นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย

จััดพิิม พ์์เนื่่�องใ นวัันภาษาไทยแห่่งชาติิ พุุทธศัักราช ๒๕๖๖ นานาสาระภาษาและวััฒนธรรมไทย น า นาสาระภาษาและวััฒ นธรรมไทย ฉบัับราชบััณฑิิตยสภา นนานนาสาระภาษาและวััฒ าสาระภาษาและวััฒนนธรรมไทย ธรรมไทย ฉบัับราชบััณฑิิตยสภา จััดพิิมพ์์เนื่่�องในวัันภาษาไทยแห่่งชาติิ พุุทธศัักราช ๒๕๖๖ _23-0693 cover15mm.indd 1 11/7/2566 BE 13:27

_23-0693 �������.indd 1 7/7/2566 BE 18:26

(1) นานาสาระภาษาและวััฒนธรรมไทย ฉบัับราชบััณฑิิตยสภา จััดพิิมพ์์เนื่่�องในวัันภาษาไทยแห่่งชาติิ พุุทธศัักราช ๒๕๖๖ _23-0693(00)P3.indd 1 7/7/2566 BE 18:23

(2) ชื่่�อหนัังสืือ นานาสาระภาษาและวััฒนธรรมไทย ฉบัับราชบััณฑิิตยสภา จััดทำำ โดย คณะกรรมการเฉพาะกิิจจััดทำำ เนื้้�อหาวิิชาการด้้านไทยศึึกษา เพื่่�อเผยแพร่่ทางสื่่�อโทรทััศน์์ คณะกรรมการเฉพาะกิิจจััดทำำ เนื้้�อหาวิิชาการด้้านภาษาไทย เพื่่�อเผยแพร่่ทางสื่่�อโทรทััศน์์ สำำนัักงานราชบััณฑิิตยสภา สนามเสืือป่่า เขตดุุสิิต กรุุงเทพมหานคร ๑๐๓๐๐ โทร. ๐ ๒๓๕๖ ๐๔๖๖-๗๐ โทรสาร ๐ ๒๓๕๖ ๐๔๙๐ ไปรษณีีย์์อิิเล็็กทรอนิิกส์์[email protected] เว็็บไซต์์www.orst.go.th พิิมพ์์ครั้้�งที่่� ๑ พ.ศ. ๒๕๖๖ จำนวน ำ๑,๐๐๐ เล่่ม สำำนัักงานราชบััณฑิิตยสภาสงวนลิิขสิิทธิ์์� ข้้อมููลทางบรรณานุุกรมของหอสมุุดแห่่งชาติิ สำำนัักงานราชบััณฑิิตยสภา. นานาสาระภาษาและหนัังสืือไทย ฉบัับราชบััณฑิิตยสภา.-- กรุุงเทพฯ : สำำนัักงานราชบััณฑิิตยสภา, ๒๕๖๖. ๒๐๘ หน้้า. ๑. ภาษาไทย – รวมเรื่่�อง. ๒. วััฒนธรรมไทย – รวมเรื่่�อง. I. ชื่่�อเรื่่�อง. ๔๙๕.๙๑ ISBN 978-616-389-176-1 ที่่�ปรึึกษา นายศานติิ ภัักดีคำีำ รองเลขาธิิการ รัักษาราชการแทนเลขาธิิการราชบััณฑิิตยสภา บรรณาธิิการที่่�ปรึึกษาการจััดพิิมพ์์ นางนฤมล กรีีพร ผู้้อำำนวยการกองศิิลปกรรม บรรณาธิิการและผู้้ควบคุุมการจััดพิิมพ์์ นายปิิยะพงษ์์ โพธิ์์�เย็็น นัักวรรณศิิลป์์ชำำนาญการ นางวรรณธนา มููลจัันทร์์ นัักวรรณศิิลป์์ชำำนาญการ พิิมพ์์ที่ ่� บริิษััท ธนาเพรส จำำกััด _23-0693(00)P3.indd 2 7/7/2566 BE 18:23

(1) คำำนำำ เนื่่�องในวัันที่่�๒๙ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๖๖ เป็็นวัันภาษาไทยแห่่งชาติิ (มติิคณะรััฐมนตรีีเมื่่�อวัันที่่�๑๓ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๔๒ กำำหนดให้้วัันที่่�๒๙ กรกฎาคม ของทุุกปีีเป็็นวัันภาษาไทยแห่่งชาติิตามข้้อเสนอของคณะกรรมการ รณรงค์์เพื่่�อภาษาไทย จุุฬาลงกรณ์์มหาวิิทยาลััย) ประกอบกัับหน้้าที่่�สำำคััญ อย่่างหนึ่่�งของสำำนัักงานราชบััณฑิิตยสภาตามพระราชบััญญััติิสำำนัักงาน ราชบััณฑิิตยสภา พ.ศ. ๒๕๕๘ คืือ การอนุุรัักษ์์ภาษาไทยมิิให้้เปลี่่�ยนไปในทาง ที่่�เสื่�อม่และการส่่งเสริิมภาษาไทยซึ่่�งเป็็นเอกลัักษณ์์ของชาติิให้้ปรากฏเด่่นชััด ยิ่่�งขึ้้�น และพััฒนาทางวิิชาการเกี่่�ยวกัับภาษาไทย ภาษาไทยถิ่่�น สำำนัักงาน ราชบััณฑิิตยสภาจึึงได้้ดำำเนิินโครงการจััดกิิจกรรมเสวนาทางวิิชาการ การจััด ประกวดและเผยแพร่ท่ างวิิทยุุกระจายเสีียงและสื่�อออ ่นไลน์์เพื่่�อส่่งเสริิมการใช้้ ภาษาไทยและภาษาไทยถิ่น ขึ้้�่น�เป็นกิ็ ิจกรรมหนึ่่�งในโครงการ“รู้ รั้ัก ภาษาไทย” สำำนัักงานราชบััณฑิิตยสภาได้้เริ่่�มจััดกิิจกรรมวัันภาษาไทยแห่่งชาติิขึ้้�น ตั้้�งแต่่พ.ศ. ๒๕๕๔ โดยมีีหััวข้้อการจััดงานดัังนี้้� พ.ศ. ๒๕๕๔ “ภาษาไทย ภาษาชาติิ” พ.ศ. ๒๕๕๕ “ภาษาไทย ภาษาถิ่่�น” พ.ศ. ๒๕๕๖ “ภาษาไทย ภาษาอาเซีียน” พ.ศ. ๒๕๕๗ “ภาษาไทย ภาษาสื่�อ”่ (งดจััดกิิจกรรมในวันั ภาษาไทย แต่่ผลิิตรายการโทรทัศน์ั ์“สื่่�อ สาน ไทย” เผยแพร่่ ทางสถานีีโทรทัศน์ั ์ไทยพีบีีเอส ทุุกวันจันทร์ัถึ์ ึงวันศุัุกร์์ เวลา ๑๑.๕๗-๑๒.๐๐ น. เริ่่�มออกอากาศตั้้�งแต่่ วัันพุุธที่่�๒๓ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๕๗ ถึึงวันจัันทร์์ที่่� ๒๕ สิิงหาคม พ.ศ. ๒๕๕๗) _23-0693(00)P3.indd 1 7/7/2566 BE 18:23

(2) ๑ถึึงแก่่อนิิจกรรมเมื่่�อวันที่่ ั�๔ ตุุลาคม พ.ศ. ๒๕๕๙ พ.ศ. ๒๕๕๘ “มรดกภููมิิปััญญา ภาษาไทย ภาษาถิ่่�น” พ.ศ. ๒๕๕๙ “ภาษาไทย ภาษาไทยถิ่่�น ภาษาออนไลน์์” พ.ศ. ๒๕๖๐ ภาษาไทย ภาษาไทยถิ่่�น “รัักการอ่่าน สืืบสานภาษาไทย” พ.ศ. ๒๕๖๑ ภาษาไทย ภาษาไทยถิ่่�น “อ่่าน เขีียน พููดไทย อย่่างถููกใจและถููกต้้อง” พ.ศ. ๒๕๖๒ ภาษาไทย ภาษาไทยถิ่น �่ “ภาษาไทยในกระแส ๔.๐” พ.ศ. ๒๕๖๓ “รู้้ทัันสีีสัันภาษาสื่่�อ” พ.ศ. ๒๕๖๔ งดจััดกิิจกรรมวัันภาษาไทยแห่่งชาติิ พ.ศ. ๒๕๖๕ “ภาษาไทย ภาษาถิ่่�น ในแผ่่นดิินกรุุงรััตนโกสิินทร์์ ๒๔๐ ปีี” การจััดกิิจกรรมวันัภาษาไทยแห่่งชาติิในแต่ล่ะปี สำีนัำ ักงานราชบััณฑิิตยสภา จะจััดพิิมพ์์หนัังสืือที่่�ระลึึกซึ่่�งมีีเนื้้�อหาเกี่่�ยวกัับการใช้้ภาษาไทยในด้้านต่่าง ๆ เผยแพร่่เสมอมา เนื่่�องในโอกาสวัันภาษาไทยแห่่งชาติิ พุุทธศัักราช ๒๕๖๖ สำำนัักงาน ราชบััณฑิิตยสภาเห็็นว่่าเนื้้�อหาความรู้้ด้้านภาษาไทยซึ่่�งคณะกรรมการเฉพาะ กิิจจััดทำำ เนื้้�อหาวิิชาการด้้านภาษาไทยเพื่่�อเผยแพร่ท่างสื่�อโ่ทรทัศน์ั ์และเนื้้�อหา ความรู้้ด้้านไทยศึึกษาซึ่่�งคณะกรรมการเฉพาะกิิจจััดทำำ เนื้้�อหาวิิชาการด้้าน ไทยศึึกษาเพื่่�อเผยแพร่่ทางสื่่�อโทรทััศน์์ได้้พิิจารณาจััดทำำและได้้นำำ ไปเผยแพร่่ ในรููปแบบการ์ตููน์แอนิิเมชันชุัุด“แมวเหมีียวเล่่าเรื่่�องไทย” ตั้้�งแต่่พ.ศ. ๒๕๕๓- ๒๕๕๗ มีีองค์์ความรู้้ทั้้�งด้้านภาษา ประวััติิศาสตร์์ วััฒนธรรม และประเพณีี เป็็นประโยชน์์ต่่อการศึึกษาเล่่าเรีียนและการอ้้างอิิงทางวิิชาการ จึึงได้คั้ัดเลืือก เนื้้�อหาที่่�เกี่่�ยวข้้องกัับภาษาไทยและไทยศึึกษา โดยใช้้ชื่่�อหนัังสืือว่่า “นานา สาระภาษาและวััฒนธรรมไทย” _23-0693(00)P3.indd 2 7/7/2566 BE 18:23

(3) ๑ถึึงแก่่กรรมเมื่่�อวัันที่่�๖ กัันยายน พ.ศ. ๒๕๕๘ ๒ เกษีียณอายุุราชการเมื่่�อสิ้้�นปีีงบประมาณ พ.ศ. ๒๕๖๒๓ลาออกจากราชการเมื่่�อวันที่่ ั�๒ พฤศจิิกายน พ.ศ. ๒๕๖๐ สำำนัักงานราชบััณฑิิตยสภาขอขอบคุุณคณะกรรมการผู้้จััดทำำ เนื้้�อหา ซึ่่�งมีีรายนามดัังต่่อไปนี้้� คณะกรรมการเฉพาะกิิจจััดทำำเนื้้�อหาวิิชาการด้้านภาษาไทยเพื่่�อ เผยแพร่่ทางสื่่�อโทรทัศน์ั ์ ๑. ศาสตราจารย์์กิิตติิคุุณ ดร.กาญจนา นาคสกุุล ประธานกรรมการ ๒. ศาสตราจารย์์เกีียรติิคุุณ ดร.กุุสุุมา รัักษมณีี กรรมการ ๓. ดร.ใกล้รุ่่ ้ง อามระดิิษ กรรมการ ๔. นายดัังกมล ณ ป้้อมเพชร กรรมการ ๕. นางทรงพรรณ มณีีวรรณ๑ กรรมการ ๖. รองศาสตราจารย์์ดร.นววรรณ พัันธุุเมธา กรรมการ ๗. ผู้้ช่่วยศาสตราจารย์์ดร.วััลยา ช้้างขวััญยืืน กรรมการ ๘. นางสาววิิรุุฬห์์รััตน์์ ไฉนงุ้้น กรรมการ ๙. ผู้้ช่่วยศาสตราจารย์์วิิพุุธ โสภวงศ์์ กรรมการ ๑๐. ดร.อนันต์ั ์ เหล่่าเลิิศวรกุลุกรรมการ ๑๑. เลขาธิิการราชบััณฑิิตยสภา กรรมการ (นางสาวกนกวลี ชููชัี ัยยะ๒ ) ๑๒. นางสาวชลธิิชา สุุดมุุข๓ กรรมการ ๑๓. นายปิิยะพงษ์์ โพธิ์์�เย็็น กรรมการและเลขานุุการ ๑๔. นางวรรณธนา มููลจันทร์ั ์ กรรมการและผู้ช่้่วยเลขานุุการ ๑๕. นางสาวศยามล แสงมณีี กรรมการและผู้้ช่่วยเลขานุุการ _23-0693(00)P3.indd 3 7/7/2566 BE 18:23

(4) คณะกรรมการเฉพาะกิิจจััดทำำเนื้้�อหาวิิชาการด้้านไทยศึึกษาเพื่่�อ เผยแพร่่ทางสื่่�อโทรทัศน์ั ์ ๑. พลตรีีหม่่อมราชวงศ์์ศุุภวััฒย์์ เกษมศรีี ๔ ประธานกรรมการ ๒. นายกฤษฎา บุุณยสมิิต กรรมการ ๓. นางสาวก่่องแก้ว วี้ ีระประจัักษ์์ กรรมการ ๔. นายจุุลทััศน์์ พยาฆรานนท์์ ๕ กรรมการ ๕. รองศาสตราจารย์์วุุฒิิชััย มููลศิิลป์์ กรรมการ ๖. นายพิิสิิฐ เจริิญวงศ์์ กรรมการ ๗. นางสาวศิิริินัันท์์ บุุญศิิริิ กรรมการ ๘. นางสาวกนกวลีี ชููชััยยะ กรรมการ ๙. นางสาวปิิยรััตน์์ อิินทร์์อ่่อน กรรมการและเลขานุุการ ๑๐. นางสาวอิิสริิยา เลาหตีีรานนท์์ กรรมการและผู้้ช่่วยเลขานุุการ สำำนัักงานราชบััณฑิิตยสภาหวัังว่่า หนัังสืือ “นานาสาระภาษาและ วััฒนธรรมไทย” จะเป็็นประโยชน์์แก่่ทั้้�งครูู อาจารย์์ นัักวิิชาการ สื่่�อมวลชน นิิสิิต นัักศึึกษา รวมถึึงประชาชนทั่่�วไป ที่่�จะได้้มีีหนัังสืืออ้้างอิิงในงานวิิชาการ และการศึึกษาเล่่าเรีียนต่่อไป สำำนัักงานราชบััณฑิิตยสภา พุุทธศัักราช ๒๕๖๖ ๔ถึึงแก่่อนิิจกรรมเมื่่�อวันที่่ ั�๔ ตุุลาคม พ.ศ. ๒๕๕๙๕ถึึงแก่่อนิิจกรรมเมื่่�อวันที่่ ั�๒๙ ตุุลาคม พ.ศ. ๒๕๖๐ _23-0693(00)P3.indd 4 7/7/2566 BE 18:23

(5) สารบััญ เรื่่�อง หน้้า ก้้นหม้้อไม่่ทัันดำำ๑ กรวดน้ำ ำ� คว่ำ ำ� ขัันหรืือกรวดน้ำ ำ� คว่ำ ำ� กะลา ๒ กรวิิก ๓ กระดี่่�ได้้น้ำ ำ� ๓ ก้้อนเส้้า เตาวง เกีียง และเชิิงกราน ๔ การนั่่�งอย่่างไทย ๕ การแพทย์์แผนไทย ๙ กำำเนิิดอัักษรไทย ๑๒ กิินแถว ๑๔ กิินน้ำ ำ� เห็็นปลิิง ๑๕ กู่่ไม่่กลัับ ๑๖ เก็็บเบี้้�ยใต้้ถุุนร้้าน ๑๖ เกเร เกกมะเหรก ๑๗ เกีียรติิมุุข ๑๘ แก้้วมณีี ๑๙ ไกรสรราชสีีห์์ ๒๐ ไกลปืืนเที่่�ยง ๒๐ ขนทรายเข้้าวััด ๒๑ ขมิ้้�นกัับปููน ๒๓ ขานนาค ๒๔ ขี้้�ผึ้้�งสีีปาก ๒๕ _23-0693(00)P3.indd 5 7/7/2566 BE 18:23

(6) เรื่่�อง หน้้า ขุุนคลัังแก้้ว ๒๗ คบไฟ และ ไต้้เสม็็ด ๒๘ คว่ำ ำ� กระดาน ล้้มกระดาน ๒๙ เครื่่�องเขิิน ๓๐ เครื่่�องถม ๓๑ เครื่่�องเบญจรงค์์ ๓๒ งอมพระราม ๓๒ งานวััด ๓๓ งามหน้้า ๓๕ จองหองพองขน ๓๖ จัักรยาน ๓๘ จารึึกวััดโพธิ์์�: มรดกความทรงจำำแห่่งโลก ๓๘ เจว็็ด ๔๐ ช้้างและการใช้้ช้้างในราชการ ๔๑ ตำำราคชศาสตร์์ ๔๑ ช้้างเผืือก ๔๓ การใช้้ช้้างในราชการ ๔๖ ชิ้้�นโบแดง ๔๘ ชุุบตััว ๔๙ ซี้้�ซั้้�ว ๕๑ เซปัักตะกร้้อ ๕๒ ดอกพิิกุุลร่่วง กลััวดอกพิิกุลุจะร่่วง ๕๓ ดึึกดำำบรรพ์์ ๕๔ _23-0693(00)P3.indd 6 7/7/2566 BE 18:23

(7) เรื่่�อง หน้้า ต้้นไม้้ตายเพราะลููก ๕๕ ตบะแตก ๕๖ ตัักบาตรเทโว ๕๗ ต่่าง ๕๘ ตาสีีตาสา ๕๙ ตำำน้ำ ำ� พริิกละลายแม่่น้ำ ำ� ๕๙ ติิเรืือทั้้�งโกลน ๖๐ ตีีปลาหน้้าไซ ๖๑ ตู้้ไทยโบราณ ๖๒ ลวดลายของตู้้ไทยโบราณ ๖๓ จิิตรกรรมบนตู้้ไทยโบราณ ๖๔ คตินิิยมในการสร้้างตู้้ไทยโบราณ ๖๙ ไต้้ฝุ่่น ๗๑ ทิ้้�งกระจาด ๗๑ เทศน์์ไตรมาส ๗๒ เทีียนอบ ๗๓ นกมีีหููหนููมีีปีีก ๗๕ นพเก้้า ๗๖ นพรััตน์์ ๗๗ นรกอเวจีี ๗๘ นาคปรก ๗๙ นางแก้้ว ๘๐ น้ำ ำ� บ่่อน้้อย ๘๑ _23-0693(00)P3.indd 7 7/7/2566 BE 18:23

(8) เรื่่�อง หน้้า น้ำ ำ�ปรุุงอย่่างไทย ๘๒ น้ำ ำ� อบไทย ๘๔ บิิดขี้้�เกีียจ บิิดตะกููด ๘๘ บุุหงา ๘๙ เบี้้�ย ๙๒ ปั้้�นน้ำ ำ� เป็็นตััว ๙๓ ปิ่่�นพระศิิวะ ๙๔ เป็็นท้้าวมาลีวีราช ๙๕ แป้้งร่ำ ำ� ๙๖ ไปรษณีีย์์ ๙๘ พระบฏ ๙๙ พระพรหม ๑๐๑ พระวิิษณุุ ๑๐๑ พระศิวิะ ๑๐๒ พริิกกะเกลืือ ๑๐๓ พลีี กรุุงพาลีี ๑๐๕ มดแดงแฝงพวงมะม่ว่ง ๑๐๖ มาตราตวงของไทยโบราณ ๑๐๗ มาตราบอกปริิมาณที่่�ไม่่ใช้้เครื่่�องมืือ ๑๐๘ ม้้าอารีี ๑๐๙ แม่่ครััวหััวป่่าก์์ ๑๐๙ แม่่ซื้้�อ ๑๑๐ ไม่่ดููตาม้้าตาเรืือ ๑๑๒ _23-0693(00)P3.indd 8 7/7/2566 BE 18:23

(9) เรื่่�อง หน้้า ยมบาล ๑๑๓ ยศช้้างขุุนนางพระ ๑๑๔ ยัักษ์์ลัักมาลิิงพาไป ๑๑๕ ยาม ๑๑๖ ร่่มโพธิ์์�ร่่มไทร ๑๑๗ ร้้อนอาสน์์ ๑๑๘ ราชทููตไทย ๑๒๐ ราชทููตโกษาปานไปฝรั่่�งเศส : ราชทููตไทยผู้้โด่่งดัังในทวีีปยุุโรป ๑๒๐ เมื่่�อพระบาทสมเด็็จพระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวทรงส่่งราชทููต ไปยุุโรป ๑๒๒ ราชทููตไทยชุุดแรกสมััยรััตนโกสิินทร์์ไปยุุโรป ๑๒๔ ราชทููตไทยคนแรกประจำทวีำ ีปยุุโรป ๑๒๖ ราชสีีห์์ ๑๒๘ รู้้หลบเป็นปี็ ีก รู้้หลีีกเป็็นหาง ๑๒๙ โรงเรีียนข้้าราชการพลเรืือนแห่่งแรกของไทย ๑๓๐ โรงเรีียนหลวงสำำหรัับราษฎรแห่่งแรก ๑๓๒ ฤๅษีีดััดตน ๑๓๓ ลอยนวล ๑๓๕ ละครยก ๑๓๗ ลัักษณะสามีที่่�ดีี๕ ประการ ๑๔๐ ลููกแก้้ว ๑๔๑ ลููกทรพีี ๑๔๑ โลกัันตรนรก ๑๔๒ _23-0693(00)P3.indd 9 7/7/2566 BE 18:23

(10) เรื่่�อง หน้้า วััดรอยตีีน วััดรอยเท้้า ๑๔๔ วัันทองสองใจ ๑๔๕ ศาลพระภููมิิ ๑๔๕ โศก อโศก ๑๔๘ สถานีีรถไฟ ๑๔๙ สองยาม ๑๕๐ สำำนวนที่่�เกี่่�ยวกับสุัุนััข ๑๕๑ สำำนวนที่่�มีีที่่�มาจากข้้าว ๑๕๒ สีีหนาท ๑๕๕ หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา ๑๕๖ หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา รััชกาลที่่�๔ ๑๕๖ หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา รััชกาลที่่�๕ ครั้้�งที่่�๑ (พ.ศ. ๒๔๑๗-๒๔๒๒) ๑๕๙ หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา รััชกาลที่่�๕ ครั้้�งที่่�๒ (พ.ศ. ๒๔๒๔) ๑๖๒ หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา รััชกาลที่่�๕ ครั้้�งที่่�๓ (พ.ศ. ๒๔๒๗-ปััจจุุบััน) ๑๖๔ หนัังใหญ่่ ๑๖๗ หนุุมานคลุุกฝุ่่น ๑๖๗ หมากพลูู ๑๖๘ หมาก ๑๖๘ พลูู ๑๗๐ เครื่่�องใช้้ในการกิินหมากกิินพลูู ๑๗๒ _23-0693(00)P3.indd 10 7/7/2566 BE 18:23

(11) เรื่่�อง หน้้า ภาชนะใส่่เครื่่�องกิินหมาก ๑๗๗ ธรรมเนีียมกินิหมากกิินพลูู ๑๘๐ ขนบนิิยมเนื่่�องกัับการกิินหมากกิินพลูู ๑๘๒ หมากรุุกและสำำนวนไทยซึ่่�งมีที่่�มาจากหมากรุุก ๑๘๕ เห็็นกงจัักรเป็น็ดอกบััว ๑๘๗ เห็็นชายผ้้าเหลืือง ๑๘๘ อยู่่ไฟ นอนไฟ ออกไฟ ๑๘๙ วิิธีีการอยู่่ไฟ ๑๙๐ นึ่่�งหม้้อเกลืือ ประคบตััว เข้้ากระโจม ๑๙๑ อ้้อยควั่่�น อ้้อยพวง อ้้อยส้้อม ๑๙๒ อาชาไนย ๑๙๔ เอราวััณ ๑๙๕ _23-0693(00)P3.indd 11 7/7/2566 BE 18:23

_23-0693(00)P3.indd 12 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 1 ก้้นหม้้อไม่่ทัันดำำ� ก้้นหม้้อไม่่ทัันดำำ� เป็็นสำำ�นวนมีีความหมายว่่า อยู่่ด้้วยกัันไม่่นาน ใช้้แก่่ คู่่สมรสที่่�อยู่่ด้้วยกัันไม่่นานก็็เลิิกร้้างกัันไป หม้้อข้้าวที่่�หุุงด้้วยเตาฟืืนนั้้�น เขม่่ายัังไม่่ทัันจัับก้้นหม้้อเลย ชายและหญิิงเมื่่�อแต่่งงานอยู่่ด้้วยกัันเป็็นครอบครััว ภรรยามีีหน้้าที่่� หุุงหาอาหาร การหุุงข้้าวต้้มแกงในสมััยก่่อนจะใช้้หม้้อดิินและเตาฟืืน เมื่่�อตั้้�ง หม้้อหุุงข้้าวหรืือหม้้อแกงบนเตาที่่�ใช้้ฟืืนเป็็นเชื้้�อไฟ เขม่่าคืือละอองดำำ� ๆ ที่่�เกิิดจากควัันไฟจะขึ้้�นมาติิดที่่�ก้้นหม้้อทำำ�ให้้ก้้นหม้้อดำำ� ถ้้าคู่่สมรสอยู่่ด้้วยกััน ไม่่นานก็็เลิิกกััน จะมีีคำำ�กล่่าวเชิิงตำำ�หนิิว่่า อยู่่ด้้วยกัันก้้นหม้้อไม่่ทัันดำำ� ดัังปรากฏในบทละครนอกเรื่่�อง ไชยเชษฐ์์ พระราชนิิพนธ์์พระบาทสมเด็็จ พระพุุทธเลิิศหล้้านภาลััย เรื่่�องมีีว่่า พระไชยเชษฐ์์ขัับไล่่นางสุุวิิชญาซึ่่�งเพิ่่�ง คลอดบุุตรให้้ออกจากเมืืองไป นางจึึงพาพระโอรสไปอยู่่กัับพระบิิดาที่่�เมืือง สิิงหล ต่่อมาพระไชยเชษฐ์์ไปตามนางให้้กลัับมาอยู่่ด้้วยกััน ท้า้วสิิงหลจึึงต่่อว่่า และตำำ�หนิิพระไชยเชษฐ์์ ดัังนี้้� “เสีียแรงเราออกปากฝากฝัังไว้้ จะโกรธขึ้้�งถึงกระไร ึก็็นานนาน อยู่่�ด้้วยกัันก้้นหม้้อไม่่ทัันดำำ หรืือมาทำำ เฉิินฉุุกสนุุกจ้้าน” สำำ�นวน ก้้นหม้้อไม่่ทัันดำำ�คนสมััยใหม่่อาจนึึกภาพไม่่ออก เพราะปัจจุับัุัน ไม่่ได้้ใช้้เตาฟืืนหุุงหาอาหาร จึึงไม่่มีีโอกาสที่่�ก้้นหม้้อหุุงข้้าวจะดำำ� แต่่สำำ�นวนนี้้� ก็ยั็ังใช้้กัันอยู่่ เมื่่�อกล่่าวถึึงสามีีภรรยาที่่�เลิิกร้้างกัันในเวลาไม่่นาน _23-0693(001-198)P3.indd 1 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 2 กรวดน้ำำ��คว่ำำ��ขัันหรืือกรวดน้ำำ��คว่ำำ��กะลา คำำ�ว่า ก่รวดน้ำำ�� หมายถึึง อุุทิิศส่่วนบุญุให้้ด้้วยวิิธีีหลั่่�งน้ำำ�� เป็็นสััญลัักษณ์์ ว่่าให้้ไปอย่่างเด็็ดขาด ไม่่ต้้องการเรีียกกลัับคืืน แต่่สำำ�นวน กรวดน้ำำ��คว่ำำ��ขััน มีีความหมายตามพจนานุุกรม ฉบัับราชบััณฑิิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔ ว่่า ตััดขาดไม่่ขอเกี่่�ยวข้้องด้้วย ขัันเป็็นภาชนะใส่่น้ำำ��ที่่�จะกรวดน้ำำ�� เมื่่�อคว่ำำ��เสีียแล้้ว ก็็แสดงว่่าไม่่ใช้้หรืือยุุติิการใช้้ เมื่่�อใช้้สำำ�นวนนี้้�เพื่่�อตััดรอน บางครั้้�งจะเปลี่่�ยน กรวดน้ำำ��คว่ำำ��ขััน เป็็น กรวดน้ำำ��คว่ำำ��กะลา เพื่่�อแสดงความไม่่พอใจอย่่างยิ่่�ง คำำ�ว่า ก่รวดน้ำำ�� ในสมััยก่่อนบางคนใช้้ว่่า ตรวจน้ำำ�� เช่่น ในบทละครเรื่่�อง ขุุนช้้างขุุนแผน พระราชนิิพนธ์์ของสมเด็็จพระบวรราชเจ้้ามหาศัักดิิพลเสพ ตอนนางวัันทองหึึงกัันกัับนางลาวทอง เมื่่�อขุุนแผนรบชนะได้้เมืืองเชีียงทอง ก็็กลัับมาบ้้านที่่�สุุพรรณบุุรีีพาภรรยาใหม่่คืือนางลาวทองมาด้้วย นางวัันทอง ลงไปหาในเรืือ แล้้วเล่่าเรื่่�องที่่�ขุุนช้้างทำำ�อุุบายหลอกลวงว่่าขุุนแผนเสีียชีีวิิต ในสงคราม จึึงขอให้้นางแต่่งงานด้้วย มิิฉะนั้้�นนางจะต้้องตกไปเป็็นม่่ายหลวง ขุุนแผนก็็โกรธจะไปฆ่่าขุุนช้้าง นางลาวทองออกมาห้้ามว่่าไม่่ควรฟัังความ ข้้างเดีียว ทำำ�ให้้นางวัันทองโกรธมากด่่าว่่านางลาวทอง นางทั้้�งสองทะเลาะกััน อย่่างรุุนแรง ขุุนแผนพยายามห้้ามแต่่ไม่่สำำ�เร็็จ นางวัันทองโกรธมาก เสีียใจ และแค้้นที่่�ขุุนแผนปกป้้องนางลาวทองจึึงประกาศตัดขาดด้ั ้วยการกล่่าวว่่า “ได้้ตรวจน้ำ ำ� คว่ำ ำ� กะลากัันวัันนี้้� อัันจะกลัับคืืนดีีอย่่าสงกา” ทำำ�ให้้ขุุนแผนโกรธทิ้้�งนางไป นางวัันทองจึึงต้้องตกเป็็นภรรยาขุุนช้้าง _23-0693(001-198)P3.indd 2 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 3 กรวิิก กรวิิก (อ่่านว่่า กอ-ระ-วิิก) เป็็นชื่่�อนกชนิิดหนึ่่�งในจิินตนาการ อาศััยอยู่่ ในป่่าหิิมพานต์์ ไตรภููมิิกถาพระราชนิิพนธ์์ของพระเจ้้าลิิไทยในสมััยสุุโขทััย กล่่าวถึึงนกกรวิิกว่่ามีีเสีียงร้้องไพเราะมาก เมื่่�อสััตว์์ทั้้�งหลายได้้ยิินเสีียงร้้อง ของนกกรวิิก เป็็นต้้องหยุุดทุุกสิ่่�งที่่�กำำ�ลัังกระทำำ�อยู่่ เพื่่�อฟัังเสีียงร้้องนั้้�น เช่่น เสืือที่่�กำำ�ลัังจะกิินชิ้้�นเนื้้�อ ก็็ลืืมกิิน เด็็กที่่�ถููกไล่่ตีีและกำำ�ลัังวิ่่�งหนีีเมื่่�อได้้ยิินเสีียง นกกรวิกร้ิ ้องก็ลืืมที่่ ็จ�ะวิ่่�งหนีต่ี่อไป นกบิินอยู่ในอ่ากาศต้้องหยุดบิุิน ปลาว่่ายอยู่่ ในน้ำำ��ต้้องหยุดวุ่า่ย ทุก ุ ๆ วัันนกกรวิกิพร้้อมทั้้�งนกยููง นกกาเหว่า่และนกกระเรีียน จะพากัันมาร้้องเพลงและร่่ายรำำ�ตีีปีีกฉีีกหางถวายแด่่พญาศรีีธรรมาโศกราช ซึ่่�งเป็็นพระเจ้้าจัักรพรรดิผู้้ยิ่่�งใหญ่่ของชมพููทวีีป ไม่่เคยขาดเลย กระดี่่�ได้น้ำ้ ำ�� กระดี่่�ได้้น้ำำ�� เป็็นสำำ�นวนซึ่่�งมีีที่่�มาจากการสัังเกตธรรมชาติิเมื่่�อเวลา น้ำำ��หลากปลากระดี่่จ�ะแหวกว่่ายมาตามสายน้ำำ��เป็็นฝูงแูล้้วดีดตัี ัวสููงขึ้้�นประมาณ ครึ่่�งเมตร น้ำำ��ที่่�ติิดตััวปลาจะร่่วงพรููลงมาพร้้อม ๆ กัับตััวปลาที่่�ทิ้้�งตััวลงมาสู่่ สายน้ำำ��แล้้วว่า่ ยไปดัังเดิม ิเพีียงครู่เ่ดีียวก็จ็ะดีดตัี ัวขึ้้�นไปใหม่ ลั่กัษณะที่่ปลาก�ระดี่่� หลายตััวดีีดตััวลอยสููงขึ้้�นสลัับกัันไปมานั้้�นเป็็นท่่าทีีที่่�เริิงร่่า จึึงกลายมาเป็็น สำำ�นวนเปรีียบผู้้ที่่�ดีีใจจนระงัับกิิริิยาอาการไว้้ไม่่ได้้อย่่างที่่�เรีียกกัันว่่าดีีใจจน ออกนอกหน้า ้ สำำ�นวน กระดี่่�ได้้น้ำำ�� มัักใช้้ตำำ�หนิิผู้้หญิิงที่่�แสดงอาการดีีใจจนขาด ความสำำ�รวม มัักใช้้ว่่า ระริิกระรี้้�เป็็นกระดี่่�ได้้น้ำำ�� หรืือ ระริิกระรี้้�เป็็นปลากระดี่่� ได้้น้ำำ�� เช่่น สาว ๆ พวกนี้้�พอเห็็นดาราหนุ่่�มมา ก็็ทำำท่่าเป็็นกระดี่่�ได้้น้ำ ำ�เชีียว พจนานุุกรม ฉบัับราชบััณฑิิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔ อธิิบายว่่า กระดี่่� ได้้น้ำำ�� เป็็นสำำ�นวนใช้้เปรีียบคนที่่�แสดงอาการดีีอกดีีใจตื่่�นเต้้นจนตััวสั่่�น _23-0693(001-198)P3.indd 3 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 4 ก้้อนเส้้า เตาวง เกีียง และเชิิงกราน การก่่อไฟสำำ�หรัับหุุงต้ม ปิ้ ้ ้�งย่า่ง หรืือเผาสิ่่�งต่า่งๆตามปรกติิในสมััยก่่อน มัักใช้้ฟืืนหรืือถ่่านเป็็นเชื้้�อเพลิิง แต่่ที่่�ใช้้ฟางหรืือหญ้้าแห้้งก็็มีี กระนั้้�นการจะ หุุงต้้มหรืือปิ้้�งย่่างให้้สะดวกและเหมาะสม ก็จำ็ ำ�ต้้องมีีสิ่่�งช่่วยหนุุนภาชนะหรืือ สิ่่�งที่่ช่�่วยสำำ�หรัับปิ้้�งย่า่ งให้้อยู่เห่นืือที่่ก่�่อไฟพอสมควร ทั้้�งนี้้ก็� ็เพื่่�อช่่วยให้้เชื้้�อเพลิิง ลุุกไหม้้เป็็นปรกติิ การก่่อไฟบนพื้้�นดิินสำำ�หรัับหุุงต้้มหรืือปิ้้�งย่่างนี้้�แต่่ก่่อนมาใช้้ก้้อนหิิน ขนาดเขื่่�อง ๆ พอยกได้้ นำำ�หิินได้้ขนาดเดีียวกััน ๓ ก้้อน วางหิินเป็็น ๓ เส้้า หรืือวางให้้ได้้ตามมุมรููปสาม ุเหลี่่�ยมด้า้นเท่า ก่ะประมาณไม่ห่่า่งกัันให้้พอรองรัับ ภาชนะได้้ จึึงก่่อไฟขึ้้�นที่่�พื้้�นระหว่่างก้้อนหิิน ๓ ก้้อน ที่่�สำำ�หรัับก่่อไฟอย่่างนี้้� เรีียกว่า ่ “ก้้อนเส้า้” คืือใช้้หิินหรืืออิฐก็ิ ็ได้้เอามาทำำ�เป็็นหลักต่ัา่งเตา นำำ�ภาชนะ ตั้้�งบนก้้อนเส้านั้้ ้ �น เกีียง เป็็นเตาชนิิดหนึ่่�งสำำ�หรัับก่่อไฟ ลัักษณะคล้้ายกัับก้้อนเส้้า แต่่ต่่าง กัันที่่�เกีียงทำำ�ด้้วยเหล็็กเส้้น ทำำ�เป็็นขา ๓ ขา สููงขึ้้�นจากพื้้�นประมาณคืืบหนึ่่�ง ปลายขาทั้้�ง ๓ ขา เชื่่�อมติิดกัับเหล็็กเส้้นขดเป็็นวงกลมขนาดเส้้นผ่่าศููนย์์กลาง คืืบเศษ ๆ เป็็นวงอยู่่ข้้างบน เกีียงที่่�ว่่านี้้�ตั้้�งบนพื้้�นดิิน หรืือตั้้�งบนแม่่เตาไฟ แล้้วก่่อไฟขึ้้�นภายในวงขาเกีียง เตาวง เป็็นเตาอย่่างเก่่าแบบหนึ่่�ง สำำ�หรัับก่่อไฟทำำ�ด้้วยดิินเผา ลักัษณะ รููปทรงกระบอกเตี้้�ยๆราวคืืบหนึ่่�ง หน้า้เตาเปิิดเป็็นช่่องไม่มี่ พื้้ี�นก้้นเตา ปากเตา มีีปุ่่มยื่่�นเข้้าข้้างใน ๓ ปุ่่มอย่่าง ๓ เส้้า รอบตััวเตาเจาะเป็็นรููสำำ�หรัับระบายลม ๒-๓ รูู เตาวงนี้้�ใช้้วางบนพื้้�นดิินหรืือบนพื้้�นแม่่เตาไฟ ก่่อไฟด้้วยไม้้ฟืืน ใช้้ตั้้�ง ภาชนะทำำ�ของกิินต่า่ง ๆ _23-0693(001-198)P3.indd 4 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 5 เชิิงกราน เป็็นเตาอย่่างเก่่าอีีกแบบหนึ่่�ง ทำำ�ด้้วยดิินเผา ลักัษณะคล้า้ย รููปทรงกระบอก ปากผาย เปิิดหน้้าเตากว้้าง มีีปุ่่ม ๓ ปุ่่มบนปากเตา ตอนหน้า้ เตามีีพื้้�นที่่�เรีียกว่่า “เชิิง” รููปโค้้งมนยื่่�นออกมา เชิิงกรานนี้้�ใช้้ก่่อไฟด้้วยไม้้ฟืืน วางบนแม่่เตาไฟในครััว หรืือพวกชาวเรืือใช้้วางก่่อไฟหุุงอาหารบนพื้้�นเรืือ พื้้�นแพก็็มีี ก้้อนเส้า ้เตาวง เกีียง และเชิิงกราน มีีใช้้ในภาคต่่าง ๆ คล้้าย ๆ กััน การนั่่�งอย่่างไทย เมื่่�อพููดถึึงคนที่่�ยัังมีีชีีวิิตตามปรกติิมัักไม่่สู้้จะอยู่่นิ่่�ง ๆ ได้้นาน ๆ คำำ�ว่่า “คน” นี้้�นอกจะหมายเอาง่า่ยว่า ่ “มนุุษย์์”แล้้ว คำำ�ว่า ่ “คน” ยัังอาจมีีความหมาย อีีกนััยหนึ่่�งว่่า “ไม่่อยู่่นิ่่�ง ๆ” ได้้อีีก ความหมายโดยนััยหลัังนี้้� จะเท็็จหรืือจริิง อย่่างไร ต้้องพิจาิรณาที่่�ตััวแต่่ละคนเอาเอง กระนั้้�น คนทั่่�วไปก็็อยู่่นิ่่�ง ๆ ได้้เป็็นบางขณะบ้้าง ดัังอาการ “นั่่�ง” อยู่่กัับที่่�นานพอสมควร ก่่อนที่่�จะลุุกขึ้้�นเมื่่�อมีีที่่�จะไป อาการ “นั่่�ง” และนิ่่�งชั่่�วขณะนี้้�ถ้้าจะว่่าต่่อไปแล้้วใคร ๆ ก็็รู้้จััก “นั่่�ง” มาตั้้�งแต่่เป็็นเด็็กเล็็กเด็็กน้้อยแล้้ว ไม่่มีีใครดอกจะยอมรัับว่่านั่่�งไม่่เป็็น หรืือ ไม่่รู้้จัักว่่านั่่�งเป็็นอย่่างไร เช่่นนั้้�นก็็เถอะ ถ้้าจะถามว่่า “นั่่�ง” นั้้�นเป็็นเช่่นไร ก็น่็ ่าที่่�คนทั่่�วไปจะคิิด ตอบให้้ได้้ตรงความแท้้ๆ ได้้ไม่่ง่่าย คำำ�ว่่า “นั่่�ง” นี้้� มีีคำำ�อธิิบายอยู่่ในหนัังสืืออัักขราภิิธานศรัับท์์หรืือ Dictionary of Siamese Language ของ ดร.แดน บีีช แบรดลีีย์์หรืือ หมอบรััดเลย์์ว่่า “นั่่�ง, คืือ อิิริิยาบถอัันหนึ่่�ง, ไม่่ยืืน, ไม่่เดิิน, ไม่่นอนนั้้�น เช่่น คนนั่่�ง ขััดตมาดนั่่�งเก้้าอี้้�” _23-0693(001-198)P3.indd 5 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 6 สำำ�หรัับคำำ�ว่า ่ “นั่่�ง” มีคำีำ�อธิิบายอยู่ในพ่จนานุกุรม ฉบัับราชบัณั ฑิิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔ ว่่า “นั่่�ง ก. อาการที่่�หย่่อนก้้นให้้ติิดกัับพื้้�นหรืือที่่�รองเช่่นเก้้าอี้้�.” คำำ�ว่่า “นั่่�ง” จึึงหมายถึึง อิิริิยาบถหรืืออาการอย่่างหนึ่่�ง คืือไม่่ยืืน ไม่่นอน และไม่่เดิิน เอาแต่่หย่่อนก้้นลงให้้ติิดกัับพื้้�นหรืือที่่�รองอย่่างใด อย่่างหนึ่่�ง นั่่�งอยู่่ตรงที่่�นั้้�น ว่าด้่ ้วยการนั่่�งนี้้�คนชาติิอื่่�น ๆไม่ว่่าจำ่ ำ�เพาะคนไทยที่่รู้้�จัักนั่่�งคนต่า่งชาติิ ก็็รู้้จัักนั่่�งทั้้�งนั้้�น แต่่เฉพาะคนไทยเรานี้้�อาจกล่่าวได้้ว่่า มีีอิิริิยาบถในการนั่่�ง อยู่่หลากท่่า หลายแบบด้้วยกััน และท่่าทางนั่่�งยัังเนื่่�องด้้วยประเพณีีนิิยมกัับ ธรรมเนีียมอัันดีีงามอีีกด้้วย การนั่่�งสำำ�หรัับคนไทยที่่�ประพฤติิและปฏิิบััติิกัันมาแต่่กาลก่่อนนั้้�น คนส่่วนมากพอใจจะนั่่�งลงบนพื้้�นบ้า้นพื้้�นเรืือน หรืือบนพื้้�นดิิน การจะนั่่�งบนแท่่น บนฐานนั้้�นเป็็นการนั่่�งสำำ�หรัับเจ้้านาย หรืือขุุนนางที่่�มีีบรรดาศัักดิ์์�สููง ๆ ก็็มััก นั่่�งบนตั่่�งบนเตีียง เป็็นการแสดงความสำำ�คัญั ในยศถาบรรดาศักดิ์์ ั�ของบุุคคลนั้้�น ว่่าถึึงการนั่่�งลำำ�ดัับต้้น ๆ ซึ่่�งบางคนโตใหญ่่ขึ้้�นแล้้ว อาจจะลืืมไปได้้ว่่า เมื่่�อสมััยที่่�ยัังเป็็นเด็กนั้้ ็ �น เมื่่�อแรกนั่่�งนั้้�นนั่่�งท่่าใด เด็็ก ๆ เมื่่�อแรกนั่่�งนั้้�น ย่่อม หย่่อนก้้นลงบนพื้้�น กางขาทั้้�งสองไปข้้างหน้้า แล้้วงอเข่่า ขยัับขา ๒ ข้้าง เข้้ามาให้้เป็็นรููป “บ่่วง”เพื่่�อช่่วยให้้ทรงตััวตั้้�งอยู่่ โดยไม่่โอนเอน ท่านั่่ ่ �งของเด็็ก อย่่างนี้้� ผู้้ใหญ่่แต่่ก่่อนท่่านเรีียกว่่า นั่่�งแป้้น เด็็กเล็็ก ๆ เมื่่�อนั่่�งติิดอยู่่กัับที่่�เป็็นปรกติิได้้แล้้ว ก็็มัักจะเปลี่่�ยนท่่านั่่�ง เป็็นอย่่าง ท่่าพัับเป็็ด คืือนั่่�งให้้ก้้นติิดพื้้�น เหยีียดขาทั้้�งคู่่ไปข้้างหน้้า แล้้วพัับ ปลายขาทั้้�งคู่่ไปทางด้้านหลััง วางขาให้้แนบกัับพื้้�น แล้้วเอนตััวไปข้้างหน้้า เล็็กน้้อย แต่่บางคนก็็เอามืือหรืือศอกทั้้�งคู่่ลงยัันกัับพื้้�นก็็มีี ท่่านั่่�งอย่่างนี้้�แลดูู คล้้าย “เป็็ด” หมอบอยู่่นั่่�นเอง จึึงเรีียกท่่านั่่�งเช่่นนี้้�ว่่า ท่่าพัับเป็็ด ซึ่่�งบางคน _23-0693(001-198)P3.indd 6 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 7 แม้้โตเป็็นผู้้ใหญ่่แล้้ว ก็ยั็ังติิดการนั่่�งท่่าพัับเป็็ด ด้้วยมัันนั่่�งสบาย ชาวรั้้�วชาววััง แต่่ก่่อนเมื่่�ออยู่่กัันตามลำำ�พัังก็นิ็ ิยมนั่่�งท่่าพัับเป็็ดกัันเป็็นธรรมดา เด็็ก ๆ เมื่่�อโตขึ้้�นอีีกสัักหน่่อย ผู้้ใหญ่่ท่่านก็็จะหััดให้้นั่่�ง ท่่าพัับเพีียบ ซึ่�งเป็็น ่ท่านั่่ ่ �งแสดงความสุุภาพและความเคารพเมื่่�อต้้องนั่่�งอยู่เฉพ่าะหน้าผู้้ ้ ใหญ่่ หรืือนั่่�งในโอกาสฟัังพระธรรมเทศนา เป็็นต้้น อาการนั่่�งพัับเพีียบนี้้�คืือ นั่่�งลง บนพื้้�น แล้้วพัับขาข้้างขวาเข้้ามาให้้เท้า้เบนไปทางซ้า้ย จึึงพัับขาข้้างซ้า้ยเข้้ามาทัับ ปลายขาข้้างขวา แล้้วเหยีียดปลายเท้้าไปทางด้้านหลััง พร้้อมเก็็บปลายเท้้า ทั้้�งคู่่ให้้แนบชิิดติิดกัับสะโพก ตั้้�งตััวตรง ทอดแขนและวางมืือทั้้�งคู่่ประสานกััน บนต้้นขาซ้้าย อาการนั่่�งอย่่างนี้้�จััดเป็็นท่านั่่ ่ �งตามประเพณีีนิิยมและธรรมเนีียม ไทย กระนั้้�นการนั่่�งพัับเพีียบนี้้�แต่่เมื่่�อสมััยก่่อน หากต้้องนั่่�งอยู่เฉพ่าะพระพักัตร์์ เจ้้านาย ต้้องค้้อมตััวลงและเอาศอกทั้้�งคู่่ท้้าวลงที่่�ต้้นขาข้้างซ้้าย งอแขนตรง ออกแล้้วประสานมืือไว้้ข้้างหน้้า ที่่�ว่่ามานี้้�เฉพาะกิิริิยานั่่�งอย่่างชาวรั้้�วชาววััง ถ้้าเป็็นชาวบ้า้น จะถืือเอาเป็็นแบบอย่่างบ้้าง ก็็ไม่่ว่่ากััน การนั่่�งท่่าต่่อมา เรีียกว่่า ท่่าขััดสมาธิิ หรืือนั่่�งตามท่่าพระพุุทธรููป ปางสมาธิิ คืือ นั่่�งบนพื้้�น พัับขาทั้้�งสองเข้้าหาตััว โดยให้้ขาข้้างขวาทัับอยู่่บนขา ข้้างซ้้าย ท่านั่่ ่ �งอย่่างนี้้�เรีียกว่่า ท่่านั่่�งสมาธิิราบ สำำ�หรัับคนทั่่�วไปนั่่�งท่่านี้้�จะเอา ขาข้้างใดทัับขาข้้างใด ไม่่เป็็นแบบตายตััว กระนั้้�นการนั่่�งท่่าสมาธิินี้้�เหมาะ สำำ�หรัับผู้้ชาย ผู้้ใหญ่่แต่่ก่่อน ท่่านจะห้้ามไว้้สำำ�หรัับผู้้หญิิง ถ้้าผู้้หญิิงจะนั่่�ง ในการเจริิญสมาธิิท่่านแนะว่า่ควรนั่่�งท่่าพัับเพีียบจะเหมาะกว่า่ การนั่่�งอย่่างที่่�ก้้นไม่่ติิดพื้้�น ก็็เป็็นท่่านั่่�งแบบหนึ่่�ง ท่่าแรก คืือ ท่่าลงเข่่า คืือหย่่อนตััวลง ย่่อเข่่าลงที่่�พื้้�นพัับปลายขาทั้้�งคู่่ไปทางด้้านหลััง ตั้้�งเท้้า แล้้วหย่่อนก้้นลงบนส้้นเท้้า ตั้้�งตััวตรง การนั่่�งอยู่่ในท่่านี้้�ส่่วนก้้นก็็จะกระโหย่่ง หรืือลอยอยู่่เหนืือพื้้�นเล็็กน้้อย _23-0693(001-198)P3.indd 7 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 8 ท่่านั่่�งอย่่างทัับขาก้้นไม่่ติิดพื้้�น ยัังมีีอีีกท่่าหนึ่่�งเรีียกว่่า ท่่าคุุกเข่่า คืือ ทำำ�กิิริิยาหย่่อนตััวลง แล้้วย่่อเข่่าทั้้�งคู่่ให้้จดพื้้�น พัับปลายขาไปทางด้้านหลัังให้้ หลัังเท้้าทั้้�งคู่่แนบกัับพื้้�น แล้้วจึึงหย่่อนก้้นนั่่�งทัับลงบนฝ่่าเท้้านั้้�น ท่านั่่ ่ �งอย่่างนี้้� มัักเห็็นได้้จากท่่านั่่�งของพระพุุทธสาวกที่่�เขาทำำ�ไว้้เป็็นคู่่บนฐานชุุกชีีที่่� ประดิิษฐานพระพุทธปฏิ ุมาป ิระธานในพระอุุโบสถ อาการนั่่�งทัับขาทั้้�งคู่นี้้่�บางทีี ก็็เรีียกว่่า นั่่�งแพนงเชิิง ซึ่่�งคำำ�ว่่า แพนงเชิิง นี้้� มีีความหมายเป็็น ๒ นััยคืือ นั่่�งเอาขาทัับซ้้อนกัันไว้้ข้้างหน้้าอย่่างนั่่�งท่่าสมาธิิอย่่างหนึ่่�ง และนั่่�งทัับขาทั้้�งคู่่ ที่่�พัับไปทางด้้านหลัังอีีกอย่่างหนึ่่�ง ท่่านั่่�งอย่่างก้้นไม่่ถึึงพื้้�นยัังมีีต่่อไป คืือนั่่�ง ท่่ายอง ๆ หรืือนั่่�งยอง นั่่�งด้้วยอาการเท้้าเหยีียบพื้้�น หย่่อนตััวลงพร้้อมกัันชัันเข่่าทั้้�งคู่่ไว้้เพื่่�อพยุุงตััว ให้ตั้้้ �งไว้้โดยก้้นลอยเหนืือพื้้�นเล็กน้็ ้อย การนั่่�งท่า่ยองๆ นี้้�เป็็นท่าที่่ ่ส�ะดวกจะนั่่�ง ในโอกาสทั่่�วไป ดัังเช่่นสมััยก่่อนเมื่่�อพบปะพระภิิกษุุเดิินผ่่านมา ผู้้ใดผู้้หนึ่่�ง พบเข้้าก็็จะลงนั่่�งยอง ๆ ยกมืือประนมแสดงความนัับถืือเป็็นต้้น กระนั้้�นก็็ดีี ท่่านั่่�งยอง ๆ นี้้�ออกจะเป็็นท่่านั่่�งที่่�สะดวกและสบายยิ่่�ง ในโอกาสถ่่ายอุุจจาระ ท่่านั่่�งยอง ๆ นี้้�จััดเป็็นกิิริิยานั่่�งที่่�ปฏิิบััติิกัันมาแต่่เด็็ก ๆ เป็็นลำำ�ดัับมาจนโต เป็็นผู้้ใหญ่่ โดยเฉพาะชาวชนบทเมื่่�อไปถ่่ายอุุจจาระตามชายทุ่่งชายนา ซึ่่�งมััก ว่่ากัันว่า ่ “ไปทุ่่ง” ตามปรกติินั้้�น ก็็จะนั่่�งยอง ๆ อยู่่ด้้วยกัันทั้้�งนั้้�น การนั่่�งอย่่างไทยยัังมีีนั่่�งท่่าต่่าง ๆ อีีกหลายท่่า จะเก็็บมาว่่ากัันต่่อไป ในที่่�นี้้�อีีกเป็็นบางท่่า ดัังนี้้� กิิริิยานั่่�งอย่า่งหนึ่่�งคืือ หย่่อนก้้นลงกัับพื้้�นแล้้วชัันเข่่าทั้้�ง ๒ ข้้างเข้้าหาตััว เรีียกว่่า ท่่านั่่�งชัันเข่่า มัักเป็็นท่่านั่่�งในเวลาพัักผ่่อนจากการงาน แต่่บางคน นั่่�งท่่านี้้�เมื่่�อตกอยู่่ในความทุุกข์์ก็็มีีซึ่่�งมัักเอาแขนโอบเข้้าหาตััวแสดงอาการ สิ้้�นหวััง คนแต่่ก่่อนเรีียกว่่า นั่่�งกอดเข่่าเจ่่าจุุก หรืือบางคนโศกเศร้้าเสีียใจ จนน้ำำ��ตาตก ก็็ก้้มหน้้าลงซบหััวเข่่า เขาก็็ว่่า นั่่�งน้ำำ��ตาเช็็ดหััวเข่่า ก็็มีี _23-0693(001-198)P3.indd 8 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 9 ยัังมีีท่่านั่่�งท่่าหนึ่่�ง เรีียกว่่า นั่่�งเอกเขนก คืือ นั่่�งกัับพื้้�นอย่่างนั่่�ง ขััดสมาธิิแต่่ขาไม่่ทัับกััน เอนตััวไปทางด้้านหลััง หรืือด้้านข้้างเล็็กน้้อย ใช้้มืือ ท้้าวยัันตััวไว้้หรืือใช้้ข้้อศอกท้้าวหมอนไว้้พอพยุุงตััวให้้นั่่�งสบาย ๆ กิิริิยานั่่�ง เอกเขนกนี้้�บางคนจะงอขาชัันเข่่าขึ้้�นข้้างหนึ่่�งเป็็นท่่านั่่�งอย่่างภููมิิฐาน สำำ�หรัับ ผู้้มีีบรรดาศัักดิ์์�แต่่ก่่อน ท่่านั่่�งอีีกท่่าหนึ่่�ง เรีียกว่่า ท่่าไขว่่ห้้าง คืือนั่่�งบนพื้้�นคล้้ายนั่่�งท่่า ขััดสมาธิิ ขาไม่่ทัับกัันสนิิท ขาข้้างหนึ่่�งพัับเข้้าหาตััว ขาอีีกข้้างหนึ่่�ง “ไขว่่” หรืือก่่ายขึ้้�นไว้้บนหััวเข่่าข้้างที่่�อยู่่ข้้างล่่าง ท่่านั่่�งไขว่่ห้้างนี้้�มัักเป็็นท่่าที่่�ผู้้ใหญ่่ สููงอายุุชอบนั่่�งพัักผ่่อน หรืือนั่่�งเล่่นหมากรุุก เป็็นต้้น การแพทย์์แผนไทย การแพทย์์แผนไทย เป็็นศาสตร์์แขนงหนึ่่�งที่่�มีีความสำำ�คััญยิ่่�งต่่อชีีวิิต ความเป็็นอยู่่ของคนไทยในสมััยโบราณ โดยอาศััยความรู้้หรืือตำำ�ราที่่�ได้้พััฒนา สืืบต่่อกัันมา และผู้้ที่่�จะศึึกษาวิิชาการแพทย์์เพื่่�อให้้เป็็นหมอแผนไทยโบราณ ได้้นั้้�นต้้องศึึกษาอย่่างถี่่�ถ้้วนจนเชี่่�ยวชาญชำำ�นาญ เพื่่�อให้้การรัักษาบัังเกิิดผล ให้้คนไข้้หายจากโรคต่่าง ๆ ได้้ ดัังข้้อความที่่�ปรากฏอยู่่ในหนัังสืือเวชศึึกษา ของพระยาพิิศณุุประสาทเวช ซึ่่�งเขีียนขึ้้�นในสมััยรััชกาลที่่�๕ กล่่าวว่่า หมอ ที่่�จะเป็็นผู้้รู้้ผู้้ชำำ�นาญในการรักัษาโรคได้นั้้้ �น ต้้องรู้้กิิจ ๔ ประการ คืือ ๑. รู้้ที่่�ตั้้�งที่่�แรกเกิิดของโรค หมายถึึง รู้้สมุุฏฐานของโรค ๒. รู้้จัักชื่่�อโรค หมายถึึง รู้้ลัักษณะและอาการป่่วยต่่างๆซึ่่�งได้้กำำ�หนด ชื่่�อไว้้เช่่น โรคหวััด โรคลม ๓. รู้้จัักยาสำำ�หรัับแก้้โรค หมายถึึง ต้้องรู้้จัักตััวยา สรรพคุณุยา พิกัิัดยา และการปรุุงยาที่่�ประสมใช้้ตามวิธีิี _23-0693(001-198)P3.indd 9 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 10 ๔. รู้้จัักว่่า ยาอย่่างใดจะควรใช้้แก้้โรคชนิิดใด การจะรัักษาคนไข้้นั้้�น หมอต้้องรู้้สมุุฏฐานของโรคเป็็นเบื้้�องต้้นก่่อน ซึ่่�งมีีอยู่่ ๕ สมุุฏฐาน คืือ ธาตุุสมุุฏฐาน อุุตุุสมุุฏฐาน อายุุสมุุฏฐาน กาลสมุุฏฐาน และประเทศสมุุฏฐาน ธาตุุสมุุฏฐาน คืือ ที่่�เกิิดแห่่งโรคตามอาการของธาตุุทั้้�ง ๔ อัันมีีอยู่่ใน ร่่างกาย ได้้แก่่ ปถวีีธาตุุ (ธาตุุดิิน) อาโปธาตุุ (ธาตุุน้ำำ��) วาโยธาตุุ (ธาตุุลม) และ เตโชธาตุุ (ธาตุุไฟ) ธาตุุทั้้�ง ๔ นี้้�หากพิิการ หรืือผัันแปรผิิดปรกติิไปในแต่่ละสิ่่�ง ก็็จะเป็็นสมุุฏฐานของโรคต่่าง ๆ ตามกองธาตุุเหล่านั้้ ่ �น อุุตุุสมุุฏฐาน ในที่่�นี้้�หมายถึึง ฤดููกาลที่่�มีีอยู่่ตามธรรมชาติิเมื่่�อฤดูู แปรเปลี่่�ยนไป อากาศที่่�อยู่่ภายนอกสััมผััสกัับร่่างกาย ทำำ�ให้้ธาตุุในร่่างกาย แปรเปลี่่�ยนไปตามฤดููกาลนั้้�น แต่่หากธาตุุภายในร่่างกายเปลี่่�ยนไม่่ทัันกัับ อากาศที่่�มากระทบภายนอกคราวใด ก็็เป็็นสมุุฏฐานให้มี้ีอาการเจ็็บไข้้ได้้ อายุุสมุุฏฐาน ในที่่�นี้้�หมายถึึง การกำำ�หนดอายุุเป็็นวััยต่่าง ๆ ๓ วััย คืือ ปฐมวััยนัับตั้้�งแต่่แรกเกิดจินอายุุ๑๖ ปี มัีชัฌิิมวััยนัับตั้้�งแต่่อายุุพ้้น ๑๖ ปีขึ้ี้�นไป จนถึึงอายุุ๓๒ ปี ปัีจฉิั ิมวััยนัับตั้้�งแต่่อายุุพ้้น ๓๒ ปีีไป แต่่ละวััยจะมีีสมุุฏฐาน จากธาตุุต่่าง ๆ ในร่่างกายแตกต่่างกััน กาลสมุุฏฐาน ในที่่�นี้้�หมายถึึง เวลาในแต่่ละวัันทำำ�ให้้เกิิดโรคขึ้้�น เพราะ ธาตุุในร่า่งกายไม่่เป็็นไปตามกาลเวลาปรกติินั้้�น ประเทศสมุุฏฐาน ในที่่�นี้้�หมายถึึง สถานที่่�หรืือภููมิิประเทศ ในแต่่ละ ภููมิิภาคของโลก ย่่อมมีีสภาวะอากาศตามธรรมชาติิแตกต่่างกััน บุุคคลเคยอยู่่ ในประเทศที่่�มีีอากาศร้้อนก็็ดีีหนาวก็็ดีีหรืือในพื้้�นที่่�มีีฝนตกตลอดปีีก็็ดีี ธาตุุ สมุุฏฐานอัันมีีอยู่่ในร่่างกายก็็คุ้้นเคยกัับภููมิิอากาศในสภาพต่า่งๆ ของประเทศ นั้้�น ๆ เป็็นปรกติิหากเปลี่่�ยนมาอยู่่ในประเทศที่่�มีีอากาศต่่างออกไปเมื่่�อยััง ไม่่คุ้้นเคยก็็ย่่อมจะเจ็็บไข้้เกิิดโรคขึ้้�นได้้ _23-0693(001-198)P3.indd 10 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 11 สิ่่�งสำำ�คััญที่่�หมอต้้องมีีความรู้้อย่่างเชี่่�ยวชาญชำำ�นาญอีีกอย่่างหนึ่่�งคืือ ตััวยา คืือ เภสััชวััตถุุที่่�นำำ�มาใช้้ปรุุงยา ประกอบด้้วยสมุุนไพร ๓ จำำ�พวก ได้้แก่่ พืืชสมุุนไพร สััตว์์สมุุนไพร และแร่่ธาตุุสมุุนไพร ซึ่่�งคุุณสมบััติิและสรรพคุุณ ทางยาต่า่งกััน พืืชสมุุนไพรที่่�ใช้้เป็็นเภสัชวััตถุ คืืุอ ส่่วนต่า่งๆ ของพืืช ได้้แก่่ราก เปลืือก ใบ ดอก เกสร ผล แก่่น ยาง เมล็็ด กระพี้้�เหง้้า กาฝาก หมอต้้องรู้้จัักว่่า แต่่ละส่่วนเป็็นพืืชชนิิดใด มีีรส สีี รููปอย่่างใด สััตว์์สมุุนไพรที่่�ใช้้เป็็นเภสััชวััตถุุหมอต้้องรู้้จัักอวััยวะต่่าง ๆ ของสััตว์์ ได้้แก่่เขา กระดููก กราม หรืือฟััน มููล มููตร เนื้้�อ สมอง เลืือด ดีีเปลืือก เช่่น เปลืือกหอย เปลืือกไข่่ แร่่ธาตุุสมุุนไพรที่่�ใช้้เป็็นเภสััชวััตถุุหมอต้้องรู้้จัักลัักษณะ รููป สีี กลิ่่�น รส ชื่่�อ และรู้้วิิธีีทำำ�ให้้ฤทธิ์์�อ่่อนลง เช่่น การสะตุุสนิิมเหล็ก ็เพื่่�อให้้มีีฤทธิ์์�ทางยา นอกจากนั้้�น หมอยัังต้้องรู้้จัักที่่จ�ะนำำ�เครื่่�องยามาปรุุงซึ่�ง่มีวิีธีิกาีรประสม ใช้้ได้้หลายวิิธีี ดัังนี้้� ๑. ยาตำำ�ให้้ละเอีียดเป็็นผง ละลายกัับน้ำำ�� หรืือน้ำำ��กระสาย ดื่ ่ � มกิิน ปั้้�นเป็็นลููกกลอนหรืือเป็็นเม็็ดกลืืนกิิน ใส่่กล้้องเป่าทา่งจมููกและในลำำ�คอ ๒. ยาสัับเป็็นท่่อนเป็็นชิ้้�น บรรจุุลงในหม้้อเติิมน้ำำ��ต้้มเคี่่�ยว ริินแต่่น้ำำ�� กิินเป็็นยาต้้ม ถ้้าใช้้เป็็นยาดองก็็นำำ�เครื่่�องยาปรุุงแล้้วแช่่ด้้วยน้ำำ�� สุุรา หรืือน้ำำ��ผึ้้�ง เป็็นต้้น แล้้วริินแต่น้ำ่ ำ��กิิน ๓. ยาเผาหรืือคั่่�วให้้ไหม้้แล้้วแช่่น้ำำ�� ริินแต่่น้ำำ��กิิน หรืือบดให้้ละเอีียด เป็็นผงละลายน้ำำ��กระสายต่่าง ๆ กิิน ๔. ยากััดด้้วยเหล้้าหรืือแอลกอฮอล์์แล้้วหยดลงในน้ำำ��หรืือเติิมน้ำำ��กิิน ๕. ยากลั่่�น เอาไอน้ำำ��ยา แล้้วกิินน้ำำ��ยาที่่�กลั่่�นได้้นั้้�น _23-0693(001-198)P3.indd 11 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 12 ๖. ยาที่่ปรุ�ุงแล้้วห่่อผ้า้บางๆ บรรจุลุงในกลัก ัแล้้วใช้้ดมหรืือสููดเอากลิ่่�น ๗. ยาหุุงด้้วยน้ำำ��มััน ใช้้น้ำำ��มัันที่่�หุุงได้้ใส่่กล้้องเป่า่บาดแผล ๘. ยาประสมแล้้วทำำ�เป็็นยาทา ยาเหน็็บ ยาพอก ยาปิิดภายนอก ใส่ผ้่ ้าห่่อทำำ�เป็็นลููกประคบ ใส่่มวนเป็็นบุุหรี่่�สููบเอาควััน นำำ�ไปติิดไฟให้้เกิิดควััน ใช้้ควัันใส่่กล้้อง เป่่าบาดแผลและฐานฝีี นำำ�ไปต้้มเอาน้ำำ�� ใช้้อมหรืือบ้้วนปาก ใช้้อาบ ใช้้แช่ ช่ะล้้าง หรืือต้้มเอาไอรมหรืืออบ หรืือใช้้เป็็นยาสุุม ยาสวน เป็็นต้้น อนึ่่�ง ยาทั้้�งหลายที่่�ประสมหรืือปรุุงแล้้วนั้้�นต้้องมีีชื่่�อยา วิิธีีใช้้ยาเพื่่�อ แก้้โรคต่่าง ๆ อย่่างชััดเจน หมอไทยโบราณต้้องเรีียนรู้้จดจำำ�ให้้แม่่นยำำ�จึึงจะ เป็็นแพทย์์ที่่�ดีี ปััจจุบัุัน การแพทย์์แผนไทยยัังได้รั้ับความนิิยม และเป็็นหนึ่่�งในแพทย์์ ทางเลืือก โดยมีีการตราพระราชบััญญััติิคุ้้มครองและส่่งเสริิมภููมิิปััญญา การแพทย์์แผนไทย พ.ศ. ๒๕๔๒ เพื่่�อให้้เป็็นการอนุุรัักษ์์ พััฒนา และใช้้ ประโยชน์์อย่่างยั่่�งยืืนซึ่่�งการแพทย์์แผนไทยไว้้ด้้วยแล้้ว กำำ�เนิิดอัักษรไทย สิ่่�งหนึ่่�งที่่�คนไทยทุุกคนควรภาคภููมิิใจมากที่่�สุุด นอกเหนืือจากความ เป็็นชาติิเอกราช สิ่่�งนั้้�นก็็คืือการที่่�คนไทยมีีอัักษรไทยใช้้เป็็นอัักษรประจำำ�ชาติิ ของเรา กล่่าวได้้ว่่าคนไทยทุุกคนรู้้จัักอัักษรไทย แต่่จะรู้้ไหมว่่าอัักษรไทยที่่�ใช้้ กัันอยู่่ในทุุกวัันนี้้�มีีกำำ�เนิิดมาตั้้�งแต่่เมื่่�อใด และใครเป็็นผู้้คิิดประดิิษฐ์์ขึ้้�นเป็็น คนแรก เมื่่�อ ๗๐๐ ปีีเศษที่่�ผ่่านมา คนไทยได้้สถาปนาอาณาจัักรสุุโขทััยขึ้้�น เป็็นรััฐอิิสระในบริิเวณลุ่่มแม่่น้ำำ��ยม มีีพ่่อขุุนศรีีอิินทราทิิตย์์เป็็นปฐมกษััตริิย์์ ต่่อมาพ่่อขุุนรามคำำ�แหงมหาราชได้้เป็็นกษััตริิย์์พระองค์์ที่่�๓ แห่่งอาณาจัักร _23-0693(001-198)P3.indd 12 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 13 สุุโขทััย พระองค์์ได้้ทรงคิิดประดิิษฐ์์รููปอัักษรไทยขึ้้�นในพุุทธศัักราช ๑๘๒๖ ให้้คนไทยใช้้เป็็นรููปอัักษรที่่�มีีลัักษณะแตกต่่างจากรููปอัักษรขอมและอัักษร มอญซึ่่�งมีีใช้้อยู่่เดิิม ทั้้�งนี้้�ก็็เพื่่�อแสดงความเป็็นเอกราชของชาติิและได้้บัันทึึก จารึึกไว้้ในหลัักศิิลาเมื่่�อพุุทธศัักราช ๑๘๓๕ เรีียกกัันในปััจจุุบัันว่่า ศิิลาจารึึก พ่่อขุุนรามคำำ�แหง ลัักษณะรููปอัักษรในจารึึกนั้้�นยัังไม่่เหมืือนกัับอัักษรไทย ทุุกวัันนี้้� เป็็นรููปอัักษรที่่�เรีียกว่่า ลายสืือไทย มีีลัักษณะเฉพาะที่่�สำำ�คััญก็็คืือ เป็็นอัักษรตััวเหลี่่�ยม และกำำ�หนดให้้วางรููปสระอยู่่ในบรรทััดเดีียวกัันกัับ รููปพยััญชนะโดยวางสระ อะ และสระ อา ไว้้ข้้างหลัังพยััญชนะ รููปสระ อิิ อี อึึ ี อืื อุ อูู ุเอ แอ ใอ ไอ โอ วางไว้้ข้้างหน้้าพยััญชนะ โดยให้้ส่่วนของเส้้นสระกัับ พยััญชนะตััวที่่�ใช้้สะกดเป็็นคำำ�เดีียวกัันนั้้�นเขีียนชิิดกัันเพื่่�อเป็็นที่่�สัังเกตด้้วย กัับยัังกำำ�หนดให้้มีีเครื่่�องหมายวรรณยุุกต์์เอกและโท ใช้้ประกอบเขีียนเพื่่�อให้้ อ่่านได้้ครบตามเสีียงในภาษาไทยและกำำ�หนดให้้ใช้้พยัญชันะ ๒ ตััวเขีียนซ้ำำ��กััน แทนการสะกดด้้วยไม้้หัันอากาศ เช่่น เขีียน วนน อ่่านว่่า วััน และ รบบ อ่่านว่่า รัับ เนื่่�องจากลายสืือไทยที่่�พ่่อขุุนรามคำำ�แหงมหาราชทรงคิิดประดิิษฐ์์ขึ้้�น เป็็นระบบการเขีียนที่่�กำำ�หนดรููปแบบอัักขรวิิธีีอย่่างใหม่่ซึ่่�งแตกต่่างไปจาก การเขีียนอย่่างที่่�เคยรู้้จัักมาแต่่เดิิม หลัังจากนั้้�นประมาณ ๕๐-๗๐ ปี รููปอั ีกัษร ไทยได้้พััฒนาเปลี่่�ยนแปลงไป ใช้้วิิธีีการวางรููปสระไว้้ข้้างบนและข้้างล่่าง รููปพยััญชนะตามอย่่างอัักขรวิิธีีแบบมอญและเขมรที่่�เคยรู้้จัักและใช้้มาแต่่เดิิม รููปอัักษรแบบลายสืือไทยได้้เปลี่่�ยนแปลงไปเป็็นรููปอัักษรไทยสุุโขทััย ต่่อมาจึึงพััฒนาเป็็นรููปอัักษรไทยอยุุธยา และรููปอักัษรไทยรััตนโกสิินทร์์ซึ่่�งใช้้ สืืบมาจนถึึงทุกวัุันนี้้� _23-0693(001-198)P3.indd 13 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 14 กิินแถว กิินแถว ประกอบด้้วยคำำ�ว่่า กิิน และ แถว กิิน มีีหลายความหมาย ความหมายหนึ่่�งคืือ เคี้้�ยวแล้้วก็็กลืืน เช่่น กิินข้้าว กิินขนม ถ้้าเป็็นของชิ้้�นเล็็กหรืือเป็็นของเหลวก็็หมายถึึง กลืืน ดื่ ่� ม เช่่น กิินยา กิินน้ำ ำ� ส่่วนคำำ�ว่่า แถว มีีหลายความหมายเช่่นกััน ความหมายหนึ่่�งคืือ แถบ บริิเวณ เช่่น คนแถวนี้้�ไม่่นิิยมดื่่�มน้ำ ำ�ฝน, แถวนี้้�ไม่่มีีร้้านขายยาเลย อีีกความหมายหนึ่่�ง คืือ ที่่�เรีียงเป็็นเส้้น เป็็นแนว เช่่น แถวนัักเรีียน, แถวทหาร, ริิมทางรถไฟมีีเสาโทรเลขเรีียงกัันเป็็นแถว คำำ�ว่่า เป็็นแถว นอกจากจะมีี ความหมายว่่า เรีียงกัันเป็็นแนวยาวแล้้ว ยัังมีีความหมายว่่า คนหลายคน หรืือหลายสิ่่�งที่่�มีีสภาพมีีลัักษณะเหมืือนกัันหรืือทำำ�อย่่างเดีียวกััน โดยไม่่ได้้ เรีียงเป็็นแถวก็็ได้้เช่่น วัันนี้้�วิิทยุุประกาศว่่าจะมีีฝน เลยเอาร่่มติิดตััวมากััน เป็็นแถว, ฝนทิ้้�งช่่วงทำำ ให้้ต้้นไม้้ในสวนตายเป็็นแถว กิิน และ แถว รวมกัันเป็็น กิินแถว มีีความหมายว่่า กิินทั้้�งแถว ได้้ไป ทั้้�งแถว คำำ�นี้้�มาจากการเล่่นหมากแยก เมื่่�อผู้้เล่่นเดิินตััวหมากให้้ไปอยู่่ใน ตำำ�แหน่่งที่่�ขนาบตััวหมากของอีกฝ่ีา่ยหนึ่่�งซึ่�งอ่ยู่่เรีียงกัันเป็็นแถว ฝ่า่ยแรกก็จ็ะ ได้้ตััวหมากทั้้�งหมดในแถวนั้้�นไปเป็็นส่่วนของตน จึึงนำำ�ออกมาจากกระดาน หมากไปเรีียกว่่า กิินทั้้�งแถว หรืือ กิินแถว ต่่อมา กิินแถว ใช้้เป็็นสำำ�นวน หมายความว่่า ถููกดุ ถููกล ุงโทษ เป็็นต้้น ตลอดทุุกคนในพวกนั้้�น ตลอดทุุกคน ที่่�อยู่่ในกลุ่่มเดีียวกััน ไม่่ว่่าจะมีีความผิิดหรืือไม่่ก็็ตาม เช่่น เมื่่�อครููประจำำชั้้�น ถามว่่า ใครลบคำำสั่่�งของครููที่่�เขีียนไว้้บนกระดาน นัักเรีียนทั้้�งชั้้�นไม่่มีีใคร รัับผิิด เลยถููกทำำ โทษกิินแถวไปทั้้�งชั้้�น, คนที่่�ขัับรถมาชมงานแสดงสิินค้้า _23-0693(001-198)P3.indd 14 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 15 หาที่่�จอดไม่่ได้้เห็็นคนเขาจอดกัันหน้้าป้้ายห้้ามจอด คิิดว่่าจราจรอนุุญาต เป็็นกรณีีพิิเศษก็็จอดตาม ๆ กัันไป เลยโดนใบสั่่�งกิินแถว กิินน้ำำ��เห็็นปลิิง สำำ�นวน กิินน้ำำ��เห็็นปลิิง หมายถึึง รู้้สึึกตะขิดิตะขวงใจ เหมืือนจะกิินน้ำำ�� ในแอ่่งน้ำำ��ก็็เห็็นปลิิงอยู่่ในน้ำำ��นั้้�นทำำ�ให้้กิินไม่่ลง มักัใช้้ในกรณีีที่่�อยากจะได้้สิ่่�งใด สิ่่�งหนึ่่�ง แต่่สิ่่�งนั้้�นมีีข้้อบกพร่่องหรืือตำำ�หนิิที่่�น่่ารัังเกีียจ ทำำ�ให้้ตััดสิินใจได้้ยาก สำำ�นวนนี้้�ปรากฏในเรื่่�องขุุนช้้างขุุนแผน ตอนที่่�ขุุนแผนชนะศึึกเชีียงใหม่่ กลัับมาบ้้านที่่�สุุพรรณบุุรีีได้้รู้้เรื่่�องว่่าขุุนช้้างทำำ�อุุบายหลอกลวงนางวัันทองว่่า ขุุนแผนเสีียชีีวิิตในการรบ และนางวัันทองผู้้เป็็นภรรยาจะต้้องเป็็นหม้้ายหลวง จึึงต้้องแต่่งงานกัับขุุนช้้างเพื่่�อจะได้้พ้้นจากสภาพดัังกล่่าว แม้้ขุุนแผนจะมา ทัันเวลาคืือนางวัันทองยัังไม่่ได้้เข้้าหอกัับขุุนช้้าง แต่่ขุุนแผนพานางลาวทอง ภรรยาใหม่่มาด้้วย ทำำ�ให้้นางวัันทองโกรธเกิิดการทะเลาะตบตีีกััน ขุุนแผน โกรธพาลาวทองไปกาญจนบุุรีีไปได้้๒ คืืนก็็เกิิดคิิดถึึงนางวัันทองจึึงกลัับมา สุุพรรณบุุรีีใหม่่เพื่่�อจะมารัับนางวัันทอง แต่่นางวัันทองตกเป็็นภรรยาขุุนช้้าง ไปแล้้ว ขุุนแผนจึึงมีีความตะขิิดตะขวงใจแต่่ก็็อยากได้้นางคืืน และได้้รำำ�พััน ความรู้้สึึกไว้้ดัังนี้้� “เพราะกููเองเด็็ดด่่วนหุุนหััน บุุกบั่่�นถืือโทษเอาเป็็นผิิด จึึงเสีียใจยอมให้ขุุ้นช้้างชิิด คิิดฤๅหนึ่่�งเล่่าจะเอาไป แต่่ก็็หวนสงสััยน้ำ ำ�ใจนาง เมื่่�อขุุนช้้างสู่่�สมเข้้าชมได้้ เหมืือนกิินน้ำ ำ� เห็็นปลิิงทุุกสิ่่�งไป จะคืืนรัักเข้้ากระไรให้้รำำคาญ” _23-0693(001-198)P3.indd 15 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 16 กู่่ไม่่กลัับ กู่่ เป็็นคำำ�กริิยา หมายความว่า ส่่ ่งเสีียงวู้้ ๆ ดััง ๆ ให้้เป็็นสััญญาณให้้รู้้ ตำำ�แหน่่งแห่่งที่่�เช่่น เขาหลงทางอยู่่�ในป่่าลึึก พอได้้ยิินเสีียงคนกู่่�ร้้องเรีียก จึึงค่่อยใจชื้้�นขึ้้�นว่่ามีีคนมาช่่วยแล้้ว, เรืือแล่่นผ่่านกัันในแม่่น้ำำ� ขณะที่่�หมอก ลงจััดจนมองไม่่เห็็นว่่าใครเป็็นใคร ได้้ยิินแต่่เสีียงกู่่�ดัังวู้้ ๆ ปรกติิการกู่่นั้้�น มัักเปล่่งเสีียงดััง ๆ เพื่่�อเรีียกหากัันหรืือเพื่่�อให้้กำำ�หนด รู้้ตำำ�แหน่่งแห่่งที่่�ของผู้้กู่่ หรืือเพื่่�อส่่งสัญญาณอื่ั ่�น ๆ กู่่ไม่่กลัับ มีีความหมายว่่า ส่่งสััญญาณเรีียกหาแล้้ว ไม่่ยอมมาหาหรืือ ไม่่ยอมกลัับมา กู่่ไม่่กลัับจึึงใช้้เป็็นสำำ�นวน หมายความว่่า ไม่่ฟัังคำำ�ทััดทาน ห้้ามไม่่อยู่่ มัักใช้้ในทางไม่่ดีีเช่่น เขาลาออกจากโรงเรีียนไปแต่่งงาน ทั้้�ง ๆ ที่่� เหลืืออีีกเพีียงปีีเดีียวจะจบ ใครพยายามเกลี้้�ยกล่่อมให้้เรีียนต่่อให้้จบก่่อน ก็็ไม่่สำำเร็็จ เขากู่่�ไม่่กลัับเสีียแล้้ว, เด็็กคนนี้้�ใจแตก ชอบหนีีเที่่�ยวกลางคืืน บ่่อย ๆ แม่่ห้้ามเท่่าไรก็็ไม่่ฟััง กู่่�ไม่่กลัับเสีียแล้ว ้ เก็็บเบี้้�ยใต้้ถุุนร้้าน เก็็บเบี้้�ยใต้้ถุุนร้้าน เป็็นสำำ�นวน แปลตรงตััวว่่า เก็็บเบี้้�ยที่่�ตกอยู่่ใต้้ถุุน ของร้้านขายของ คำำ�ว่่า ใต้้ถุุน เดิิมหมายถึึง บริิเวณพื้้�นที่่�ที่่�อยู่่ใต้้พื้้�นเรืือน แบบเรืือนชั้้�นเดีียว พื้้�นเรืือนจะยกพื้้�นสููง ใต้้พื้้�นเรืือนจะใช้้เป็็นที่่�เก็็บของหรืือ นั่่�งทำำ�งานหรืือทำำ�กิิจกรรมอื่่�น ๆ ได้้ คำำ�ว่า ร้่ ้าน ในสำำ�นวนนี้้�หมายถึึง ยกพื้้�น ที่่�ปลููกสููงจากพื้้�นดิินเป็็นที่่�นั่่�งสำำ�หรัับขายของ เช่่นเดีียวกัับแผงลอยที่่�เห็็นกััน ในปััจจุุบััน เมื่่�อซื้้�อขายสิ่่�งของด้้วยเงิินเบี้้�ย ก็็อาจมีีเบี้้�ยตกอยู่่ใต้้ถุุนร้้านบ้้าง ถึึงแม้้เบี้้�ยจะมีีราคาน้้อย แม่่ค้้าหรืือคนที่่�ผ่่านไปมาก็็อาจเก็็บเบี้้�ยนั้้�นสะสมไว้้ _23-0693(001-198)P3.indd 16 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 17 จึึงเกิดิเป็็นสำำ�นวน เก็็บเบี้้�ยใต้ถุุ้นร้า้น มีีความหมายว่า่เก็็บเล็ก็ผสมน้้อยสำำ�นวน เก็็บเบี้้�ยใต้้ถุุนร้้าน เป็็นคติิสอนใจให้้รู้้ค่่าของเงิิน ไม่่ดููถููกว่่าเป็็นเงิินที่่�มีีค่่าน้้อย เกเร เกกมะเหรก ในนิิทานสอนศีีลธรรมหลายเรื่่�อง มีีเนื้้�อเรื่่�องเกี่่�ยวกัับเด็็กดีีกัับเด็็ก เกกมะเหรกเกเร คำำ�ว่่า เกกมะเหรก และ เกเร มัักใช้้คู่่กัันแต่่มีีความหมาย ต่่างกัันเล็็กน้้อย เกก หมายความว่า ่เก เฉออกไป เช่่น เขาวััวเขาควายที่่�เฉออกไป เรีียกว่า ่ เขาเกก, งาช้้างที่่�เฉออกไป เรีียกว่่า งาเกก, วััวเขาเกก หรืือ ควายเขาเกก เป็็นคำำ�ว่่าคนที่่�เป็็นอัันธพาล เกเร รัังแกคนอื่่�น ทำำ�ให้้บาดเจ็็บหรืือเดืือดร้้อน ทำำ�ลายทรััพย์์สิินสิ่่�งของ ทำำ�ให้้ส่่วนรวมหรืือผู้้อื่่�นเสีียหาย ทั้้�งโดยเจตนา และไม่่เจตนา มัักใช้้ว่่า เกกมะเหรกเกเร หรืือ เกเรเกกมะเหรก เช่่น เด็็ก คนนี้้�ทำำตััวเกกมะเหรกเกเร ชอบแย่่งขนมเพื่่�อน, เจ้้าเด่่นเกเรเกกมะเหรก ตั้้�งแต่่เด็็ก ชอบรัังแกเพื่่�อนจนไม่่มีีใครคบ เกเร มีีความหมายว่่า มีีนิิสััยพาล ชอบแกล้้ง หรืือเอาเปรีียบคนอื่่�น เช่่น เจ้้าเกลี้้�ยงมีนิีิสััยเกเรมาตั้้�งแต่่เด็็ก วัันก่่อนก็็เอาน้ำ ำ�ไปเที่่�ยวราดใครต่่อใคร เกเร หมายความว่่า ไม่่ทำำ�อย่่างที่่�ควรจะทำำ� มัักใช้้แก่่เด็็ก หรืือผู้้ที่่�ผู้้พููด รู้้สึึกเอ็็นดูู เช่่น หนููแดงพอง่่วงนอนก็็เริ่่�มเกเรไม่่ยอมอาบน้ำ ำ� สีีฟััน ในภาษาพููดอาจใช้้ว่่า เกเรเกตุุง หรืือ เกเรเกเส เช่่น วัันนี้้�หนููแดงเกเร เกตุุงตั้้�งแต่่เช้้าแล้้ว ใครบอกให้้ทำำอะไรก็็ทำำเป็็นไม่่รู้้เรื่่�อง อีีกความหมายหนึ่่�ง มัักใช้้คู่่กัับ พาล เป็็น พาลเกเร หมายความว่่า เบี่่�ยงเบนความโกรธไปแสดง ต่่อผู้้อื่่�นที่่�ไม่่ใช่่ต้้นเหตุุที่่�ทำำ�ให้้โกรธ เช่่น ผมถามคุุณดีีๆ คุุณโกรธอะไรมาถึงได้้ ึ ตอบพาลเกเรอย่่างนั้้�น _23-0693(001-198)P3.indd 17 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 18 เมื่่�อใช้้เฉพาะ เกกมะเหรก หรืือ เกเร ก็็ยัังมีีความหมายว่่า มีีนิิสััยพาล ชอบแกล้้ง หรืือเอาเปรีียบคนอื่่�น เกีียรติิมุุข เกีียรติิมุุข (อ่่านว่่า เกีียด-ติิ-มุุก) เป็็นชื่่�อของอสููรที่่�เกิิดจากเปลวเพลิิง ในพระเนตรที่่�๓ ของพระศิิวะ เกีียรติิมุุขเป็็นอสููรร้้ายหน้้าตาน่่าเกลีียด น่่ากลััว พระศิิวะบััญชาให้้กิินพระราหููซึ่่�งบัังอาจขอพระอุุมาเป็็นชายา เมื่่�อ พระราหููทููลขอชีวิีิต พระศิิวะจึึงห้าม้อสููรไม่่ให้กิ้ินพระราหูู อสููรทููลถามพระศิิวะ ว่่าตนเกิิดมาเพื่่�อกิินพระราหูู เมื่่�อกิินพระราหููไม่่ได้้พระศิิวะจะให้้กิินสััตว์์ อะไร ขณะนี้้�ตนหิิวโหยจนเหลืือจะทนแล้้ว พระศิิวะกล่่าวว่่า ถ้้าเจ้้าหิิวมาก จงกิินตััวเองเสีีย อสููรร้้ายนั้้�นจึึงกิินตนเองจนถึึงกรามล่่างเหลืือแต่่ศีีรษะและ มืือทั้้�ง ๒ ข้้าง พระศิิวะสรรเสริิญว่่า อสููรร้้ายนี้้�เชื่่�อฟัังพระองค์์ยิ่่�งนััก ความว่่าง่่ายและภัักดีีนี้้�สมควรเป็็นเกีียรติิแห่่งอสููรผู้้นี้้� จึึงตั้้�งชื่่�ออสููรนี้้�ว่่า เกีียรติิมุุข แปลว่่า ดวงหน้้าอัันมีีเกีียรติิยศ แล้้วนำำ�เกีียรติิมุุขไปประดัับเหนืือ บานทวาร ประทานพรให้้ดวงหน้้าของเกีียรติิมุุขปรากฏแก่่ผู้้คนในสถานที่่� ทุุกแห่่ง หากผู้้ใดพบเห็็นดวงหน้้าอัันมีีเกีียรติินี้้�จัักมีีชีีวิิตที่่สมบูู�รณ์์และสามารถ เลี้้�ยงตนเองได้้ตลอดชีีวิิต ความเชื่่�อตามตำำ�นานนี้้�ทำำ�ให้้เทวสถานของชาวฮิินดูู ทั้้�งในอิินเดีีย กัมพููชา ั ไทย และอิินโดนีีเซีีย ปรากฏรููปเกีียรติมุิุขประดัับเหนืือ บานประตููหรืือด้้านนอกของเทวสถาน ความเชื่่�อเรื่่�องประดัับดวงหน้้าอย่่างเกีียรติิมุุขไว้้ที่่�อาคารเพื่่�อเป็็น ลวดลายประดัับนี้้�เป็็นความเชื่่�อที่่�อิินเดีียรัับไปจากจีีน จีีนเรีียกเกีียรติิมุุขว่่า เทาเถี้้�ย (饕餮) แปลว่่า ตะกละมาก หมายถึึง สััตว์ป์ระหลาดในตำำ�นานซึ่่�งมีี _23-0693(001-198)P3.indd 18 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 19 นิิสััยดุุร้้ายและตะกละตะกลาม ชาวจีีนมัักทำำ�รููปเทาเถี้้�ยเป็็นลวดลายประดัับ ไว้้บนภาชนะ พบมาตั้้�งแต่่สมััยราชวงศ์์ชาง เมื่่�อประมาณ ๑,๗๐๐ ปีีก่่อน คริสต์ิ ์ศัักราช และอาจเก่่าแก่่ตั้้�งแต่่ยุุคหิินใหม่่ของจีีนด้้วยซ้ำำ�� แก้้วมณีี แก้้วมณีีหรืือมณีีรััตนะเป็็นหนึ่่�งในสมบััติิคู่่บารมีีที่่�มีีค่่ายิ่่�งของพระเจ้้า จัักรพรรดิิตามที่่กล่� า่ วไว้้ในไตรภููมิกถา ิพระราชนิิพนธ์์ของพระเจ้า้ลิิไทยในสมััย สุุโขทััยว่่า แก้้วมณีีมีีความยาว ๔ ศอก ขนาดใหญ่่เท่าดุุ่มเกวีียน ด้า้นหััวทั้้�ง ๒ ด้้านมีีดอกบััวทอง ๒ ดอก แก้้วมณีีมีีดวงแก้้วเป็็นบริิวาร ๘๔,๐๐๐ จำำ�พวก บางจำำ�พวกเท่่าลููกฟััก บางจำำ�พวกเท่าลููก่ตาล บางจำำ�พวกเท่่าลููกมะตููม ตามปรกติิแก้้วมณีีดวงนี้้�อยู่่ที่่�เขาพิิบุุลบรรพต เมื่่�อใดบัังเกิิดมีีพระเจ้้า จัักรพรรดิิขึ้้�นในโลก และพระองค์์ปรารถนาของคู่่บุุญบารมีีก็็จะทรงรัักษาศีีล บำำ�เพ็็ญทานแล้้วจึึงระลึึกถึึงดวงแก้้วมณีีของพระเจ้้าจัักรพรรดิิองค์์ก่่อน ๆ ดวงแก้้วมณีก็ี็ไม่่อาจคงอยู่ที่่่�เดิมิได้จึึ้งพาบริิวารทั้้�ง ๘๔,๐๐๐ เหาะมาเฝ้า้พระเจ้า้ จัักรพรรดิิในปราสาท ตั้้�งแต่่นั้้�นมาบ้้านเมืืองก็็มีีแต่่ความสุุข แก้้วมณีีจะอยู่่คู่่บุุญบารมีีของพระเจ้้าจัักรพรรดิิเปล่่งรััศมีีแข่่งกัับ พระจัันทร์์ไปจนตลอดพระชนม์์ชีีพของพระองค์์เมื่่�อพระเจ้้าจัักรพรรดิิเสด็็จ สวรรคต แก้้วมณีีก็็กลัับคืืนไปอยู่่ในยอดเขาพิิบุุลบรรพต และไม่่เปล่่งรััศมีี อีีกต่่อไป _23-0693(001-198)P3.indd 19 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 20 ไกรสรราชสีีห์์ ในบรรดาราชสีีห์์ทั้้�ง ๔ ประเภทที่่�กล่่าวไว้้ในหนัังสืือไตรภููมิิกถา คืือ ๑. ติิณราชสีีห์์ ๒. กาฬราชสีีห์์ ๓. ปัณฑุัุรราชสีีห์์ และ ๔. ไกรสรราชสีีห์์ ไกรสรราชสีีห์์ถืือเป็็นยอดแห่่งราชสีีห์์ทั้้�งหมด เพราะมีีความสง่า่งาม กล้า้หาญ และมีีพละกำำ�ลัังมหาศาล ที่่�อยู่่ของไกรสรราชสีีห์์คืือถ้ำำ��ทองหรืือถ้ำำ��แก้้ว เมื่่�อไกรสรราชสีีห์์ออกมา เดิินเล่่นอยู่่หน้้าถ้ำำ�� ด้้วยพลัังอัันมากมายอาการที่่�เดิินนั้้�นจึึงเร็็วมากจนมองเห็็น เหมืือนเป็็นดวงไฟสีีแดงสว่่างเคลื่่�อนไปเคลื่่�อนมาอย่่างรวดเร็็ว เหมืือนคนถืือ ดุ้้นไฟแกว่่งไปมาเต็ม็แรงในคืืนเดืือนมืืด เมื่่�อไกรสรราชสีห์ี์เต้้นไปเต้้นมาเล่่นสนุกุ อยู่นั้้่�น อาจเต้้นได้สูู้งถึึง ๗ ชั่่�ววััวมอ(ชั่่�ววััวมอหนึ่่�งเท่ากั่ ับระยะทางไกลที่่สุ�ดทีุ่่ยั�ัง ได้ยิ้ินเสีียงวััวร้้อง ๑ ครั้้�ง) เต้้นไปข้้างหน้า้ได้้ไกลถึึง ๒๐ ชั่่�ววััวมอไกรสรราชสีห์ีนั้้์ �น เคลื่่�อนที่่�ได้้เร็็วกว่า่เสีียง เพราะเมื่่�อมัันเต้้นไปหยุุดยืืนที่่�หนึ่่�งแล้้ว ก็็เพิ่่�งจะได้้ยิิน เสีียงลมที่่�เกิิดจากการที่่�ไกรสรราชสีีห์์แหวกอากาศพััดอื้้�ออึึงอยู่่เบื้้�องหลััง ไกลปืืนเที่ ่� ยง ไกลปืืนเที่่�ยง เป็็นสำำ�นวนหมายความว่า ่อยู่่ไกลแหล่่งความเจริญ จึึ ิ งไม่รู้้่ เรื่่�องราวความเป็็นไปของสัังคม เช่่น ผมเป็็นคนอยู่่�ไกลปืืนเที่่�ยง เลยติิดตาม ข่่าวสารไม่่ทััน การยิิงปืืนเที่่�ยงมีีในสมััยพระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว เดิิมยิิงเฉพาะวัันเสาร์์แล้้วเปลี่่�ยนเป็็นยิิงทุุกวัันตั้้�งแต่่วัันที่่�๒๔ มีีนาคม พ.ศ. ๒๔๓๐ เพื่่�อเป็็นสััญญาณให้้ตั้้�งนาฬิิกา ดัังความตอนหนึ่่�งในประกาศ ยิิงปืืนเที่่�ยงว่า่ _23-0693(001-198)P3.indd 20 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 21 “...ด้้วยทุุกวัันนี้้�การค้้าขายเจริิญมากขึ้้�น เรืือที่่�เข้้าออกมีีขึ้้�นเป็็นอัันมาก แลมีีความปรารถนาเวลามััทธยมกรุุงเทพฯ อยู่่�ด้้วยกัันทุุกลำำ เพราะ ฉะนั้้�นจึึงทรงพระราชดำำริิโดยความที่่�ทรงพระกรุุณาแก่่ราษฎรที่่�ไปมา ค้้าขายในกรุุงเทพฯ เพื่่�อจะได้้เป็็นประโยชน์์ที่่�จะตั้้�งนาฬิิกาให้้ตรงเวลา มััทธยมกรุุงเทพฯ ทรงพระกรุุณาโปรดเกล้้าฯ ให้้ยิิงปืืนเที่่�ยงทุุก ๆ วััน...” (คำำ�ว่่า “เวลามััทธยมกรุุงเทพฯ” หมายถึึง เวลามาตรฐานที่่� กรุุงเทพมหานคร) เดิมทิหารเรืือมีีหน้าที่่ ้ยิ�ิงปืืนเที่่�ยง ต่่อมาทหารปืืนใหญ่ล้่ ้อมวัังทำำ�หน้าที่่ ้ นี้้� � โดยยิิงปืืนใหญ่่ที่่�ป้้อมทััศนานิิกรด้้านตะวัันตกของพระบรมมหาราชวััง ผู้้อยู่่ บริิเวณใกล้้เคีียงย่่อมได้้ยิินเสีียงปืืนเที่่�ยง ผู้้ไม่่ได้้ยิินเสีียงปืืนเที่่�ยงเป็็นผู้้ที่่�อยู่่ ไกลมาก ไกลปืืนเที่่�ยง จึึงกลายเป็็นสำำ�นวน หมายถึึงอยู่่ไกลแหล่่งความเจริิญ กระทรวงกลาโหมได้้ประกาศยกเลิิกยิิงปืืนเที่่�ยง เมื่่�อวัันที่่�๑ ธัันวาคม พ.ศ. ๒๔๗๗ ด้้วยเหตุุผลว่่ามีีการส่่งสััญญาณบอกเวลาทางวิิทยุุแพร่่หลายแล้้ว ขนทรายเข้้าวััด ขนทรายเข้้าวััด เป็็นประเพณีีและธรรมเนีียมอย่่างหนึ่่�งในหมู่่คนไทย ที่่�เป็็นพุุทธศาสนิิกชน ถืือและปฏิิบััติิกัันเป็็นประจำำ�มาแต่่สมััยก่่อนเมื่่�อถึึง เทศกาลสงกรานต์์คืือธรรมเนีียมขึ้้�นปีีใหม่่โดยคติิปฏิิทิินทางสุุริิยคติิที่่�นิิยม กัันมา ประเพณีีและธรรมเนีียมขนทรายเข้้าวััด ปรากฏอยู่่ในกลอนเสภาเรื่่�อง ขุุนช้้างขุุนแผน ความว่่า “ทีีนี้้�จะกล่่าวเรื่่�องเมืืองสุุพรรณ ยามสงกรานต์์คนนั้้�นก็็พร้้อมหน้้า จะทำำบุุญให้้ทานการศรััทธา ต่่างมาที่่�วััดป่่าเลไลย _23-0693(001-198)P3.indd 21 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 22 หญิิงชายน้้อยใหญ่่ไปแออััด ขนทรายเข้้าวััดอยู่่�ขวัักไขว่่ ก่่อพระเจดีีย์์ทรายเรี่่�ยรายไป จะเลี้้�ยงพระกะไว้้วัันพรุ่่�งนี้้� นิิมนต์์สงฆ์์สวดมนต์์เวลาบ่่าย ต่่างฉลองพระทรายอยู่่�อึึงมี่่� แล้ว้กลัับบ้้านเตรีียมการเลี้้�ยงเจ้้าชีี ปิ้้�งจี่่�สารพััดจัดัแจงไว้้” วััดวาอารามแต่่ก่่อนมัักสร้้างอยู่่ตามริิมฝั่่�งแม่่น้ำำ��และลำำ�คลอง เนื่่�องด้้วย การจะไปจะมาวััดแต่่ละแห่่งสะดวกที่่�จะใช้้เรืือเป็็นพาหนะ ส่่วนวััดที่่�อยู่่ตาม ดอนห่่างแม่่น้ำำ��หรืือลำำ�คลองไกลออกไปไม่สู้้มี่ ีมากอย่่างวััดที่่�อยู่่ตามริิมน้ำำ�� แม่่น้ำำ��และคลองต่่าง ๆ สมััยก่่อนมีีหาดทรายเลีียบตามริิมตลิ่่�งอยู่่ ทั่่�วไป เมื่่�อถึึงหน้้าเทศกาลสงกรานต์์น้ำำ��จะลดลงมาก ก็็จะปรากฏหาดทราย แผ่่กว้้างออกไปทั้้�ง ๒ ฟากแม่่น้ำำ��ลำำ�คลอง ซึ่่�งปััจจุุบัันทรายตามริิมตลิ่่�งถููกเรืือ ดููดทรายเอาไปจนไม่่เหลืือทรายให้้เห็็นอยู่่ตามริิมตลิ่่�งอย่่างสมััยก่่อนแล้้ว เมื่่�อก่่อนทรายแม่่น้ำำ��และชายคลองมีีอยู่่มาก การขนทรายเข้้าวััดจึึงสะดวก เนื่่�องด้้วยวััดแต่่ละแห่่งอยู่่ใกล้้ริิมแม่่น้ำำ��และลำำ�คลอง ประเพณีีและธรรมเนีียมขนทรายเข้้าวััด เป็็นคติิความเชื่่�อเนื่่�องด้้วย บุุญกิิริิยาและการกุุศลในทางพระพุุทธศาสนา ที่่�พึึงประสงค์์ทำำ�นุุบำำ�รุุงและ รัักษาศาสนสถานให้้เป็็นที่่�มั่่�นคงบริิบููรณ์์ควรแก่่ความเจริิญแห่่งศรััทธา คติิความเชื่่�อในการขนทรายเข้้าวััดประการแรกนั้้�น เนื่่�องมาแต่่เชื่่�อว่่า วัดัเป็็นปููชนีียสถานควรแก่กา่รเคารพบููชา นัับเนื่่�องแต่ย่่า่งเหยีียบเข้้าไปยัังอุปจาุร ของวัดัแต่ล่ะแห่่ง ก็ต้็ ้องรู้้จัักสำำ�รวมกายและใจให้ส้งบ โดยเฉพาะกายต้้องสะอาด คนแต่่ก่่อนจะชำำ�ระเท้้าให้้หมดฝุ่่นที่่�ติิดมาแต่่นอกวััดเสีียก่่อนจึึงเข้้าไปในวััด วัดที่่ ั �เป็็นโบราณสถานเมื่่�อสมััยสุุโขทััยและสมััยอยุธุยา มักทำั ำ�อ่า่งด้้วยศิลาิ ใส่น้ำ่ ำ�� ตั้้�งไว้้ข้้างประตููทางเข้้าวััด สำำ�หรัับล้้างเท้้า ยัังมีีอ่่างที่่�ว่่านี้้�เหลืือให้้เห็็นได้้อยู่่ หลายแห่่ง หรืือบางวัดที่่ ั �ไม่มี่อ่ีา่ งสำำ�หรัับล้า้งเท้า ้คนจะเข้้าไปในวัดก็ัจ็ะตัดัใบไม้้ หรืือหญ้้าเอามาเช็็ดเท้้าเสีียก่่อนเข้้าวััดไม่่ให้้ฝุ่่นบ้้านติิดเข้้าวััด และเมื่่�อกลัับ _23-0693(001-198)P3.indd 22 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 23 ออกจากวััดก็็จะล้้างหรืือเช็็ดเท้้า เพื่่�อมิิให้้ฝุ่่นหรืือทรายที่่�ลานวััดติิดเท้้าออกมา ซึ่่�งเชื่่�อว่่าจะทำำ�ให้้ลานวััดสึึกหรอเป็็นหลุุมเป็็นบ่่อ เมื่่�อคราวเทศกาลสงกรานต์์ จึึงถืือเป็็นโอกาสขนทรายเข้้าวััดไปเติิมเต็็มลานวััดให้้ราบเรีียบบริิบููรณ์์ดีี คติิความเชื่่�อประการต่่อมา เนื่่�องจากทรายเป็็นวััสดุุสำำ�คััญใช้้สำำ�หรัับ งานก่่อสร้้างและปฏิิสัังขรณ์์ศาสนสถานต่่าง ๆ ในวััด การขนทรายเข้้าวััดก็็โดย ประสงค์ถ์วายไว้้แก่วั่ด ั สำำ�หรัับใช้้เมื่่�อถึึงคราวจะก่่อสร้า้งหรืือซ่่อมแซมสิ่่�งต่า่งๆ ทางวััดก็็จะมีีทรายรวมไว้้ได้้ใช้้พอแก่่ความต้้องการ คติิความเชื่่�ออีีกประการหนึ่่�งในการขนทรายเข้้าวััด จััดเป็็นกิิจกรรม อย่่างหนึ่่�งสำำ�หรัับชาวบ้้านในละแวกใกล้้วััดได้้มาร่่วมกัันทำำ�ศาสนประโยชน์์ โดยเฉพาะคนหนุ่่มสาวเมื่่�อถึึงเทศกาลสงกรานต์์บรรดาผู้้ใหญ่่ก็็จะยอมให้้ ชายหนุ่่มหญิิงสาวได้มี้ีโอกาสพบปะร่่วมกัันขนทรายเข้้าวัด ัเพื่่�อจะได้รู้้้จัักคุ้้นเคย และทำำ�การบุุญร่่วมกัันโดยถููกต้้องประเพณีีเป็็นการบุญกา ุรกุุศลที่่�ได้ป้ ระโยชน์์ เป็็๒ ทาง ประเพณีีขนทรายเข้้าวััดจึึงประกอบด้้วยสาระสำำ�คััญดัังแสดงมานี้้� ควรที่่จ�ะเห็็นประโยชน์์ในทางวััฒนธรรมและประเพณีอัีันควรร่่วมกัันอนุรัุกษ์ั ์ไว้้ และรื้้�อฟื้้�นขึ้้�นมาเพื่่�อเป็็นการสร้า้งบุญกุุศลตามประเพณีนิีิยมของพุทธุศาสนิกชิน และธำำ�รงไว้้ซึ่�ง่วััฒนธรรมของชาติิด้้วย ขมิ้้�นกัับปููน ขมิ้้�นกัับปููน เป็็นสำำ�นวนหมายความว่า ่ ไม่ถููกกั่ ัน เข้้ากัันไม่่ได้ มั้กวิั ิวาทกััน เช่่น พี่่�น้้องสองคนนี้้�อย่่างกัับขมิ้้�นกัับปููนไม่่มีีถููกกัันเสีียเลย เข้้าใกล้้กัันทีีไร เป็็นต้้องทะเลาะกัันทุุกทีี สมััยก่่อนคนไทยนิิยมเคี้้�ยวและอมหมากเรีียกว่่า กิินหมาก วิิธีีการ กิินหมากนั้้�นคืือใช้้ปููนแดงบ้้ายบนใบพลููเป็็นสีีแดง ผู้้กิินหมากเคี้้�ยวใบพลููที่่�บ้้าย _23-0693(001-198)P3.indd 23 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 24 ปููนแดงนั้้�นกัับหมาก ครู่่หนึ่่�งเมื่่�อมีีน้ำำ��หมากก็็จะบ้้วนน้ำำ��หมากทิ้้�ง ปููนแดงซึ่่�งใช้้ กิินกัับหมากและพลููนี้้�ทำำ�จากหิินปููนหรืือเปลืือกหอยเผาให้้ไหม้้เป็็นผงสีีขาว เมื่่�อนำำ�ปููนขาวนี้้�มาผสมกัับขมิ้้�นซึ่่�งเป็็นสีีเหลืือง ปฏิิกิิริิยาที่่�ปููนกระทำำ�กัับขมิ้้�น ทำำ�ให้้เกิิดการเปลี่่�ยนสีีของปููนและขมิ้้�นกลายเป็็นสีีแดงทัันทีี ยิ่่�งใส่่ขมิ้้�นมากปููน ก็็ยิ่่�งมีีสีีแดงมากขึ้้�น ปฏิิกิิริิยานี้้�คนโบราณเห็็นว่่าเป็็นสิ่่�งที่่�ขััดแย้้งกััน จึึงนำำ�มา เปรีียบกัับคนที่่�มัักวิิวาทกััน พบกัันเมื่่�อไรก็็จะวิิวาทกัันเมื่่�อนั้้�นว่่า เหมืือนขมิ้้�น กัับปููน ขานนาค ขานนาค ประกอบด้้วยคำำ�ว่่า ขาน และ นาค ขาน หมายถึึง กล่า่ว พููด เช่่น ขานชื่่�อ หมายความว่่า เรีียกชื่่�อ ขานรัับ หมายความว่่า ออกเสีียงตอบเสีียงเรีียก นาค แปลว่่า ผู้้ประเสริิฐ ผู้้ไม่่ทำำ�บาป หมายถึึง ผู้้ที่่�เตรีียมตััวเข้้า อุุปสมบทเป็็นภิกษุิ ุในพระพุุทธศาสนา โดยปรกติิในวัันสุุกดิิบ หรืือเช้้าวัันบวช ชายผู้้มีีความประสงค์์จะบวชเป็็นภิิกษุุ จะมีีพิิธีีปลงผมคืือโกนผมโกนคิ้้�ว แล้้วอาบน้ำำ��แต่่งตััวนุ่่งขาวห่มขา่ว ซึ่่�งเรีียกว่่า นาค ถ้้ามีีการทำำ�ขวััญนาค ก็มั็ ัก จะต้้องปลงผมและทำำ�พิิธีีก่่อนวัันบวช เมื่่�อรวม ขาน และ นาค เป็็น ขานนาค หมายถึึง กล่า่วรัับคำำ�และตอบ ข้้อถามของพระอุุปััชฌาย์์และพระกรรมวาจาจารย์์ต่่อหน้้าพระสงฆ์์ในพิิธีี บรรพชาอุุปสมบท ในพิิธีีนาคจะเข้้าไปนั่่�งอยู่่ต่่อหน้้าพระอุุปััชฌาย์์ พระกรรมวาจาจารย์์และพระสงฆ์์ไม่่น้้อยกว่่า ๑๕ รููป พร้้อมทั้้�งมีีเครื่่�อง อััฐบริิขารครบถ้้วน นาคจะกล่่าวคำำ�ขอบวชต่่อพระอุุปััชฌาย์์แล้้วจะตอบ ข้้อซัักถามเกี่่�ยวกัับคุุณสมบััติิและความพร้้อมของผู้้ขอบวชต่่อพระกรรมวาจา จารย์์รวมเรีียกว่่า การขานนาค _23-0693(001-198)P3.indd 24 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 25 ต่่อมา อนุุโลมเรีียกคำำ�ที่่�นาคต้้องท่่องเพื่่�อกล่่าวในพิิธีีบรรพชาอุุปสมบท ทั้้�งหมดว่่าการขานนาค เช่่น จะบวชอยู่่�อาทิิตย์์หน้้านี้้�แล้้ว ท่่องขานนาค ได้้หรืือยััง ขี้้�ผึ้้�งสีีปาก คนไทยแต่่ก่่อนเมื่่�อยัังนิิยมกิินหมากพลูู ย่่อมรู้้จัักขี้้�ผึ้้�งสีีปากอยู่่ด้้วยกััน เป็็นอัันดีี ต่า่งแต่่คนไทยจำำ�นวนไม่่น้้อยในปััจจุุบัันที่่�ไม่่กิินหมากพลูู หรืือไม่่สู้้ได้้ เห็็นคนแก่่ที่่�เขายัังกิินหมากกิินพลููอยู่่ ก็็ย่่อมจะไม่่รู้้จัักขี้้�ผึ้้�งสีีปาก อัันที่่�จริิงชื่่�อว่่า “ขี้้�ผึ้้�ง”คนส่่วนมากย่่อมรู้้จัักกัันได้้ดีีว่่า “ขี้้�ผึ้้�ง” หมายถึึง รัังผึ้้�งหรืือรวงผึ้้�งที่่�คนไปเอามาคั้้�นน้ำำ��หวานออกหมดแล้้ว จึึงเอารัังหรืือ รวงเปล่่ามา “หุุง” เป็็นไขที่่�แข็็งตััว สีีขาวนวล ๆ ไขที่่�ได้้จากการหุุงรวงผึ้้�งนี้้� เรีียกกัันมาแต่่เก่่าก่่อนว่่า ขี้้�ผึ้้�ง มักัเอามาฟั่่�นทำำ�เป็็นเทีียนจุุดให้้แสงสว่่าง หรืือ ใช้้จุุดบููชาพระ เป็็นต้้น ขี้้ผึ้�้�งสีปาก ที่่ว่� า่ ไว้้ข้้างต้้นก็ทำ็ ำ�มาจาก “ขี้้ผึ้�้�ง” ดัังกล่า่วมานี้้�เป็็นของสำำ�หรัับ คนที่่�กิินหมากพลููใช้้“สีี” ปาก เพื่่�อกัันริิมฝีีปากตึึงและแห้้ง เพราะถููกปููนรััด หรืือกััดริิมฝีีปากแตก และยัังใช้้สีีริิมฝีีปากกัันปากแห้้งและแตก เมื่่�ออากาศ หนาวจััดได้้อีีกด้้วย ดัังนี้้� ขี้้�ผึ้้�งใช้้สำำ�หรัับสีีปากจึึงเรีียกกัันทั่่�วไปในหมู่่คนกิิน หมากพลููว่่า ขี้้�ผึ้้�งสีีปาก ขี้้ผึ้�้�งอย่า่งที่่จ�ะใช้้สีปากนี้้ ต้�้องเอาขี้้ผึ้�้�งซึ่�งเป็็น ่ ปึกึแข็็งมาปรุุงให้้เนื้้�ออ่่อนนุ่่ม และมีีกลิ่่�นหอม เหมาะสำำ�หรัับใช้้สีีริิมฝีีปากได้้สะดวกและจัับปากอยู่่ได้้นาน ๆ คำำ�ว่่า “สีี” ในที่่�นี้้�หมายถึึง ใช้้ขี้้�ผึ้้�งลููบไล้้ริิมฝีีปาก ขี้้�ผึ้้�งสีีปากที่่�ได้้รัับการทำำ�ขึ้้�นใช้้กัันมาแต่่ก่่อน มีีอยู่่ ๒ อย่่าง คืือ ขี้้�ผึ้้�ง กะทิิอย่่างหนึ่่�ง และขี้้�ผึ้้�งน้ำำ��มัันมะพร้า้วอีีกอย่่างหนึ่่�ง โอกาสนี้้�จะเล่่าวิิธีีทำำ�ขี้้�ผึ้้�ง สีีปากทั้้�ง ๒ อย่่างไว้้ให้รู้้้จัักกัันได้บ้้ ้าง ในลำำ�ดัับต่่อไปนี้้� _23-0693(001-198)P3.indd 25 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 26 ก่่อนอื่่�นต้้องทำำ�ความเข้้าใจในวิิธีีทำำ�ขี้้�ผึ้้�งสีีปากไว้้บ้้างว่่า วิิธีีที่่�จะทำำ�สิ่่�งนี้้� คนแต่ก่่ ่อนท่า่นเรีียกว่า หุุ่งขี้้ผึ้�้�งสีปาก คำ ี ำ�ว่า ่ “หุุง” หมายถึึง ทำำ�ให้สิ่่้�งใดสิ่่�งหนึ่่�งสุกุ ด้้วยวิิธีีต้้มหรืือเคี่่�ยว เป็็นต้้น การหุุงขี้้�ผึ้้�งสีีปากอย่่างแรกคืือ หุุงขี้้�ผึ้้�งกะทิิใช้้มะพร้้าวแก่่ขููด แล้้วคั้้�น เป็็นน้ำำ��กะทิิข้้น ๆ เอากะทิิใส่่ภาชนะตั้้�งไฟ เคี่่�ยวจนกะทิิแตกมััน จึึงเอาขี้้�ผึ้้�งใส่่ ในกะทินั้้ิ�นเคี่่�ยวให้้เข้้ากัันจนเป็็นขี้้�โล้้ออกสีีเหลืืองๆเอาลงจากไฟ กรองใส่่ภาชนะ แล้้วคนต่่อไปจนขี้้�ผึ้้�งเย็็น เมื่่�อจัับตััวกัันจึึงขููดทำำ�เป็็นเส้้น๑ ขดเป็็นวงเล็็ก ๆ วางติิดกัับใบลาน ซึ่่�งขนาดกว้้างประมาณ ๑ นิ้้�ว ยาวราว ๒ นิ้้�ว ใบลานแผ่่น หนึ่่�ง ๆ อาจติิดขี้้�ผึ้้�งสีีปากได้้๔ วง ถััดจากนี้้�ก็็เอาขี้้�ผึ้้�งนี้้�เรีียงใส่่ในโถ โหล หรืือหีีบร่ำำ�� อบด้้วยควัันเทีียนและดอกไม้้สด เพื่่�อทำำ�ให้้ขี้้�ผึ้้�งหอมพร้้อมเอาออก ใช้้ได้้ การหุุงขี้้�ผึ้้�งสีีปากอย่่างหลััง คืือ หุุงขี้้�ผึ้้�งน้ำำ��มัันมะพร้้าว วิิธีีนี้้�ใช้้น้ำำ��มััน มะพร้้าวบริิสุุทธิ์์�เอาใส่่ภาชนะตั้้�งไฟให้้น้ำำ��มัันร้้อน จึึงเอาดอกกระดัังงาที่่�รม ควัันเทีียนอบไว้้กัับดอกมะลิิสดลงเจีียวในน้ำำ��มััน เจีียวไปจนดอกไม้้กรอบ จึึงช้้อนขึ้้�น เอาขี้้�ผึ้้�งใส่่ลงกวนให้้เข้้าด้้วยกัันกัับน้ำำ��มัันมะพร้้าว แล้้วเติิม หััวน้ำำ��มัันหอมลงผสมให้้มีีกลิ่่�นตามต้้องการ ถ้้าต้้องการให้้ขี้้�ผึ้้�งเป็็นสีีแดงคล้ำำ�� ก็็ใส่่ผัักแพวแดงลงไปด้้วย เมื่่�อกวนขี้้�ผึ้้�งจวนจะได้้ที่่�ก็็ช้้อนเอากากผัักแพวแดง ขึ้้�น แล้้วพัักไว้้จนขี้้�ผึ้้�งเย็็นและจัับตััวกััน จึึงขููดทำำ�เป็็นเส้้น ขดเป็็นวงเล็็ก ๆ เอาติิดบนใบลานรููปสี่่�เหลี่่�ยมผืืนผ้้า ขนาดพอ ๆ กัันกัับใบลานที่่�ใช้้ติิดขี้้�ผึ้้�งกะทิิ ขี้้�ผึ้้�งน้ำำ��มัันมะพร้้าวนี้้�หอมในตััว แต่่หากต้้องการให้้หอมจััด จะเอาเข้้าอบด้้วย ควัันเทีียนและดอกไม้้สดอีีกก็็ได้้ ๑ ใช้้เส้้นตอกงอทบกัันขููดขี้้�ผึ้้�งทำำ�เป็็นเส้้นเล็็ก ๆ _23-0693(001-198)P3.indd 26 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 27 ขี้้�ผึ้้�งสีีปากตามกล่่าวมานี้้�บรรดาชาววัังได้้ทำำ�ขึ้้�นถวายเจ้้านายทรงใช้้ และได้้ใช้้กัันเองในหมู่คน่กิินหมากพลูู ส่่วนชาวบ้า้นพวกที่่กิ�ินหมากพลูู ก็็หาซื้้�อได้้ ตามตลาดที่่�เขานั่่�งร้้านขายขี้้�ผึ้้�งสีีปากร่่วมกัับหมาก พลูู ปููน ยาฝอย และ เครื่่�องกิินกัับหมากพลูู ซึ่่�งเลืือกซื้้�อเอาตามใจชอบ ขี้้�ผึ้้�งกะทิิหรืือขี้้�ผึ้้�งน้ำำ��มััน มะพร้้าว อนึ่่�ง ขี้้ผึ้�้�งสีปาก ีอย่า่ งใดอย่า่งหนึ่่�ง เป็็นของอ่่อนนิ่่ม จึึ�งต้้องจััดหาภาชนะ เอาไว้้ใส่่ขี้้�ผึ้้�งสีีปากเก็็บรัักษาไว้้ใช้้ได้้นาน ๆ ภาชนะสำำ�หรัับใส่่ขี้้�ผึ้้�งนี้้�เรีียกว่่า ตลัับ ลักัษณะกลมป้้อมคล้้ายลููกจััน ขนาดเล็ก ็ๆ มักทำั ำ�ด้้วยไม้้กลึึง ที่่�ทำำ�ด้้วย งาช้้าง เงิิน นาก ทองคำำ�ก็็มีี ทั้้�งนี้้�อยู่่กัับฐานะของผู้้ใช้้ ขุุนคลัังแก้้ว ขุุนคลัังแก้้ว หรืือที่่�ตามไตรภููมิิกถา พระราชนิิพนธ์์ของพระเจ้้าลิิไทย ในสมััยสุุโขทััย เรีียกว่่า ขุุนพระคลัังแก้้ว หรืือ คหปติิรััตนะ (อ่่านว่่า คะ-หะปะ-ติิ-รััด-ตะ-นะ) เป็็นหนึ่่�งในสมบััติิคู่่บารมีีที่่�มีีค่่ายิ่่�งของพระเจ้้าจัักรพรรดิิ เมื่่�อบัังเกิิดมีีพระเจ้้าจัักรพรรดิิขึ้้�นในโลก พระองค์์จะทำำ�พิิธีีบำำ�เพ็็ญบุุญกุุศล ทำำ�ทาน รักัษาศีล ีและรำำ�พึึงถึึงผู้้ที่่จ�ะมาเป็็นขุุนคลัังแก้้วของพระองค์ คุ์ณสมบัุติัิ อัันพิิเศษที่่�สุุดของขุุนคลัังแก้้วก็็คืือ เมื่่�อพระเจ้้าจัักรพรรดิิต้้องพระประสงค์์ ทรััพย์์สิ่่�งใด ๆ ก็็ตาม ขุุนคลัังแก้้วก็็สามารถนำำ�มาถวายได้้เสมอ ทั้้�งนี้้�เพราะ ขุุนคลัังแก้้วมีีอำำ�นาจวิิเศษ สามารถมองเห็็นแก้้วแหวนเงิินทองทั้้�งหลายแม้้ว่่า อยู่ใ่ต้้แผ่่นดิินลึึกลงไปถึึง ๑๖ โยชน์์หรืืออยู่ใน่ท้้องมหาสมุทุร ขุุนคลัังแก้้วก็็เห็็น ทั่่�วทุุกแห่่งราวกัับมีีตาทิิพย์์เมื่่�อขุุนคลัังแก้้วปรารถนาแก้้วแหวนเงิินทองหรืือ เครื่่�องถนิมพิิมพาภรณ์์ไปถวายพระเจ้้าจัักรพรรดิิ สมบัติัิเหล่านั้้ ่ �นก็็จะขึ้้�นมาหา เองตามที่่�ตั้้�งจิิตปรารถนา เมื่่�อพระเจ้้าจัักรพรรดิิประสงค์์จะแจกจ่่ายทรััพย์์ _23-0693(001-198)P3.indd 27 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 28 เป็็นทานเท่่าใด ๆ ก็็ตาม ขุุนคลัังแก้้วก็็ดำำ�เนิินการให้้โดยที่่�ท้้องพระคลัังหลวง ยัังมีทรัี ัพย์สมบั์ติัิเต็ม็อยู่ต่ามเดิม ิแต่่เมื่่�อพระเจ้า้จัักรพรรดิสิวรรคต ขุุนคลัังแก้้ว ก็็จะหมดอำำ�นาจวิิเศษไปด้้วย คบไฟ และ ไต้้เสม็็ด คนไทยแต่่ก่่อนมัักจะคุ้้นเคยกัับคำำ�ว่่า “ถึึงเวลาเข้้าไต้้เข้้าไฟแล้้ว” ซึ่่�งหมายถึึง ยามค่ำำ��คืืนมาถึึงแล้้ว สภาพกลางวัันมีีแสงสว่า่งหมดไป ความมืืด เข้้ามาแทนที่่�เป็็นเวลากลางคืืน ซึ่�งแ่ลไปรอบตััวก็็พบแต่่ความมืืด เว้้นแต่่บางคืืน ที่่�เป็็นคืืนข้้างขึ้้�น อาจมีีแสงสลััว ๆ จากดวงจัันทร์บ้์ ้าง กระนั้้�นก็็ไม่่สว่่างพอจะ เห็็นสิ่่�งใดได้ชั้ัดเจนดัังเช่่นเวลากลางวััน พอพ้้นเวลาเย็็น ถึึงเวลาเข้้าไต้้เข้้าไฟ หรืือเรีียกเวลาระหว่่างนี้้�ว่่า “หััวค่ำำ��” ก็็เริ่่มมืืด�แล้้วแต่่บางคนบางบ้า้นยัังทำำ�การงานประจำำ�วััน หรืืองานอาชีีพ ยัังไม่่ลุุล่่วง ยัังต้้องการเวลาสำำ�หรัับทำำ�การงานนั้้�นต่่อไปได้้บ้้าง ก็จำ็ ำ�ต้้องหาสิ่่�ง ที่่�จะทำำ�ให้มี้ีแสงสว่่างพออาศััยทำำ�กิิจนั้้�น ๆ ให้้เสร็จ็ ได้้ สิ่่�งที่่�จะใช้้ให้้แสงสว่่างในยามค่ำำ��คืืนเมื่่�อสมััยก่่อนนั้้�น มีีคบไฟบ้้าง ไต้้เสม็ดบ้็ ้าง และตะเกีียง ในโอกาสนี้้�จะว่่าเฉพาะคบไฟกัับไต้้เสม็็ดเสีียก่่อน คบไฟ ได้้จากกิ่่�งไม้้ล้้มลุุกชนิิดต่่างๆเป็็นไม้้แห้้งใช้้หลายๆ กิ่่�งเอามามััด รวมกัันเป็็นดุ้้นหรืือท่่อนขนาดเขื่่�อง ๆ ยาวประมาณ ๓ ศอก ใช้้จุุดไฟให้้เกิิด แสงสว่่างอยู่่ได้้นานพอสมควร คบไฟนี้้�ใช้้ได้้หลายโอกาส เช่่น จุุดให้้แสงสว่่าง เพื่่�อทำำ�การนวดข้้าว จุุดส่่องทางยามค่ำำ��มืืด ไต้้เสม็็ด เป็็นเครื่่�องจุุดไฟให้้แสงสว่่างชนิิดหนึ่่�ง ทำำ�ด้้วยเปลืือกไม้้หรืือ ไม้้ผุุบางพวก แต่่ที่่�นิิยมว่่าคุุณภาพดีีใช้้เปลืือกและต้้นเสม็็ด เอามาสัับให้้เป็็น ชิ้้�นเล็็กชิ้้�นน้้อย คลุุกเข้้ากัับน้ำำ��มัันยาง แล้้วห่่อด้้วยใบเตยป่่า มัดัเป็็นเล่่มยาว ๆ _23-0693(001-198)P3.indd 28 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 29 ประมาณ ๒ คืืบ ด้้วยความนิิยมใช้้เปลืือกและต้้นเสม็ด็เอามาทำำ�เป็็นไต้ จึึ ้งเรีียกว่า ่ ไต้้เสม็ด็ ไต้้เสม็ด นิ็ ิยมใช้้ในภาคกลางใช้้จุดุตามไฟให้้แสงสว่า่ งในบ้า้นเรืือนทั่่�วไป สมััยก่่อนใช้้จุุดส่่องทาง ใช้้เป็็นเชื้้�อเพลิิงติิดไฟแก่่ฟืืนในการหุุงต้ม ้ เป็็นต้้น อนึ่่�ง ไต้้เสม็็ดนี้้�ลัักษณนามเรีียกว่่า “ลููก” ไต้้หลายลููกผููกรวมกัันเป็็นแพ เรีียกว่่า “มััด” เชื้้�อเพลิิงที่่�นำำ�มาใช้้ทำำ�ไต้้แต่่ละภาคอาจต่่างกััน แต่่ปรกติิใช้้ไม้้ซากและ ไม้้ผุุผสมน้ำำ��มัันยาง (ยางนา)และอาจจะใช้้ใบไม้้ที่่�เป็็นทางยาวชนิิดใดก็็ได้้และ อาจเรีียกชื่่�อต่่างกััน เช่่น ภาคอีีสานเรีียกว่่า กระบอง ลัักษณนามเรีียกว่่า อััน คว่ำำ��กระดาน ล้้มกระดาน คว่ำำ��กระดาน หรืือ ล้้มกระดาน เป็็นสำำ�นวนที่่�มาจากการเล่่นหมากรุุก ในการเล่่นหมากรุุกต้้องใช้้อุุปกรณ์์ ๒ อย่่าง คืือ ตััวหมาก และ กระดาน แต่่ละฝ่่ายจะผลััดกัันเดิินหมากของตนไปตามตาต่่าง ๆ บนกระดานเพื่่�อ วางแผนรุุกกิินขุุนของฝ่่ายตรงข้้าม มีีบางครั้้�ง ผู้้เล่่นฝ่่ายหนึ่่�งมีีฝีีมืือเล่่นสู้้ อีีกฝ่่ายหนึ่่�งไม่่ได้้แม้้หมากจะยัังอยู่่เต็็มกระดาน แต่่เมื่่�อคะเนดููแล้้วว่่า ตนต้้อง แพ้้แน่่ จึึงหาอุุบายปััดตััวหมากรุุกให้้ล้้มกระจััดกระจาย เช่่น แกล้้งลุุกขึ้้�น พรวดพราดและให้้อวััยวะส่่วนใดส่่วนหนึ่่�งไปกระแทกกระดานให้ปั้ดัเป๋ ตั๋ ัวหมาก ก็็เคลื่่�อนที่่�รวนไป และแต่่ละฝ่่ายก็็จำำ�ไม่่ได้้ว่่าหมากแต่่ละตััวอยู่่ในตำำ�แหน่่งใด จำำ�เป็็นต้้องยกเลิิกหมากตานั้้�น แล้้วเริ่่�มเล่่นกัันใหม่่ จึึงเกิิดเป็็นสำำ�นวนว่่า คว่ำำ��กระดาน หรืือ ล้้มกระดาน หมายถึึง ใช้้อำำ�นาจทำำ�ให้้ยุุติิหรืือล้้มเลิิกไป กลางคััน เช่่น รััฐบาลคว่ำ ำ� กระดานการเจรจากัับฝ่่ายกบฏ แล้้วเปิิดฉากโจมตีี ฝ่่ายกบฏอีีกครั้้�งหนึ่่�งเมื่่�อล้มก้ระดานแล้้วอาจเริ่่มกิ�จกิรรมตั้้�งแต่ต้่ ้นขึ้้�นใหม่ก็่ ็ได้้ _23-0693(001-198)P3.indd 29 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 30 เช่่น คณะกรรมการการเลืือกตั้้�งเห็็นว่่าการเลืือกตั้้�งไม่่โปร่่งใสจึึงล้้มกระดาน และจััดการเลืือกตั้้�งใหม่่ เครื่่�องเขิิน คำำ�ว่่า เขิิน นอกจากจะเป็็นคำำ�กริิยาหมายถึึง รู้้สึึกกระดากอาย แล้้ว ยัังเป็็นชื่่�อชาวไทใหญ่่เผ่า่หนึ่่�ง เรีียกว่่า ไทเขิิน ไทเขิินส่่วนหนึ่่�งอยู่่ในเชีียงตุุง รััฐฉาน ประเทศพม่่า ส่่วนหนึ่่�งอยู่่ในยููนนานตอนใต้้ ชาวไทเขิินจากเชีียงตุุง อพยพมาตั้้�งบ้้านเรืือนอยู่่ในจัังหวััดเชีียงใหม่่ เครื่่�องเขิินเป็็นชื่่�อภาชนะต่่าง ๆ เช่่น ขัันน้ำำ�� ขัันข้้าว พาน เชี่่�ยนหมาก โอ ตะลุ่่ม กล่่องบุุหรี่่� กล่่องข้้าว ที่่�ทำำ�ด้้วยเส้้นไม้้ไผ่่ซึ่่�งนำำ�มาเรีียด (เรีียด หมายถึึง การชักัหวายหรืือผิิวไม้้ไผ่่ให้้เป็็นเส้้นกลมขนาดต่า่ง ๆ ผ่า่นแผ่่นโลหะ เจาะรููตามขนาดที่่�ต้้องการ) ให้้เป็็นเส้้นเล็็ก ๆ แล้้วทำำ�เป็็นโครง ฉาบด้้วยน้ำำ��รััก เพื่่�อกัันรั่่�วซึึม แต่่งผิิวให้้เกลี้้�ยงแล้้วจึึงเขีียนลวดลาย หรืือขีีดผิิวให้้เป็็นลาย ต่่าง ๆ เช่่น ต้้นไม้้ ดอกไม้้แล้้วถมสีี สารานุุกรมไทยฉบัับราชบััณฑิิตยสถาน เล่่ม ๔ กล่่าวถึึงเครื่่�องเขิิน ไว้้ว่่า จีีนเป็็นต้้นตำำ�รัับทำำ�เครื่่�องเขิินมานานไม่่น้้อยกว่่า ๓,๐๐๐ ปีีแล้้ว สมััยต้้นราชวงศ์์หมิิง (Ming) มีีโรงงานทำำ�เครื่่�องเขิินหลายโรงที่่�เมืืองตาลีีฟูู ในยููนนาน ชาวไทเขิินมีีอาชีีพผลิิตภาชนะลัักษณะดัังกล่่าว ทำำ�ให้้แพร่่หลาย อยู่่ในประเทศไทย และคนไทยเรีียก เครื่่�องเขิิน ตามชื่่�อชนเผ่่าไทเขิิน หมายความว่่าเป็็นภาชนะที่่�ทำำ�ตามแบบของชาวไทเขิิน พจนานุกุรมศััพท์ศิ์ ลปก ิรรมอักัษร ก-ช ฉบัับราชบัณั ฑิิตยสถาน กล่า่วว่า ่ “ญี่่�ปุ่่นนำำวิิธีีการทำำเครื่่�องเขิินอย่่างไทยไปพััฒนาตั้้�งแต่่ครั้้�งกรุุงศรีีอยุุธยา โดยใช้้โครงกระดาษอััดแทนไส้้ไม้้ไผ่่ ทำำรัักสีีต่่าง ๆ เขีียนดอกพิิมพ์์ลายจน _23-0693(001-198)P3.indd 30 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 31 เครื่่�องเขิินญี่่�ปุ่่นแพร่่หลายมาก สมััยที่่�พม่่ายึึดครองเชีียงใหม่่ก็็ได้้วิิธีีทำำ เครื่่�องเขิินไปจากไทย จึึงเรีียกเครื่่�องเขิินว่่า โยเถ่่ (Yung Hte) แปลว่่า ภาชนะ ของไทยโยนก” ปััจจุุบัันเครื่่�องเขิินของไทยเสื่่�อมความนิิยมลงเพราะมีีภาชนะที่่�ผลิิต ด้้วยวััสดุุอื่่�น ๆ มาใช้้แทน เครื่่�องเขิินจึึงเหลืือความสำำ�คััญเพีียงเป็็นงานศิิลปะที่่� ผู้้ซื้้�อส่่วนใหญ่่นำำ�ไปเป็็นของขวัญัและของที่่�ระลึึก เครื่่�องถม เครื่่�องถม เป็็นคำำ�เรีียกภาชนะ เช่่น ขัันน้ำำ�� พาน ถาด กล่่องบุุหรี่่�หรืือ เครื่่�องประดัับ เช่่น กำำ�ไล แหวน สร้้อย เข็็มกลัด ที่่ ั�ทำำ�ด้้วยโลหะเงิินแกะสลััก เป็็นลวดลายต่่าง ๆ แล้้วใช้้ผงยาถมผสมกัับน้ำำ��ประสานทอง ใส่่ลงหรืือถมลงใน ร่่องที่่�แกะเซาะไว้้ให้้เต็็มทุุก ๆ ร่่อง ส่่วนที่่�ถมยาจะเป็็นสีีดำำ� ส่่วนที่่�ไม่่ได้้ถมยา จะเป็็นเนื้้�อเงิิน เมื่่�อยาถมแห้้งแล้้ว จึึงนำำ�ภาชนะหรืือเครื่่�องประดัับนั้้�นมาขััด แต่่งผิิวด้้วยตะไบและกระดาษทราย แล้้วขััดเงาด้้วยน้ำำ��ยาขััดโลหะให้้งดงาม ผงยาถมเป็็นสารเคมีีที่่�ทำำ�มาจากการนำำ�โลหะเงิิน ทองแดง ดีีบุุก และ ผงกำำ�มะถััน ผสมกัันตามอััตราส่่วนที่่�ช่่างแต่่ละคนกำำ�หนดไว้้(ช่่างบางคนใช้้ เงิิน ทองแดง และตะกั่่�ว) แล้้วนำำ�โลหะที่่�ผสมกัันนี้้�ไปหลอมรวมกััน แล้้วทิ้้�งไว้้ จนเย็็น จะจัับตััวกัันเป็็นสีีดำำ� จึึงนำำ�มาบดเป็็นผงละเอีียด แล้้วประสม น้ำำ��ประสานทอง เป็็นน้ำำ��ยาสำำ�หรัับนำำ�ไปถมในลวดลายที่่�แกะไว้้บนภาชนะหรืือ เครื่่�องประดัับนั้้�น ใช้้ไฟเป่่าเพื่่�อให้้ผงยาถมละลายไหลลงไปในร่่องส่่วนลึึก ๆ ได้้เต็็มสนิิท ขั้้�นตอนนี้้�สำำ�คััญ ต้้องทำำ�อย่่างประณีีต เครื่่�องถมแบบนี้้�เรีียกว่่า ถมเงิิน หรืือ ถมดำำ� เป็็นเครื่่�องถมที่่�เก่่าแก่่ที่่�สุุด _23-0693(001-198)P3.indd 31 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 32 เครื่่�องเบญจรงค์์ คำำ�ว่า ่เบญจรงค์์(อ่า่นว่า ่เบ็็น-จะ-รง) ประกอบด้้วยคำำ�ว่า ่เบญจ (อ่า่นว่า ่ เบ็็น-จะ) แปลว่่า ๕ กัับ รงค์์(อ่่านว่่า รง) แปลว่่า สี ีเบญจรงค์์แปลว่่า ๕ สีี ที่่�เราเรีียกว่่า เครื่่�องถ้้วยเบญจรงค์์นั้้�น ด้้วยเป็็นเครื่่�องถ้้วยชามชนิิดที่่�มีีลวดลาย เป็็นสีี๕ สีี มีีการเคลืือบผิิวให้้เป็็นเงางามและทนทานขึ้้�น สีี๕ สีี นั้้�นคืือสีีแดง เหลืือง ขาว ดำำ� น้ำำ��เงิิน แต่่บางครั้้�งอาจมีีสีีอื่่�น เช่่น สีีชมพูู ม่่วง แสด น้ำำ��ตาล เพิ่่�มขึ้้�นก็็ยัังเรีียกว่่า เบญจรงค์์ คนไทยรู้้จัักเครื่่�องถ้้วยชามเบญจรงค์์มาตั้้�งแต่่สมััยอยุุธยา ซึ่่�งตรงกัับ ราชวงศ์์หมิิงตอนปลายถึึงราชวงศ์์ชิิงของประเทศจีีน ชาวจีีนมีีฝีีมืือในการทำำ� เครื่่�องเบญจรงค์์เป็็นอย่า่งมาก เครื่่�องถ้้วยชามเบญจรงค์จึึ์ งเป็็นสิินค้านำ้ ำ�เข้้าจาก ประเทศจีีน ส่่วนใหญ่่ใช้้อยู่่ในราชสำำ�นััก เดิิมเป็็นลวดลายแบบจีีน แต่่ต่่อมา มีีการส่่งลวดลายแบบไทย เช่่น ลายกระหนก ลายเทพนม ลายพุ่่มข้้าวบิิณฑ์์ ไปให้้ช่่างจีีนทำำ� ปััจจุุบัันเมืืองไทยมีีแหล่่งผลิิตเครื่่�องเบญจรงค์์ใหญ่่ที่่�สุุดอยู่่ที่่�จัังหวััด สมุทุรสาครและสมุุทรสงคราม ผลิิตเครื่่�องเบญจรงค์์ทั้้�งแบบดั้้�งเดิมิและแบบที่่� พััฒนาขึ้้�นมาใหม่่ เป็็นถ้้วย โถ ชาม ชุุดอาหาร ชุุดกาแฟ แจกััน หรืือโคมไฟ งอมพระราม คำำ�ว่่า งอม หมายความว่่า หนัักมากจึึงทำำ�ให้้ได้้รัับทุุกข์์ทรมาน เช่่น เขาตากฝนทั้้�งคืืนจึึงเป็็นไข้้เสีียงอม สำำ�นวน งอมพระราม หมายความว่่า ลำำ�บากมาก ลำำ�บากเต็มที่่ ็ มั�กัใช้้ในกรณีที่่ถููกทำ�ำ�ร้า้ยหรืือได้รั้ับความลำำ�บาก เช่่น คนร้้ายที่่�เข้้าไปขโมยของในบ้้านถููกเจ้้าของบ้้านใช้้ไม้้ตีีเสีียงอมพระรามไปเลย สำำ�นวนนี้้มี�ที่่มาจาก�วรรณคดีีเรื่่�องรามเกีียรติ์์ �พระราชนิิพนธ์์ในพระบาทสมเด็จ็ _23-0693(001-198)P3.indd 32 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 33 พระพุุทธยอดฟ้้าจุุฬาโลกมหาราช กล่่าวถึึงพระรามต้้องออกไปเดิินป่่า ระหกระเหิินเป็็นเวลาถึึง ๑๔ ปีี ในระหว่่างนั้้�นพระรามต้้องเผชิิญกัับ เหตุุการณ์์ต่่าง ๆ ได้้รัับความลำำ�บากยากแค้้น ทั้้�งยัังเกิิดเหตุุการณ์์ยุ่่งยากคืือ ทศกััณฐ์์มาลัักนางสีีดาไป พระรามต้้องตามไปชิิงนางคืืน ต้้องรบพุ่่งกัับทศกััณฐ์์ และญาติิพี่่�น้้องของทศกััณฐ์์หลายครั้้�งด้้วยความลำำ�บากเป็็นเวลานาน กว่่าจะ ได้้นางคืืน งานวััด เมื่่�อเราเดิินทางไปต่า่ งจัังหวััด เรามัักจะพบป้้ายขนาดใหญ่่เชิิญชวนให้้ ไปเที่่�ยวงานวัด ัซึ่�งจัั ่ดขึ้้�นในโอกาสต่า่งๆเช่่น ไหว้้พระบรมธาตุุไหว้้พระพุทธุบาท ฝัังลููกนิมิิตยกช่่อฟ้าอุ้ ุโบสถ จััดเป็็นงานใหญ่่โต ๕ วััน ๗ วััน เพื่่�อชักชั วนไปทำำ�บุญ ุ พร้้อมกัับมีีการละเล่่น การแสดงต่า่ง ๆ มากมาย งานวััดเป็็นของคู่่กัันกัับคนไทยมาช้้านาน เพราะเมื่่�อคนไทยนิิยม การสร้้างวััดซึ่่�งถืือเป็็นการทำำ�บุุญอัันยิ่่�งใหญ่่เพื่่�อสืืบทอดพระพุุทธศาสนา เป็็นศููนย์์รวมทางจิิตใจของชาวบ้้าน ในแต่ล่ะปีีวััดกัับชาวบ้้านก็็จะจััดงานใหญ่่ เป็็นประจำำ� หรืือในโอกาสสำำ�คััญที่่�เกี่่�ยวกัับวััดกัับพระภิิกษุุในวััด ปรกติิวััดสมััยก่่อนก็็จะเป็็นที่่�เล่่นของลููกหลานชาวบ้้านในละแวกวััด อยู่แ่ล้้ว ลานวัดัจััดเป็็นที่่ชุ�มนุม ทีุ่่�เล่่นของเด็ก ็ๆ ที่่พ่�่อแม่่ให้้ความไว้้วางใจในเรื่่�อง ความปลอดภััย และการเล่่นที่่�เหมาะสมแก่่เด็็ก เพราะมีีพระเป็็นผู้้ดููแลและให้้ การอบรมสั่่�งสอนด้้วย แต่่งานวัดจัะมีีกิิจกรรมหลายอย่่าง มีผู้้ีคนทั้้�งในท้้องถิ่่�น และต่่างถิ่่�นมามากมาย เพราะงานวััดมีีความสำำ�คััญในหลาย ๆ ด้้าน เช่่น ๑. เป็็นการทำำ�บุญ ทำ ุำ�กุุศลครั้้�งสำำ�คัญั ในรอบปีีหรืือตามลักัษณะของงาน การทำำ�บุุญตามค่่านิิยมของคนไทยมีีทั้้�งการทำำ�บุุญด้้วยปััจจััยที่่�เป็็นเงิินทอง สิ่่�งของ เช่่น วััสดุุก่่อสร้้าง _23-0693(001-198)P3.indd 33 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 34 ๒. เป็็นการอบรมบ่่มจิิตใจผู้้คนที่่�มาทำำ�บุุญ โดยกิิจกรรมหนึ่่�งของ งานวััดคืือการนิิมนต์์พระที่่�เทศน์์เก่่ง ๆ มาเทศน์์ให้้ชาวบ้้านฟััง ๓. เป็็นการรวมจิิตใจ รวมความสามััคคีีของชาวบ้้าน เพราะงานวััด มีีกิิจกรรมต่่าง ๆ มากมาย เช่่น งานออกร้้านขายสิินค้้า ทั้้�งที่่�มีีในท้้องถิ่่�น หรืือ พ่่อค้้าเร่่นำำ�มาขาย ทั้้�งของกิิน ของใช้้ความบัันเทิิงต่่าง ๆ เช่่น ยิิงเป้้า (ตุ๊๊�กตา) ปาเป้า ้ (สาวน้้อยตกน้ำำ��) มายากล รำำ�วง ชกมวย กิจกิรรมบางอย่า่งที่่�ไม่่เหมาะสม ก็็จััดนอกเขตวััด กิิจกรรมต่่าง ๆ เป็็นเรื่่�องที่่�ชาวบ้้านทั้้�งหลายจะช่่วยกัันคิิด และทำำ� ทำำ�ให้้เกิิดความสามััคคีีในหมู่่บ้้านและเชื่่�อมความสามััคคีีกัับผู้้คนใน หมู่่บ้้านอื่่�นที่่�มาช่่วยงานหรืือมาเที่่�ยวงาน ๔. เป็็นการเปิิดโอกาสให้้หนุ่่มสาวได้้รู้้จัักกัันมากขึ้้�น ทั้้�งคนในชุุมชน และคนต่่างถิ่่�น ดัังนั้้�นก่่อนถึึงงานวััด ผู้้คนโดยเฉพาะหนุ่่มสาวจะเตรีียมเสื้้�อผ้้า เครื่่�องนุ่่งห่่มชุุดใหม่่เพื่่�อสวมใส่่เมื่่�อไปทำำ�บุุญและเที่่�ยวงาน เพื่่�อให้้สวยงาม เป็็นที่่�สนใจแก่่คนอื่่�น ๕. เป็็นการนำำ�ผู้้คนกลัับบ้้าน ในงานวััดต่่าง ๆ ผู้้คนที่่�ออกไปทำำ�งานใน ต่่างถิ่่�นก็็จะถืือโอกาสกลัับบ้้านเพื่่�อทำำ�บุุญและเยี่่�ยมครอบครััว ในบางงานผู้้คน ที่่�ไปทำำ�งานต่่างถิ่่�นอาจร่่วมใจกัันเป็็นผู้้จััดงานในลัักษณะงานสามััคคีีเช่่น กฐิินสามััคคีี ผ้้าป่่าสามััคคีี ทำำ�ให้้มีีความผููกพัันกัับผู้้คนและท้้องถิ่่�นมากขึ้้�น ๖. เป็็นการรวมทุุนเพื่่�อสร้้างพระอุุโบสถ หรืือบููรณะศาสนสถาน ศาสนวััตถุุเพราะปรกติิวััดอยู่่ได้้ด้้วยศรััทธาของชาวบ้้านเป็็นสำำ�คััญ ซึ่่�งต้้องใช้้ เวลานานกว่่าจะเพีียงพอกัับความต้้องการ งานวััดในสมััยก่่อนถืือเป็็นงานใหญ่่ มีีความสนุุกสนาน เป็็นทั้้�งงาน ทำำ�บุุญและพัักผ่่อน เป็็นงานที่่�ทุุกคนให้้ความสำำ�คััญและรอคอย _23-0693(001-198)P3.indd 34 7/7/2566 BE 18:23