวโนสไอเรส (Buenos Aires, เมอื งหลวง
ใชก้ ันมากในองั กฤษ เรียกวา่ “ไบโร/biro” ของอารเ์ จนตินา) ไดไ้ ปเห็นปากกาแบบใหม่ ที่เรยี กกัน
กา้ วหนา้ ของอารยธรรม อุปกรณก์ ารเขียนท่ีเปลยี่ นไป ว่า “ไบโร/biro” เกิดติดใจ ซื้อเอามา แล้วพัฒนาเปน็
ทำำ� ใหเ้ กดิ ความเปล่ยี นแปลงที่สำ�ำคัญในความเปน็ อยแู่ ละ ในชว่ งสงครามโลกครัง้ ที่ ๒ (World War II, ปากกายหี่ ้อใหม่ตา่ งออกไป และผลิตข้ึ นมาตง้ั แต่ ๖ ต.ค.
การทำำ� งานของมนษุ ย์ เมือ่ คนยคุ น้ีมีเคร่อื งมืออย่างดี 1939-1945/๒๔๘๒-๒๔๘๘) นักบนิ เริ่มนิยมใช้ปากกา 1945/๒๔๘๘ ไดว้ นั ละ ๗๐ ด้าม โดยรา้ น Gimbels ใน
พร้อมแล้ว งานสรา้ งสรรคท์ างจิตใจและทางปัญญา ควร ลกู ลื่น เพราะเม่ือบินข้ึ นในระดับสงู ก็ไมร่ ่ัวไหล หลงั นวิ ยอรก์ เปน็ ผู้จำำ� หน่าย
จะก้าวหนา้ เพ่มิ ทวี ย่งิ ต่อมามีคอมพวิ เตอรท์ บ่ี ันดาลตวั สงครามแลว้ ความนิยมก็ยิ่งมากข้ึ น
หนงั สอื ได้ดเี หลอื ล้�้ำำยิง่ กวา่ เขียน ความเจรญิ งอกงามทาง การพัฒนาดำำ� เนินต่อมา จนถงึ ปี 1963 ในอเมริกา
จติ ปัญญา นา่ จะกา้ วโลดไป มใิ ชก่ ลายเปน็ สวนทางกนั ไบโรได้รับเชญิ จากประธานาธบิ ดอี ารเ์ จนตินา ก็มปี ากกา soft-tip pen (ปากกาปลายนุ่ม หรอื ปลาย
ใหไ้ ปประเทศนั้น สองพ่ี นอ้ งไดอ้ พยพไปอยทู่ ี่นั่น และ ไฟเบอร,์ เรยี กว่า felt-tip pen บ้าง felt pen บ้าง
ย้อนดูความเป็นมา ในฐานะแหง่ ประดิษฐกรรม ตงั้ บรษิ ทั ข้ึ นมาผลติ ปากกาของเขา ในปี 1943/๒๔๘๖ fiber-tip marker บา้ ง felt-tip marker บา้ ง) ออกมา
ถอื ว่าปากกาลูกล่ื นเกดิ ขึ้นในปี 1938/๒๔๘๑ แตถ่ ้าสืบ ให้ชอื่ ปากกาว่า “Eterpen” แล้วมชี าวองั กฤษให้ทนุ ขาย ทำำ� ให้สะดวกในการวาดและเขียนบนพื้นกระจกและ
ประวัตมิ าแตต่ น้ พู่กัน (brush) ที่คนจีนใช้กันตั้งแต่ใกล้ สนับสนุน และที่อังกฤษ Henry Martin กับ Frederick พลาสติก เป็นตน้
พนั ปี ก่อน ค.ศ. นับวา่ เป็นตน้ ตระกูลของปากกา แลว้ Miles ไดต้ ้งั โรงงานขึ้นมาผลติ ปากกาน้ี ขายโดยห้าง
ประมาณ ๓๐๐ ปี ก่อน ค.ศ. ชาวอียิปตโ์ บราณก็รจู้ กั Martin-Miles บอกวา่ ขึ้นท่สี งู หมกึ ไม่รวั่ ไหล สำำ� หรบั ใช้ใน Ladislao Biro
ใชต้ ้นกกต้นอ้อเป็นเคร่อื งเขียน ต่อมา คงก่อนคริสต์ กองทพั อากาศ ต่อมา บริษทั ฝร่ังเศสช่อื “Bic” ได้รับเอา
ศตวรรษที่ 7 กม็ กี ารใชป้ ากกาขนนก (quill pen) ซ่ึงใช้ กิจการของ Martin-Miles ไป และพัฒนาปากกาลกู ล่ื น
กันมาในยโุ รปจนถงึ กลางคริสต์ศตวรรษท่ี 19 (เร่มิ แต่ น้ั นใหเ้ ป็นชนดิ ราคาถกู ใช้แลว้ ทิ้งเลย (throwaway
ปี 1828/๒๓๗๑) ปากกาโลหะจงึ เข้ามาแทน (ปากกา pen)
โลหะมีมานาน ดังทไ่ี ดพ้ บปากกาทองสมั ฤทธใิ์ นซากเมอื ง
ปอมเปอี/Pompeii แตไ่ มน่ ิยมใช้กนั ) แตก่ ็ไดแ้ คป่ ากกา สว่ นในอเมริกา ดงั ได้เล่าแล้วขา้ งต้นว่า มีผูเ้ อา
คอแร้งทีเ่ ขยี นไป จุ่มหมกึ ไป จนกระทั่งมีผูผ้ ลติ ปากกา ปากกานี้ไปพัฒนาผลติ ออกมาวางขายในปี 1945/๒๔๘๘
หมกึ ซึมขึ้นในปี 1884/๒๔๒๗ จงึ ได้อุปกรณห์ ลักในการ เรยี กวา่ “ballpoint pen” โดยมีเรื่องสบื เนอ่ื งมาว่า
เขียน ซ่ึงใช้กันมานาน

มคี นอเมรกิ นั ช่ือ John H. Loud ประดษิ ฐ์
ปากกาลูกลื่นขึ้นตง้ั แต่ปี 1888/๒๔๓๑ และปากกา
ลูกล่ื นไดเ้ ริ่มปรากฏแก่สายตาออกมาคา้ ขายเมอื่ ปี
1895/๒๔๓๘ แตค่ นไม่คอ่ ยใสใ่ จ จนกระทงั่ ชาวฮังการี
สองพี่นอ้ ง นามสกลุ Bíró (ไบโร) ทำำ� แบบทใ่ี ช้ง่ายออก

ภาคพเิ ศษ 247

จากบน: sundial, water clock คนรุ่นใหม่ ไมร่ วู้ า่ หรือไม่ก็ไขลาน ซงึ่ เดินหรอื ทำำ� งานไดจ้ ำ�ำกดั มาก ต้องปรับ
คุณปยู่ ่าตายาย แคใ่ ช้เครือ่ งดูเวลา ลกู ตมุ้ คอยดงึ คอยยกลูกถ่วงบา้ ง ไขลานบา้ ง เวลากไ็ ม่
ท้งั ยุ่งยากใชเ้ งินเสียเวลาแคไ่ หน เท่ียง ถา้ เปน็ อย่างดีตรงหนอ่ ย ก็แพง แมแ้ ต่ท่วี า่ เท่ยี งตรง
ท่ีสุด ถ้าใชใ้ นเรื่องละเอียด ก็ยังผดิ พลาดไมน่ อ้ ย ถอื เปน็
พ.ศ. ๒๕๐๓ (ค.ศ. 1960) วันท่ี ๒๕ ต.ค. ทสี่ หรฐั ของมีคา่ มีไม่มาก คนยุง่ ยากตดิ ขดั ในการดูเวลากันมาก
อเมรกิ า หา้ ง Bulova นำำ� นาฬกิ า Accutron ออกวางขาย มีกิจธรุ ะ ก็ไปหาดเู วลาบ้าง นาฬกิ าตาย ตอ้ งตงั้ ใหม่ และ
เป็นนาฬกิ าข้อมอื อิเล็กทรอนิกสเ์ รอื นแรกของโลก จาก คอยเทียบเวลา แต่บดั น้ี นาฬิกาเปน็ ของหางา่ ย ราคาถกู
น้ั นอกี ๒ ปี คอื 1962 ห้างนาฬกิ าในสวติ เซอร์แลนด์ ๓๑ มเี กลื่อนกลาด บอกเวลาเทย่ี งตรง ผดิ พลาดปีละไม่ก่ี
เจา้ ร่วมทนุ กัน ๗ ลา้ นเหรียญอเมรกิ ัน ดำำ� เนินการพฒั นา วินาที จนคนท่วั ไปไมม่ ีภาระหรือไมเ่ ห็นความสำำ� คัญทจี่ ะ
นาฬกิ าควอตซจ์ นสำ�ำเรจ็ ครั้นถงึ เดอื นธนั วาคม 1967/ จดั การเรอื่ งเวลา
๒๕๑๐ ก็เปิดตัวนาฬิกาข้อมือควอตซ์อเิ ลก็ ทรอนิกส์
(electronic quartz wristwatch) ท่ีอเมริกา โดย กาลเวลาคมุ กำำ� กบั ชีวติ และสังคมมนุษย์ตลอดมา
จำ�ำหนา่ ยเครือ่ งละ $550 ข้ึ นไป เปน็ นมิ ิตของการทโ่ี ลก ทกุ ยคุ สมยั มนษุ ย์ต้องหาทางรแู้ ละจดั การเวลาใหไ้ ด้ผลดี
จะเขา้ สยู่ คุ ท่ี นาฬกิ าเป็นของหางา่ ย ราคาถูก ใชส้ ะดวก ทสี่ ดุ ในสมยั โบราณ เวลาสำ�ำคัญมากตอ่ เกษตรกรรม ต้อง
อาศยั เพยี งแบตเตอร่ีเลก็ ๆ ทีเ่ ปลย่ี นได้งา่ ย และเท่ยี งตรง รฤู้ ดูกาลทจี่ ะทำ�ำไรท่ ำำ� นา คนเริ่มนบั เวลาเม่ือประมาณ
แม่นยำ�ำอยา่ งยิง่ ๑ หม่ื นปมี าแล้ว วธิ พี ื้นฐานกค็ ือ ดดู วงตะวนั ดวงจันทร์
และดวงดาว สิ่งท่ี นับได้วา่ เปน็ ปฏิทนิ เก่าแก่ทส่ี ุดทค่ี ้นพบ
ในระยะแรก นาฬกิ าอิเลก็ ทรอนิกสย์ ังเป็นแบบ เป็นปฏิทินจนั ทรคติ (lunar calendar)
แอนะลอ็ ก/analog คือมีเข็มชบ้ี อกเวลาหมุนเคลอ่ื นทไ่ี ป
(เปน็ analog watch) แตห่ ลงั จากน้ั นไมน่ าน กท็ ำ�ำชนดิ อยี ปิ ตแ์ ละบาบโิ ลเนยี เป็นชนชาตพิ วกแรกทไี่ ด้
solid-state (ไมม่ สี ่วนเคลอ่ื นที่) เป็นแบบดจิ ทิ ัล/digital พฒั นาระบบการนบั เวลาทงั้ เรอื่ งปฏิทินและนาฬิกามาได้
คือแสดงเป็นตวั เลขหรือภาพบนจอ (เป็น digital-display มาก ดังที่อียปิ ตไ์ ด้ทำ�ำปฏิทนิ ยตุ ิปลี ะ ๓๖๕ วันมาต้งั แต่
watch) เรม่ิ ด้วยในทศวรรษ 1960s น้ั น มแี บบ LED ราว 2800 BC (๒,๘๐๐ ปี ก่อน ค.ศ.) ท้งั น้ี โดยสังเกต
(light-emitting diode/ไดโอดเปลง่ แสง) กอ่ น จนถงึ ปี การข้ึ นและตกของดาวที่สกุ ใสและเวลาที่บ่าข้ึ นของแม่น้้� ำำ
1975/๒๕๑๘ จอแบบ LCD (liquid crystal display/ ไนล์ (Nile) แล้วกว่าจะถึง 2100 BC อยี ปิ ตก์ ็ไดร้ ้จู ัก
จอภาพผลึกเหลว) จงึ เข้าตลาด และมิใชใ่ ช้กบั นาฬกิ า แบ่งวันหนงึ่ เป็น ๒๔ ชั่วโมงแลว้ และใกล้กันน้ั น ชนท้งั
เทา่ นั้น แต่ใช้ในอุปกรณอ์ เิ ลก็ ทรอนกิ ส์อยา่ งอื่น เชน่ สองชาตินั้น (บา้ งวา่ อียปิ ต์ทำ�ำตั้งแต่ราว 3500 BC) ก็ได้
เครอื่ งคิดเลขด้วย (นาฬกิ า analog LCD watch กม็ ซี ้อน ทำำ� นาฬกิ าเงาแดด (shadow clock, ตอ่ มาพฒั นาเปน็
ข้ึ นมาอกี ชั้นหนงึ่ คอื แสดงภาพเป็นเขม็ ทีห่ มนุ ไป) sundial) ข้ึ นวดั เวลาในตอนกลางวัน ส่วนตอนกลางคนื ก็
ใช้วธิ ีดูดาว หรอื ดูเชอื กดเู ทยี นทจ่ี ุดไว้
ก่อนเขา้ ยคุ นาฬิกาอเิ ลก็ ทรอนกิ ส์ คนใชน้ าฬกิ า
จักรกล (mechanical watch and clock) ทีม่ ลี ูกต้มุ

248 ภาคพเิ ศษ

ใกล้ถงึ 1500 BC ชาวอียิปตก์ ป็ ระดษิ ฐน์ าฬิกา จนกระทงั่ ปลายสมยั กลางน้ั น เมอื่ การค้าพาณชิ ย์ นาฬกิ ากก็ ลายเปน็ งานทม่ี คี วามสำำ� คญั และขยายตวั ออกไป
ข้ึ นมาไดอ้ ยา่ งใหม่ ซง่ึ บอกเวลาแมน่ ยำำ� มากขึ้น และใช้ เบ่งบานพรึบพรงั่ ข้ึ น และการปฏิวัตวิ ิทยาศาสตร์ (Sci- มีการผลิตนาฬกิ าลกู ต้มุ ส้ั นใส่ตไู้ มส้ ำำ� หรบั แขวนติดข้างฝา
กลางคืนได้ดว้ ย คือ นาฬิกาน้�้ำำ (clepsydra หรอื water entific Revolution, เร่มิ 1543/๒๐๘๖) ออกผล จงึ ตื่น (เปน็ wall clock) แต่เพราะน้�้ำำหนักมาก ข้างฝามักทาน
clock) ท่ีใช้กนั ตอ่ มาอีกเกอื บ ๓,๐๐๐ ปี จนเข้าสู่ยุค ตวั กนั ขึ้นมาคิดหานาฬิกาทบ่ี อกเวลาได้เทย่ี งตรง เหตผุ ล ไมไ่ หว พงั ตกลงมาแตกกนั เรื่อย (นาฬิกาลกู ตุ้มปรบั ความ
นาฬกิ าจกั รกล ระหวา่ งนี้ บาบิโลเนีย (Babylonia) ได้ ทมี่ องเห็นงา่ ย คอื การค้าพาณชิ ย์ และกิจการต่างๆ ซง่ึ ช้าเรว็ ด้วยการเลื่อนขยับลูกตุ้มใหส้ ูงขึ้น-เร็ว ต่�่ำำลง-ช้า)
เจริญก้าวหนา้ ในการคำ�ำนวณวนั เวลาละเอยี ดลงไปจนรจู้ ัก มกี ารนดั หมายพบปะรบั ส่งสนิ ค้า มีการทำ�ำงานรว่ มกัน
นบั เวลาในแต่ละวนั ที่แตกตา่ งกนั ไปในตา่ งฤดู เปน็ ต้น เป็นกิจกรรมทางสงั คมท่ตี ้องจำำ� เพาะเจาะเวลา ในที่สุด กม็ ีผผู้ ลติ นาฬกิ าลกู ต้มุ ยาวใสต่ ูไ้ มส้ ูงตงั้
มากกว่าการหมายร้ขู ้างเดียวต่อธรรมชาตใิ นการเกษตร บนพ้ื นบา้ น (สงู ๑.๘ – ๒.๓ เมตร) ซ่งึ ตอ่ มาได้ช่อื ตาม
ต่อจากยคุ ของนาฬกิ าแดด และนาฬิกาน้้� ำำ ท่ี ทำ�ำ ความตอ้ งการอันจำำ� เป็นนี้ จึงทำำ� ให้เอาจริงเอาจงั ในการ เพลงยอดนิยม “My Grandfather’s Clock” ของ
ตามสภาพธรรมชาติแล้ว กเ็ ข้าส่ยู ุคของนาฬกิ าจกั รกล พัฒนาเครอ่ื งวัดเวลา น่ีคือเขา้ สยู่ ุคการพัฒนานาฬกิ าจกั ร Henry Clay Work ที่เขียนเมือ่ ปี 1876/๒๔๑๙ เรยี กวา่
(mechanical clock) แตใ่ นระยะแรก ถงึ จะเริ่มมีจักรกล กลสมยั ใหม่ (modern mechanical clocks) grandfather clock คอื “นาฬิกาคุณปู่” (grandfather’s
แต่ก็ไมใ่ ช่เป็นนาฬิกาจักรกลจรงิ แมใ้ นราว 270 BC ก็ นาฬกิ าลูกตมุ้ : clock หรอื longcase clock ก็เรียก) ในเมอื งไทยเคย
เปน็ การพฒั นาจากนาฬกิ าน้้� ำำน่ั นเอง โดยทำ�ำให้มีกลไก นยิ มใช้มาก เรียกกนั วา่ “นาฬกิ าปารสี ” ถอื กันว่าเป็น
ประกอบต่างๆ ท่ขี ับเคล่อื นดว้ ยน้�้ำำ แมแ้ ตร่ ูจ้ กั ทำ�ำใหต้ ี นาฬิกาจกั รกลตอ้ งใช้พลงั งาน เรม่ิ ดว้ ยใช้ลกู ถว่ ง ของมีราคา เป็นเครื่องประดบั บา้ น แสดงความโออ่ ่าหรอื
ระฆังมเี สยี งนกรอ้ ง เปน็ ตน้ และต้ังแต่ ค.ศ.700/๑๒๔๓ น้�้ำำหนัก (weight) ขับระบบฟนั เฟอื งทีจ่ ะหมนุ เขม็ บอก ฐานะท่ดี ีด้วย แต่รวมแล้ว นาฬกิ าลกู ตุม้ เปน็ ของใหญ่และ
ถงึ 1000/๑๕๔๓ ชาวอาหรบั ไดน้ ำ�ำความร้ทู างดารา- ชวั่ โมง นาฬิกาขับเคลอ่ื นด้วยลูกถว่ ง (weight-driven หนัก จึงตอ้ งตัง้ หรือแขวนอยกู่ บั ท่ี
ศาสตรม์ าใชพ้ ฒั นานาฬิกาแดดให้บอกเวลาถกู ต้องตาม clocks) นี้ เทา่ ท่ีพบเกดิ ข้ึ นในฝรั่งเศสและองั กฤษใกลป้ ี
การเคลอ่ื นทขี่ องดวงอาทติ ย์ซึง่ ต่างไปตามฤดูกาล 1379/๑๙๒๒ แต่ยงั ห่างไกลความเที่ยงตรง แตก่ ่อนน้ั น นาฬกิ าบอกเวลาผดิ ไปวันละมากๆ
จึงมเี พียงเขม็ ชั่วโมงอย่างเดยี ว คร้ั นเมอ่ื นาฬิกาบอกเวลา
นาฬิกาจกั รกลเร่มิ ตน้ ท่เี มืองจนี ในครสิ ต์ศตวรรษ ตอ่ มา ในช่วงปี 1581-1583/๒๑๒๔-๒๑๒๖ เทยี่ งตรงข้ึ น ถงึ ปี 1680/๒๒๒๓ กม็ ีการทำ�ำเขม็ นาทีขึ้น
ท่ี 8 โดยใชร้ ะบบฟันเฟอื ง ซึ่งเปน็ พื้นฐานของนาฬกิ าจกั ร กาลเิ ลโอ (Galileo) ได้ให้ความคดิ ในการใช้ลูกตมุ้ แกว่ง แล้วนาฬกิ าลกู ตมุ้ จึงได้มีเข็มนาที (“second hand”)
กลท้งั ปวง และในครสิ ตศ์ ตวรรษท่ี 11 ก็มีนักดาราศาสตร์ (pendulum) ทจี่ ะชว่ ยให้คมุ จงั หวะเวลาไดส้ ม่�่ำำเสมอ [บางตำำ� ราวา่ นาฬกิ าพกไขลานมีเข็มนาทีในปี 1670]
จนี คิดสร้างนาฬกิ าทางดาราศาสตรท์ ีล่ ะเอียดซับซอ้ น คร้ั นถงึ ปี 1641/๒๑๘๔ นักวทิ ยาศาสตรอ์ ิตาเลยี น ผเู้ ปน็
บตุ รของกาลเิ ลโอ นามวา่ Vincenzio Galilei ก็ได้ทำำ� นาฬิกาลกู ตุ้มสำำ� คญั ทไี่ ด้กลายเปน็ มาตรฐาน
ส่วนในยุโรป ตลอดสมัยกลาง (Middle Ages, นาฬิกามีลกู ตุ้มแกวง่ คอื มี pendulum อย่างนั้นขึ้น แต่ สำำ� หรับนาฬิกาหอเวลาท่แี ท้เท่ียงตรงทั้งปวง ไดแ้ ก่ West-
476/๑๐๑๙ - 1453/๑๙๙๖) ถึงจะมีจกั รกลมาแล้ว ก็ บคุ คลที่ทำำ� ให้เปน็ เรื่องราวจรงิ จัง คอื นกั ดาราศาสตร์ minster clock บนหอวิกตอเรีย (Victoria Tower) ซงึ่
แทบไม่ได้พัฒนานาฬกิ ามากไปกวา่ ที่อียิปตท์ ำ�ำไว้ เครอื่ ง และฟิสกิ ส์ฮอลนั ดา นามว่า Christiaan Huygens ซ่ึงได้ เป็นหอนาฬิกาของรัฐสภาอังกฤษ (clock tower of the
วดั เวลาทีใ่ ช้กนั เรื่อยมากค็ อื นาฬิกาทราย (hourglass ออกแบบประดษิ ฐน์ าฬกิ าลูกต้มุ ขึ้นในปี 1656/๒๑๙๙ Houses of Parliament, หรือพดู ส้ั นๆ ว่า Parliament
หรือ sand glass และคุน้ กันในชื่อว่า egg-timer เรียก ทำำ� ใหน้ าฬกิ าบอกเวลาเท่ียงตรงขึ้นมาก และการผลติ tower) ท่ี กรุงลอนดอน ซึ่งได้ติดตั้งในชว่ งปี 1856-59/
ง่ายๆ ก็คือ narrow-waisted glass/“แก้วเอวก่วิ ”) ซ่ึงใช้ ๒๓๙๙-๒๔๐๒ โดยท่ัวไปเรยี กกนั วา่ “Big Ben” ตามชอื่
วดั แค่เวลาสั้นๆ ระฆงั ใบใหญห่ นกั ๑๕ ตนั ครง่ึ ประจำ�ำหอน้ั น หน้าปัดท้ังส่ี

ภาคพเิ ศษ 249

ของนาฬิกาเรือนน้ี แตล่ ะด้านมเี ส้นผ่าศูนยก์ ลาง ๗ เมตร
อย่สู ูงจากพื้นดนิ ๕๕ เมตร ลกู ต้มุ แกวง่ ยาว ๔ เมตร หนัก
๓๑๘ กโิ ลกรัม

นาฬกิ าไขลาน:
นาฬกิ าจกั รกลชนิดท่ี ๒ คอื จำ�ำพวกทีใ่ ชล้ าน

(coiled spring) เร่มิ ข้ึ นไมน่ านหลงั จำำ� พวกใชล้ ูกถ่วง คอื
ยังไมท่ ันสิ้นคริสต์ศตวรรษท่ี 15 ยังอยใู่ นยุคคืนชีพของ
ฝรัง่ (Renaissance) กม็ ีผูเ้ รม่ิ ทำ�ำนาฬิกาทใี่ ชว้ ธิ ไี ขลาน
แล้วก็พัฒนากนั มา และเนอ่ื งจากการใช้ลานสปริงนี้ ทำ�ำ
ขนาดเลก็ ได้ นอกจากทำำ� เป็นนาฬิกาตงั้ หรอื แขวนเป็น
clock แลว้ กท็ ำำ� ขนาดเลก็ ๆ เปน็ นาฬกิ าพก นาฬกิ าขอ้ มอื
นาฬิกาใสส่ ายหอ้ ยคอ เป็น watch ขึ้นดว้ ย

ปรากฏว่า ในระยะท่ี กาลเิ ลโอทดลองการใช้ลูกตุ้ม
แกว่งอยนู่ ่ั นเอง (ในทศวรรษ 1580s) ที่เมือง Nurem-
berg ในเยอรมนี ก็มีการผลิตนาฬกิ าพกพาข้ึ นมาจำำ� หน่าย
เปน็ ครัง้ แรก เรยี กวา่ “ไข่นเู รมเบอร์ก” (“Nuremberg
egg”) แตย่ งั บอกเวลาได้หยาบผดิ พลาดมาก จงึ มีเขม็
ช่วั โมงอยา่ งเดยี ว (อีกเกือบร้อยปี จงึ เกดิ เข็มนาที ดงั
บอกข้างตน้ ) นาฬิกาพกพาตดิ ตัวผูกข้อมือน้ีมีการพฒั นา
ตอ่ มามาก จนกระทงั่ ถึงศตวรรษที่ 18 ก็ใช้เพชรพลอย
(jewels; มกั ใช้ sapphires, rubies, diamonds หรอื
วัตถุสงั เคราะห์) เป็นตัวรองรับเดอื ยแกนเฟอื ง เปน็ ตน้
เพ่ือลดการเสยี ดทาน ไม่สกึ กรอ่ น ช่วยให้เท่ียงตรงยง่ิ ขึ้น
มี jewels มาก ก็วา่ ดี

ในด้านการค้าและความนยิ มใช้ นาฬิกาขนาดเลก็
(watch) น้ี ผ้ผู ลิตเพ่ิงทำำ� นาฬกิ าพกกระเป๋าออกจำ�ำหนา่ ย
กนั จริงจงั ทีอ่ เมรกิ าในปี 1852/๒๓๙๕ แล้วหลังจากน้ั น

จากซา้ ยบน: John Harrison, นาฬกิ าทราย, นาฬกิ าโครโนมเิ ตอร,์ Nuremberg egg, Big Ben, Grandfather Clock, Atomic clock, นาฬกิ าของ Huygens, Christiaan Huygens

250 ภาคพเิ ศษ

คร่ึงศตวรรษ จงึ มีนาฬกิ าข้อมือ (wristwatch) ซ่ึงในระยะ ถึงปี 1957/๒๕๐๐ มีการผลิตนาฬิกาไฟฟ้า ลองจจิ ดู ใหไ้ ดต้ รงท่ีสุด ถา้ เดินเรอื ไป ๑ เดือน นาฬกิ า
แรกถอื กนั ว่า เปน็ ของใช้จมุ๋ จ๋ิมประดับประดาสำำ� หรับผู้ ขนาดพกพา (electric watch) ใชแ้ บตเตอรอี่ ย่างจว๋ิ จาก ต้องบอกเวลาไม่ผิดเกนิ วนั ละ ๑/๑๐ วนิ าที ถ้าไดอ้ ย่างนี้
หญงิ จนกระทงั่ ทหารเขา้ รบในสงครามโลกคร้ังที่ ๑ ในปี น้ั นไมน่ าน ในปี 1960/๒๕๐๓ อย่างท่เี ลา่ ขา้ งต้นแล้ววา่ ก็จะกำ�ำหนดลองจิจดู ได้ผดิ ไมเ่ กิน ๑ ไมล์ มาตรเวลาทวี่ ดั
1914/๒๔๕๗ จงึ มองเหน็ ประโยชนใ์ ชส้ อย ได้มีการวางขายนาฬกิ า Accutron เปน็ นาฬิกาข้อมือ ได้ขนาดน้ีเรียกว่า “โครโนมิเตอร์” (chronometer) มผี ู้
อิเลก็ ทรอนกิ ส์เรือนแรกของโลก เวลาผ่านมาอีก ๗ ปี ถงึ พยายามทำ�ำมาตรเวลากันมาให้เป็นโครโนมิเตอร์ แต่กไ็ ม่
อยา่ งไรกด็ ี ในระบบของนาฬกิ าจกั รกลนั้น มีขอ้ เดือนธนั วาคม 1967/๒๕๑๐ ที่อเมรกิ า ก็มกี ารเปดิ ตัว ถงึ เกณฑ์ จนกระทง่ั ปี 1765/๒๓๐๘ ซง่ึ ยงั อยใู่ นยคุ นาฬกิ า
เสยี ท่ี สำำ� คัญ คือ ความเทย่ี งตรงถกู กระทบจากสง่ิ แวดล้อม นาฬกิ าขอ้ มอื ควอตซ์อเิ ลก็ ทรอนกิ ส์ (electronic quartz จักรกล ชา่ งไม้ชา่ งฝีมอื ชาวองั กฤษชือ่ John Harrison
ไดม้ าก ทงั้ แรงเคลอ่ื นไหวภายนอก อณุ หภมู ิ และความช้ื น wristwatch) แลว้ โลกกเ็ ข้าสูย่ ุคที่นาฬิกาเป็นของหาง่าย จึงทำำ� ไดส้ ำ�ำเรจ็ เป็นอนั แกป้ ัญหาไปได้ ตอ่ มา เมอื่ เกดิ
โดยเฉพาะนาฬิกาลูกตมุ้ ถ้าใช้ในเรือหรือยานพาหนะ แค่ ราคาถูก ใชส้ ะดวก และเท่ียงตรงแม่นยำ�ำ เป็นเหตใุ ห้ นาฬกิ าควอตซ์/quartz clock และ atomic clock/
มีการเคลือ่ นทไ่ี หวตวั เอยี งโคลง ก็เสยี ดุลเสียจงั หวะ และ นาฬิกาจักรกล เช่นไขลาน ที่ทั้งราคากแ็ พง และไมต่ รง นาฬกิ าอะตอมแลว้ ก็ทำำ� โครโนมเิ ตอรท์ ี่แม่นยำำ� ข้ึ นอีก
สว่ นประกอบทั้งหลาย ถ้าเปน็ โลหะ อุณหภมู เิ ปลี่ยนกย็ ืด เทา่ ตอ้ งเบนการพฒั นาไปในทางทีจ่ ะเป็นของใชฟ้ ุ่มเฟือย มากมาย
หด ถา้ เปน็ ไม้ ก็ขึ้นต่อความชื้น มีราคา สวยงาม ประดบั ประดา นาฬิกาอะตอม:
นาฬกิ าไฟฟา้ และอเิ ลก็ ทรอนกิ ส์: ที่จริง ไดม้ ีการประดิษฐ์นาฬกิ าทีข่ ับเคลอื่ นด้วย
แรงไหวแกว่งของผลกึ ควอตซ์ (แร่เขีย้ วหนมุ าน) มากอ่ น นาฬิกาอะตอม (atomic clock) เคร่อื งแรก
การใช้กระแสไฟฟ้าเป็นพลงั งานขบั เคล่อื นใน น้ีแล้ว ตง้ั แตป่ ี 1929/๒๔๗๒ แต่คร้ังน้ั น ทำ�ำเป็นนาฬกิ า ประดิษฐ์ข้ึ นเม่อื ปี 1948/๒๔๙๑ ติดตั้งไว้ท่ี สำ�ำนักงาน
นาฬกิ า แทนลูกถว่ งน้้� ำำหนกั และแทนขดลานน้ั น มีมา ใหญ่ คือ เปน็ quartz clock และพฒั นาข้ึ นมาเพอ่ื เปน็ เกณฑม์ าตรฐานแห่งชาติ (National Bureau of
นานแลว้ แตเ่ มอ่ื เร่ิมต้นมีการผลิตนาฬิกาไฟฟา้ (electric เครื่องมือวดั เวลาทางวทิ ยาศาสตร์ ยงั อยูใ่ นวงแคบ แต่ถอื Standards) กรงุ วอชิงตัน ดีซี สหรฐั อเมริกา นาฬิกา
clock) ทใ่ี ช้แบตเตอร่ีข้ึ นคร้งั แรก ในปี 1840/๒๓๘๓ ยงั ไดว้ า่ เป็นกา้ วสำำ� คัญรายเด่ยี วครั้งใหญ่ทส่ี ุด ท่ชี ว่ ยใหเ้ กิด อะตอมเครอื่ งแรกนใ้ี ชโ้ มเลกลุ ของแอมโมเนยี (ammonia
เป็นการใชไ้ ฟฟ้าไปสนับสนนุ ระบบลูกถว่ งและขดลาน จน การวัดเวลาไดแ้ มน่ ยำำ� ว่าตามหลกั ความผิดพลาดมเี พียง molecule) ต่อมา เมอื่ มีความรเู้ ข้าใจกนั ดขี ึ้น ก็หนั ไป
กระทั่งปี 1906/๒๔๔๙ จึงมนี าฬกิ าทข่ี ับเคลอื่ นดว้ ยแบต ๑ วินาที ตอ่ ๑๐ ปี เป็นต้นทางของการพัฒนาสำำ� หรับ ใชธ้ าตุซีเซยี ม (cesium) นาฬกิ าอะตอมใชธ้ าตุซเี ซียม
เตอร่ี (battery-driven clock) อย่างเตม็ ตวั เป็นครงั้ แรก นาฬิกาเลก็ เปน็ quartz watch ตอ่ มา (cesium atomic clock หรอื เรียกสั้นๆ วา่ cesium
นาฬกิ าโครโนมเิ ตอร์: clock) เคร่อื งแรก ติดต้งั ท่ี สำ�ำนักปฏิบตั ิการฟสิ ิกสแ์ หง่
ต่อมาในปี 1918 มีการนำำ� เอามอเตอร์ไฟฟา้ ชาติ (National Physical Laboratory) ประเทศองั กฤษ
สมวาร (synchronous electric motor) มาใชก้ ับ การเดินเรอื ในทะเล ที่แสนเวิง้ ว้างกว้างใหญ่ ในปี 1955/๒๔๙๘
นาฬกิ า โดยมอเตอร์ไฟฟา้ นีห้ มุนเข้ากบั ความถ่ขี องไฟ ตอ้ งการเคร่ืองวัดเวลาทแ่ี มน่ ยำำ� มาก เพือ่ กำ�ำหนดตำำ� แหน่ง
บา้ นท่เี ป็นกระแสสลบั แล้วก็ทดเฟอื งมาขบั เคลอื่ นเขม็ แห่งทไ่ี ดแ้ นช่ ดั ในครสิ ตศ์ ตวรรษท่ี 17-18 การค้าขาย นาฬกิ าอะตอมนี้ทำ�ำงานโดยใช้การไหวแกวง่ ตาม
นาฬิกาให้ไดอ้ ัตราที่พอดี เลยเกิดมนี าฬกิ าไฟฟ้าใช้ไฟบา้ น ผ่านย่านมหาสมทุ รแอตแลนติก ขยายตัวมาก การเดินเรอื ธรรมชาติของอะตอม (ปรมาณู) หรอื พูดอกี สำำ� นวนหนึง่
อันเป็นที่นยิ ม แต่มขี อ้ เสยี ทว่ี ่า นาฬกิ าไฟฟ้าแบบนขี้ ้ึ น ตอ้ งการมาตรเวลาอันแม่นยำ�ำท่ีจะกำ�ำหนด longitude/ ว่า วดั เวลาดว้ ยคล่ื นพลงั งานทแ่ี ผอ่ อกจากอะตอม (โดย
ตอ่ กระแสไฟบ้าน ถ้ากระแสไฟบ้านมคี วามถี่ไม่สม่่� ำำเสมอ นบั ไมโครเวฟ/microwaves ซึ่งเปลง่ ออกจากอะตอมท่ี
นาฬกิ าก็พลอยไม่ตรง

ภาคพเิ ศษ 251

ไหวแกว่ง) นาฬกิ าอะตอมรนุ่ แรกๆ ยงั ผิดพลาดได้ถงึ ๑ ในเวลากลางคืน ๖ ชั่วโมงแรก ตง้ั แต่ ๑๙ ถึง ๒๔ นาฬิกาทั้งหลายท่ีไดเ้ ลา่ เร่ืองมา (ไม่นับนาฬิกา
วนิ าที ตอ่ ๓๐ ปี แต่เมื่อใชอ้ ะตอมของธาตซุ ีเซียมแลว้ ก็ น. เรยี กวา่ ๑ ท่มุ ถงึ ๖ ทุ่ม (๒๔ น. หรือ ๖ ทมุ่ นยิ ม ตามสภาพธรรมชาตใิ นยคุ แรก) ตำ�ำรานิยมรวมจัดแบง่ เปน็
บอกเวลาได้แม่นยำำ� ท่สี ุด ถงึ กบั รับประกันวา่ มคี วามผดิ เรียกว่า สองยาม) ๓ ประเภท คือ
พลาดไมเ่ กิน ๑ วินาที ตอ่ ๑ ล้านปี และจึงเป็นนาฬกิ า 1. นาฬกิ าจกั รกล (mechanical clocks and
ท่ีใช้ในงานของนักวทิ ยาศาสตร์ แต่ก็ไม่หยุดแค่นี้ นกั ในเวลากลางคนื นั้น หลงั เทย่ี งคนื ตงั้ แต่ ๑ ถงึ ๖ น. watches)
วทิ ยาศาสตร์ยังพัฒนาต่อไปอีก โดยมองเหน็ วา่ ถ้าใช้ เรียกว่า ตี ๑ ถงึ ตี ๖ (๖ น. หรอื ตี ๖ นยิ มเรยี กวา่ ย่่� ำำร่งุ ) ก) นาฬิกาลูกถ่วง (weight-driven clocks)
อะตอมของธาตุอ่ื นบางธาตุ เช่น ไฮโดรเจน (hydrogen) ข) นาฬิกาไขลาน (spring-driven clocks and
หรือเบริลเลยี ม (beryllium) จะได้เวลาแม่นยำ�ำกวา่ “ยาม” คือส่วนแห่งวนั ตามวิธีนบั ของไทย ยาม watches)
นาฬิกาซีเซียมเปน็ พนั ๆ เท่า หนงึ่ มี ๓ ชว่ั โมง รวมวันหนง่ึ มี ๘ ยาม แตใ่ นบาลีแบ่ง 2. นาฬกิ าไฟฟา้ และอิเล็กทรอนกิ ส์ (electric-
กลางคืนเปน็ ๓ ยาม ซอยเปน็ ยามละ ๔ ชั่วโมง เรียกวา่ powered and electronic clocks and watches, หรอื
เมื่อมนี าฬิกาอะตอม (บางทีใหเ้ รยี กวา่ นาฬิกาเชิง ปฐมยาม มัชฌมิ ยาม และปัจฉมิ ยาม (เท่ียงคนื ทเี่ ตม็ สอง เรยี กรวมใหส้ ั้นว่า electrical clocks and watches)
อะตอม, จะเรียกวา่ นาฬิกาปรมาณู ก็ได)้ ก็ต้งั มาตรฐาน ยามของไทย จึงอยู่ในกลางมชั ฌมิ ยามของบาลี)
เวลาโลกไดช้ ดั ลงไป ดงั ท่ีปรากฏว่า ต้ังแต่ ๑ ม.ค. 1972/ 3. นาฬิกาอะตอม (atomic clocks)
๒๕๑๕ เวลา UTC (universal time coordinated) ซึ่ง ในถิ่นชมุ ชนสมัยกอ่ น เช่น ตามยา่ นถนนหนทาง ควรทราบพเิ ศษเผ่ือไวด้ ว้ ยวา่ เรอ่ื งการวัดเวลา
ใช้ atomic clock บอก atomic time ก็เข้ามาแทน UT ในเมอื ง นิยมมียาม (คนยาม แขกยาม ไทยยาม) ใช้ฆ้อง มใิ ชม่ ีเพียงเทา่ นี้ ทว่ี า่ นาฬิกาอะตอมแมน่ ยำ�ำที่สุดนั้น
และโดยท่วั ไปตงั้ แตป่ ี 1986/๒๕๒๙ กไ็ ดใ้ ช้ UTC แทน กระแต (ฆ้องขนาดเล็ก) แขวนกับไมส้ ำ�ำหรับถอื หรอื ถอื เป็นการพูดในระดบั ท่ัวไป การวัดเวลาที่แม่นยำำ� กวา่
GMT เครอื่ งตีงา่ ยๆ อยา่ งอื่น เดินตหี รอื เคาะบอกเวลาแกช่ าว นาฬกิ าอะตอมนั้น ทำำ� ได้ด้วยการวดั “พัลซาร์” (pulsar)
ถิ่นในยามสงดั คือวดั กะตบุ วทิ ยุ (คำ�ำใหม=่ radio pulsations) ที่มาจาก
ในเมืองไทยสมัยโบราณ ใชฆ้ อ้ ง กลอง และระฆัง ดาวซงึ่ ยุบตวั แลว้ และนอกจากวดั เวลาไดแ้ มน่ ขึ้นแลว้
ตเี ป็นสญั ญาณบอกเวลา โดยใช้ ฆอ้ งโหมง่ ตใี นเวลา ระฆงั ก็เปน็ เคร่อื งตบี อกสญั ญาณอยา่ งหนึ่ง ตาม นกั วิทยาศาสตร์ยงั วัดเศษเวลาทสี่ ้ั นลงไปอกี ได้ด้วย ดงั
กลางวัน เป็นสัญญาณบอก “โมง” คกู่ ับ กลอง ทต่ี ีใน ประเพณมี ไี ว้ประจำ�ำทวี่ ดั สำ�ำหรบั ตเี ป็นสญั ญาณนัดหมาย ท่ใี ชเ้ ลเซอร์ (laser) ทำำ� ใหเ้ กิดกะตบุ แสงท่ีแสนส้ั น แลว้
เวลากลางคนื เปน็ สัญญาณบอก “ทมุ่ ” ในการทำำ� กจิ ร่วมของสงฆ์ เชน่ ทำ�ำวตั รสวดมนต์ ฉันเพล สามารถวดั เหตกุ ารณซ์ ง่ึ เกิดข้ึ นในเศษเวลาทีส่ ั้นเพียง ๑
และแจง้ เหตุต่างๆ เช่น มภี กิ ษอุ าพาธโรคปัจจบุ นั และ ในพนั ลา้ นล้านวินาที (1,000 trillionth of a second,
เมือ่ มนี าฬิกาอย่างสมยั ใหม่เขา้ มาใช้ ก็เรยี กเวลา เนอื่ งจากการประชุมทำ�ำกจิ รว่ มกัน ตามปกติทำำ� ในเวลา ถา้ แปลแบบอังกฤษ เป็น ๑ ในพนั ลา้ นล้านลา้ นวินาท)ี
ตามตวั เลข ๑ – ๑๒ บนหนา้ ปดั นาฬิกาน้ั น เป็น ๑ - ๑๒ ท่ี กำำ� หนดกันไว้แน่นอน การตรี ะฆงั จงึ เปน็ สญั ญาณบอก เมอื่ พูดมาถงึ ขั้นน้ี หลายคนบอกว่า ไมส่ ามารถ
นาฬิกา (ย่อเปน็ น.) โดยเทยี บกนั ได้ดงั น้ี เวลาไปด้วย ในอดีต เม่อื เทคโนโลยยี ังไม่ก้าวหน้าและไม่ คิดนึกไปถงึ สภาวะดงั ท่ีว่านั้นได้ แตน่ ค่ี ือความจรงิ ของ
แพร่หลาย ประชาชน เฉพาะอยา่ งยงิ่ ชาวบา้ นในชนบท ธรรมชาติทโ่ี ดยแท้แลว้ กถ็ งึ กนั กับชีวติ ของทกุ คน อนั มีอยู่
ในเวลากลางวัน ก่อนเท่ยี งวนั ตง้ั แต่ ๗ ถงึ ๑๑ ท่วั ประเทศ ได้อาศยั เสียงระฆงั ท่ี กังวานแว่วจากวดั เป็น ให้เรียนรไู้ ด้ และสภาวะในระดับน้มี อี ย่ใู นต่างมติ มิ ากมาย
นาฬิกา/น. เรียกวา่ (๑) โมงเช้า ถงึ ๕ โมงเช้า (๑๒ น. เคร่ืองบอกเวลา ในการดำ�ำเนนิ ชวี ติ และการทำ�ำมาหาเล้ียง ขอให้นึกดา้ นเทศะอย่างง่ายท่สี ุด แค่ตวั ไรทเี่ กาะหนังเกาะ
นิยมเรียกวา่ เทย่ี งวัน) หลงั เทีย่ งวนั ตง้ั แต่ ๑๓ ถงึ ๑๗ น. ชีพประจำำ� วนั ต้งั แตต่ ื่นนอน จนเลกิ นา เป็นตน้ ทำ�ำให้วัด
เรยี กว่า บา่ ย (๑) โมง ถงึ บา่ ย ๕ โมง (๑๘ น. นยิ มเรียก เป็นศนู ยร์ วมและเปน็ ส่วนรว่ มสำำ� คัญอยู่ในบรรยากาศแหง่
ว่า ๖ โมงเยน็ หรอื ย่่� ำำค่�่ำำ) ชวี ิตจิตใจของประชาชนตลอดมา

252 ภาคพิเศษ

ขนไก่อยู่นี้ มีตับไตไสพ้ งุ พร้อมบริบูรณ์อยู่ในตัวของมัน จริง พงึ ต้องศกึ ษาให้รูเ้ ขา้ ใจจติ ปญั ญาทีเ่ ปน็ ตัวผ้หู ย่ังรู้หย่ัง
พอจะมองเห็นหรอื ไม่ เหน็ นั้นด้วย และก้าวใหมใ่ นวงการวิทยาศาสตร์ก็เกดิ ขึ้น

ในทางตรงขา้ ม มองกาละและเทศะแงก่ ว้างไกล
ใหญโ่ ตและยาวนานบา้ ง เช่น รูก้ นั ว่า ดวงอาทิตยม์ มี วล
คอื เนอ้ื ตัวเป็น ๓.๓๓ แสนเทา่ ของโลก นขี่ ้ั นหนง่ึ แล้ว
มองขยายต่อไปวา่ กาแลก็ ซีหรอื ดาราจักรทางชา้ งเผือก
(Milky Way Galaxy) ของเรานี้ มมี วลเป็น ๑๐๐-๒๐๐
พนั ล้านเท่าของดวงอาทติ ยน์ ั้น แค่ข้ั นนี้ หลายคนก็ยอมว่า
เกนิ วิสัยที่จะคิดไปถึง

ลองมองอกี ดา้ นหนงึ่ เช่น รกู้ ันวา่ ดวงอาทติ ย์อยู่
หา่ งไกลจากโลกประมาณ ๑๕๐ ลา้ น กม. สอ่ งแสงมาถงึ
โลกใน ๘ นาที แล้วมองเลยต่อไป ดาวฤกษ์ดวงถดั จาก
ดวงอาทิตย์น้ั น ท่ีใกล้โลกทส่ี ดุ (Proxima Centauri) อยู่
ไกลราว ๔.๒ ปีแสง (light-years) กาแล็กซีอื่นอย่ไู กล
ออกไปเกอื บ ๑๓ พนั ล้านปแี สง ในกาแล็กซบี างวงอาจมี
ดาวฤกษ์ถึงลา้ นล้านดวง และกาแล็กซใี นจักรภพมีเปน็ พนั
ลา้ นหรือล้านล้านกาแล็กซี

ดา้ นหนง่ึ นกึ ถงึ เวลา ๑ ในพนั ล้านลา้ นวนิ าที อีก
ด้านหนึ่ง นกึ ถงึ กาแล็กซีใหญไ่ กลออกไป ๑๓ พนั ลา้ น
ปีแสง เปน็ สภาวะทลี่ ะเอยี ดลึกล้้� ำำแสนอศั จรรย์อยา่ งไม่
นกึ ว่าจะเป็นไปได้

แลว้ ยอ้ นมาดอู กี ดา้ นหน่งึ จติ ปัญญาท่รี ู้ ท่เี ข้าใจ
ที่คิดอะไรๆ ตอ่ สภาวะเหลา่ น้ั นได้ แล้วสอื่ ฉายสภาวะน้ั น
ออกมาเปน็ ภาพที่ปรากฏเป็นความรูข้ ้ึ นได้ อันน้ี นา่ จะ
ละเอียดลึกล้้� ำำแสนอัศจรรย์ย่งิ กว่านั้น

มนี ักวิทยาศาสตรบ์ างทา่ นนึกแวบข้ึ นมาถึงความ
จริงนี้ ทว่ี า่ จติ ปัญญานแ่ี หละศึกษาร้เู ข้าใจสภาวะอนั แสน
อศั จรรย์เหลา่ นั้น จงึ คิดวา่ ถา้ จะรู้ความจริงให้ชดั เจนจบ

ภาคพเิ ศษ 253

อาเซยี น/ASEAN ตั้งเป้าหมายไว้ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๐๔/1961 โดยไทย สหพนั ธรัฐมลายู
ประชาคมอาเซียน จะมไี ด้ทนั ปี ๒๕๕๘/ และฟิลปิ ปินส์ แตไ่ ดห้ ยดุ เลกิ ไปหลงั จากตงั้ มา ๒ ปี เน่ือง
2015 จากปญั หาความสมั พันธ์ระหว่างอนิ โดนีเซยี กบั มาเลเซีย)

พ.ศ. ๒๕๑๐ (ค.ศ. 1967) วนั ที่ ๘ สงิ หาคม ท่ี ผแู้ ทนของ ๕ ประเทศน้ั น ได้แก่ นายอาดัม มาลกิ
ประเทศไทย ณ วงั สราญรมย์ กรุงเทพฯ มีการกอ่ ตั้ง (รัฐมนตรตี า่ งประเทศอินโดนเี ซีย) ตนุ อบั ดลุ ราชัก บนิ
อาเซียน/ASEAN คอื สมาคมประชาชาตแิ หง่ เอเชยี ฮสุ เซน (รองนายกรฐั มนตรี รฐั มนตรกี ลาโหม และรฐั มนตรี
ตะวันออกเฉียงใต้ (Association of South East Asian กระทรวงพฒั นาการแหง่ ชาตมิ าเลเซยี ) นายนาซโิ ซ รามอส
Nations) โดยปฏิญญากรุงเทพ (Bangkok Declaration) (รัฐมนตรตี ่างประเทศฟลิ ปิ ปินส)์ นายเอส ราชารัตนมั
ซงึ่ ลงนามโดยรฐั มนตรีวา่ การกระทรวงการตา่ งประเทศ (รฐั มนตรีตา่ งประเทศสิงค์โปร)์ และพนั เอก (พเิ ศษ) ถนดั
สมาชกิ ก่อตงั้ ๕ ประเทศ คือ อินโดนเี ซยี ฟลิ ปิ ปนิ ส์ คอมันตร์ (รฐั มนตรีต่างประเทศไทย)
มาเลเซยี สิงคโปร์ และไทย
ประเทศสมาชกิ อาเซยี น (ASEAN Member
(อาเซยี นเกิดขึ้นแทนที่สมาคมอาสา/ASA คอื States) ปจั จบุ นั มี ๑๐ ประเทศ ประกอบดว้ ยสมาชกิ เมอ่ื
Association of South East Asia ซึ่งกอ่ ตั้งขึ้นเม่อื เดือน เรมิ่ กอ่ ตงั้ ในปี 1967 ไดแ้ ก่ ๕ ประเทศข้างตน้ และอีก

254 ภาคพเิ ศษ

๕ ประเทศทร่ี บั เข้าร่วมตามลำำ� ดับตอ่ มา คอื บรูไน Philippines/ฟลิ ิปปินส์ (1967) การประชมุ สุดยอดอาเซยี น คร้ังแรก จัดข้ึ นที่
ดารุสซาลาม (1984) เวยี ดนาม (1995) ลาว (1997) พมา่ Singapore /สงิ คโปร์ (1967) เมืองบาหลี ในอนิ โดนีเซยี เมอื่ ปี 1976/๒๕๑๙ ต่อมา ใน
(1997) และ กมั พูชา (1999) โดยมปี ระชากรรวมกัน Thailand/ไทย (1967) การประชมุ สุดยอดอาเซยี น คร้งั ท่ี ๑๓ (13th ASEAN
ประมาณ ๕๐๐ ล้านคน มีเนอ้ื ที่ ๔.๕ ลา้ น ตร.กม. (๑.๗ Vietnam/เวยี ดนาม (1995) Summit) ท่ีสิงค์โปร์ สมาชิกไดล้ งนาม (เม่ือ ๒๐ พ.ย.
ล้าน ตร.ไมล์) ท้ังน้ี เวยี ดนามเปน็ ประเทศคอมมวิ นิสตร์ ฐั แรก ที่ 2007/๒๕๕๐ มีผลบังคับใช้ ธ.ค. 2008/๒๕๕๑ ทนั ก่อน
ไดร้ บั เข้าเปน็ สมาชกิ ของอาเซยี น ประชุมสดุ ยอดครั้งที่ ๑๔ ทป่ี ระเทศไทย) ตรา กฎบัตร
๑๐ ประเทศน้ั น เรียงตามลำำ� ดบั อกั ษร ดังน้ี วตั ถปุ ระสงคข์ องการกอ่ ตงั้ อาเซยี น คอื เพอื่ สง่ เสรมิ อาเซยี น (ASEAN Charter) ซ่งึ เปน็ ธรรมนูญอาเซยี น อัน
(ตัวเลขเอนหนอื เส้นใต้ คอื ประเทศสมาชกิ ก่อต้ัง) ความเข้าใจอนั ดีต่อกนั ระหว่างประเทศในภูมิภาค ธำ�ำรง จะขบั เคลอ่ื นการรวมตัวเป็นประชาคมอาเซยี นภายในปี
ไวซ้ ง่ึ สนั ติภาพ เสถยี รภาพ และความมั่นคงทางการเมือง 2015/๒๕๕๘ และเมอื่ ตน้ ปี 1992/๒๕๕๓ ก็ไดม้ เี ขตการ
Brunei/บรไู น (1984) สรา้ งสรรคค์ วามเจริญก้าวหนา้ ทางเศรษฐกจิ การพัฒนา ค้าเสรีอาเซียน/ASEAN Free Trade Area เกิดขึ้น
Cambodia/กัมพูชา (1999) ทางสังคมและวัฒนธรรม การกนิ ดีอยู่ดีของประชาชนบน
Indonesia/อินโดนเี ซีย (1967) พ้ื นฐานของความเสมอภาคและผลประโยชน์ร่วมกนั ของ ประชาคมอาเซยี น (ASEAN Community) ทจี่ ะ
Laos/ลาว (1997) ประเทศสมาชกิ สรา้ งข้ึ นใหส้ ำำ� เรจ็ ใน พ.ศ. ๒๕๕๘ ประกอบดว้ ย ๓ เสาหลกั
Malaysia/มาเลเซีย (1967) ของอาเซียน (Three Pillars of ASEAN Community)
Myanmar/พม่า (1997) คอื

๑. ประชาคมการเมืองและความมั่นคงอาเซยี น
(ASEAN Political and Security Community – APSC)

๒. ประชาคมเศรษฐกิจอาเซียน
(ASEAN Economic Community – AEC)

๓. ประชาคมสงั คมและวฒั นธรรมอาเซยี น
(ASEAN Socio-Cultural Community – ASCC)

ท้ังนี้ ได้ตกลงใช้ภาษาอังกฤษเป็นภาษากลาง
สำำ� นกั เลขาธิการอาเซียน (ASEAN Secretariat)
ตง้ั อยทู่ ี่กรุงจาการ์ตา/Jakarta ประเทศอนิ โดนีเซยี /
Indonesia มีเลขาธิการซ่ึงดำ�ำรงตำ�ำแหน่งวาระละ ๓ ปี
โดยมี ดร.สุรินทร์ พศิ สุวรรณ เปน็ เลขาธิการคนปัจจุบนั
ในฐานะทท่ี า่ นเปน็ คนไทย ก็เปน็ เกียรตแิ กป่ ระเทศไทย
ดว้ ย

ภาคพเิ ศษ 255

ยา่ งก้าวแรกบนดวงจันทร์ ใหส้ หรัฐมุง่ ม่ั นอุทศิ ตัวในการนำำ� มนุษยไ์ ปลงบนดวงจนั ทร์ (3 modules) คือ ท่อนบังคับการ (command module
และพากลับมายังโลกอยา่ งปลอดภยั (“landing a man เรียกยอ่ วา่ CM) ท่อนบรกิ าร (service module, SM
พ.ศ. ๒๕๑๒ (ค.ศ. 1969) ที่สหรฐั อเมริกา วัน on the moon and returning him safely to Earth”) บรรจุเช้ือเพลงิ ออกซเิ จน น้�้ำำ เคร่อื งเครา) และทอ่ นเบือ้ ง
ที่ ๒๐ กรกฎาคม ถือเปน็ วาระทม่ี นุษย์ ชือ่ วา่ Neil A. ก่อนสิ้นทศวรรษ 1960’s และเคยพดู (ที่ Rice Universi- จันทรา (lunar module, LM)
Armstrong ผู้เดินทางโดยยานอวกาศ Apollo 11 ได้ ty, ปี 1962) ว่า “เราเลอื กทจ่ี ะไปดวงจันทร์ในทศวรรษนี้
ยา่ งเหยยี บกา้ วแรกบนดวงจนั ทร์ และทำำ� สงิ่ อื่นๆ มิใช่เพราะวา่ มันงา่ ย แตเ่ พราะวา่ มันยาก” พอเขา้ วงโคจรของดวงจันทรแ์ ลว้ ในสามคนที่ไป
(“We choose to go to the moon in this decade น้ั น ๒ คน คือ Armstrong กับ Aldrin เขา้ อย่ใู นท่อน
ยอ้ นหลังไป ๘ ปี ใน ค.ศ.1961 ประธานาธิบดี and do the other things, not because they are เบอ้ื งจันทรา คือ LM และแยกท่อน LM ออกไปจาก ๒
John F. Kennedy ผู้มีความกระตือรือร้นอย่างมากใน easy but because they are hard.”) ท่อนที่เรยี กรวมกันว่า CSM ปล่อยให้ Collins อยคู่ น
การสำ�ำรวจอวกาศ ไดก้ ล่าวปราศรยั แก่รฐั สภา เรียกรอ้ ง เดียวใน CSM ท่จี ะโคจรรอเวลาให้ ๒ คนนั้นกลับมา
ความมุ่งม่ั นของประธานาธิบดี Kennedy ดัง
กล่าวนี้ เป็นการหนนุ โครงการ Apollo ในการส่งมนษุ ย์ แลว้ ๒ คนกพ็ า LM ลงไปหาพระจันทร์ และ
ไปลงสำำ� รวจดวงจนั ทร์ ถงึ แมต้ ัวท่านเองจะถึงอสัญกรรม ตอนน้ี เพื่อความสะดวกในการส่ือสาร พวกเขาเรยี ก CSM
ไปเสยี ก่อน เพราะถกู ลอบสงั หาร เม่ือวันที่ ๒๒ พ.ย. ว่า โคลมั เบยี /Columbia และเรยี ก LM วา่ อีเกิ้ล/Eagle
1963 แต่ NASA (National Aeronautics and Space
Administration/องคก์ ารบริหารการบนิ และอวกาศแห่ง (Eagle คือท่อนเบอื้ งจนั ทรา หรอื LM น้ี แยก
ชาติ หรอื องคก์ ารนาซา) ก็ไม่หยดุ ย้งั ทีจ่ ะเร่งรัดงานนี้ให้ ย่อยออกไปอีกเป็น ๒ สว่ น คือ ตัวพาลงไป/ descent
บรรลุเป้าหมาย แล้วในที่สุด กส็ ่งนกั บินอวกาศไปลงดวง stage กับ ตวั พากลับข้ึ นมา/ascent stage ในตอนลง
จันทรไ์ ดท้ นั กอ่ นจะส้ิ นทศวรรษนั้นในปี 1969 พอดี (ใน ไปดว้ ยกันท้งั สองตัว แต่ในตอนกลบั ข้ึ นมา ตัวพาลงไป จะ
สมัยของประธานาธิบดี Richard M. Nixon) ถูกทง้ิ ไว้บนดวงจันทร์)

ในวันท่ี ๑๖ ก.ค. 1969 ยานอวกาศ Apollo 11 สองคนน้ั นพา LM (lunar module) หรือ Eagle
ทะยานสเู่ วหา โดยจรวด Saturn 5 พาขึ้นไป บรรทกุ ลงจอดที่ Sea of Tranquility ในวนั ท่ี ๒๐ ก.ค. 1969
นักบนิ อวกาศ ๓ คน คอื Neil A. Armstrong, Buzz และตอนลงจอดน้ี เขาท้งั สองสวมชดุ อวกาศ (space
Aldrin และ Michael Collins เมื่อไปไดร้ ะยะหน่งึ suits) เมือ่ จอดแล้ว Armstrong ออกไปกอ่ น โดย Aldrin
ตามกำ�ำหนด นกั บนิ กด็ ึงแยกยาน Apollo 11 ออกจาก ตามออกไป ท้งั สองคนลงบนั ไดไปถงึ แผน่ เหยียบข้างลา่ ง
จรวด Saturn 5 แล้ว Apollo 11 ก็แล่นไป ๓ วนั ด้วย
แรงดงึ ดูดของดวงจันทร์ และในทสี่ ุดกค็ ุมหนั เหให้เขา้ ใน Armstrong ยา่ งเทา้ กา้ วลงบนดวงจนั ทร์ พรอ้ มกบั
วงโคจรรอบดวงจันทรไ์ ดส้ ำำ� เร็จ กล่าววา่ “สำ�ำหรับคนผหู้ นงึ่ น่ั นเป็นแค่ย่างก้าวเล็กๆ ก้าว
หน่งึ (แตม่ ัน) คือก้าวโลดครัง้ มโหฬารสำำ� หรับมนษุ ยชาติ”
ยาน Apollo 11 น้ั นแยกเปน็ หน่วยยอ่ ย ๓ ท่อน (“That’s one small step for a man, one giant
leap for mankind.”) ท้ังสองคนเกบ็ ตัวอยา่ งหิน ดิน
และถา่ ยภาพ แลว้ จดั ตัง้ อุปกรณ์วทิ ยาศาสตร์อตั โนมตั ิ

256 ภาคพเิ ศษ

ไวบ้ นดวงจนั ทร์ จนเสรจ็ การ ก็เดินทางกลับข้ึ นมาเข้าใน หลงั Apollo 11 นี้ โครงการ Apollo ยังสง่ อย่างไรก็ดี มีความรปู้ ระกอบวา่ ช่วงเวลาที่
CSM ทเ่ี รียกวา่ โคลัมเบยี ปลอ่ ยตัวพากลับข้ึ นมา (ascent นักบนิ อวกาศ ไปดวงจนั ทรอ์ ีก ๖ ครง้ั โดยครัง้ สดุ ท้าย ส่ง Apollo 11 ข้ึ นไปนี้ อยใู่ นระยะท่คี นอเมริกันกำ�ำลงั
stage) ของ LM หรอื Eagle ทง้ิ ไป แลว้ ก็จดุ จรวดทีต่ ิด คอื Apollo 17 ส่งข้ึ นไปเมอื่ ๗ ธ.ค. 1972/๒๕๑๕ เมอ่ื เดอื ดร้อนกระวนกระวายและหดหู่กงั วลอยา่ งมากกับ
มาผลกั CSM ออกจากวงโคจรของดวงจนั ทร์ เดินทาง สำำ� เร็จแลว้ งานสำำ� รวจดวงจันทร์ก็เปน็ อันจบโครงการ (แต่ สงครามเวียดนาม (Vietnam War, 1954-1975) หนังสอื
กลับคนื สู่โลกมนษุ ย์ ลงบนมหาสมุทรแปซฟิ ิก ในวนั ท่ี ๒๔ ในทัง้ หมดน้ั น ไปลงหาพระจันทรไ์ ด้จริง ๖ ครง้ั เพราะ The People’s Chronology, 1992 เขยี นบอกวา่ คน
ก.ค. 1969 เปน็ อันจบการเดนิ ทาง พลาดไป ๑ ครงั้ คอื Apollo 13 ทสี่ ง่ ข้ึ นไปเมอ่ื ๑๑ เม.ย. อเมรกิ ันหลายล้านคนเชอื่ วา่ การเหยยี บยา่ งเดนิ ไปบน
1970 ได้เกิดอุบัตเิ หตุ ยงั ไมท่ นั ได้ลงดวงจนั ทร์ กต็ ้องหา ดวงจนั ทรน์ ี้ เป็นการจัดฉากถ่ายทำำ� ข้ึ น เพือ่ เบนความ
กอ่ นสง่ Apollo 11 นข้ี ึ้นไป โครงการ Apollo ได้ ทางรอดกลับสู่โลกเสียก่อน) สนใจออกไปจากสงครามเวียดนาม
ยงิ สง่ ในขั้นทดลองและเตรยี มการหลาย Apollo แลว้ และ

จากซ้าย:
๓ นกั บินอวกาศ

Neil A. Armstrong
Buzz Aldrin
Michael Collins
รอยประทบั รองเทา้ บู๊ท
ท่อนเบอื้ งจนั ทรา

ปิดท้าย: ได้คิดว่า จะเขียนเรื่องทีส่ ำ�ำคญั มาก
เกยี่ วกับเหตุการณ์ของโลก ทต่ี อ่ เน่อื งมาจากปกี ่อนและ
ยังเปน็ เร่อื งเด่นนำ�ำต่อไปในปี ๒๕๕๕ น้ี อีก ๒ หัวขอ้
คือ Arab Spring และ Euro Crisis แต่โรคาพาธ
เกดิ ความพลกิ ผันฉับพลัน ทำ�ำใหต้ ดั ใจระงบั การเขยี น
เปลยี่ นไปเข้ารกั ษาในโรงพยาบาล

แต่กอ็ ยากฝากไว้ใหน้ ักเรยี นชั้นมธั ยมศกึ ษา
ตอนปลายข้ึนไป ศกึ ษาค้นควา้ เรอ่ื งทงั้ สองนี้ไวใ้ หช้ ัด
เพอ่ื รเู้ ทา่ ทันความเปน็ ไปของอารยธรรมโลก และทง้ั นี้
พงึ ศกึ ษาโดยโยงมาหย่งั เรื่อง อาเซยี น/ASEAN ด้วย

ภาคพิเศษ 257

Acknowledgements 43 3 333 344433 4 3 3344343 4 434 323232 23 322 2 360397457317160324522683231811989770118 C6wAQHSSPwMCPCKSSSAPTGSMPAPAIWLCATGHRBPKATTBHCSTcC©PAtoooeaahtatutehtHahoHhlhuhohhasnssmlloloeoRéaeoiwwoyaiaaheeeoinhoonnntllikimrlnMireseaeelmnncrlAiiaGGrnvssteytmunnaaaxxloaeowwlôitsokkgccgidootuuiphNpeaSCCseaanuanhcolcbGGEJrpeaahsrmhhak/o..pioPooermnmheiioannnrDeOOhnbfsicj,fmcnnilvboaerrNaaiiyailnfaflffdeMblaieeeeuyddtaMtuiMaitmMMaooaCa©fyylacVtWibnphAHupplriyfDtaa-AinseeddLrhanaaifnktaoaoLte/hOe/daoeittVrSmiIii/usrreahirritdnrllo//IrZ,JeiatfrrbnelAniGeciisnllw.SNtibMvrMtaSWmeslhaleathchsNhaanmfMd,aataarWWThyoVraaoohisionetTnsoGaweonetrrtaoaacniaRijoauAlne1eiBtcatcea,afNrgwrn/iaimratgstuhPufaadrMoeowlCmkkr/,tpyiBrtiaBrua,dlPtcoolGtncglaarrpgttiii/reWGerAmhrhWt©ut,atuppdFi.iiuHhouuye,wnh/eeaojrunoShht,rWVVruelewdBCrde/eedpalo,sfinyaLreee,r,eiofasserwkLWpaakwndeARerdaodddBeh,hHeo/,twisExw,CraTifGaeCuCikiiktp-tatueainlpshrlssniihMaaxinBmtuaIouiaAliaaWrikioSdwhlhwKtlnhhmep/atnBmaJaFe,nioadirevp/arilsoriaruxmoiGoan/pilepdsaate.ruygeowndiAtdiLtrtcelrtqiankhtgn,hnswavhnolletay-ieeid.shWAlakoif.esbuiaiih.CelnBoMu/ca,Steoidp,,gltuactdr/eehwisyMrhorl/sobh,oatotehoollh1/iyrthBBrweiMeroia-nkisoziBwgkLaatw,niytdaC9urtasSM/iiCidrinSMnShgA(ehhewnemregarybSnenP1hsh1wh/A.ioaaidmhJewkeuuarvbaaahtsane,ruyw1do8iuieacasseisliswaWsorsMrrpspsuhidWwlss2iorehtTp/n,Gts,dtetd.enLtCehrbaaetem/etfa.aetm0uiharkseBtiIwrarlaauaieWkdchregngyeuganaavAeireMa-lRsooescnisSturmeisala1.ladupeelmen/a/,kifisihayAkzwlaeCyakko(u.gpBvr8l(i,deothtucgHBsrjeiWaniAar1yni.,ba,oaoesncun7t.p/sBdmcogtmr/ckai/c8aezmaS/dkyAbeimac7n,icg/oih/eei.mltoPdchi6guarreTakrt-ievW)rnysNigwrIdal.kioSmsoH,mgLooimIad3l.cm,dgrhszp,e/echdaiLoitlKalwSii-ngoi.GaatgRouokBouh.y.ocNlt1ouawnlmuubcBNr)om©iIiCoMwnismormabmm9pooDn.anuok/emilie/uw.gmOnatlmio1oz.tenausksCmtuaiAillaBsWtdcsihiw3agiMpadfd/asbonesovsgMnahasur/)esliri/ii.iynJecn/apndklLuofl/sCue//eMMMlasiWkgeoerSsniJp/W/mnoWa,celWWa.esunruutiee/ondklifCaw.Wr.sikaWoislTrsck,di,rirk-imn/ihkvikenes.gciPogpiiNAciDpiiikep,iiaukk-unppnonmaeonaiLeuyierpmmeepenladm.pécd,nDdceddei ioo/ inaoeiCdadoii/aanal,mn iiifaa, /t 4 5555 55556 6446 55 56566 56 55666 64656 4456 5657311766176020526107373968585533957882664 GGFWHNBCcMDSMCbCA/wCSBSMDBNPBAUABGTARNePNMASwBPASGAANhtoetraimuHuaouuaohjmujbjbtloloaeaoeoreoaeatSwwsuaaaaaaiahroeatgntlamlrursdssdrtmmlpwgrahiiearGlrhtiripnnnanmramnnvupgioaegaiwwmldcotyttnhuctryuadddelaauCnromtttaFdesynser-yeeeepepe,aeaeslooo..aaaysootahhApatrckOrAandflneidlrostoeaw.GgonurtyaailaffvfPenHBfaanbao/oroniuvJ,nntnCiCceatMinofmanggpclfaGriaCugaCBrtirlBriiEotsaItytcAroaaaiuno/iookothatBcBh.iyKfWhr/bhslayomoBuPBvMponrecHaiGvvfnriio/sf,itnegtuauosLotuzAosIy.leuoondoulWdttieeh./onetadDacesGefAuanpBoycaaddWsiossnhndfsmddmDRnt,,pedoncisBrgsaao/molnnsaPeriddVhttetCeyTkdct/C/odsMkhKgroogBanigrmahgahmitkarrkpeshiPhe,iilqraba.euhn/gsaiomiahainuapthocnAiahecietimsonasekanapVsvp.haumyn/ileabsrnraodoatecpmtenAtykhkyefoHieapab/entiM,atsiia,aWomS,d/dmaTGniphdEpsSpaipsnpBbctao(!daoouG//TEGthmniMshiKlheioruiur/rpaPPl/nauar:_cyna/lri,nuaaeomhe//kEWu,aPueaioslinblhohaptudPnn/g/sG/tMi,naPaevwimeLANiauusrWskynilerhrpdbhnaditSFsa,eVwatabThaukutaAuB,ns1esewaicbtroypiitaihnnRnerBiikse,oyalMcmeuPblWrerd8ptektad/niMl,uwiutdaag/nroirhnpTyrlCaiodr0ytVnBore/aim/oupM,Mde,a,iabotieuet&a)i.veH0hvdieldn1lifs/peCmAhWnB/IBe/WrasinrVeliloen/nuaGanirMhey0aiaaidhonCrlnl/seaaFtg,acdTn.Nwnddsrooüia,aA9uluaiJbiookirsl,rnukurkanweThwaeteaniiMii1Ivuclnjme,AwlirslaitertCn/acls//psiohoepe.saoghedni2.MaPa,gtweawrettrchnuhwteke/,unoWec/WWutnr5m,laahevKbAeCouPcuwastyytiibdehRrtddlt.nsakCre/aSiarreoofaemmihiooiisduMasEyhoiaktyi.kktlioaohlsa/pieuc/aBoinwiinstsrueiCaeiiinmcae1psMupNpupaoMhut/emin/gWnn/wroka/rniwds0iNseuee/tioemmasdae/2ur/PniavFledteW/4wywiadw.dd/tsnmaoike/SsercagaasWieu,uat/ciWvoiihiewgwh/iorW.yIanhaapWkoMomlIsBosti1inuawiVaiugmcgo.iehkewwitb/nneipf7kgaaamlihikoatilPnwrdekharspiie,ow.etiMttlin,ploVacfciprrueihaopewnlIdfaiirMVkrekwnMnooinalexrrueKrycdeia.Aras.addgrafrc/sd.uf.kr.ieudA/intaic,gcytrlaaieoiroisa/ittiaWs/rniukoaaCc.cWa-utem/cec/aL/llWksamo/inuoetkoubkiranukdl..ym.miyimfoncyckepi,reapaokoiemd epnk euLmaomudetodbnirfhlidtlaio e.aa i a,i


Particular thanks are due to the following principal sources
for permission to use their copyrighted material:
1. Wikipedia, the free encyclopedia
2. www.flickr.com
3. University of Texas Libraries
4. David Rumsey Map Collection
Care has been taken to trace copyright holders. However,
if any source has been omitted, we apologize for it and will, if
informed, make corrections in any future edition.

Picture Credits:

Page:
02101001010101010 100102 C1222222671837673185988324906377735014o veSaGTRMMSHCPTBSMHAVFTSKLTHJMTCTBDrenraaocae:uaauihahehenaoahieartaoaantesrtpnpdtfcslmpdeeanr.irraahhngtmtgardhtapatnrolialdnDmudaivorteaacasepAiponSDpcuesacorpairaahphenpbtssnlcapgslemlesnsalelrniaeDa/aoaaokhtmgiapoaa/doInsnBuSaocfuoerIraodownti’re,foitfvieanunWasAfldnkohssfsho/aLafiwIPcaadohcrebtnhiIm/MilookigbpoSntrBauoKhkdafwwudu,iitsGaffocbudafrrippufo/eehipmLl,ipSiBr.oSlucfaMBvau,likacr-SnmoaeaNBelroouetJtrnhuuvsgAoiaoca,Pfuba/eleeodcdaldrpiaaidvltleatceh/SLnypiantktkiubehdm,haalb/dmhr,iteawangaSaaeowmaeeshbhcyhMehtaSnwtr,e//tntainbauaayewu/inaliafoebsInE,aanwrswGrTsn’gu/sppneesWtrwioCsrlrL/,oeadaed,awaiBwaibccpbmcheabI..Lvcrnlii,MLdnnhkeocykyuaai.wMh-a©aeayffgaGeSodfhdLiidseglarpophoMdaRH.bhri.uanal/aJuwhpctlier/uojrriaaao/yienbstuntceRk/amgbhdLad/hrfmr.ecGrirhramaspcfi.etriSaasbeNv.ieqSaulMacAacayaaceahLb-nilee/ewhptturgm/MrfbaoildnMsou0itikiayirrmulipacee,SlBhemovttal0wsuk.eMuKs.y/oreytstIi©raeiebe.,nPnassaiiea-usna/2onapSCudeLaarewloddeSnlno0eakgnh/ESuem/oklueuSanuiuwakis1talsdhunr-t.um(/dn/itftmisTlceid,2e0oaliwutitaie©/eztn/ihsdW/S/t0rfeuncccytipen/e..©geoSa©0utdwkkfef/wSDi,,rErler//yhnwkmr5/ssiihsoai.Bctd1wrEiadk.su)tctEwpWcuswvmke9inoednioiJhdtwt/pheSgirtw0atawedolcui.mtaikeeeddeWcS.7ltgkteSrcfwwri.aadtnohreoilpaf.erkatsicIcl/lSa.sitckenmtre.inlftao/nccttftiilkoWtdpb.P.paotikomKednorcnctiea.rrrcImiarkceereakik.netdktgcror.iricrg..pcoiyUccamJh oemooonemdmmsittihtai

6899777 7 7898 87788977 8 87 9 8987898987 97899 86781242541076231719539662974719763899197486364 TSSTWNSBUPBBTBDEPTBRBSBSKiVAWOIMBAAATAATCNGBPRSCSETBSntaaerlmhohhhiuteuuaoaaooauroruohhoacvknrrveauvaamTkdoliaiaiatynxp/aampdjmkarnauuiardnlodddeeadrrdmdnqlckn,TevistjnitpaymaooiainbalglnpñiriaahcttdgrldddtuhhasipkhaTOnteooabipncaa.eaPtattubbeyseaavhkãahaaihheighheeeieeThndka-/vhGkchddlrtrnylrSuuainpkMkrajabeCaoIoaaaaduimarrieloaMtirSitaa,HtihargttaoSLoddss-oyãsoa’Xli,ynaaerpastiae/uhaAadRtztKttBaahaasisafapirsuuEifvnavbPocusKrootojhsxorSaotufccriAotuC/Bru,aGrauCBlrrtvnal,eghVvaMgamynioaufcchmeoone/t,eisspdluohItrCahnfaeuaaWagtsIlTaionnpkk,trnlBtotenrigsIkoauCgadbraa/mneyknhraanwideero..dykzrDatar/om(ccd/aiuMy/shrekhhaimna/kaadaBiãfmrudawfDt,mibniooBq,.p/fariaossaSnikinDailcmCii,MXaanouuto,hpWMtsyysicyttu-mmN,wu,oGhfpn,mrhhiahdK.eRutotgIn,hI/manaHyhen:ud/RIsmNe,/auaFalNeiewtPTeoeaasacIeakRahedaBiWac/hs/tadm,trlnTa/atlWsr,tuvsaGnkprimppaess.iivolhi’uaimtpvtaSutohetlit,lhawWs.R/ltortiEhebyaieepBe:heaciacaiidimhneci/yka/inoLmkinPTooruoakrstrewdnS©oaikreeiV/ihid,diornnisata/kntiS/rgoonmnpdmlrhitGanBrmapataGa/MwniSlilidaltanh/aiGksdaypoaADeabl1euTCaiedarej/s:rgeku)natunleauMW/.m,lurakidecrh2elrlrletHmarmedve/dplwtdihorasittMoaft/iksMnd3,/ietprvuCYtjsiiirtoaieeaea-jtikueiotc.nveopmoiewR.areFinopBicMsuoam’pwrutniuamitykHieasleinMfprlpyeFss1nsoosNasaswil:essaes.Manwt/aaha/l.ahtue9oiT/eopkrmteeGtaSFocmesnShe/N.arme2om.h3aidfmhuWwcorlhtutsb,tsmStcutcrmdeg0aachu0acoettiAamosottmMMpkha./ai/,iyoikt0r/mm.c.ieiqdidksrc.iconpoa8lnlia/.ltctBK2,cWnS,ahdiaAvcuikweioa,p8tfiunozeeoookaawBaoKgw/neiptjeSi/aAiewar,trB.Cefnmrna/ctMkaa/m4dphdi/me,WiwyundrcJooWvmiogosnIrw6Gpaaorun,/PaWanarwt/ikawrii,lgif8abnetneanuptkiS.eadol.oalWkkfh2ciWow/e1D.esietdsruankl.aobtpciko/eosiii0ip4c..aiphiascWnnwsikocnuiopikeka1d1mtkt/eSckkmaa.oai/liend/ed.c4i1piuoa/rrhdur/cpr/knSmisi.odut8ia-W,pWaenocuiamieWuacitDpWa/9mrsainIodtvlatidnkiciev,e//u,,bt/kWi/kmiiokiduIeakNadNnijmfaniiWWpWiapaonirsiirpitepsoakskaae.ebaltiieeiit/tera.kkvkpiddr/witotddiiardtia5uhEeppipit.caiua.otvicrtaaeedeeaekidirooadiddd//k /aamsn uiiil aaat , 11 1 1111 1111111111 1111111111 9911911919111991111 21112221121221122010101100087006009700900000096025044144545242930988327 12 13 1004 242613 IBETSAsSLYTSMMYMAAKTTAWDMGPTQKGUDOKKMWWPSHRAOGTT1SRTOntooreemt.uuha0ihhooorhihieheyynnneorheinlxnunammsauoaeinaiiiaedmpuumm9KkkknukrlclwaeeenapcknfvcamitetphtgtsntneidivOogiiihl9gu.oijttbtiuuungaraikeagpppeteuamibInMpprogsettumPKiiranRlonteBgateherloprrgnaoQhheeeuridnerSgehrrlltMooeUtiailekctsSraaoliftmeesWyrbtuPandddoaameitesuoro/hdeMoruhiameiahazhihAErUiutoiyyrtsygttmiiisnfnbaawHIaaaooForawmKtgimhaem,ryaoDnXaavdeaenBnKw&kuyaaiPSeatoBMhnffvakeDTanaahasahnauoi,oirbLa/pne/bbovuaamrb&tNaenat/KASrwYrCudmmoa.tdrtlSafc,aeerMCiblyynndi1kyrahe1ohyoo[cloipIisrGfmirpdia,MIAa/ITrrBDloonludth2od,dun2aaea,ade.ifMKsoCmeeRneJyihlnM1eyo3hmgoeidNansWhe3hjthdiceaFilenrKrihtuatrCcaam,hasa/lReilopRu/frmaatry,yaaiaa/Crsoufeahakrzp/ioiAapatMaiuFnnkfFsttsadtra.GW//npWahe,rbgสaiiLn//oilyfyiyilooiiWs]ngn/nndhoooaaum©paanvliaSeKMilSาacauaDnGrr/vi1eSc/yaomfnCnClkTleinattยeeilrtiHlGNtnflnAeolekah2sh.hailhoi/eo,paLoeSohedRidห,siocbi7ema/ad.sid3/TvnruKaa/epcmlIecsotrYnrreHloiSCcมonee5llyaiyhltihzathkShkeopoStPrutajho/Reb-eD1tdอG6is,npVcbBLnapeahana1tadEsduCeoakoucFI8hieDiกwihNtriEKniiridhcaonrhtanna9snbel/irhnretsaepftd9ryaแaeue/sop.aaaoiShenwo0ztt/zcrMrLado/a0u:twAb/tcMeลdlstanltZto/otlit0nyWtoroithao/eunwWtniboeoArf/yowrraะoaeooSwcl/n,u/eoetnnycsii,s/hac/slbLiก,m.hlnnViw/grtk,/AMake.mhGwdgW1koliPkcoPabo้อobPnSuiewad/a.kin/nia8pBpoawhwapWcnuuph.vwaohcนfauiltrHkfmik7SgwroledhLGwneetlrgrskoe.swaulsCเaoo/LiieaPifeeah0ovdefmtมoep,.cdneaewdltmztwrcoiwrnheawnn’riui/Wobkunii,tRฆrtteiurcvziseoasa.nrgdveao/iwrtnagrcmnN.ketideWimg(/dH.misftasegr/eoPrc1kdorwl/Pazo.teiaasarr.Uefain,Wio,ihc5.W/caclretWpyolktrlwrpWTwuc/uTtiokds19minookui,scenoiD.pyhkaAta.makiwrc8cs8weiWtmkickPodtvn.ltkraeier/,iobok5crnepiiorplaan.eibcpfia-v.eidre.Lpfboa0miWckrecmregklrcBliieyCB1r/iidoeai,imaosoads.i/cpi,lndPicu,6i-/.sdTfokmLtmk/ieB1eMoWaiai6Vdyihiarag/SGpd82adWlMm.4adneohcai.L-W5euik)Rt2ahokcuunii8idikAb.cp3iaeamtsnkiianrptp5aeeiiape nan0ediurceru-eydim 1adx/i6ai /a/ 11 1111 11 1 1111 11111 1 111 1111 11111111111 11333332233333333344233424323423344333423820838851099083507896494573168948304632 MwGTCBaCPPKCNTNMIDCPGJGSKaFcAPsSPMACNPKPSMKKPVsNPMMWPueetpnteuhaoiiioauooooohooohhaznaooooiuuoaiaawnnnodouaaaaicawacisntrhdalppideenrpprprrptttdtnmlrrtinrprdggglocrtestdecttttuwrhiiiuhehityidsoeiovodeeeeaSrsaétrrrriktpronalc3iiHCtdBmmoeenNFMaaaaaetnnieoaia.nudnnn.heomNPd,BsggacAoaSPSColrkiiiiimbnnuIaacDftsttttdiaaaoaambao0UIrR,noaamLAuniiSladhlicaotenrBeyssxxllaonGnenp7eoooooudreinSetuomenummtaDhljehnittrbadtioxkMLnug5icCmoeofdpsffffBoguauuMntrlnhGilnapVyaaaavseiieyhn0aeegnoakrnaamSarssGEAMboeMtohaoaibiIrvma,Beneuul,enbrIs2erltoad8inppplIormmfraiilisnyDiIVC/ienrndaisangMXtiacuroVbmBWn2IzuaIsebahatlMI©AeIarothgee/ariBaiebaItiRam3lorN/aris/ylreomyt/tyuektnoembsov,rinienaVbrebrPy6ilyhMaafisxatbubdWsawilmo,LefyWrIo,tTViogeuIaetoannleidb/uuacPlIyu,taoocBii/aMonwooFBidwvIlrxftmighgohu,MzennyiobkroGaKnpMnalfhkSnrfribAwr’iuf©AeLasbiswodgeairvyVaacMaMiSau,,pyeosMoSMeEpnyt,uCavowsunwIlafcanmpelhnBuM.Nn,leo/,dilnSeta1eaDsniipMiionossuicrGoClhosGhtoanaewogGjdfNeaeuagpiu5eudtaLuCdaayeapdzgs,oghrahagynaunerltiuepb7kmi.,aeibvepi)Vyrsza.aaoBuToohsnrlfra.i,uinheaHauomerac5tabaleoBoouewatl/Pnahscngeili/iT/xMpsionaoonsrs,dcrocooiaylKca,moencduabaor-,agEMhbatmdhdatkfWmdบBnchngAlaoGirfideie,,aelllLtJ,rNa/eraal,aireeelidsaiะartsao.uamrnaubJiPyohiopnPCn/ctaFinskenlnbcGnrlนaafnAAlFns,osrrlyitlnaodoaooivlahheseaWbiulyiiptpio,Meาodonmh,non(capdamcrumdloec/1HdeยeaLewcwtrdrgGrlt.t,Mitleuosel5prsk©veieelโrtnaeaiSadusw,aeìanNcaeirgยsdpni,7en.sifaudtlnSp.IiinMc/cli.elgrebElwsnwaง่/aae8:tVnuScl/us’as/e-oLdsD1usPeteys)W(Auaaaeo/Hrwoo/sbo,cdietMWm5atE/miryFiebhnntlsteorprifU.iFiyliit.wn2wictoeask1émdkadrafw2nacLniimoruAtanklsy0tri5nea,oFawpdo3lieiposBNesmntwibrc,mi,.4spnbrnvPe1fl,yrriGreerwkamDarLeoMeit0weyeç/oar0,SdLaAeodryhznacMoaucs–.,ro.dnu3Merou.cerWnictsiahsçd.f(yfo1aiHi2stgipuiim1slgor.sLtoatpooolc5i(,n/Sio(e0hoyocs4aik1om1iwzoerdD97oNasevukrmui8e5M7uiopbom67eVlugu/ruiam5s2-C9ekv.fel),.paneuPbctttm-co5i6lrphGoidn11asooasodeooo--copene5ei8g1,k1lm,uiniam.Afosmpiuu4nd678I Pseat,/stg70n8e9mcitaatlihae yaac) 50vplr eey,niia))/ ,s ,,,

11 1 1 11111 111111 111111 1 11 111 11111111111111 1666666555545465545545454545455455445444566013333716609769946479586868597209964504022 PPBSWWWSTNEGJGPSTMtPSUTLNKSSAPNRBCALIKCPMKXWTKKaBRAENnhonariiptiaheierhiiOioaioiaooehherduaoIeaaeaangrabnnnllsauVnaiaiaatehjmgggntekdmapidpeleeprrrrdtroanhwtmhiHynegggtWtttmieittttvwairrainuMhsdltmtrrotCouepstrufrrrriirnuIesmTeionPOPahenAamm’glBNTetaaaaNtt,saiYtrenloeratoGsFliioeJharfeyieogsfeariiiiusanolnl1naoOtsettttahaSdAlh’SAurewWdznilCherazohosktladgHiren8sdrBlhfnemWhattiieoeOoooonrnhtatcursJJkaasnemfyt5eddteaeMAeeiEdlaoGBaMLoabcifiofffftteanLcrRnari,7lLlaehrHalnomatsGkhtifmaa/ihatlciciltaCLWJnlisnSuthNinibtiReJAtrnhaCma,hrPnn/oibalakaSknhsho1ieeMsiaob©illA,egesrscyeolgeciSaPh’medgtlhtneeetsitaSa2ruaat,inalTn1skiosfapwaokrunnuidAhoaecilietr,rAlrshml3zirGcnssWMCeeh7etogt/lydhslisrnusCheiitnWnrLeesRuaoyi©lniBogStr3ssy,traeykcHKefscSgasluynPaogioXLoensmo,aFe,ataolu,k8fsiaiLubeaiicdiaIrtle.lha©ronaucnINhnntTMolRc1Tbrci,loeHVlettmyiSsvo/eaewzktma-i/gnkv©heeohoionYsRaVyn,netSeau(mztl/flm,JrKt/IJ1o,,1eomemJbmp,ilhoaiaHedoseanta1hc//oc/Eo1LEoa8SM7fTPDyc1tSynhemfbvWhco7,ytaDdJos7nFabibWts2NM3efklh7SunoiHiiPaI8uaheuCmnrByeeJarn2ewugteF2Gipya2ih/itioukrgarm.lcla9iuechlmaucolupr8thMukcidii-ahrriesama/ssmtaiaIWlJoyb/emkrs1aaeai–innlnhBlynteepolr.snomoaelcbulBmM7yNeXnda7dontw&qaaciLiesraeRtdruunekogSht9eNyrt,9biIadfrhoaiusroLnhdVbwmesoiNbtaSnPomreW9Anp1eteyoebWthiCeeLo/gyeibynwmPsreitNah)wao8leewboalfya,,,meuuRanirbSCydetrewtm1/ancdmePdTnyr.i(c1rbiMmSirsiocetsralloPy1goek5bu,y,AhiWhwytBeleh9ihyaalr,,aNa,N.ia7noaoenu1ye1/dimnctitsizdulpwruSmsLMiuM9saihmfaNGm8,9tleioltsgcSMwpdm/spraldu/2sllye.0,tpttliomoFioia.hflCpt,asahnhaohr-awbeu5VlJTbWaripeFelrY1(uihmniLeeoetarnea1ca,m//anysaierrwCles8untaanniwrseakdn6tbnktr/dWwa7eebCRpChqte,/wCrtncteHu5aiyeLir.u1pen,iy(oWonLSh.iwcocrgs9mmiwoS1.scaGlGk)rsPtefAaool’grsahi–lyotRC8lruwdsilitewaalA/adh,pkniulmmmeto1Weco6Mmbhiregnl,ksi.AnbLiodewaycSpl7kfcac2ebayriegePelaoubbtrsdrrmrom4kte-i.smue1teiesr.arctrfi1nsbo.Coic3,f,o,dyl,asca6rl,kakeii9dotopynt)tri1YccnnMNio16irn,Puiahts3.omsAkt7aaaH8m0ca/tLamtsa5tril7npa8ooggi.okoe1n) ac/5npi4n,immn6ur sno/– a ie t2iai-oma7eska ,n0n 6,n i 1 1 11 111 111 1 1111 1 11 11 1 1 111111 1 111111 1777777766766676766676667776676666666134344428086768829382986021664454363 JWMPNPRFJPRSKPWPJCTTFAYAoSRFmGPCPMFSCSQBCKPWMKMW1KTTWoooroh.raio8ihyaiioooieoroahhhhihfblohooeournnncciuaiooiaaoioeiehnhsneurp0BkuuccmeuyeeorrrrrtarnnnCbthetgggJgglsnosxotttnttdtainanhidt4uas.tertrokmpogggpeaorrrrryeaaaeiaouBtiMlahdhzdrtsBNkaaaaa,ahrSrnrrrrdheslieuurheuDalnnhnMDseirecaneeemaisra-iiiiideuNbacaataacssotttttornidnnnomHcghudPaatessmspisoshyldaotnuVrshoatomorear,iggsssvwboooGG,rnOieDtrxwpanlreyesFBrdtHgtiia,,,iorfnediTeJcKzEafff/rdpgaahitadMnv//eiwLrskoeeobhagcconcaoettWE,öecnuSllsreAKACeolsKidaWoNooygcllowppWWnkayneruwwaopdk,drPbcgteeridllrniuubamofiy.nrlal/hhhmmaoncsfehlld.kcwcrrei/irrieaiJoii1/lrkgn-seantbitieKaWkkgloyy..oi,xopowlnBnePKienirho3,igiabonisniiooKuup,,waLnTlt3PncdppmhB/rdhtglaMbdibaaSsWnnanlefciaufennsmoLLe.ycbow,naalaee.nAit5hc1yaKny,lA,a3k1niiiGyaxSooNp3dJdeuawlybthsrngdd&h3lm8trlniPlPalar5T,tnltdi2isApMnnraueJtetiiihooeyadnnii2lr7lstal5pmrGre3,aa.sPoeM.9leeaPwddlsexriPoambbfiiSc9oo,0alnie0n:n4xEJCBetrcs0ftiiyah/dmaooooIaeeyt8odAyirXlneoKget0xI6rtt/onora7.u/diISgoiknn/,islamsustn/haerarl,hiaG7k,HmSd,troniiabdetedatl1WinandumngsIM5nP/,&as&SlolobenndjerdtyeLa8lm,eielmdolriTaec&ig.eNtKna1iiamrbt,5lKiklS1PcnrPbemhIeneenrioLnf.8,hoerie2BoyHiaa8hb/NhhdpborPyanryxsrgce7dMnantearntp7y.yeeoaombehry..bCgBRyneas3rgtCanSm,eM,5ahsnpatodtoKteayoabdoaJ-lmCgh1otboL,esnr1aorssriurtpbt1/divlukayb8hoCroagIgylrgohhse8dynhi/Ds8iaeo,o/Mtr6rmasyanlnlSgs7,teaR(eaHt9ahbnéroi1ktPl9nhl1rvdcaes81lufioappxW6eosmlae8ckaaoo8iihl/roWCo9emk.hsp,/hr.hp/ef6nlnyp7t,iemioMe0anhb2il1Sohsos8h,rWiEbBa/3nl1nlcF5nyie-uo2ineMlosvtri-D5apD8ewiki(/ttNisii3r1utae,Hs1no/tmst/,8nDi,ityzMRaAv9cvawmhwrrL/L8eena2cpahMceioiitigF6uCviO(3nrrsstwaaw.nbaeWatsct1it6naiigiDyr7tltosl,BoSpUNmter8a.wu/)rpe1sauy-aifIrtI1uynnHGpon0kaliS1in8syn/:oorn.caWni9/t,,fta-n0tctyTi85sFmksrcntlp/ikue /0kLnHL)ot,i8Iirt5wukcnE,kog,/ire4roiiaWt7LniApbybkna.iRsoNfwu,pcrr )iar-tnhrrdbiiwot0 1a.Ccekoaaw/l/cdoer0tai8mrdErnr/apo i . rytyi1l8o ,icioroemae2y0/na oofdu7la ff i xa l 1 111 11 1111 11 11111 11 111111 11111 11111 1179778788888988878888888878887888778796891803278865648194481914178169112991 CTIACoCPTJTABCWOSDBFJwPKCLMRLWDTLAMWGAUwAKCEBEWBPSHMoWoonaNtci.ihaieuouaaohhhefflbnltoolohouo.a.rtbwwHnauaiiiiaebySohsetvplnillltMeaacddeoedrraIadnnnnTgCCmphxrgihbhtsAde.lx.terwwminnwlrgarplgrMmdduehl.gggguytooreTaaalpeeiguBCelfI1rlkPeAaearaePrrrrn..leeeSghhoeltnnbmniydAiyffllaah8reeeeeHoBaTcrifplblhallmmtusWtdaa©n,aiAaggodoonmEiet9iirsssssrekokoWaWaiyosccdoa’dzWrrBuetnUssssoizfdeAkf6arr./yneefsWakkKaAfuunoN,,,,t-aoCRPrnUmibcrerfr.h.TdzrrToissksaeiAiSlwkODlaccppCsclkuaöN..CgmaoalgaonssLKvtihlGaoscceMlmaaai.ppnsr,Ihauhppeohtftc,,ehlnNwruoabiSiiooeasmorntngbtinbyfvnachhhtoalil,pmoancLnaBuretaheconmnoAnmmmoew,mfd,ed.yigEgarr..prfPChnrWgbntl1flhrldu33c.,tcuIavmaPPsresddagb:.SrmSarhta-9KagPpMaisi/A/gcefoRcrPebcrereikeralBaiBweBlatunm0li.3u0isai1roiSirtRtenirrkki3nsiadnDoErtnncci2acl’r0Unoaoa0iminth0p47gThaysnhadönongisbukygtef’ts-kjeW,6lt6nhn,9moS1an,aiBasahssgu,geoetnHrdü2p/u8vJ1D5a8gC&,4d,cil2s.tIkkf,.1ee,7lnav6cn&r,aS&iif6etufb0o83wph/vo0SocPtc2hihik9/cleasP/pa&ont0Btrd0anP2sl9oveeD.tharc.r/ug0ispuwBrP,trP12awms1apek/4iOniSht7e,rutimheina.ea2PlpeouhPn9ohnWna693/ecowa-rowcStkneMtcxhiU13radnnoton,g0aom/Blln/ksuUathiPe.-isso1ow,k5n0k1mdts7Ntoenrr/eFm-rdur/mW&./ooo/9apainiKto&tk7aShdogl.iprei/Wohtvs/eblyp.0kgguliguUt0ufWrn.asitmbajaceiPekoraganreP2pknWaenhi1&srDdaiJbnlneabae.dhirkrpmioarcthhleepor9sktsapspãsyiPea/ybriisi/sotthtPrtpkodihaaifierspstnm,hptehKpnptsyo1dtWiTshafhW/retuaoaydphtoaSsdlesa:er9oahroor/a.id/Nt/ciDeswegacycgrdaiaIe/4n/hgDdtDoslnftktiSaidrrkolWiihhafirt1Dcowom,vestan.niREiaidt/r-ragcvivmreoeeimag.ac1pi/vgaoiwsupai/cvoi/eikGFtlreltsiss9iithgepomiUInaaalhiomenlui.ioUshrWpS.5oteoisgtspleamdscinsntsiohcoey1SrnpanñaM©ekhDsR,GiokDu.oDdSntv,i,rWoctñusötLiey.lCtf,eii,evhLCaLcrvaloTmWtiessDoegbocriLpDikoeiahishhibsbnsoslciiealrA.aiuremai/vbilodeolra,rttstouhssreranfaigyriatrment1scttezonraacryoregmaidth8,uyynooln,rVtvanecdl.y9oiiLsneifLg.oivskos,ojtnr6eijfoni,ey.bgounfbfce,/ iv tskrfsnor ot a.aaou im frrrryfkny

11111212 212 221212 11221 21 22 22222 2 2P22 222 r09099999909909000009909000000000000000a52233434383322109289172587897897495969b KWhPP(AMMCTTFIHPPGBMTACUBCSSOWwTHSRPWJHSSHCewBPHSKDWWB1iuiGpihaoinnioeouuhoroihhhFluhhhamaeiiieaoNsrgwwnbMaoa9kspaaiaitpmi-knamunugcdwdreeenpsCmlrgaaaa.namociIg5etttt1paeawwpiVCaHryuctknvntoddddeSioBpPgIJa6S1tdi0rsdbBWnbhniTPDAycNenarehaosZ..oegs,,dhnhhoreKrla)11affeaSuao8tlhhVJtitiCovydhdnigviollnsPLklneoai.aaodrtsvoh3boC/Nckaii8idodlraiiilaMin1ccDanhreIyepdmdgajs(rvapaia0asar1hIh/mhTM,Ij0ooiaAdwimekkI9,kahiuaseanthaaaorBite9a.Uni0oBrrrdnohcy)j/ahT4cSDnNn/snHksrnwdgo..no6adM/nmPAFufoiamccfaSoPohtnash2a/caynaaUCXiiUint0gdtidhwoaVooVvpdn:dANnimlTa,nrmtaainatnpDVoXs1nud.a/noNhoeGuaimmiaa/PtaฺdgFiht.1saraeEogP:midnma,gsgSIamratou/se/nonrgo.In9he/NhtPSynoTItbiSli/.rdhaPamTatltmngd/ldataa4hcapabithi/,NIaEhsitenypNhaaamBnoAA/tRainya6gnaauPrRalN:N/aadlpamilBaJauJdariCmCabLtaxnbmyaaTzanatgiyioSAmWlh/i/moa:vaTdydhaneoy/aia/ezau/ymnmoPTkh,8kiMayPncai/mdBi©orralkno,nnprocsSewehm5kTWKe0LknuB,aCg.araráhrueRynabEanctipnmhriaoit0aflmt©owBsetod/KaEaa,nrlveobso.QagMyear/i/t,m0onevi/bnenddidu/paTwcehdhCyomksMen/XicbCeac/pcWcMAntugesebghWlaaherlaorBnogR.qiet/Ny.eàAaaeeeSglnaemgWmlorraa/risiultluourc/IPtisik/ledpl,oearS.tnyktiBrML©oh/cdalhrRaaisriysa/rygabn1iahnkiSpCaPhatiath/haoxpteokSrn.dgteawaaneeic9fh,uoWiinuereot/pJlieuTchmtnme/meWdndhukieadtrB4sWeWwutaracddscsoestnptdbkliyg/tabrAw6imtektrtio2tasiirb/uedMamhlsaiA:ikilaodSteHt/siltrka/0itoowh/whtbrrema/tmiiurmteJr.PuWn/aiipauo0eseaoieMhcopofu.LaryofWdwiapstW.1seHsrdsclu0ahsCrycaiinPmeitoTanlt-akbiebgztp.etTd.tn4anoeoiicwwc.diofohcivktoalP/urkulrpDhl.I8iohycemtNuBakniybisaevecio/lai/rampahdcep6woielesr.irusekodnslrya/Ccosk,yWeeOd,wdeoelCnprk.dwdwpwat/lodrcor1TdwW2/h,idugghaof.aidipaeopmcAkwfkuahWap0sisMarliaincN/ahiaaoicrmit,cpo.krGnketpgap.kekVdminpAfiuhemWCiookavciCorelsep/.nfnaSamiiyhsiatkeAcdrapld/TliePtrA..bodkearickcnlirtiebRidclBoniWaeh.aceyortoptcadAS/ai..g.hn.a,amcEmeoogiiisrk6ind,ao.obcodvomri9 dapgm2hneyicatr5eisih/v a 0/d2el0 0i sa 4 2222 2 2 222 2 2 2 22 22222 22 222222 2 2222 2 211113311133131111111331113211331330450624004043432139193358444034000 tAPBDHTTDhPIIMEBBRVPRPBDADSiLALBLSAwcwTTRAOB1CMTUMWU/nomhayduhiuu9hueeeaieUh.iiheihifi.rnmiieaieNnWfnwwlcvmssaaautCncgicesrfdr9kpoaaatlmrorvrdaaeettpatlDhieiehnphargahv.tollehtaiewwlacioi7nng.gaFCokempkiidp,iokTreanaSnasinnBCarxcovFsveeewcrsoseS0h/ggirt..oilaaahArenLd,rInal/iepteoohi,,aihmihaenhRdcu5odilvad,vulinaia/LdcibsuDoPPosulooAeaDHuhgnisaotyTve9nNseablMhneorsafogeiVrooootfekOoasswdpnnssteaeoa.ehitP4ktiaoiaimaodnJapttvpea.ItsrrnvoaelMiitau/SaurRwloae0nwriaooantMluaofeebtehvoroebeneaxBfdSCyBwhirbuta4mre/Wyf,foueerBnowfruyantpscpstygJci!auuuahabr-luiymxufhaioMnutnrcadDMurSteous0hchnlheh/oiimdb.dautxa-AaspBsknoehtmfmshaede0pasoeosogeu(aohdbamhdbsiTnhrogผsHlnpRleurT/v1©dsyfrwsoP,fsrBadI,oiehpyMihyeoRtoBi-fcาIttsietvdyae9h/it,rkMhhhnfdWdetyArhi-nealaaชinhthtairerursxkLdchgfJihFSnentieaoedWhruaegeB/ojmrisooYltะaohhhiVilpnKtiSoieaelnkhEn2rntbteedeacilMBgaoนlroMiGuhSneeMsticwo/eitossi,koln1ktdenlrgyrdpreaMtbgdะncueati/ndepkeart/oAiuni,gvWoAadoaodCrWasoipMePeohsไaledwyrCprsoerhSiwmBs2ttmดcp/nr/vsam.rdmMhesohuamhsihrBae/baeharanh,owM0kkah)apysautnBdsaoiEnssGistuotulnauiyi.acaruu.0noWnops/NcphllccwcmutecvituPhaccblmo/e,tanssst1trtmPmaomtokeoteeeHrdTrecou/htultekoi.Viw1yuyb.at,k(h,afFaocemewrd/m,tdhlecrppsufaepleoAo9niWyrybiMlxLioty,hirprnBM(nioPotaehncionC:tmrio8agyrs1dyrco,h/vetDAieuiecvi/,KkimuneitgtutmsN9co/cr9kkovoeAutOsoel,bsrhaddefsetsawxsyLitrhwe8a.yaNmf.,spmpBotyh.e/Lcecuniyn,ridsAoe2cva0ar,xindwesBwMe/akoofiuuoor’BhrrUosn0©ea(ri)a1hBdiuegA.sdtcag/dTwnnmttmaafwWcin1snmtt8o/n/uhstrhhmroaPiloeGwDibG1eDa.dtta7.lntoAktitneiiwBChfkhdivmkhaf)htr/yineeaa9nilswmfngyükluseoCiieaetHteeBvrIpvlrcoEtahdsnseBrwranyuyCt-saeoioekaiesueonwHdBoustri1uIdsNokrl.tmnnlce(/HedqitvmYft.lü9oorcnkeeuBocbalklAtkGrsreiiuu-Witi9siidapcaennsotcasndSoeryurilapionifu0aiktncermikdmatmAacternidgvienhkhrtrsrahoyrnotgnhaiic,,edk.,iaeoimaogr/icipmoltohnuvtWSsfhabtbgnbubhto)renWaSiebianhoteaooeovtrseum1idekoagso,bkdessg,fmnia9do/ekligiocraryeapBtaCb9iardi,siDrpd.feoleco7pe/yfCih1ea n’tuod rhaBys4 td/ b pmiees Ma5ii /)a,sr, 222 222 22 2 2 22 2 2 2 222222 2222 222 222 24544554454554455444544554554445414470620075574447000485704006084 CO/TCACWHWBMKPC(AABPAWwBNBLCMWFALABSNDaATADNAAG1JPUIWrAoonopai9auoaurhiorhhrptnssRmvnhoohreeeAuuSWbwgueiiiiiSiavloahttdnnl2lkkkkcmirirzoeeerCctraonnvneSrrSarrrrlsbsuiEdmnteHiwimiiiieeBniil8zgwiiaiooornistq)ppppfAgglkreketrstelAnnuelhfldMtlrommyetaarierreo.linnyeluincieeee/uoaoeAinHFyipgdNorareeaseafcving/asanonaasaHtyeddddtFamsnobbltoWeWrssagfriai)bWa71,/doluudscEsB-motCaiiiiFssocrseeCLrldds/naaaaylSbos,h41BoMfradattr,,riupeBWrallru/ifrrBkLaiioqiitspono7pody1leirunnWanggsgcpCiznhgHB-iíLnunoOhrCM.vpWugioafd,rchcLp,lpd,zohcopkodsuGuotEdsugdieari(hnakkeConPbkH,AmoeNiechfoZta.epniiazgnpfuAryirdgCknrri,dyKiua’lPewlStm.fahpdFCAtzguArtirRrglgaoenil3Pessisoo,,gPlioki.sepiraErrv,dOraaeaeeSmiSpPscrtdcciavgatArPhUemrsrwfAnofieiG,air,Ad0-scnlmsEi1ohkaCawirnnMisrilsen05saStdNofvooiNnaE0e,deRiisea2Ame,liosSsinai6)tanAAaeoloi:odAfmaMm6r,rPnaS,t5rsasw-no1t1nnmr,ip&,oB1dnnCk8,amtIAchn1NscCi1,9aA0e&aiiLnH,1oLuul3upTl1to4aosMKaAsl7(P2Ar&o,tr,ohoi9PGlusseSs1lhAhehnnbiatPL8SlheMoic“aEoin/1nrowv,yro-en.cnrgaiPrceSA,hik3orAsdbnt3cdnaegNehaWlePFcthiphicaCotcbtLtAiwudseirooltaaAiairrhsiArAhozp/oiyYav1aRtslyisaonrraeonhnsntekbomoeeSeciiengWnr1tqOinWrtrmsno&indma,oaoQyrtrAhgCdpsr2douLcelmaN,ano,fovErng(iiao7eeBu,epoaeaHPkG1avNpsnNeMGnarfImCn8doC”uuiaraOfapefoh6oouhpadtrgteeReSCoda,dhiopzpAa,2ehloBetfhnaslreat,terinorz)aiboeSneh9sNtOmsrh.toi,amSdt//IsLDoogenn,oprlyl-,,sLeAewaonMAilDoaO1rd,a,iWMvdWcageaCNoevrrilaudRnC6g/alinoreRblEcdC,ctvirsuAul/aaiiitois9n,ahyA.TkkraiemvyAWrsiAh(w/ipniSssd5ibRPiWowi,sA,cOirnappeiesKAdhCDMm,eu)oiWiukeed1ncSkrik’,fseueaaiossPe,losoonkpstrr9ei,icueBssdidprm,ptshe/ninrPknu,5rhtidLtptosbiveiliRiedeAumiaanr,HtaaW8Lgleip.ieeoroAbe3avoFddp)mSoLltF,in3u,eAadrbaniotssa.rirbiirifiskOaaamoabcdar/iasuir2/gRtCia(aia&MraordpprNnrliKt3Wdoya1Wav,iWiaronNivoeraoA9oy,8sfirAilie,ofVtindnyai2oskSsl 5lakdaoar ,kfaatitie0Ap0ipraoi,pisfiio o /n- mc,l ef/ e ln/as a d/ dao ssn in,ainat

ดชั นี เกดิ นิกายในพระพทุ ธศาสนา หนา้ 28 ลงั กาเขา้ ยุคเข็ญ พุทธศาสนาพบวิกฤต 45
ราชวงศน์ นั ทะ ครองมคธ 29 แดนทมิฬในยคุ อโศก 46
ลำ�ำดับเหตุการณ์ เรื่องข้างเคียงในอินเดยี (มหากาพย์ มหาภารตะ) 29 ทมิฬ กบั พุทธศาสนา 46
ลำ�ำดบั เวลา อเลกซานเดอร์กลบั ไป จนั ทรคปุ ตข์ ึ้นมา 30 บ้านเมอื งสงบ ก็ยังตอ้ งพบปัญหา 46
กรกี รบ-สงบ-สง่ ทตู สปู่ าฏลบี ุตร 31 ทมฬิ กับกรีก-โรมัน-สิงหฬ 47
กอ่ นพุทธศักราช กรกี เข้าแดนชมพูทวีป 31 สังคายนาครง้ั ท่ี ๕ หรอื ๔ 47
กอ่ นพทุ ธกาล อารยธรรมชมพูทวปี หน้า 3 แม่ทัพกรกี ตัง้ อาณาจักร 31 อินเดยี ใต้: แดนทกั ษิณาบถ 50
๑๖ แควน้ แห่งชมพูทวปี 7 อียปิ ตข์ ้ึ นเปน็ ศูนยก์ รกี 32 พุทธศาสนาในทักษณิ าบถ 51
โยนก ทเี่ กิดปราชญ์กรีก 7 พ.ศ. 201 - 300 ตะวนั ตกตอนบน มีอชันตา อาคเนย์ มอี มราวตี 52
ประสูติ-ตรสั รู้-ประกาศพระศาสนา 8 เข้าสู่ยุคอโศกมหาราช หน้า 32 อตุ ราบถ และมธั ยมประเทศ 53
ประดิษฐานพระศาสนาในแควน้ มคธ 9 อโศกมหาราช จักรพรรดธิ รรมราชา 32 ทางสายไหม 54
พุทธประวตั ิตรสั เล่า 10 สบื อโศก ถึงคลีโอพตั รา 33 โรมันเรืองอำำ� นาจ 55
๔๕ พรรษาแหง่ พุทธกิจ 18 เรือ่ งข้างเคยี งในอนิ เดีย (รามเกยี รต์ิ: พระราม-นางสีดา) 33 ถนนโรมนั +ทางสายไหม 56
บาบโิ ลเนียใช้ไมส้ กั อินเดีย 18 นโยบาย “ธรรมวชิ ัย” 34 โรมันมาครองยิว 56
เลา่ จ๊อื ขงจ๊ือ ปราชญ์แหง่ จีน 19 จารึกอโศก 35 พ.ศ. 501 - 600
พทุ ธกิจประจำำ� วัน 20 โรมนั รงุ่ กรกี เลอื นลบั 37 กำำ� เนิดศาสนาครสิ ต์ หน้า 57
เปอรเ์ ซยี ข้ึ นครองกรีก 20 สงั คายนาครัง้ ที่ ๓ และส่งศาสนทูต 38 พ.ศ. 601 - 700
โยนก: ไอโอเนีย-บากเตรยี 21 ๙ สาย มไี ทยและจีน ด้วย? 39 โรมันกำำ� จดั ครสิ ต์ หนา้ 57
ต้นแบบสังคายนา 21 พุทธศาสนาต้ังม่ั นในลังกา 39 พทุ ธศาสนาเข้าสู่จนี 58
ธรรมวนิ ยั เปน็ พระศาสดา และพทุ ธปัจฉมิ วาจา 21 พทุ ธศาสนาบนเส้นทางสจู่ นี 39 พระเจ้ากนษิ กะ ผู้ตั้งศกราช 58
สังคายนา ครัง้ ที่ ๑ 24 มหาสถปู สาญจี อยู่ในสภาพดีที่สุด 40 สังคายนา ทมี่ หายานปรากฏตัว 59
พ.ศ. 1 - 100 มหาสถปู สาญจี กบั วทิ สิ าเทวี 40 ชนชาติไทยเร่ิมรับนบั ถือพระพุทธศาสนา 59
การนบั พทุ ธศกั ราช หน้า 25 จิน๋ ซีฮ่องเต้ สรา้ งกำ�ำแพงเมืองจีน 40 พ.ศ. 701 - 800
สายอชาตศตั รูสิ้นวงศ์ สูป่ าฏลีบตุ ร 25 กษัตริยพ์ ราหมณ์กำำ� จัดพทุ ธศาสนา 42 พามยิ าน ศนู ยก์ ารค้า ศาสนา ฯลฯ หนา้ 60
ก่อนเป็นอเมรกิ า 25 กรีก รุง่ ท่โี ยนก 42 เปอรเ์ ซียร่งุ ชมพูทวีปรวน 60
ข้ึ นยคุ กรกี แหง่ เอเธนส์ 26 พ.ศ. 301 - 400 จีนยคุ สามกก๊ 60
ปราชญก์ รกี แหง่ เอเธนส์ 27 พญามลิ ินทป์ ิ่นโยนก ยอยกพุทธศาสนา หน้า 43 งานอชันตา ฟน้ื ข้ึ นมาและเดินหนา้ ต่อไป 61
เพลโต ตอ่ ดว้ ยอริสโตเตลิ 27 เรื่องขา้ งเคียงในอนิ เดีย (ลัทธไิ ศวะ-ลัทธิโยคะ) 43 พ.ศ. 801 - 900
สังคายนา ครั้งที่ ๒ 28 พ.ศ. 401 - 500 โรมนั รวน เพราะบารเ์ บเรียน หน้า 61
คมั ภรี ์เกา่ ของยิว-ครสิ ต์ 29 เทคโนโลย:ี เกิดกังหนั น้้� ำำ หน้า 43 อินเดยี ร่งุ ใหม่ ในยุคคุปตะ 62
พ.ศ. 101 - 200 สามอาณาจกั รทมิฬ 44 โรมนั หนั มาถอื คริสต์ 62
กษัตรยิ ์ทมิฬเขา้ ครองลงั กา 44
ดชั นี

พ.ศ. 901 - 1000 เห้ียนจงั แหง่ นาลนั ทา 79 จะเขา้ ยุคเตอรก์ เปน็ สลุ ตา่ น 91
โรมนั กำำ� จัดคนนอกคริสต์ หนา้ 63 พระถังซำ�ำจ๋ัง แห่ง “ไซอิว๋ ” 80 พทุ ธศาสนาแบบมหายานเคยเจริญในภาคใตข้ องไทย 91
หลวงจีนฟาเหียนมาบก กลบั ทะเล 63 ตกั สิลา ครั้งเหย้ี นจงั กับฟาเหียน 80 ฝรั่งจะฟ้นื จกั รวรรดิโรมนั 92
พุทธศาสนาเขา้ สเู่ กาหลี 64 มสุ ลิมอาหรบั ยึดเยรูซาเลม็ 80 ปาละ กับทเิ บต และศรวี ิชยั 92
จีนกบั อาเซยี กลาง 65 อยี ปิ ต์ ฯลฯ ทยอยสูอ่ สิ ลาม 80 อนิ เดียค่อยสงบได้ ในยุคแบกแดด 92
ฮั่น-ฮนิ ดู ทำ�ำลายพุทธ 64 กาหลฟิ ขยาย โรมใกล้หมดลม 81 อาหรับหยดุ เตอร์กจะเร่มิ บุก 93
พระพุทธโฆสาจารย์ จากชมพทู วปี ไปสืบอรรถกถาท่ลี ังกา 65 อสิ ลามแตกเป็นสุหนี-่ ชอี ะฮ์ 81 ศังกราจารย์ ท่ีฮินดดู ว้ ยกนั ก็ระแวง 93
ทั่วยโุ รปสะท้าน เพราะฮ่ั นมา 66 สัมพันธไมตรี จนี -อินเดยี 82 สรา้ ง “บรมพุทโธ” ในยุคของศรวี ิชัย 93
จกั รพรรดิจีนพโิ รธ 67 หรรษะถูกลอบปลงพระชนม์ 82 จีนยกเตา๋ ถงึ คราวเซนข้ึ น 93
พ.ศ. 1001 - 1100 พ.ศ. 1201 - 1300 ศังกราจารย์ กำำ� จดั พทุ ธได้อยา่ งไร 94
มหาวิทยาลัยวลภี ทเี่ คยยิใ่ หญ่คู่กบั นาลันทา หน้า 66 เมอื งหลวงใหมข่ องกาหลิฟ หนา้ 82 รปู รา่ งเปน็ พระ แต่ความรไู้ ม่เป็นพทุ ธ 94
อชันตาเลกิ ไป เอลโลราเริ่มไม่นาน 67 ราชทตู จนี จับกษัตรยิ ์อินเดีย 82 นารายณอ์ วตารแลว้ ศิวะอวตารก็มี 95
พวกฮั่นทำ�ำลายตักสิลา วดั วาหมดสิ้น 68 หลวงจีนอ้ีจงิ ตามหลงั เหีย้ นจงั 83 พทุ ธศาสนาออ่ นแรง รอวันถกู ทำำ� ลาย 95
โรมล่ม ยุโรปเขา้ ยคุ มดื 68 กาหลิฟตอี ิหรา่ น-อาฟรกิ า ยันสเปน 83 พ.ศ. 1401 - 1500
บีแซนทนี มองล่วงหนา้ 69 ทมฬิ แหง่ อินเดยี ใต้ กับศรวี ิชัย 84 ทัพอหิ ร่านผา่ นใกล้ แต่อินเดยี ยงั ไมเ่ ขา้ ยุคสงคราม หน้า 94
อวสานราชวงศ์คปุ ตะ 70 พระอนุรทุ ธาจารย์ แต่งคมั ภีรห์ ลักในการเรียนอภธิ รรม 84 ถึงยคุ ของอาณาจกั รทมิฬ โจฬะเรอื งอำำ� นาจ 96
ภูมิหลังบบี คั้นที่ขับดันอารยธรรม 70 ศรวี ิชยั ท่ีควรรู้ 84 ปาณฑยะขึ้นเปน็ ใหญ่ ในแดนทมฬิ 96
ช่วงต่อสูย่ ุคใหม่ ก่อนอินเดยี ลุกดงั ไฟ 71 หีนยานมาก่อน 85 พ.ศ. 1501 - 1600
กำ�ำเนดิ นิกายเซน 71 ๕๐๐ ปีทีร่ งุ่ เรอื ง 85 กำำ� เนิดจกั รวรรดิโรมันอนั ศกั ดิส์ ทิ ธิ์ หนา้ 95
ญปี่ นุ่ รบั พระพทุ ธศาสนา 71 ทมิฬ กับลังกา มเี วรกนั มายืดยาว 85 จีนพมิ พพ์ ระไตรปิฎก พว่ งดว้ ยสรรพตำำ� รา 95
หมู่ถ้�้ำำอชันตา-เอลโลรา วา่ โดยสรปุ 72 ทมฬิ ยงั เฉา คราวมอี าณาจกั รใหญท่ างเหนือ 86 ที่ศรลี ังกา ส้ิ นยคุ อนรุ าธปุระ 96
ถ้้� ำำเดมิ เมือ่ เร่มิ คือวัด แต่ไปมาตวดั เป็นวิมาน 73 เปล้ีย-ฟ้นื -ดับ 86 เม่อื พทุ ธศาสนาจะสญู ส้ิ นจากอินเดีย 97
เร่ิมตน้ เป็นปชู นีย์ ฟน้ื อีกทเี ป็นแคท่ ่เี ทย่ี วดู 73 ปาณฑยะ และโจฬะ จะลับหรอื โรจน์ การค้ากร็ ่งุ 87 เตอรก์ ตง้ั อาณาจกั รรกุ เขา้ มา 98
อาณาจกั รศรวี ิชัยเกดิ ทีส่ มุ าตรา 76 ชมพทู วปี ได้ผู้นำ�ำใหม่ 88 ยคุ กาหลิฟสงบ สลุ ตา่ นรบรุก 98
พ.ศ. 1101 - 1200 ส้ิ นวงศ์กาหลิฟ เรมิ่ วงศใ์ หม่ 88 เตอร์กทำำ� สงครามไป กป็ ล้นไป 98
พทุ ธฯ ถกู ทำ�ำลายอกี ก่อนฟ้นื ใหม่ หน้า 76 อาหรบั ทำำ� กระดาษไดจ้ ากจีน 88 เตอรก์ รกุ อินเดียไม่อาจตั้งรบั 99
เทคโนโลย:ี พลังงานจากลม 76 ปาละ ราชวงศพ์ ทุ ธสดุ ทา้ ย 89 ยุโรปกำำ� จดั คนนอกครสิ ต์ 99
ทวาราวดี ในทแี่ ห่งสวุ รรณภมู ิ 77 ปาละ+สถานศกึ ษา นำ�ำวทิ ยาสู่ศรวี ิชัย 89 ไทยอีสานและภาคกลาง มที งั้ เถรวาท มหายาน และ พราหมณ์
พุทธศาสนาเขา้ สทู่ เิ บต 77 พ.ศ. 1301 - 1400 เข้ามาปนกัน 99
ท้ังฮ่ั น และศศางกะ ถงึ อวสาน 77 กาหลิฟแบกแดดใฝว่ ิทยา หนา้ 89 เตอรก์ นำ�ำอสิ ลามสู่กลางใจอนิ เดยี 100
อนิ เดยี ต้ังตวั ได้ พุทธรุง่ สุดท้าย 78 มสุ ลมิ อาหรบั ทำ�ำลายมหาวิทยาลัยวลภี 90 พมา่ รวมตง้ั อาณาจักร แผอ่ าณาเขต
จีนเข้ายุคราชวงศถ์ งั 78 วทิ ยา จากอนิ เดยี สยู่ โุ รป 90 พุทธศาสนาเถรวาทกแ็ ผข่ ยาย 100
ทแี่ ดนอาหรับ กำ�ำเนิดอสิ ลาม 78 นาลนั ทายังอยู่ แต่แพรต่ นั ตระ 91 เทคโนโลยี: จนี คบื อกี กา้ ว 101

ดชั นี

อาหรบั ลง เตอรก์ รุ่ง 101 เตอร์ก ตัง้ จกั รวรรดอิ อตโตมานทย่ี ่งิ ใหญ-่ ยืนยาว 117 สองมหาอำำ� นาจมุสลมิ ตา่ งนิกาย แข่งอำำ� นาจกนั 132
พ.ศ. 1601 - 1700 ยอ้ นทวนความ เสน้ ทางอิสลามสูอ่ นิ เดยี 118 โปรตุเกสเปิดอนิ เดียแก่การหาอาณานคิ ม 132
ปาละสิ้น เสนะคอื สุดทา้ ย หนา้ 101 จบสงครามครเู สดส์ ที่คริสต-์ อสิ ลามรบกนั มา ๒๐๐ ปี 118 เริม่ การคา้ ทาส จบั คนอาฟริกันขายสง่ มาอเมรกิ า 132
เกดิ มหาวิทยาลัยในยุโรป 101 เตอรก์ ลงใต้ ขยายอำ�ำนาจในทกั ษิณาบถ 119 โปรตเุ กสผูพ้ ิชิตมะละกา คอื ฝรัง่ ชาติแรกทมี่ าผกู สัมพันธ์
ครูเสด: ครสิ ต์-อสิ ลาม 102 เทมาเสก็ ไดช้ ือ่ สงิ หปรุ ะ คือสิงคโปร์ 119 และเปดิ การคา้ กับไทย 132
เสนะ ฟื้นฮนิ ดแู ละระบบวรรณะ 102 อาณาจกั รทมิฬส้ิ นอำ�ำนาจ เปลยี่ นเป็นของมุสลมิ 120 สเปนล่าอาณานคิ มและสมบัติ ในอเมรกิ า 132
อารยธรรมเก่าในแดนท่ีมาเป็นอเมรกิ า 103 สุลตา่ นแหง่ เดลี ใกลส้ ิ้นอำำ� นาจ 120 อาณานคิ มแรกของโปรตุเกส ในอินเดยี 133
นครวัต อนสุ รณ์แหง่ อารยธรรมขอมโบราณ 103 ไทยต้ังอยุธยา ลาวต้ังลา้ นช้าง 121 คดิ จะสมาน ยิ่งเพมิ่ การขัดแยง้ 134
พ.ศ. 1701 - 1800 ยอ้ นประวัติของวิชัยนคร 121 ฝรง่ั พาโรคระบาดไปแพรใ่ นอเมรกิ า เจา้ ถิ่นตายดงั่ ใบไมร้ ว่ ง 134
สุลต่านใหม่ ใชว้ ธิ เี กา่ : รบมา ปล้นไป หนา้ 104 พระพุทธศาสนาแบบลังกาวงศ์ เข้าสลู่ า้ นนา 121 มุสลมิ เตอรก์ ปกครองมุสลมิ อาหรบั หมดส้ิ น 135
เร่มิ ยคุ มสุ ลมิ ครองอนิ เดยี 104 พ.ศ. 1901 - 2000 จบยุคสลุ ตา่ นแหง่ เดลี เข้ายุคมสุ ลมิ มงโกล 135
รกุ -ทำำ� ลายลา้ งง่ายๆ ไมม่ ีการต่อสู้ 104 มงโกลมา-เดลีมอด หนา้ 122 มสุ ลมิ เตอร์กอาเซยี กลาง
พอยุคมสุ ลิมเรมิ่ พุทธฯก็รา้ ง 105 มงโกลระลอกใหม่ ตหี มด อนิ เดยี จดรสั เซีย 122 ย้อนทางมาครองมุสลมิ อาหรับตะวันออกกลาง 135
เหลือแตฮ่ นิ ดู ยังสูก้ ับมุสลมิ ต่อไป 106 เทคโนโลย:ี เกาหลีอีกก้าวในการพมิ พ์ 122 เกดิ โปรเตสแตนต์ ยโุ รปเข้ายคุ ปฏิรปู 136
เตอร์กมา ระลอกใหม่ 106 กำ�ำเนิดอาณาจักรมุสลมิ จุดเรมิ่ ของมาเลเซยี 123 เดนิ เรือหาทางไปมา ได้ชอื่ มหาสมุทรแปซฟิ ิก
มหาวทิ ยาลัยฮนิ ดู อยูร่ อดได้ 107 อานภุ าพของจีนคุ้มครองมะละกา อกี ทง้ั พิสจู นว์ า่ โลกน้ี กลมจริง 136
รบกันทัว่ ท้งั ขา้ งนอก ทัง้ ข้างใน 107 แตพ่ อโปตเุ กสมา ชอ่ื มะละกากล็ บั หาย 123 พระสิรมิ ังคลาจารย์แห่งล้านนา
ยคุ อาหรับ-เตอรก์ มมี งโกลมาตอ่ 107 จนี พมิ พห์ นงั สือสรรพวทิ ยา 124 ปราชญไ์ ทยทส่ี ุกใสในมาตรฐานวชิ าการสากล 137
ตันตระ-ขชรุ โหเตบิ โต อินเดยี ก็ถึงคราวตาย 108 ออตโตมานเตอรก์ หลังถูกมงโกลตี ตง้ั ตวั ไดใ้ หม่ 124 อังกฤษประกาศไมข่ ้ึ นกบั โป๊ป ต้งั นกิ ายใหม่ของตนเอง 137
เจงกสิ ข่าน ผ่านไหนแหลกนั่น 108 โปรตเุ กส เร่ิมยุคอาณานคิ ม 124 โปรเตสแตนตป์ ฏิรปู คาทอลกิ ยอ้ นปฏริ ปู ก็รบกันใหญ่ 138
เดลรี อด เจงกสิ ขา่ นไมเ่ ข้า 108 พบพระแกว้ มรกต ทเี่ ชียงราย โปป๊ ต้งั ศาลสูงสุด กำำ� กบั การไตส่ วนศรทั ธาอีกช้ั น 138
๖๕๑ ปี ท่ีมสุ ลมิ ครองอนิ เดีย 109 สุดทา้ ยประดิษฐานท่ี กรุงเทพฯ 125 เริ่มตน้ ปฏิวัตวิ ทิ ยาศาสตร์ ขดั กบั ศาลคริสต์ 138
เกาหลีพิมพพ์ ระไตรปฎิ ก 112 สังคายนาครงั้ แรกของประเทศไทย 125 สเปนนกั ล่า ทำ�ำลายแอสเทคแล้ว กถ็ ลม่ อินคา 139
โป๊ปต้งั ศาลไตส่ วนศรัทธา เพ่ือกำำ� จัดลทั ธนิ อกคริสต์ 113 บ้านเมืองม่ั นคงลงตัวเข้มแข็ง พระนางแมรลี่ ะเลงเลอื ด กวาดลา้ งโปรเตสแตนตใ์ นองั กฤษ 139
เตอร์กยดึ เยรซู าเล็ม 113 วัดวาเป็นแหล่งการศกึ ษาของชาวบา้ นชาวเมอื ง 126 พ.ศ. 2101 - 2200
ไทยตัง้ อาณาจักรสุโขทยั เทคโนโลยี: เยอรมนั ก้าวไล่มาในการพิมพ์ 128 สงครามศาสนาในยุโรป หนา้ 139
พทุ ธศาสนาเถรวาทสายลังกาวงศร์ งุ่ เรอื ง 114 จักรวรรดโิ รมนั ตะวนั ออกล่มสลาย ยุโรปสิ้นสมัยกลาง 128 อาณาจักรฮินดูสุดท้าย 140
พ.ศ. 1801 - 1900 ตะวนั ตกรุ่งสาง เมือ่ ตะวันออกรา้ งแสง 128 แมรสี่ ้ิ นสมยั น้องแมรห่ี ันไปกำำ� ราบคาทอลกิ 140
เตอรก์ วงศท์ าส ตงั้ กาหลฟิ อาหรบั เปน็ หนุ่ ตวั เองเปน็ สลุ ตา่ น 115 พ.ศ. 2001 - 2100 ฝรั่งเศสว่าแรง ต้องเทียบสเปน 140
เตอรก์ คือผพู้ ทิ ักษอ์ ารยธรรมมสุ ลมิ ของอาหรับ 115 ศาลใหญก่ ำำ� จดั คนนอกครสิ ต์ ตง้ั ท่สี เปน หนา้ 129 อวสานแหง่ วิชยั นคร 141
สมยั กุบไลขา่ น มีฝร่ังมารับราชการเมืองจีน 116 ยิวแย่ทุกยุค และทกุ ท่ี 129 มุสลิมครองสุดอนิ เดีย 141
มชปหิต คั่นกลาง ตอ่ ศรวี ิชยั ก่อนเขา้ ยคุ มุสลิม 117 โคลัมบัสคน้ พบอเมรกิ า 130 สงครามสำ�ำคัญพลิกผันอารยธรรม 141
โปป๊ ใหโ้ ปรตเุ กสกบั สเปนแบง่ โลก ไปหาเมอื งขึ้นไดค้ นละซกี 130 โมกุลเริ่มให้เสรภี าพทางศาสนา 141
เสยี กรุง ครงั้ ท่ี ๑ พระนเรศวรฯ ก้เู อกราช 141

ดัชนี

ศาสนาใหม่ของจกั รพรรดอิ กั บาร์ 143 รักษาประชาชนและมนตร”ี 160 อดีตอันรุ่งเรอื ง ทไี่ ม่เหลอื แมร้ ่องรอย 171
ญปี่ นุ่ ปดิ ประเทศ เมอื่ รเู้ จตนานกั บวชทม่ี ากบั นกั ลา่ อาณานคิ ม 144 เนปาลเสียเอกราช 162 จากรายงานของนกั สำ�ำรวจ: ความสูญสิ้นเพราะถกู ทำ�ำลาย 172
คาทอลิก-โปรเตสแตนต์ รบกัน ๓๐ ปี เยอรมนยี ่อยยับ 144 ฝร่ังเศสสู่ประชาธิปไตย 162 องค์กรขาวพิฆาตดำ�ำ 172
“เม่อื บ้านเมืองดี เขาสร้างวดั ให้ลกู ทา่ นเลน่ ” 144 ฝรง่ั เศสนำ�ำหน้า พาระบบเมตรกิ แพร่ไปทั่วโลก 162 รางวลั โนเบล (Nobel Prize) เพอ่ื ผทู้ ำำ� คณุ ประโยชนอ์ นั ยงิ่ ใหญ่ 172
หนภี ยั ศาสนา สู่อเมรกิ า หาอสิ รภาพ 146 พมา่ หมดอสิ รภาพ 163 เทคโนโลยี: เครื่องพิมพ์ดดี เกดิ ท่อี เมรกิ า 173
เกาะแมนฮัตตัน นวิ ยอร์ก ราคา ๒๔ เหรยี ญ 146 นะโปเลียนเปลี่ยนโฉมยุโรป 163 คันน่ิงแฮมคดิ ถึงใคร ท่มี าเผา-ฆา่ 173
กาลเิ ลโอขึ้นศาลสอบศรทั ธา รอดตายเพราะยอมสละคำำ� สอน 147 ภาษามอื เพ่อื คนหหู นวก แมแ้ ตต่ ั้งใจไปขดุ ฟืน้ บางแหง่ กท็ ำ�ำไม่ได้ 173
บาทหลวงใหญ่ ว่าการแผ่นดนิ ฝรัง่ เศส 147 ขยายโอกาสในการศึกษาออกไปกวา้ งไกล 163 ในกรุง “โรงเรยี นหลวงสำ�ำหรบั ราษฎร”
ทชั มาฮาล อนสุ รณ์รักตลอดกาล 147 วิสาขบูชาหายไปคราวสิ้นอยธุ ยา เกิดก่อนทวี่ ัดมหรรณพ์ 173
ฝรงั่ เศสมา พาการทูตคกึ คัก ลงท้ายฝรง่ั เศสถกู ไล่ กลบั ฟืน้ ข้ึ นมาเปน็ งานใหญ่ 164 พมา่ สร้างพระไตรปิฎกฉบับหินออ่ น 173
พาเมอื งไทยเข้าเงียบ 148 กำ�ำเนดิ ธรรมยตุ ตกิ นกิ าย 164 ฝรั่งแต่งหนงั สอื ธรรมโด่งดงั 174
พ.ศ. 2201 - 2300 อักษรเบรลล์ เพ่อื คนตาบอด ลอนดอน มอี งคก์ รพมิ พพ์ ระไตรปิฎก 174
โมกลุ กำำ� จดั ฮนิ ดอู ีก 150 ความกา้ วหน้าสำ�ำคัญทางการศกึ ษาและส่อื สาร 164 ลทั ธิชังยวิ vs. ลทั ธิยิวรักถ่ิ น 174
ฝรั่งเศสสมัยพระนารายณ์ กำำ� จดั ครสิ ต์ต่างนิกาย 150 วดั โพธิม์ จี ารกึ สรรพวทิ ยา ดูโลกปจั จุบัน อยา่ มองขา้ มนกั เศรษฐศาสตร์ท่านน้ี 175
อหิ รา่ นห้�้ำำห่ั นมุสลมิ สุหน่ี ท่ตี า่ งนิกาย 151 เปน็ มหาวทิ ยาลยั เปิดแหง่ แรกของไทย 164 อเมรกิ าออกหนา้ ร่วมด้วยแคนาดา
ชาหผ์ ไู้ ม่ชอบสวรรค์ 151 หมอบรดั เลย์ รเิ รม่ิ งานการแพทยแ์ ละการพมิ พแ์ กส่ งั คมไทย 165 ชวนจดั เขตเวลาใชก้ ันทั้งโลก 175
ชาหต์ ีเดลี ขนทรพั ยไ์ ป หนา้ 151 ตง้ั โรงเรยี นอนบุ าล ใหก้ ารเรยี นเปน็ ประสบการณ์ ไทยพิมพ์พระไตรปิฎกเปน็ เล่มหนงั สอื ชุดแรกของโลก 175
ทพั ชาหท์ ำำ� ลายพระ 151 ทร่ี ่าเรงิ เบิกบาน 166 มโี รงเรยี นแลว้ ตอ้ งมโี รงพยาบาล เปน็ ฐานของชวี ติ และสงั คม 175
อังกฤษชนะฝร่งั เศส ไดเ้ บงกอล 154 ไดข้ อ้ ยตุ พิ อตั้งทฤษฎี วา่ ชวี ติ ประกอบขึ้นด้วยเซลล์ 166 ใช้ ร.ศ. แทน จ.ศ. 175
อังกฤษรงุ่ อตุ สาหกรรมเรมิ่ 154 ไดโนเสาร์เพอ่ื นรว่ มยคุ ของเต่าหายไป บา้ งกลายเป็นนก หมด วทิ ยาลัยแหง่ แรกของไทย 176
ปฏิวัตสิ คู่ วามกา้ วหนา้ ยุคใหม่ 154 จากโลกแตไ่ ดโนเสาร์ แตเ่ ตา่ ยงั อยมู่ าเปน็ คขู่ องกระตา่ ย 166 อนาคารกิ ธรรมปาละ ผนู้ ำ�ำการฟนื้ ฟูพุทธศาสนาในอินเดีย 176
เกดิ สยามวงศใ์ นลงั กาทวีป 155 ตัง้ ฐานความคิดของคอมมิวนิสต์ ไวใ้ น ต้ังมหาโพธิสมาคมเปน็ ฐาน เริม่ งานฟน้ื พทุ ธสถาน 177
พ.ศ. 2301 - 2400 “The Communist Manifesto” 166 ตัง้ กระทรวงธรรมการ ใหธ้ รรมะคุมศาสนา
อังกฤษรว่ มปกครองอินเดยี หน้า 154 สรา้ งเจดียใ์ หญ่ ได้ภเู ขาทอง 167 และเป็นแกนของการศึกษา 177
อังกฤษสำ�ำรวจโบราณสถาน 155 ร. ๔ ทรงเริ่มพิธีมาฆบชู า 167 มหาวิทยาลัยสงฆแ์ หง่ แรกในประเทศไทย 177
เสยี กรงุ ครงั้ ที่ ๒ พระเจา้ ตากสนิ กเู้ อกราช ตง้ั กรงุ ธนบรุ ี 156 องั กฤษอ่านจารกึ อโศกได้ 168 อเมรกิ นั ชายนำ�ำเขา้ มา อเมริกันหญิงชว่ ยทนุ ใหเ้ ดินหนา้ 178
กัปตันคุกเดินเรือไป โลกไดร้ จู้ กั ทวีปออสเตรเลีย องั กฤษมาทำำ� สัญญาคา้ ขาย แม้จะสิ้นชีพ ขอเกดิ มาทำ�ำงานพทุ ธศาสนาต่อไป 178
อังกฤษไดอ้ าณานคิ ม 158 ไทยเปดิ ประเทศรบั อารยธรรมตะวันตก 168 ค้นพบเอกซเรย์ 178
อังกฤษใฝ่ศกึ ษา ต้ังอาเซยี สมาคม 158 พ.ศ. 2401 - 2500 กีฬาโอลมิ ปิกคืนชพี 178
ประเทศอเมรกิ าเพง่ิ เกิด 159 อนิ เดียเปน็ เมอื งข้ึ นอังกฤษ หนา้ 169 ปลูกเมล็ดพชื ไว้ ผลเผล็ดใหผ้ อู้ ื่นชื่นชมต่อไป 179
อทิ ธิพลใหญต่ อ่ โลกเวลานี้ 159 ทฤษฎวี ิวัฒนาการอันลือลั่น 169 ปราชญ์อินเดยี ต่ื นตัวตามฝรั่ง ต้งั สมาคมทางพทุ ธ 179
นกั ดาราศาสตร์อังกฤษ พบดาวมฤตยู 159 ศึกษาโดยเดก็ เป็นศนู ยก์ ลาง 169 พทุ ธแบบเซนเด่นก่อน ที่อเมริกา 179
“... ยอยกพระพุทธศาสนา ปอ้ งกันขอบขัณฑสีมา สงครามกลางเมืองจบไป อเมริกาไดเ้ ลกิ ทาส 170 ในหวั เมอื ง เผดยี งพระสงฆ์สอนทว่ั ราชอาณาจักร 180
คันนิง่ แฮม ผไู้ ด้ทำ�ำคณุ ไว้ ในการฟนื้ พุทธสถาน 170 แผนการศึกษาแห่งชาติ ฉบับแรกของประเทศไทย 180
วทิ ยาศาสตร+์ เทคโนโลย:ี ความกา้ วหน้าทคี่ วรสนใจ 181

ดัชนี

พ.ร.บ. คณะสงฆ์ ฉบบั แรก ถดั จาก “กฎพระสงฆ”์ ใน ร. ๑ 182 กลับกนั ไปมา เปน็ ปัญหามานาน 194 “ฮิปป”ี้ บ่งชป้ี ฏิกริ ิยาภายในต่อสงั คมวัตถุนยิ ม 204
เฮนรี ฟอรด์ พาอเมรกิ ากา้ วข้ึ นมานำำ� ในอตุ สาหกรรมรถยนต์ 182 พระได้ พ.ร.บ. คณะสงฆ์ใหม่ ยา่ งก้าวแรกบนดวงจนั ทร์ 205
เมืองไทยเลิกทาส อย่างน่มุ นวล ด้วยวธิ กี ารเป็นข้ั นตอน 182 ตามยุคสมัยของระบบการปกครอง 194 ฝรั่งเข้ายุคต่ื นตระหนกปัญหาสงิ่ แวดล้อม 205
กา้ วใหม่ของการศึกษาพระปรยิ ัตธิ รรม: กา้ วสำ�ำคญั ของพนั ธุศาสตร์ 195 เกดิ วัดไทยแหง่ แรกในอเมรกิ า 205
บาลีสอบเขียน มนี กั ธรรมมาเคียง 182 จุดเรมิ่ สู่ปญั หาอาหรับกบั ยิว 195 UN จัดประชุมใหญ่ หาทางแกไ้ ขปญั หาสิง่ แวดลอ้ ม 206
เมืองไทยเรมิ่ ใช้ “พุทธศักราช” 182 สมัยนี้มีปากกาลูกลื่น หาไดแ้ สนงา่ ย เขียนไดแ้ สนสบาย พนั ธศุ าสตร์ก้าวต่อไปถงึ ตัดแตง่ ยีน 206
ความเปลีย่ นแปลงใหญ่ ที่นำำ� ส่คู วามเปลี่ยนแปลงต่อไป 183 งานอยา่ งเลิศท่แี สนดี นา่ จะได้ผลิตไดม้ ขี ้ึ นมามากมาย 195 เขมรแดงเข้ามา เปลีย่ นกัมพูชาเปน็ คอมมูนิสต์ 206
หอพระสมุดสำ�ำหรบั พระนคร ก่อนมาเปน็ หอสมุดแห่งชาติ 183 จนี เปลี่ยนเป็นคอมมูนสิ ต์ 195 พระธาตุพนม ลม้ แล้วคนื คง ยนื ยงเปน็ ม่ิงบชู นีย์ 207
เกิดจุฬาลงกรณ์มหาวทิ ยาลยั ชมพทู วีปได้อิสรภาพ แต่ต้องแยกเป็นอินเดีย ปากีสถาน 197 ลาวเลิกรบ จบลงดว้ ยคอมมนู ิสต์ 207
มหาวทิ ยาลัยแหง่ แรกของประเทศไทย 183 พระเจา้ อโศกนำำ� พระพุทธศาสนาเข้ามาไวใ้ นธงชาติอนิ เดยี 197 เวียดนามรวมประเทศ เป็นคอมมูนสิ ต์ 208
รสั เซยี ไปเป็นคอมมนู ิสต์ ออตโตมานมาถงึ อวสาน 184 ผูช้ ู “อหิงสา” ถูกพิฆาตเพราะความกลวั วหิ งิ สา 197 วนั โลกประลัยใกลเ้ ขา้ มา คนกาหลลนลาน อยไู่ มถ่ ึง 208
เตอร์กฟุบ อาหรับฟน้ื ยิวเข้าทางทจ่ี ะฟู 184 นาลันทาใหม่ ต้ังขึ้นไว้เป็นอนุสรณแ์ หง่ นาลันทาโบราณ 197 เปน็ คอมมนู ิสต์แลว้ ๑๘ ปีผ่านมา
จากจกั รวรรดอิ อตโตมาน เป็นสาธารณรฐั เตอรก์ ี 185 รัฐบาลอินเดียฉลอง ๒๕ พุทธศตวรรษ ได้อนุสรณใ์ หม่ 198 กัมพชู ากลบั เปน็ ราชอาณาจกั ร 209
เตอรก์ สลดั ความเป็นรฐั อสิ ลาม 185 กำ�ำเนิดพทุ ธมณฑล 198 ตงั้ วัดป่านานาชาตแิ บบไทย ในอังกฤษ 210
จบยคุ มุสลิมเตอร์ก มสุ ลมิ อาหรบั ตัง้ ตัวขึ้นใหม่ 185 พุทธศาสนาเริม่ ฟ้ืนขึ้นมาในตัวคน 199 จบั ตวั ไวรสั โรคเอดส์ได้ แตย่ งั แกไ้ ขไมไ่ ด้ 211
พระไตรปิฎกบาลีเมืองไทย พิมพใ์ หม่ครบชุดครั้งแรก เรยี กวา่ พระมหากษัตริย์ไทยทรงสืบประเพณีบวชเรียน 200 สงบจิต+โอว่ ตั ถุ ออกบวช+หากาม สละโลก+สดุ มงั่ มี
“ฉบับสยามรัฐ” 186 พม่าฉลอง ๒๕ พุทธศตวรรษ ดว้ ยฉฏั ฐสังคตี ิ 200 จบทไี่ หน 211
วรี บุรุษผูม้ ชี ยั นำำ� ความสำ�ำเรจ็ มาให้แกเ่ พอ่ื นร่วมชาติ ไทยฉลอง ๒๕ พุทธศตวรรษ ใหเ้ กิดพุทธมณฑล 200 ไทยทำ�ำพระไตรปฎิ กคอมพิวเตอร์ ฉบับแรกของโลก 211
และมวลชาวโลก 186 โซเวียตปล่อยดาวเทียม อเมริกนั เปล่ยี นแนวการศึกษา 201 เปดิ กำ�ำแพงเบอร์ลนิ สิ้นสุดสงครามเยน็ 212
พระเณรเรยี นนกั ธรรมกนั สืบมา พ.ศ. 2501 - 2547 โซเวียตสลาย อเมริกาเป็นใหญผ่ ู้เดยี ว 212
คฤหัสถ์เร่มิ มีธรรมศกึ ษาใหเ้ รยี น 186 ฉลอง ๒๕ พทุ ธศตวรรษแล้ว ได้บูชาในวันเพญ็ อาสาฬหะทกุ ปี ชุมนุมใหญ่สดุ ผ้นู ำ�ำนานาชาติ
นักดาราศาสตรอ์ เมรกิ นั พบดาวยม 186 หนา้ 201 ได้แค่ประกาศวา่ แก้ปัญหายงั ไม่ได้ 212
เมอื งไทยเปลย่ี นการปกครองเป็นประชาธิปไตย 186 แผนพฒั นาการเศรษฐกจิ แหง่ ชาติ - ลัทธโิ ลกประลัย ป่วนจิตใจไปถึงการเมอื ง 213
กำำ� เนิดพุทธทาสภิกขุ และสวนโมกขพลาราม 187 แผนพฒั นาเศรษฐกจิ และสงั คมแห่งชาติ 201 โลกยังไมบ่ รรลัย คนทยอยประลัย ไปกระทั่งญป่ี ุ่น 213
ราชบัณฑติ ยสถาน เครอื ขา่ ยทางปญั ญา ทิเบตหนจี ีน ไปกา้ วหน้าในอเมรกิ า 202 ทาลบิ นั ขู่จะทำ�ำลายพระพทุ ธรปู ใหญ่ 214
แหล่งอา้ งอิงทางวชิ าการ 187 อเมรกิ นั จะเรม่ิ ใชเ้ ลเซอร์ 202 พระพทุ ธรูปใหญ่สลายเพราะทาลบิ ัน 214
มหาวทิ ยาลัยวชิ าธรรมศาสตรแ์ ละการเมือง ศรีลงั กา มีนายกรัฐมนตรีหญงิ คนแรกของโลก 202 โคลนน่งิ รายแรกของโลก 214
มาเป็นมหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร์ 187 คนรุ่นใหม่ ไมร่ ู้ว่า คณุ ปยู่ า่ ตายาย แค่ใชเ้ ครื่องดเู วลา โป๊ปประกาศขอขมาตอ่ โลก 214
ทวี ี โผล่มานดิ ติดสงครามโลก ๖ ปี จน ๒๔๘๘ ผ่าน ทงั้ ยุ่งยากใชเ้ งินเสยี เวลาแคไ่ หน 202 ดับดิ้นก่อนวนั ส้ิ นโลก จบสหัสวรรษเกา่ ทีอ่ าฟริกา 214
จึงบานไมห่ ุบ 188 อีกก้าวของพนั ธศุ าสตร์ 202 จบ Y2K ขึ้น millennium ที่ 3 215
สงครามโลกคร้ังที่ ๒: บ้านเมืองปฏวิ ตั ิ การปกครองคณะสงฆ์กอ็ นุวตั ิ 203 ชมพทู วีป ในปัจจบุ ัน 218
คนตาย ๔๕ ล้าน สอู่ วสานของลทั ธิอาณานคิ ม 189 ครสิ ต์คาทอลกิ ปรบั ตวั ครง้ั ใหญ่ - วางนโยบายใหม่ 203 นานาทวปี : ศาสนา - ศาสนิก 218
วทิ ยาศาสตร์ และเทคโนโลย:ี ความก้าวหน้าทค่ี วรสงั เกต 192 เมืองไทยเป็นที่ตัง้ ถาวรของสำ�ำนกั งานใหญ่ พสล. 203 สหประชาชาตใิ ห้วนั วสิ าขบูชา เป็นวันสำ�ำคัญสากล 220
๑ มกราคม เป็นวันข้ึ นปใี หม่ 194 วดั ไทยแห่งแรกในตะวนั ตก 203 ชาวพุทธนานาชาติจดั ฉลองวนั วิสาขบูชาโลกในประเทศไทยและ
กระทรวงธรรมการ กบั กระทรวงศึกษาธกิ าร มีมติใหพ้ ุทธมณฑลเปน็ ศูนยก์ ลางพระพุทธศาสนาโลก 220

ดัชนี

ดชั นี กังหวา่ , เกาะ 112 41 โกศล, แคว้น 7, 9, 13, 25, 62 มหาราช, จกั รพรรดิ 62 โฆสิตาราม 19
กัญจี/ กญั จีปุรัม, อาณาจักร กจิ จานุกจิ 165 โกสัมพี, เมือง 19 คอนสแตนติโนเปิล, เมอื ง 62, ง่อกก๊ 60
85, 86 กติ ติสริ ริ าชสงิ ห,์ พระเจ้า โกอินัวร,์ เพชร 150 63, 69, 128, 132, 185 งุ้ม, เจ้าฟา้ 120
กันยากพุ ชะ, เมอื ง 77, 82, 88 155, 156 ไกลาส, ถ้�้ำำ 73 คันธาระ 7, 30, 31, 43, 50, 53, เง่อื ม อินทฺ ปญโฺ ญฺ, พระมหา 187
กัปตันคกุ 158 กิมเมอิ, จกั รพรรดิ 71 ขงจ๊ือ 19, 41, 60, 219 56, 63, 68, 73, 79, 80, 218 จกก๊ก 60
กมั ปิล 121 กือนาธรรมกิ ราช, พระเจา้ 121 ขชุรโห, เทวสถาน 99, 108 คนั ธาระ, ศิลปะ 43, 62 จตสุ ดมภ์ 127
กมั พูชา 206, 209 กตุ ุบ-อดุ -ดนิ , แม่ทพั 104 ขโรษฐี, อกั ษร 159 คมั ภีร์ครรภ์รกั ษา 165 จม่ื นศรีเสาวรักษ์ 144
กมั โพชะ 7, 34, 50, 218 กุบไลข่าน, จักรพรรดิ 100, 116 ขวาเรซม-์ ชาห์ 107, 108 คามวาสี 114 จอ๊ กจาร์การต์ า, เมือง 93
กลั กยาวตาร 64 กุมภเมลา 78 ขุนเทพกวี 149 คิชฌกูฏ 11, 16 จอมทอง, พระท่ี นงั่ 145
กลั กตั ตา, เมอื ง 56, 66, 101, กมุ ารชีวะ, พระ 65 ขนุ วรวงศาธริ าช 142 คิตโต, พนั ตรี 172 จอหน์ ๒๓, สนั ตะปาปา 203
155, 179 กมุ ารลิ ะ 95 ขุนหลวงพะงวั่ 126, 127 คุณวรมัน, พระ 84 จอห์น ดวิ อี้ 169
กวั 133 กุรุ 7 ขนุ หลวงเมา้ 59 คุตติกะ 44 จอห์น บาวริง, เซอร์ 168
กวั เตมาลา 25, 133 กุรเุ กษตร, ทงุ่ 29 ขนุ หลวงสรศักดิ์ 148, 149, 156 คปุ ตะ 49, 60-63, 66, 68, 70, จอห์น เมยน์ ารด์ เคนส์ 174
กศั มีระ 59, 79, 80 กเุ วร, ท้าว 13 ขุนหลวงหาวดั 156 71, 90, 93 จอห์นท่ี ๑๒, สันตะปาปา 95
กสั มรี -คนั ธารรฐั 38 กษุ าณ 43, 49, 53, 58, 60, 62 เขมร 77, 209 ครุ นุ านกั 134 จอหน์ ปอลที่ ๒, สันตะปาปา 214
กฎมนเทยี รบาล 127 กากเวรุ 15 กุสินารา, เมือง 21, 62, 76 เขมรแดง 206 ครุ ุ (ภคั วาน) ศรี รัชนศี 211 จอหน์ สัน, ประธานาธบิ ดี 171
กบิลพสั ดุ์, เมอื ง/นคร 8, 10, กาณวายนะ 42 กจู า, เมอื ง 61, 65 เขมา 10 คู คลักซ์ แคลน 172 จกั รี, ราชวงศ์ 160
18, 19, 63, 167, 172 กาณารฏิ ฐะ 13 กูฏทันตพราหมณ์ 13 โขตาน, เมอื ง 39, 54, 58, 61 แคชเมียร์ 59, 87, 218 จันทภาคา 16
กรมพระราชวงั บวร 156 กานากาวา, สนธสิ ัญญา 168 กฏู าคาร 18 คงคา, แมน่ ้�้ำ 3, 16, 31, 50, 56, แครง, เมอื ง 143 จันทรคุปต,์ พระเจ้า 30, 31, 62
กรรณสุวรรณ/เคาทะ, อาณาจกั ร กาบะฮ,์ มหาวิหาร 79 ก๊ดู โฮป, แหลม 132 78, 87 แคลฟิ อรเ์ นีย, รฐั 205, 213 จันทรคุปต์ท่ี ๑, พระเจา้ 62
66 การปฏิวตั ิฝรง่ั เศส 162 กูเตนเบอร์ก 101, 128 คยา, ท่าน้�้ำำ 12 โคจนิ จนี 149 จันเทละ, ราชวงศ์ 99, 108
กรีก 7, 20, 21, 26, 27, 30- การาจี 3 กูรข่า 162 คยาสีสะ 9 โคธาวร/ี โคทวรี, แม่น้้� ำำ 50 จัมปา 123
32, 34, 37, 42, 43, 47, กาลาโศก 28 กูรู 210, 211 ครสิ ต์, ศาสนา 29, 42, 46, 47, โคปาละ 88 จาตรุ งคสนั นิบาต 9, 167
53, 56, 57, 61, 62, 68, กาลาโศก/กาลาโศกราช, พระเจ้า เกตตสี เบอร์ก, เมือง 171 51, 52, 57, 61-63, 65, 68, โคเปอร์นิคัส 138 จารึกวัดโพธิ์ 165
69, 84, 85, 89, 90, 115, 25 เกรกอร่ีท่ี ๙, สนั ตะปาปา 113 70, 84, 86, 87, 99, 102, โคโมริน, แหลม 120 จาลยิ บรรพต 19
128, 148, 155, 178 กาลิลี 57 เกรเชี่ยน, จักรพรรดิ 63 113, 115, 116, 118, 129, โครินธ์ 34 จาลกุ ยะ-โจฬะ, ราชวงศ์ 96
กรุงเทพฯ 125, 160, 161, 167, กาลเิ ลโอ 138, 147 เกรลปุตระ 46 131, 133, 136, 138-140, โคลนนิ่ง 214 จาลกุ ยะ, ราชวงศ์ 61, 67, 71,
168, 187 กาวริ ปัฏฏนะ 47 เกราละ 44, 84 142, 144, 146-150, 155, โคลัมบสั , ครสิ โตเฟอร์ 130 86, 96
กฤษณะ 29 กาเวรี, แม่น้�้ำำ 47 เกาหลี 64, 71, 86, 95, 112, 165, 169, 173, 175, 176, โคลัมโบ, กรงุ 220 จิตตะ 10
กฤษณะ, แม่น้�้ำำ 71 กาศยปะมาตังคะ 58 122, 211 184, 203, 210, 213, 214, โคลีเซียม, สนามกีฬา 37 จิ๋น, ราชวงศ์ 41, 60, 64
กฤษณะท่ี ๑ 73 กาสี 7 แกนดี, เมือง 47, 155 218, 219 โคโลราโด, รฐั 205 จิ๋นซฮี ่องเต,้ จักรพรรดิ 41
กลิงคะ, แคว้น 32, 34, 44, 46 กาหลฟิ 79-83, 87-92, 97, แกลลอเดท 163 ครตี , เกาะ 3 ไคโร 115 จนี 19, 37, 39, 41, 47, 54,
กวม, เกาะ 136 98, 101, 113, 115, 134, โกกนุท 10 ครูเสดส์ 70, 113, 115, 118 ฆาซนา, เมือง 98, 106, 107 56, 58-61, 63-66, 71, 73, 78,
กอธ 62, 63 135, 185 โกญจะ 10 คลีโอพัตรา, พระนาง 33, 55 ฆาซนาวดิ , ราชวงศ์ 98, 104 79, 82, 83, 85-88, 92, 93,
กอล 66 กำ�ำแพงเพชร 125, 127 โกบี 63 ควอนตัม, ทฤษฎี 181 ฆาซน,ี เมือง 98-101, 104 95, 101, 108, 112, 116,
กอลคอนดา 141 กำำ� แพงเมืองจนี (กำ�ำแพงหมื่นล้ี) โกรโี อ 112 คอนสแตนตินท่ี ๑/คอนสแตนตนิ ฆูร/์ เฆอร,์ เมอื ง 104, 106-108 122-124, 140, 165, 189,

ดัชนี

195, 202, 218 117, 123 122, 135 ตนั ตระ 80, 90, 91, 100, 102, ทรูแมน, ประธานาธิบดี 189 203, 205, 207, 210, 211,
จูลอิ สุ ซีซาร์ 55 ชวานน์ 166 ซลี ูคัสที่ ๑, พระเจา้ 31 108, 211, 213 ทวาราวดี, อารยธรรม 77, 100 218-220
เจงกสิ ขา่ น 108 ชัมมู 218 ซ่นุ กวน 60 ตัมพปณั ณิทวปี 38 ทอนมสิ มั โภตะ 77 ธนนนั ทะ 29
เจงโฮ 123 ชา, อาจารย์ 210 ซูซูกิ 179 ตากสิน/ตากสนิ มหาราช, พระเจ้า ทอมบอฆ์ 186 ธนบุร,ี กรุง 125, 127, 156,
เจตี 7 ชาร์ลส์ ดาร์วนิ 169 เซน 71, 93, 179, 202, 204, 211 127, 156, 157 ทะไล ลามะ 202 157, 161
เจมส์ ปรนิ เสป 159, 170 ชาร์ลสท์ ี่ ๑ 136 เซบูกตคิ นิ 98 ตามรลปิ ต/ิ ตามลติ ต/ิ ตมั พลงิ ค์ 56 ทกั ษิณาบถ/ทักขิณาบถ 50, 51, ธรรมการ, กระทรวง 177, 180,
เจระ 44, 46, 84, 87 ชารล์ ะเมน 92 เซลจกู เตอรก์ 9, 70, 91, 102, ตาลาส, แมน่ ้�้ำำ 88 60, 61, 71, 86, 118-120, 140 183, 194
เจา้ ทองลัน 126 ชาฮ์ ชะฮาน 146 107, 108, 113, 185 ตาฮตี ิ, เกาะ 158 ทชั มาฮาล 146 ธรรมปาละ, อนาคาริก 176-179
เจ้าพระยา, แม่น้้� ำำ 77, 160 ชิคาโก 177, 193, 205 เซลมิ ที่ ๑, สลุ ตา่ น 135 ตโิ ลกราช, พระเจา้ 125, 127 ทางสายไหม 54, 56, 61, 116 ธรรมยุตตกิ , นิกาย 164, 209
เจ้าพระยากลาโหมสรุ ยิ วงศ์ 148 ชีเปลอื ย 16 แซมมวล จอห์นสนั 155 ตวิ รา 11 ทาลิบนั 80, 151, 214, 215 ธรรมรักษะ, พระ 58
เจา้ พระยาพระเสดจ็ สเุ รนทราธบิ ดี ชอี ะฮ์ 81, 91, 101, 132, 151, ไซง่ ่อน, เมือง 208 ตมี รู ์ 121, 122, 135 ทาส 13, 104, 115, 132, 170, ธรรมรจุ ,ิ นิกาย 46
180 218 ไซอ๋วิ 80 ตีมูหรดิ , ราชวงศ์ 122 171, 182 ธรรมศาลา, เมอื ง 202
เจ้าพระยายมราช 167 เชน/ไชนะ, ศาสนา 21, 46, 67, ไซโอน, ลทั ธิ 174 ตลุ มยะ 33 ทเิ บต 77, 82, 91, 92, 102, ธรรมศาสตร์และการเมอื ง,
เจ้าฟา้ ชยั 148 72, 142, 218 ญาณกิตติ, พระ 137 เตอร์ก 97, 107, 115, 117, 202 มหาวทิ ยาลยั 187
เจา้ ฟา้ ธรรมธิเบศร์ 156 เชียงราย 125 ญปี่ ุ่น 71, 87, 116, 143, 144, 135, 173, 184, 185 ทิพยศรทั ธา 143 ธรวุ ภัฏ, กษัตริย์ 82
เจา้ ฟ้ามงกฎุ 156, 164 เชยี งใหม่, เมือง 121, 125 145, 149, 168, 183, 189, เตอร์กี 185 ทวิ ดอร,์ ราชวงศ์ 137 ธฤตราษฏร/์ เการพ 29
เจ้าฟ้าศริ ริ าชกกธุ ภณั ฑ์, เชียงอาน/ฉางอาน, เมอื ง 54, 193, 213 เตอรก์ สี ถาน 88 ที. ดบั ลวิ . รสี เดวดิ ส์ 174 ธมั มจักกัปปวตั ตนสูตร 8
พระเจา้ ลกู ยาเธอ 175 56, 61, 65, 78, 79, 82, 89 ดัทช์ 123, 140, 155 เต๋า, ลทั ธิ 93, 213 ทีปงั กรศรีชญาณ 91 ธีโอโดสอิ ุส, กษตั รยิ ์ 63, 65, 66
เจ้าฟา้ อุทมุ พร 156 โชโตก,ุ เจ้าชาย 71 ดามสั กัส 81, 82, 87, 88, 89, โตรเ์ ดซิลยา่ ส์, สนธสิ ญั ญา 130 ทุง่ ลาดหญ้า 160 เธลสี 7
โจ, ราชวงศ์ 37, 41 โชม,ุ จกั รพรรดิ 87 92, 97 โตเลมี, กษตั ริย์ 32, 33 ทุฏฐคามณีอภยั , พระเจ้า 45 นกุล, บิดา/มารดา 19
โจโฉ 60 ไชยป์ าล, กษตั ริย์ 99 ดาวดึงสเทวโลก 18 โตเลมี, ราชวงศ์ 33, 115 ทุฑฑา, เจา้ หญิง 66 นครชยั ศรี, อำำ� เภอ 198
โจเซฟ 57 ซอ้ ง, ราชวงศ์ 116 ดเี ชยี ส, จกั รพรรดิ 57 ไตรภูมพิ ระรว่ ง 114 เทนเนสซ,ี รัฐ 172 นครปฐม 77, 198
โจผี 60 ซนั ยัง มูน, ลทั ธิ 211 ดุสิตมหาปราสาท, พระที่นั่ง 165 ถงั , ราชวงศ์ 78, 93 เทมาเส็ก/เตมาเสก/ทูมาสกิ / นครพนม, จังหวดั 207
โจละ/โจฬะ 45, 47 ซานฟรานซสิ โก 204, 211 ดอู ารต์ ี เฟอร์นานเดซ 132 ถังซำำ� จงั๋ , พระ 60, 73, 79, 80 ตมู าสิก, เกาะ 119, 123 นครวัต, เทวสถาน 103
โจฮวน, พระเจ้า 60 ซาฟาวิด, ราชวงศ์ 151 เดนมารก์ 144 ถงั ไทจง, พระเจา้ 79, 82 เทวคีรี 119, 120 นบีมฮุ ัมมัด 78-80, 83
ชคทั ทละ 89, 105 ซาย พุทฺธวโํ ส 164 เดนเวอร์, เมอื ง 205 ถปู าราม 38, 47 เทวทหะ, เมอื ง 8 นโรดม รณฤทธิ์, เจ้า 209
ชมพทู วีป 1, 3, 7, 20, 21, 25, ซาร์ อเลกซานเดอรท์ ี่ ๓, พระเจา้ เดมตี รอิ ุส, พระเจา้ 42 เถรวาท 28, 38, 59, 99, 100, เทวานัมปิย-ปิยทสั สี 38 นโรดม สหี นุ, เจ้า 206, 209
30, 31, 44, 45, 50, 51, 53, 174 เดล,ี กรงุ 3, 29, 53 114, 120, 199, 205, 209 แทมมาเลน 122 นโรดม สีหมนุ ,ี พระบาทสมเด็จ
56, 60-63, 65, 68, 76, 77, ซาลอท ซาร์ 206 เดวดิ , กษตั ริย์ 54 ทมิฬ 34, 44, 45-47, 50, 51, ไทย 25, 31, 35, 38, 39, 44, พระบรมนาถ 209
80, 82-85, 87-90, 92-94, ซาเล็ม, เมือง 129 ไดโอคลเี ชยี น, จักรพรรดิ 57, 61 84 45, 56, 59, 77, 80, 91, 99, นวทวปี 101, 103, 107
97, 101, 105, 107, 117, ซาอุด 184 ตระพงั จกิ 187 ทมฬิ , ชาว 44, 45, 47, 84, 120 114, 120, 125, 127, 132, นอรเวย์ 144
118, 128, 158, 171, 179, ซาอดุ ีอาระเบยี 78, 184 ตะนาวศรี 132, 149 ทมฬิ ก์ 44 137, 142, 143, 148, 149, นะโปเลยี น, พระเจ้า 162, 163
197, 218, 219 ซิกซตสั ที่ ๔, สันตะปาปา 129 ตะเบง็ ชเวต,้ี พระเจา้ 142, 143 ทรงธรรม, พระเจา้ 145, 148, 155-157, 160, 164, 165, นันทะ, ราชวงศ์/กษตั รยิ ์ 29,
ชลนั ธร, เมอื ง 59 ซกิ ซตัสที่ ๕, สนั ตะปาปา 138 ตะเลง 100 157 167-169, 173, 175-177, 31, 99
ชไลดึน 166 ซนิ เกียง, มณฑล 39 ตะวนั ออกกลาง 115, 118, 122, ทรานสจอรแ์ ดน 184 180, 182, 183, 186, 187, นนั ทาจารย์, พระ 137
ชวา, เกาะ 63, 84, 85, 86, 93, ซีเรยี 34, 37, 79, 81, 82, 115, 134, 135, 183, 185 ทราวทิ 44 193, 194, 198, 200, 201, นนั โทปนนั ทสูตรคำำ� หลวง 156

ดัชนี

นมั มทา/นรรมทา, แมน่ ้�้ำ 42, 50, บรมพุทโธ 93 เบรลล,์ อกั ษร 164 ปตั นะ, เมอื ง 101 130, 132, 139, 140, 141, พระนเรศวรมหาราช, สมเด็จ
53, 71 บราซิล 130 เบริง, ชอ่ งแคบ 133 ปัลลวะ, อาณาจกั ร 86, 96 144, 147-150, 154, 162- 127, 143-145
นากาซากิ, เมอื ง 189 บรโู น 138 เบลเยยี่ ม 67, 181, 183 ปากีสถาน 3, 43, 50, 79, 94, 164, 168, 183, 189, 202, พระนารายณ์มหาราช, สมเด็จ
นาคทาสก,์ กษัตริย์ 25 บอร์เนียวตะวันตก 85 เบลล์, อเลก็ ซานเดอร์ แกรหม์ 118, 197, 218, 219 213 139, 147-149, 156, 169
นาคปรุ ,์ เมือง 199 บอลเซวกิ 184 181 ปาจนี วังสะ 11 พนมเปญ 209 พระบรมไตรโลกนาถ, สมเดจ็
นาคเสน, พระ 43, 125 บักข์ติยาร์ ขัลยี 104, 105 เบอร์ลนิ , กำำ� แพง 212 ปาฏลีบุตร, เมือง 25, 31, 38, พมา่ 25, 39, 77, 127, 143, 156, 123, 127, 132, 142
นาคารชุนสาคร 52 บงั คลาเทศ 66, 218, 219 แบกแดด, กรงุ 18, 56, 88-94, 56, 62, 63, 88, 90 173 พระบรมธาตไุ ชยา 91
นาคารชุน, พระ 52 บลั กาเรีย 183 97, 98, 101, 113, 115, 135 ปาณฑยะ, อาณาจักร 34, 44, พรหมคปุ ต์ 90 พระบรมธาตนุ ครศรธี รรมราช 91
นาคารชุนโกณฑะ 52 บลั ลังกน์ กยงู 150 โบโลนยา, มหาวิทยาลยั 101 45, 84-87, 96, 120 พระแก้วฟ้า 142 พระบรมราชาธิราชท่ี ๑, สมเด็จ
นาซาเรธ, เมือง 57 บากเตรยี 20, 21, 31, 42, 43, ป. พิบลู สงคราม, จอมพล 194 ปาณฑุ/ปาณฑพ 29 พระแกว้ มรกต 125, 157, 160 126
นาเทยี , มหาวทิ ยาลยั 102, 107 53, 56, 60, 87, 171 ปชาบด,ี พระ 18 ปาริเลยยกะ, ตำำ� บล 19 พระจันทร์ 13 พระบรมราชาธริ าชท่ี ๓, สมเดจ็
นาเทยี /นวทวปี , เมอื ง 101 บางกอก, เมอื ง 145 ปดุง, พระเจ้า 160 ปารสี , มหาวิทยาลยั 101 พระจุลจอมเกลา้ เจ้าอยู่หวั , 142, 156
นานกิง 60 บาบโิ ลน, กรงุ 18 ปตัญชลิ 42 ปาละ, ราชวงศ์/กษตั ริย์ 88, 89, พระบาทสมเดจ็ 165, 167, พระบรมราชาธิราชท่ี ๔, สมเดจ็
นารา, เมือง 87 บาบิโลเนีย, อาณาจักร 18 ปยาคะ, ท่าน้�้ำำ 12 92, 95, 101, 102, 117 180, 182, 183 142
นารายณ,์ พระ 64, 139, 147- บาเบอร์ 122, 135 ปรเมศวร, เจ้า 119, 123 ปาเลมบัง 76, 119, 123 พระเจา้ ชา้ งเผือก 143 พระปกเกล้าเจา้ อยหู่ วั ,
150, 156, 168 บารเ์ บเรยี น 61 ประชาธิปไตย 162, 171, 186, ปาเลสไตน์ 56, 57, 81, 184 พระเจ้าอยู่หวั ท้ายสระ, สมเด็จ พระบาทสมเดจ็ 186
นาลันทา, มหาวิทยาลยั 62, 78, บาลี 28, 50, 65, 164, 174, 194, 206, 207, 209 ปุรกิ า, เมอื ง 61 156 พระเพทราชา 170
79, 90, 91, 102 175, 186, 200, 211 ประชุมจารกึ วดั พระเชตพุ น 165 ปุริสเมธ 13 พระชัยราชาธิราช, สมเดจ็ 142 พระพทุ ธชินราช 114
นิโครธาราม 19 บาลีวทิ ยาลยั 176 ประชมุ เจนีวา 208 ปุรุษปุระ, เมอื ง 58, 59, 63, 98 พระเชษฐาธริ าช, สมเด็จ 148 พระพทุ ธชินสีห์ 114
นริ ัคคฬะ 13 บาลจู ิสถาน 118 ประทปี แห่งทวีปอาเซยี 174 ปุลเกศินท่ี ๒, พระเจ้า 71 พระไตรปิฎก 30, 47, 63, 65, พระพุทธบาท 114, 145
นริ าศลอนดอน 165 บาวริง, สนธิสญั ญา 168, 169 ประยาค, เมือง 78 ปุษยมติ ร, พราหมณ์ 42 79, 95, 100, 112, 114, 145, พระพุทธมหามณีรัตนปฏมิ ากร
นวิ ซแี ลนด์ 158 บชิ อพแห่งลอนดอน 139 ปรัสเซีย 150 เปรู 103, 132, 133 157, 161, 165, 173-175, 160
นิวยอร์ก, เมอื ง 146, 181, 211, บชิ อพแห่งวูร์ซเตอร์ 139 ปราสาททอง, พระเจ้า 145, 148 เปษวาร,์ เมือง 98, 99 186, 200, 211 พระพทุ ธยอดฟา้ จฬุ าโลกมหาราช,
220 บแี ซนทนี , จักรวรรดิ 63, 68-70, ปรยิ ทรรศ,ี สมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั เปอร์เซีย 3, 18, 20, 21, 26, พระไตรปฎิ กฉบบั หลวง 161 พระบาทสมเด็จ 160
นวิ อมั สเตอรด์ มั 146 80, 102, 113, 128, 132, 185 35, 36 31, 54, 56, 60, 65, 76, 81, พระไตรปิฎกบาฬี จลุ จอมเกล้า พระพทุ ธเลศิ หล้านภาลัย,
นวิ อิงแลนด์ 146 บีแซนเทียม, เมอื ง 62 ปรีดี พนมยงค,์ ศ.ดร. 187 83, 97, 113, 117, 132, 133, บรมธมั มิกมหาราช 186 พระบาทสมเดจ็ 164
นสิ ภะ 15 บเุ รงนอง, พระเจ้า 127, 142, ปอมปยี ์ 56 135, 151, 218 พระท่ี นง่ั สุริยาสน์อมรนิ ทร,์ พระมณเฑยี รธรรม 161
เนเดอร์ ชาห์ 150, 151 143 ปอรโ์ ต แซนโต, เกาะ 124 แปซิฟกิ , มหาสมุทร 136 พระเจา้ อยูห่ ัว 156 พระมหาจักรพรรดริ าช 142
เนเธอรแ์ ลนด์ 140, 150, 193 บชู ายญั 13-15, 35, 42, 52, 64, ปอล/เปาโล 57 โปรตุเกส 123, 124, 130, 132, พระเทพรตั นราชสุดา, สมเด็จ พระมหาธรรมราชา 114, 127,
เนบูคัดเนซซารท์ ี่ ๒, กษัตรยิ ์ 18 67, 95 ปอลที่ ๓, สันตะปาปา 138 133, 136, 140, 142, 143, 198 143
เนปาล 77, 82, 162 เบกแลนด์ 181 ปะหงั 123 145, 155, 168 พระธรรมโกศาจารย์ 220 พระมหาราชครู 149
เนเมียวสีหบดี 156 เบงกอล 84, 85, 88, 101, 102, ปักกงิ่ 116 โปรเตสแตนต์, นิกาย 136-140, พระธาตุดอยสเุ ทพ 121 พระมหาสมณเจา้ กรมพระยา
เนรญั ชรา, แมน่ ้�้ำำ 8 105, 106, 117, 154, 155, ปญั จครันถ ์ 29 144, 146, 147, 150, 155 พระธาตุพนม 207 วชริ ญาณวโรรส, สมเดจ็ 182
เนโร, จักรพรรดิ 57, 212 158, 159, 171, 218 ปญั จาบ 42, 87, 98, 99 โปแลนด์ 189 พระนครศรอี ยุธยา 132 พระมหินทราธิราช 143
บรมโกศ, พระเจา้ อยหู่ วั 155, 156 เบญจวัคคีย,์ พระ 8, 18, 201 ปัญจาละ 7 โปโลนนะรวุ า 96 พระนครอินทราธิราช, สมเดจ็ พระเมืองแกว้ 137
บรมบรรพต 167 เบธเลเฮม, เมือง 57 ปัตตานี 132, 145 ฝรง่ั เศส 66, 83, 92, 124, 129, 126 พระยมเทพ 13

ดัชนี

พระยาตาก 157 พามยิ าน 60, 80, 94, 108, พทุ ธบุรมี ณฑล 198 ภมู พิ ลอดุลยเดช, พระบาทสมเดจ็ มหารกั ขติ , พระ 38 มายา 25, 133
พระยาวสิ ทุ ธสรุ ยิ ศกั ดิ์ 180 151, 214, 215 พทุ ธมณฑล 198 พระเจ้าอยู่หวั 198, 200, มหารฐั 38, 39 มายาโมหะ, ปาง 64, 95
พระร่วง, ราชวงศ์ 127 พาร์เมนิดสี 7 พุทธศาสนกิ สัมพันธแ์ หง่ โลก, 203, 211, 220 มหาราษฎร,์ รฐั 72, 218 มาร์กซ์ 166
พระรษั ฎาธริ าชกมุ าร, สมเดจ็ 142 พาราณส,ี เมอื ง 8-10, 18, 78, องค์การ 203 เภสกลาวนั 19 มหาฤๅษีมเหษโยคี 211 มารค์ ัส ออรีเลียส, จกั รพรรดิ 57
พระราม 33, 62, 126 102, 178 เพชรบุรี, เมือง 145 โภปาล 40 มหาวัน, ปา่ 17, 18 มารโ์ ค โปโล 116
พระรามราชาธิราช, สมเด็จ 126 พาเวรุ 18 เพนซลิ เวเนีย,รฐั 171 มคธ/แควน้ 7-9, 25, 29, 30, มหาวิหารวาสี 46, 47 มารต์ นิ ลเู ธอร์ 136
พระรามาธบิ ดที ี่ ๑, สมเดจ็ 120, พาหกุ า 12 เพลโต 26, 27 53, 62, 197 มหาวรี ะ 21 มาลาคิรี 15
126 พาหุมดี 12 เพอร์ล, อ่าว 189 มงโกล 97, 100, 107, 109, มหาสังฆกิ ะ 28 มาเลเซีย 123
พระรามาธบิ ดีที่ ๒, สมเด็จ 132, พชิ าปรุ ะ 141 เพียวรติ นั 146 112, 113, 115-117, 120-122, มหดิ ล, มหาวิทยาลัย 211 มิง่ ต,ี่ จกั รพรรดิ 58, 59
142, 145 พแิ ธกอรสั 7 โพธิญาณเถระ, พระ 210 124, 135 มหนิ ท,์ เจา้ ชาย 40 มชิ ชนั นารี 144, 165
พระราเมศวร 126, 127 พินทุสาร, พระเจ้า 31, 32 โพธิธรรม, พระ 71 มงคลสูตร 137 มหนิ ทะ, พระ 38 มนิ ดง, พระเจา้ 173
พระวรุณเทพ 13 พิมพสิ าร, พระเจา้ 9, 18 โพธิรงั ส,ี พระ 137 มชปหติ , จักรวรรดิ 86, 117, มหนิ ที 16 มโิ นอนั , อารยธรรม 3
พระวายุ 13 พมิ ลธรรม, พระ 145 โพธิสัตว์, พระ 14, 91, 199 119, 123 มอญ, ชนชาติ 77, 100, 143, มิลาน 62, 63
พระวิสตู รสุนทร 148 พิลกรมิ ส์ 146 ฟรานซสิ บี แซยร์, ดร. 169 มถุรา, เมอื ง 53, 100 164 มลิ ินท์, พญา 23, 30, 43
พระศรมี หาโพธ์ิ 38, 76 พิษณโุ ลก 114, 127 ฟรานซสิ ท่ี ๒, พระเจา้ 139 มทรุ า 96 มะดนี ะฮ,์ เมอื ง 78, 79, 82, 83, มิลนิ ทปญั หา 30, 43
พระศรมี โหสถ 149 พหิ าร, รัฐ 88, 179, 197 ฟอลคอน 148 มนิลา 143 92, 97, 135 มิหริ กุละ/มหิรคลุ ะ, กษตั ริย์ 70
พระศรีศากยะทศพลญาณ พที ร 141 ฟาติมะฮ์ 79 มรัมมะ 100 มะรดิ 132 มมุ ตซั มาฮาล 146
ประธานพุทธมณฑลสุทรรศน์ พกุ กะ/วรี พุกกะ 121 ฟาเหียน, หลวงจนี 63, 80 มฤตยู, ดาว 159 มะละกา 85, 119, 123, 132, มสุ ตาฟา เคมาล/อะตาเตอรก์
198 พุกาม 100 ฟลิ ปิ ปนิ ส์ 136 มลัยชนบท 47 142 185
พระศรสี รรเพชญ์ 127, 143 พุทธ, ศาสนา 7, 9, 28, 33, 34, ฟลิ ปิ สท์ ่ี ๒, พระเจ้า 140 มลายลมั , ภาษา 44 มกั กะฮ์, เมอื ง 78, 79, 135 มุสลมิ 26, 63, 70, 71, 79,
พระศรีสธุ รรมราชา 148 38-40, 42-46, 50-52, 58- เฟรอเบล 166 มลายู 85, 119, 123 มงั คลัตถทีปนี 137 80, 82, 87-94, 97-99, 101,
พระสงั ฆราช (มี), สมเดจ็ 164 73, 76-78, 80, 82, 84, 85, เฟอร์ดินานด์ มาเจลแลน 136 มหันต์ 176, 177 มงั มหานรธา 156 102, 104-109, 111, 113,
พระสรุ ิยเทพ 13 89-95, 97-100, 104-108, แฟรงค์ 92 มหากันตาระ 50 มงั ระ, พระเจ้า 156 115, 117-123, 129, 132,
พระโสมะ 13 111, 114, 117, 119-121, ไฟซาลท่ี ๑, กษตั ริย์ 184 มหากัสสปะ, พระ 24 มัจฉะ 7 134, 135, 140-143, 151,
พระโหราธิบดี 149 149, 153, 155, 158, 160, ภควัทคีตา 29 มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย มัชฌนั ตกิ ะ, พระ 38 173, 185, 197, 214, 218,
พระอาทติ ยวงศ์, สมเดจ็ 148 165, 171, 172, 174, 176, ภกั ติ, ลทั ธ ิ 64, 210 176, 220 มัชฌิมเทส 50 219
พระอนิ ทราชาธริ าช, สมเด็จ 145 178, 179, 187, 197, 198, ภักตเิ วทานตะ สวามีประภปุ าทะ มหาชาติคำ�ำหลวง 127 มัชฌมิ ะ, พระ 38 มูลโสมวหิ าร 84
พระเอกาทศรถ, สมเด็จ 144, 199, 201, 202, 205, 209, 211 มหาติสสะ, พระ 45, 46 มัณฑะเลย์ 173 มูฮัมมดั , ศาสดา 118
145 213, 220 ภัคคะ, แคว้น 19 มหาเทวะ, พระ 38 มัทราส 47 มูฮัมหมัดแห่งฆรู ์ 104, 106, 107
พราหมณ์, ศาสนา 3, 94 พุทธกิจ 9, 18, 20, 21 ภาติกราช, พระเจา้ 164 มหาธรรมรกั ขิต, พระ 38 มัลละ 7 เมกซิโก 25, 132-134
พราหมณเ์ นสาท 13 พุทธคยา 8, 35, 76, 95, 170, ภารตยทุ ธ 33 มหาปัทมนนั ทะ 29 มัสซุลหม่าน 173 เมคาสธีนสี 31
พราหมี, อกั ษร 159 176, 177, 179, 198 ภารตั /ภารตวรรษ 218 มหาโพธิสมาคม 177 มาซโิ ดเนยี 26, 31, 34, 37 เมง็ ราย, พระเจา้ 121
พฤหัทรถ 42 พทุ ธโฆส/พทุ ธโฆษาจารย,์ พระ ภาษามือ 163 มหาภารตะ 29, 33 มาเดียรา 124 เมดเิ ตอเรเนียน, ทะเล 7, 18, 56
พลีมัธ 146 65, 84 ภาษาสญั ญาณ 163 มหามกุฏราชวิทยาลัย 177, 180 มาตุลนคร 47 เมโสโปเตเมยี , อารยธรรม 3,
พลหู ลวง, ราชวงศ์ 156 พทุ ธชยนั ตี 198 ภมี เสน, ท้าว 13 มหายาน 72, 83, 85, 93, 99, มาธยมิก, นกิ าย 52 81, 90
พอล พต 206, 209 พทุ ธทาส 187 ภเู ขาทอง 167 114 มานูเอล, กษัตริย์ 133 เมาเซตุง/เหมาเจอ๋ ตง 195

ดชั นี

แมกซ์ แพลงค์ 181 124, 128-130, 132-136, ราษฏรกฏู 71, 73, 86 ลอสแองเจลสี , นคร 205 วัดเจด็ ยอด 125 วันอาสาฬหบูชา 193
แมทธิว เปอร์ร,ี นายพล 144 139, 141, 144, 154, 158, ราหลุ 19 ละตินอเมรกิ า 130 วดั เซนตเ์ ปาโล 149 วสั สการะ 17
แมนฮตั ตนั , เกาะ 146 163, 166, 168, 169, 174, รเิ ชลลู 147 ละโว้ 99, 125 วดั เซนตโ์ ยเซฟ 149 วากาฏกะ 61, 67, 86
แมมหลูก 104, 115 180, 183, 184, 189 รโิ อเดอจาเนโร 212 ละฮอร์ 104, 106 วัดไทยกรงุ วอชิงตัน ดซี ี 205 วาชเปยยะ 13
แมร,ี แม่นางพรหมจารี 57, 214 ยเู นสโก 165 เรมงิ ตนั 173 ลกั ษมณเสน 106 วัดไทยพุทธคยา 198 วาตาปีปุระ 71, 86
แมรีท่ ่ี ๑, พระนาง 139, 140 เยซู 57, 129 เรวตเถระ 65 ลัคเนาว์ 218 วัดธมั มาราม 205 วาติกนั 137
แมสสาจเู ซทส,์ รัฐ 129 เยรูซาเลม็ 56, 57, 79, 80, เรวตะ 28 ลงั กา/ลงั กาทวปี 38-40, 44-47, วดั บวรนิเวศวิหาร 164, 200 วาลมกี ิ 33
โมกษเทวะ, พระ 79 102, 113, 118, 184 โรงศริ ิราชพยาบาล 175 63, 65, 84, 86, 96, 125, วดั บบุ ผาราม 121 วาลิการาม 28
โมกุล, กษตั รยิ ์ 100, 146 เยอรมนี 66, 92, 95, 101, 128, โรม 33, 51, 54-56, 60, 62, 155, 156, 164 วัดบพุ พาราม 9, 155 วาสโกดากามา 132
โมคคลั ลานะ, พระ 9, 11 129, 159, 166, 183, 189 63, 66, 68, 81, 95, 140, ลตั ถปิ รุ ะ 96 วัดประดู่ 156 วิกตอเรีย, พระราชนิ ี 105, 168
โมคคลั ลบี ุตรตสิ สะเถระ, พระ 38 เยอรมัน 61, 62, 68, 92, 99, 147 ลา้ นชา้ ง 100, 120 วัดปา่ จติ ตวเิ วก 210 วกิ รมศิลา 89, 91, 92, 105
โมริยะ, ราชวงศ์ 31, 40, 42, 53 128, 136, 144, 166, 178, โรมัน 26, 37, 43, 47, 55-57, ลา้ นนา 100, 121, 125, 127, วดั ป่าแดง 125 วิชฌะ 15
โมลุกกะส์, หมู่เกาะ 136 181, 184, 189, 212 61-63, 65, 66, 68-70, 80, 137 วดั พระเชตวนั 9, 18, 19 วิชเยนทร์, เจา้ พระยา 148
ไมตรกะ, ราชวงศ์ 66, 82, 90 เยานะ/ยวน/โยนะ 7, 21, 34 81, 83-85, 87, 92, 95, 113, ลาว 59, 120, 207 วดั พระเชตุพนฯ 161, 165 วซิ กิ อธ 66
ไมแมน 202 โยคะ 42, 204, 213 128, 131, 133, 135, 136, ลไิ ท 114, 121, 127 วดั พระธาตพุ นมวรมหาวิหาร วิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี
ยม, ดาว 186 โยนกธรรมรักขติ 38 138-140, 144, 147, 148, ลสิ บอน 155 207 181, 184, 212
ยมุนา 16, 78 รกั ขติ ะ 38 163, 174, 178, 185, 211, ลมี า 133 วดั พระศรรี ัตนศาสดาราม 125, วทิ ิศา, เมอื ง 40
ยวนะ 21 รัฐธรรมนญู 162, 170, 171, 214, 218 ลโี อท่ี ๑๐, สนั ตะปาปา 130 160, 176, 200 วทิ ิสาเทวี 40
ยศกากัณฑบุตร 28 199, 202, 203 โรมนั คาทอลิก 95, 113, 133, ลมุ พนิ ี/ลุมพนิ ีวนั 8, 36 วัดพระศรีสรรเพชญ์ 126 วนิ ธยะ 50, 119
ยสกุลบตุ ร 8 รัฐโอรสิ สา 44 138, 139, 144, 148, 174, 214 ลุ่มแม่น้�้ำำสินธุ 3, 50 วัดพุทธปทปี 203 วลิ เบอร์ ไรท์ 181
ยโสธรา 10 รัตนโกสินทร์ 125, 145, 160, โรมนั ตะวนั ตก 61, 63, 66, 68, เลา่ จอื๊ 19 วัดพุทธวราราม 205 วลิ เลียม โจนส์ 155
ยาทวะ 119 198 70, 87 เล่าปี่ 60 วัดโพธาราม 125 วลิ เลยี ม เฮอเชล 159
ยามาดา นางามาซา 145 รตั นปัญญา 137 โรมนั ตะวันออก 61-63, 65, 66, วชริ ญาณ 177 วัดมหรรณพาราม 173 วลิ สนั , ประธานาธิบดี 169
ยวิ 29, 54, 56, 57, 78-80, 129, รสั เซีย 108, 122, 151, 174, 68-70, 80, 128, 132, 135, วนวาสี 38 วัดมหาธาตุ 164, 176, 183 วษิ ณุ, พระ 95
141, 174, 184, 189, 195, 183, 184 185 วยาส, ฤๅษี 29 วัดมา้ ขาว 58 วสิ าขา, นาง 9
214, 218 รา่ งกุ้ง 200 โรมันอันศักด์ิสิทธิ์ 95, 136, วรรณะ 3, 13, 14, 16, 35, 88, วัดระฆงั 145 วสิ ุทธมิ ัคค,์ คัมภรี ์ 65
ยคุ คืนชีพ 128 ราชคฤห์ 9, 18, 19, 24 144, 147, 163 94, 95, 103, 199 วดั วชริ ธรรมปทีป 205 วุย/เว่ย/เว, ราชวงศ์ 60
ยคุ มืด 68, 69, 128 ราชยวรรธนะ 77 โรมิวลสั ออกสั ติวลัส 68 วลภ,ี มหาวิทยาลัย 66, 83, วัดสมอราย 156 วยุ กก๊ 60
ยคุ สมั ฤทธิ์ 3 ราชวงศ์สงุ 112 โรหณะ 45 90, 118 วัดสระเกศ 167 เวงค,ี อาณาจักร 71
ยคุ อุตสาหกรรม 212 ราชวงศเ์ สนะ 101, 103, 106, โรหณิ ี 18 วอเตอร์ลู 163 วัดสวนขวัญ 137 เวนสี , เมอื ง 116
ยุคเหลก็ 3 117 โรหติ สั สะ 11 วอร์เรน ฮาสติงส์ 154, 155 วดั หนองป่าพง 210 เวปลุ ละ 11
ยุงโล 123, 124 ราชวงศ์อู่ทอง, ราชวงศ์ 127 ลกเอย๋ี ง 58, 60 วงั คะ 218 วดั อมราวตี 210 เวภารบรรพต 24
ยธุ ิษฐริ ะ 29 ราชสิงห์ที่ ๑ 155 ลพบุรี 99, 100, 149 วงั สะ 7 วดั อรญั ญกิ 114 เวรัญชา, เมือง 19
ยโุ รป 30, 37, 66, 68, 69, 80, ราเชนทรที่ ๑ 86, 87, 119 ลอน นอล 206 วชั ชี 7, 25, 28, 46 วนั เซนต์บารโ์ ธโลมิว 131 เวลลงิ ตัน 163
83, 88, 90, 95, 99, 101, รามเกยี รติ์ 33, 62, 161 ลอนดอน 139, 165, 166, 174, วัชชบี ุตร 28, 46 วันมาฆบูชา 159 เวสต์อนิ ดสี 132
102, 108, 113, 116, 122, รามปาล 102 203, 210 วฏั ฏคามณอี ภยั , พระเจ้า 45, 46 วันวสิ าขบูชา 179, 202, 210 เวสาล,ี เมอื ง 18, 19, 25, 28

ดชั นี

เว่เหนือ, จกั รพรรดิ 67 183, 194 สหประชาชาติ 206, 220 สกิ ข์ 134, 147, 169, 218 สุวรรณภมู า, เจ้า 207 หมิ าจลั ประเทศ, รฐั 202
เวฬุวคาม 19 ศุงคะ, ราชวงศ์ 42, 51, 53 สะเทิม 100 สงิ คโปร์ 86, 119, 123 สวุ รรณภูม ิ 38, 77 หิมาลยั , เขา 202
เวฬุวัน 9, 18, 19 ไศเลนทร 93 สะมารก์ านท์ 122 สิงหปุระ 86, 119, 123 สุวรรณรังส,ี พระ 137 หีนยาน 28, 51, 66, 72, 83, 85
เวยี งจนั ทน,์ เมือง 125, 157, ไศวะ, นิกาย 70, 76, 93, 155 สังคายนา 21, 23-25, 28, 30, สิงหล 65 สุสนุ าค, พระเจา้ 25 หณู ะ/ฮั่นขาว 60, 66, 68, 70,
207 สงครามเก้าทัพ 160 38, 44, 47, 59, 125, 161, สิงหฬ, เกาะ 44, 45, 47 สสุ นุ าค, อำ�ำมาตย์/พระเจ้า 29 71, 77
เวียดกง 208 สงครามเยน็ 212 173, 200 สิงหฬ, เจ้าชาย 44, 45 สุหน่ี 81, 91, 101, 132, 151, เหีย้ นจงั /ยวนฉาง, หลวงจีน 73,
เวยี ดนาม 204, 208 สงครามโลกครง้ั ที่ ๑ 117, 144, สังฆมิตตา, เจ้าหญิง 38, 40, 44 สงิ หฬ, ชาว 47, 155 218 79, 80, 82, 83
แวนดาล 62 169, 171, 172, 174, 184, สังฆราชแหง่ เบริธ, พระ 149 สนิ ท์ 71, 87, 90, 118 สูรติสสะ 44 เห้ยี นเต้, พระเจา้ 60
ไวษณพ, นิกาย 95 185, 189 สงั ฆเสนาสนร์ าชวทิ ยาลัย 176, สนิ ธู 16 สรู ยวรมันท่ี ๒ 103 องคุลิมาล, โจร 19
ศกราช/ศกกาล/ศกราชกาล 58 สงครามโลกคร้ังท่ี ๒ 171, 184, 183 สริ มิ หามายา 8 เสฉวน 60 อชนั ตา, หมู่ถ้�้ำำ 51, 52, 61, 67,
ศรธี ันยกฏกั 52 189, 192, 206 สงั เวชนยี สถาน 36, 63, 179 สริ ิมังคลาจารย์, พระ 137 เสนะ, ราชวงศ์ 102 72, 73, 84
ศรปี ราชญ์ 149 สงครามศาสนา 70, 102, 118, สตั ตบรรณคหู า 24 สดี า 33 เสียงน,ุ เผา่ 41 อชาตศัตรู, พระเจ้า 24
ศรีลังกา 25, 45, 96, 155, 202, 139, 141, 144 สนั นิบาตคอมมิวนิสต์ 166 สตี าหรณะ 33 เสอื , พระเจา้ 148, 156 อดมั สมิธ 159
214, 220 สตอกโฮลม์ 206 สนั นบิ าตอาหรบั 195 สุงสมุ ารคีรี 19 โสเครตีส 7, 27 อตศี ะ, พระ 91
ศรีวกิ รมราชสงิ ห์ 155 สเปน 83, 87, 95, 103, 124, สนั สกฤต, ภาษา 3, 46, 63, 99 สุจันทะ 10 โสณะ, พระ 38 อธิกกั กะ 12
ศรีวิชยั 63, 76, 83-89, 91-93, 129, 130, 132-134, 136, สัพพกามี 28 สุทโธทนะ 8 โสมปรุ ะ 89, 105 อนาโตเลยี 7, 117, 135
99, 117, 119, 123 139, 140, 143-145, 147, สัมพัทธภาพ, ทฤษฏี 181 สุทัศน์ 15 โสฬสมหาชนบท 7 อนาถบณิ ฑิกเศรษฐี 9, 18
ศรีสว่างวัฒนา, เจา้ มหาชีวิต 207 168, 173 สัมมาปาสะ 13 สุธรรมนคร 39, 100 ไสยลอื ไท, พระเจ้า 114, 127 อนุราธปุระ/อนรุ าธบรุ ี 38, 44,
ศรสี ุดาจันทร,์ เจ้าแม่ 132 สมบรู ณาญาสทิ ธิราชย์ 162, สัมมาสมั พทุ ธเจา้ 8, 25, 35, สนุ ทริกา, แม่น้�้ำำ 12 หมอบรดั เลย์ 165 45, 47, 96
ศรเี สาวภาคย์ 144 186, 194 178 สุนีธะ 25 หมิง, ราชวงศ์ 123, 124 อนุรทุ ธ, พระเจ้า 100
ศรีเสาวรักษ์ 145 สมัยกลาง 68, 69, 128 สาเกต 33, 62 สุปปยิ า 11 หยวน, ราชวงศ์ 116 อนรุ ทุ ธาจารย,์ พระ 84
ศรีอยุธยา 114, 120, 123, 125, สมาคมบาลปี กรณ์ 174 สาคลนคร 43 สมุ นกูฏ, เขา 114 หรรษะ/หรรษวรรธนะ, พระเจ้า/ อนุฬา, พระนาง 38
126, 127, 132, 142-145, สมาคมพุทธศาสนปกรณ์ 179 สาคละ 70 สุมนเถร, พระสังฆราช 121 เจ้าชาย 71, 77, 78, 82, 118 อโนมานที 8
147, 148, 155, 156 สมุดภาพไตรภูมิ 157 สาญจ,ี มหาสถูป 40, 52, 170 สุมนะ 114 หรกิ ฤษณะ 204, 211 อปรนั ตกะ(รฐั ) 38
ศศางกะ 66, 76, 77, 88 สยาม 123, 127, 132, 143, สาตวาหนะ 40, 51-53, 60, 61, สุมาตรา, เกาะ 76, 84, 85, 93, หลวงประดษิ ฐม์ นูธรรม 187 อภัยคริ วิ าสี 46
ศังกรทคิ วชิ ยะ 95 145, 149, 155, 168 67, 84, 86 119, 123 หลวงพระบาง 125 อภยั คีรวี หิ าร 46
ศงั กราจารย์ 93-95 สยามวงศ์/ สยามนิกาย 155, สามกก๊ 60, 165 สมุ าเอี๋ยน 60 หลุยส์ เบรลล์ 164 อภธิ มั มตั ถสังคหะ, คัมภรี ์ 84
ศากยะ, แคว้น 8 156 สามฝัง่ แกน 125 สุเมโธ/สุเมธาจารย,์ พระ 210 หลุยสท์ ่ี ๑๓ 139, 147 อมราวตี, เมอื ง 52
ศาลไตส่ วนศรทั ธา 113, 138, สรณังกร, สามเณร 155 สามพระยา, เจ้า 126, 127 สุย, ราชวงศ์ 78 หลยุ สท์ ี่ ๑๔ มหาราช 139, อเมรกิ า 25, 103, 124, 129,
140, 147 สรวาสตวิ าท, นิกาย 59 สารนาถ 36, 170, 172, 176- สุรเสนะ 7 147-150 130, 132-134, 140, 141,
ศาสนจกั รอังกฤษ 137, 139 สรองสนั คัมโป, กษัตริย์ 77 178, 197 สรุ าษฎรธ์ านี 187 หวู่จง, พระเจ้า 93 146, 150, 158, 159, 168-
ศิลาจารึก 33-36, 39, 46, 78, สระบุรี, เมอื ง 145 สารีบตุ ร, พระ 9, 21 สลุ ต่านมะหะหมดั 98-100, หอพระสมุดสำำ� หรับพระนคร 183 173, 177, 179, 186, 189,
158, 159, 197 สรสั วดี, แม่น้�้ำำ 12, 16 สาวัตถี, เมอื ง 9, 18, 19, 62 104, 106 หักกะ/หริหระ 121 202, 205, 208, 211-213,
ศิวะ, พระ 3, 42, 95 สวนโมกขพลาราม 187 สาสสนิท, ราชวงศ์ 60, 83 สลุ ต่านแหง่ เดลี 104, 109, 115, หัตถาฬวกะ 10 220
ศลี าทติ ย์ท่ี ๖, พระเจ้า 90 สวีเดน 144 สาฬหะ, เจ้า 17 119, 120, 135 หสั ตินาปรุ ะ 29 อเมริกาเหนือ, ทวีป 158
ศกึ ษาธกิ าร, กระทรวง 175, สแวน 181 สกิ กมิ 218 สุวรรณบรรพต 145 หมิ วันต์ 15, 38 อเมรโิ ก เวสปซุ ซี 130

ดชั นี

อโยธยา, เมอื ง 33, 62 132, 135, 151, 183-185 อศั วเมธ, พธิ ี 13, 42, 52, 67 60-63, 70-73, 77-79, 82- อณุ รทุ 161 โอโดเอเซ่อร์ 68
อรชนุ , เจา้ ชาย 29 ออร์วลิ ล์ ไรท์ 181 อสั สกะ 7, 50 85, 87, 89, 90, 92-94, 97- อตุ ตระ (พระ) 28 โอทันตปรุ ะ 89, 105
อรชนุ , ทา้ ว 13 ออรังคาบาด, เมือง 72 อสั สมั 82 100, 104, 106, 108, 109, อตุ ตรา 10 โอลิมปิก, กีฬา 178
อรรถกถา 19, 20, 33, 65, 137, ออรังเซบ, กษัตริย์/จักพรรด/ิ อาจารยวาท/อาจรยิ วาท 28 111, 115-123, 130, 132, อุตราบถ 50, 53 โอวาทปาฏิโมกข์ 9, 167
174, 211 พระเจา้ 100, 143, 146, 147 อาเซยี สมาคมแหง่ เบงกอล 155, 133, 135, 136, 140, 141, อุทยั ภัทร, เจ้าชาย 25 ไอนส์ ไตน ์ 181
อรหันต์ 24, 28, 38, 100 ออลคอตต์ 176 158, 159 146, 153-155, 158, 163, อุบลราชธานี 210 ไอบเี รีย, คาบสมุทร 56
อรหันต/อรหันตสาวก, พระ 9, ออสเตรเลยี , ทวปี 158 อาเซยี อาคเนย์ 58, 84, 85, 87, 167, 169, 170, 174, 176, อุบาลี, พระ 24, 156 ไอโอเนีย 7, 21, 26
167 ออสเตรีย 95, 144, 183, 184 92, 116 179, 197-199, 202, 211, อุบาลเี ถระ, พระ 155 ไอโอเนียนกรีก 7, 20, 21, 148
อรญั วาสี 114 ออสมานที่ ๑ 117 อานนท์, พระ 19, 24 218, 219 อบุ าลวี งศ์, คณะสงฆ์ 155, 156 ไอโอเนียนกรีก, ชาว 30
อรฏิ ฐะ 38 อะตานาซอฟฟ์ 192 อาบบู ะกะร์ 79 อนิ เดยี ตะวนั ออก 154, 169 อมุ ยั ยดั , ราชวงศ์ 82, 88 ฮอนดูรสั 25
อรสิ โตเตลิ 26, 27, 31 อะนาโตเลยี 20 อาฟริกา 83, 88, 124, 214 อนิ เดียใต้ 71, 76, 84, 96, 119, อรุ ังคธาต,ุ พระ 207 ฮอลแลนด์ 145, 146
อรุณาจัลประเทศ 218 อะแนกซากอรสั 7 อาฟรกิ าเหนือ 56, 80, 83, 87, 120 อรุ เุ วลา เสนานคิ ม, ตำำ� บล 8 ฮอลันดา 93, 123, 124, 145,
อรุณาศวะ, กษตั รยิ /์ อำำ� มาตย์ 82 อะแนกซิมานเดอร์ 7 135 อนิ เดยี นแดง 25, 133, 134, อทู่ อง, พระเจ้า 120, 126, 127 146
อลสันทะ 30 อักขราภิธานศรับท์ 165 อ้ายลาว, อาณาจักร 59 146 เอกนาลา 19 ฮั่น-วตู่ ,ี่ พระเจา้ 54
อลาสกา 133 อักบาร์ 142, 143 อาร์เมเนยี 81 อินโดจนี 208 เองเกลส์ 166 ฮ่ั น/ฮ่ั น, ราชวงศ์ 41, 58- 60,
อเลกซานเดรยี , เมือง 32 อัครา, เมอื ง 146 อารยภฏั 90 อนิ โดนเี ซีย, ประเทศ 76, 117, เอเชียใต้ 3 66
อเลกซานเดรีย, หอสมดุ 32 องั กฤษ 73, 109, 124, 132, อารยนั , ชนเผา่ 3 123, 218 เอเชยี นอ้ ย 7, 31 ฮบั สเบอรก์ , ราชวงศ์ 95, 184
อเลกซานเดอร์ คันนงิ แฮม, เซอร์ 137, 140, 145, 150, 154, อาระบกิ , ภาษา 87, 90 อสิ ตันบุล, เมือง 62, 185 เอเชียแปซฟิ ิก, ภมู ภิ าค 165 ฮานอย, เมือง 208
170 155, 159, 163, 165, 166, อาระเบยี 79, 134, 184 อิสราเอล 54, 57, 195 เอดวิน อาร์โนลด์, เซอร์ 174 ฮารนู อลั ราษจิด, ราชา 89
อเลกซานเดอร์ท่ี ๖, สันตะปาปา 168, 169, 171, 174, 176, อาลา-อดุ -ดิน ขัลย,ี สุลตา่ น อิสลาม, ศาสนา 47, 70, 78-81, เอดสิ ัน 181 ฮาวาย, เกาะ 158
130 180, 181, 183, 189, 203 119, 120 83, 89, 93, 97, 98, 100, เอเธนส,์ กรงุ 7, 26, 27, 32, ฮิจเราะห์ 78, 185
อเลกซานเดอร์มหาราช, พระเจา้ องั คะ 7, 171, 218 อาลี 79 102, 105, 107, 115, 117- 178 ฮินดู, ศาสนา 63, 95, 99, 102,
18, 26, 27, 30-32, 155 อังวะ, กรงุ 156 อาโลกเลณะ, ถ้้� ำำ 47 119, 122, 123, 134, 135, เอปิรสุ 34 108, 134, 155, 197, 199
อวันตี 7, 32, 40, 50 อังวะ, พระเจา้ 127 อาสาฬหบชู า 201 142, 143, 185, 195, 218 เอลซลั วาดอร์ 25 ฮินดสู ถาน 50
อโศก/อโศกมหาราช, เจา้ ชาย/ อตั ติลา 63, 66, 68, 70 อาหรบั 135 อิสิปตนมฤคทายวัน, ป่า 8, 9, เอลโลรา, หม่ถู ้�้ำำ 51 ฮปิ ปี้ 204
พระเจา้ 32-38, 158, 159, อนั ธรประเทศ 44 อาหหมัดนคร 141 36 เอลิซาเบธ ที่ ๑, ราชนิ ี 140 ฮโิ รชิมา, เมือง 189
197 อนั ธระ, ชาว 44, 51, 71, 84 อาฬวกยกั ษ์ 19 อหิ ม่าม 81 เอฬาระ/เอฬารทมิฬ, พระเจ้า ฮซุ เซน 81
อโศการาม 38 อับราฮัม ลนิ คอล์น 170 อาฬวี, เมอื ง 19 อหิ รา่ น 3, 20, 81, 83, 94, 97, 44, 45 ฮุน เซน 209
อเสละ, พระเจา้ 44, 45 อฟั กานสิ ถาน 3, 20, 30, 43, อซิ กนั ดาร์ ชาฮ์, สลุ ต่าน 123 98, 107, 108, 122, 150, 151 เออรบ์ นั ที่ ๒, สนั ตะปาปา 102 ฮูเกนอตส์ 139, 150
ออกซฟอรด์ , มหาวทิ ยาลัย 101 50, 60, 73, 79, 94, 98, 106, อิตาเลยี น 130 อิหรา่ น, จักรวรรดิ 60, 151 แองการา 122, 185 เฮติ 130
ออกญาเสนาภมิ ขุ 145 108, 122, 135, 151, 214, อิตาลี, ประเทศ 37, 62, 66, 95, อเิ หนา 156, 161 แอตแลนติก, มหาสมทุ ร 130 เฮนรที ี่ ๘, พระเจ้า 137, 150
ออกตาเวียน 55 218, 219 116, 183, 189 อีเจยี น, หมูเ่ กาะ 7 แอนโทน,ี มารก์ 55 เฮราไคลตสั 7
ออกสั ตสั /ออกสั ตสั ซซี าร์ 55, 56 อมั เบดการ์, ดร. 199 อินคา, จักรวรรดิ 103, 132, อยี ิปต์ 3, 18, 30-34, 54, 55, แอบบาสดิ , ราชวงศ์ 88, 89, 92 เฮราท 151
ออตโตท่ี ๑, กษัตริย์ 95 อมั สเตอร์ดมั 146 133, 139 80, 81, 113, 115, 135 แอสซีเรีย 18 เฮาบูต่,ี จกั รพรรดิ 64
ออตโตมาน, จักรวรรดิ 26, 69, อลั -ขวารซิ มิ 90 อินเดีย 18, 29, 31-33, 37, 40, อสี ต์อินเดยี , บรษิ ัท 73 แอสเทค, อาณาจกั ร 132, 139 โฮจิมินห์ 208
115, 117, 122, 124, 128, อลั เฟรด โนเบล 172 42, 43, 44, 50, 51, 56, 58, อุชเชนี, กรงุ /เมือง 40, 50 โองการแห่งแนนตส์ ์ 150 ไฮเดอราบาด 218

ดชั นี

ผูน้ ิพนธ์

สมเด็จพระพทุ ธโฆษาจารย์ (ป. อ. ปยุตโฺ ต) นามเดมิ ประยุทธ์ อารยางกรู เกดิ ท่จี งั หวดั สุพรรณบรุ ี เม่อื วนั ที่ ๑๒
มกราคม ๒๔๘๑ (ตรงกบั ค.ศ. ๑๙๓๙) ไดบ้ รรพชาเปน็ สามเณร เมื่อวนั ที่ ๑๐ พฤษภาคม ๒๔๙๔ ทา่ นสอบเปรยี ญ-
ธรรม ๙ ประโยคได้ในขณะยงั เป็นสามเณร จงึ ได้อุปสมบทในพระบรมราชานุเคราะห์ เป็นนาคหลวง ณ พระอโุ บสถ
วดั พระศรรี ตั นศาสดาราม โดยได้รบั ฉายาว่า “ปยุตโฺ ต” เมอ่ื วันที่ ๒๔ กรกฎาคม ๒๕๐๔

ทา่ นสอบไดป้ รญิ ญาพทุ ธศาสตรบณั ฑติ (เกยี รตนิ ยิ มอนั ดบั ๑) จากมหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั ใน พ.ศ. ๒๕๐๕
และสอบไดว้ ชิ าชดุ ครู พ.ม. ใน พ.ศ. ๒๕๐๖

หลังจากสำำ� เรจ็ การศึกษา ทา่ นได้เปน็ อาจารย์ในมหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั เป็นผชู้ ่วยเลขาธกิ ารและตอ่ มา
เป็นรองเลขาธิการ จนถึง พ.ศ. ๒๕๑๗ และได้เปน็ เจา้ อาวาสวัดพระพิเรนทร์ กรุงเทพมหานคร ต้งั แต่ พ.ศ. ๒๕๑๕ ถึง
พ.ศ. ๒๕๑๙

นอกจากสอนวิชาพระพทุ ธศาสนาตามมหาวิทยาลยั ตา่ งๆ ในประเทศไทยแลว้ ทา่ นได้รบั นิมนตไ์ ปบรรยาย
ณ University Museum แห่งมหาวิทยาลัย Pennsylvania ใน พ.ศ. ๒๕๑๕ และที่ Swarthmore College ในรฐั
Pennsylvania สหรัฐอเมรกิ า ใน พ.ศ. ๒๕๑๙ ตอ่ มาใน พ.ศ. ๒๕๒๔ ท่านได้รับนิมนต์ใหเ้ ป็น visiting scholar และ
ได้รบั แต่งตั้งเป็น research fellow ณ Divinity Faculty แหง่ มหาวทิ ยาลยั Harvard

ทา่ นมีธรรมกถาทเ่ี ผยแพร่นบั พันรายการ และมีผลงานหนงั สอื ท่ใี ช้เปน็ หลกั อ้างองิ หลายรอ้ ยเร่อื ง เฉพาะอยา่ ง
ยงิ่ พทุ ธธรรม พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบบั ประมวลธรรม และ พจนานกุ รมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศพั ท์

สถาบนั การศกึ ษาชั้นสูงเกอื บ ๒๐ แห่ง ท้ังในประเทศไทยและต่างประเทศ ไดถ้ วายปรญิ ญาดุษฎบี ณั ฑิต
กติ ตมิ ศกั ด์ิ และตำ�ำแหนง่ เชิดชูเกยี รตติ ่างๆ มี ตรีปฏิ กาจารยก์ ติ ตมิ ศักด์ิ จาก นวนาลันทามหาวหิ าร ประเทศอินเดยี
และเมธาจารย์ (Most Eminent Scholar) จากมหาวทิ ยาลยั พระพทุ ธศาสนาแห่งโลก เปน็ อาทิ

ทา่ นได้รับรางวลั การศึกษาเพอ่ื สันติภาพจากองค์การการศึกษาวทิ ยาศาสตรแ์ ละวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ
(UNESCO) เมื่อ พ.ศ. ๒๕๓๗ และได้รับโปรดเกลา้ ฯ แต่งตง้ั เป็นราชบณั ฑติ กิตตมิ ศักดิ์ เมือ่ วันท่ี ๒๐ ธนั วาคม ๒๕๔๙

ทา่ นไดร้ บั พระราชทานสมณศกั ดิ์เป็นพระราชาคณะตง้ั แต่ พ.ศ. ๒๕๑๒ จนถึงปจั จุบันโดยลำำ� ดับ ดงั นี้
ช้ั นสามญั ที่ พระศรีวิสทุ ธโิ มลี ช้ั นราช ท่ี พระราชวรมุนี
ช้ั นเทพ ที่ พระเทพเวท ี ช้ั นธรรม ที่ พระธรรมปิฎก
ช้ั นหริ ญั บฏั ท่ี พระพรหมคณุ าภรณ์ ชั้นสพุ รรณบัฏ (สมเดจ็ พระราชาคณะ) ท่ี สมเดจ็ พระพทุ ธโฆษาจารย์
สำ�ำนักของทา่ นในปัจจบุ ัน คอื วดั ญาณเวศกวนั ซึง่ ต้ังอยู่ในจงั หวดั นครปฐม