นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 135 ปััจจุุบัันรููปฤๅษีีดััดตนที่่�วััดพระเชตุุพนวิิมลมัังคลาราม แม้้ชำำ�รุุด สููญหายไปบ้้าง ก็็ยัังมีีให้้เห็็นอยู่่บางส่่วน โคลงภาพฤๅษีีดััดตนมีีการคััดลอก พิิมพ์์เผยแพร่่หลายครั้้�งหลายคราว เช่่น พิิมพ์์รวมอยู่่ในหนัังสืือเรื่่�องประชุุม จารึึกวััดพระเชตุุพนฯ บ้า้ง พิมพ์ิ ์แยกเล่่มเฉพาะเรื่่�องบ้้าง มีีอยู่่แพร่่หลายเป็็นที่่� รู้้จัักกัันทั่่�วไปตลอดมา หากจะนัับเวลาจากปีีที่่�สร้้างรููปฤๅษีีดััดตนเป็็นลำำ�ดัับมาจนถึึงปััจจุุบััน (พ.ศ. ๒๕๖๖) จะเห็็นว่่ายาวนานถึึง ๑๘๗ ปีีแล้้ว จึึงกล่า่ วได้้ว่่า รููปหล่่อโลหะ ฤๅษีีดััดตนเป็็นพระราชมรดกทางวิิชาการแพทย์์แผนไทยที่่�พระบาทสมเด็็จ พระนั่่�งเกล้า้เจ้า้อยู่หั่ัว รัชกาลที่่ ั�๓ แห่่งกรุุงรััตนโกสิินทร์์โปรดเกล้า้ฯ พระราชทาน แก่่ประชาชนทั้้�งประเทศ และยัังคงได้้รัับความนิิยมสืืบมาจนถึึงปััจจุุบััน ลอยนวล คำำ�ว่า ล่อยนวล ประกอบด้้วยคำำ�ว่า ล่อยซึ่�งแ่ ปลว่า ท่รงตััวอยู่ ่เด่่นขึ้้�นมา กัับคำำ�ว่า ่นวล ซึ่่�งแปลว่า ล่ะอองสีขาีวบนผิิวผลไม้้หรืือใบไม้้บางชนิิดแสดงว่่า แก่่จััด เช่่น นวลมะม่่วง นวลแตง นวลใบตอง ผิิวนวล หมายถึึง ผิิวที่่�งามผุดผุ่่อง ผิิวผ่่องเป็็นยองใย สีีนวล แปลว่่า สีีขาวปนเหลืืองเล็็กน้้อย ลอยนวล ใช้้เป็็นสำำ�นวนหมายความว่า ส่บายใจ อยู่อ่ย่า่งสบายไม่ทุ่กข์ุร้์้อน คำำ�ว่่า ลอยนวล ปรากฏในวรรณคดีีไทยหลายเรื่่�อง เช่่น ในวรรณคดีีเรื่่�อง พระอภััยมณีีบทประพัันธ์์ของสุุนทรภู่่ ปรากฏคำำ�ว่า ล่อยนวล ตอนศรีีสุุวรรณ พบนางเกษรา มีีเนื้้�อเรื่่�องว่่า ศรีีสุุวรรณกัับพราหมณ์์วิิเชีียร โมรา และสานน เดิินทางมาถึึงเมืืองรมจัักรและถููกจัับไปขัังไว้้ในสวนหลวง พี่่�เลี้้�ยงทั้้�ง ๔ ของ นางเกษรา พระธิดาขิองพระเจ้้ากรุุงรมจัักรจะออกไปพบศรีสุีุวรรณจึึงผัดัหน้า้ ขาวนวล แล้้วเรีียกสาวใช้้ให้้ตามไปด้้วย ความตอนนี้้�มีีว่่า _23-0693(001-198)P3.indd 135 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 136 “ให้้ถืือซองสลาผ้้าเช็็ดปาก แล้้วออกจากประตููทางข้้างฉนวน ทำำกรีีดชายกรายก้้อยเที่่�ยวลอยนวล ตรงไปสวนมาลีีด้้วยปรีีดา” เรื่่�องมหาเวสสัันดรชาดก กััณฑ์์ทานกััณฑ์์สำำ�นวนสำำ�นัักวััดถนนแต่่ง กล่า่วถึึงตอนที่่�พระเวสสัันดรถููกพระเจ้ากรุุ้งสญชััยเนรเทศให้้ไปอยู่ป่่า ่พระนาง มััทรีีขอตามไปด้้วยเพื่่�อดููแลรัับใช้้พระสวามีีพระเจ้้ากรุุงสญชััยตรััสห้้าม พระนางมััทรีีไม่่เชื่่�อ กราบทููลให้้เหตุุผลว่่า เมื่่�อพระสวามีีตกยากต้้องไปลำำ�บาก พระนางไม่่สมควรที่่�จะอยู่่สุุขสบายในเมืือง ความปรากฏดัังนี้้� “แต่่ว่่าลููกจะไม่่ไปก็็ใช่่ที่่�ด้้วยพระสวามีีสิิตกไร้้ใครเขาไม่่อิินััง ลููกจะ นอนลอยนวลอยู่่�ในวัังไม่่บัังควร ประชาชนมัันจะชวนกัันสรวลแซ่่” ในบทละครนอกเรื่่�อง ไชยเชษฐ์์ พระราชนิิพนธ์์ของพระบาทสมเด็็จ พระพุุทธเลิิศหล้้านภาลััย ตอนพระไชยเชษฐ์์ตามมาง้้อนางสุุวิิญชาให้้กลัับไป เมืืองเหมัันต์์นางวิิฬาร์์ซึ่่�งเป็็นผู้้ช่่วยของนางสุุวิิญชากล่่าวต่่อว่่าพระไชยเชษฐ์์ ดัังนี้้� “แต่่เจ็็บอายเพีียงนี้้�แล้้วมิิสา ยัังจะมาลอยนวลชวนไปใหม่่ สบถเสีียแล้ว้คะขี้้�คร้้านไป เขาไม่่ขอพอใจเห็็นเหมัันต์์” ปัจจุับัุันคำำ�ว่า ล่อยนวล ใช้้เป็็นสำำ�นวนมีีความหมายว่า ส่บายใจ อยู่อ่ย่า่ง สบาย ไม่่ทุุกข์์ร้้อน เพราะไม่่ถููกจัับตััวมาลงโทษ เช่่น โจรปล้้นร้้านทองหนีีไป อย่่างลอยนวล, ผู้้ร้้ายที่่�ฆ่่าชิิงทรััพย์์คนขัับรถแท็็กซี่่�ยัังลอยนวลอยู่่� _23-0693(001-198)P3.indd 136 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 137 ละครยก ว่่าด้้วยเรื่่�องคติิความเชื่่�อในหมู่่คนไทยเรานี้้� มีีความเชื่่�ออยู่่มากมาย หลายสิ่่�งหลายอย่่าง เฉพาะเชื่่�อภููต ผี ปิิ ีศาจ เทวดา อารัักษ์์ ก็็เป็็นเรื่่�องมากอยู่่ ทั้้�ง ๆ ที่่�สิ่่�งเหล่่านั้้�นไม่่มีีตััวตน มองไม่่เห็็น จัับต้้องไม่่ได้้แต่่ก็็มัักเชื่่�อถืือกัันอยู่่ ทั้้�งนี้้�น่่าจะเนื่่�องมาแต่่ความเชื่่�อว่่ามีีอิิทธิิฤทธิ์์� มีีอำำ�นาจลึึกลัับ มีีอิิทธิิพลเหนืือ มนุุษย์์เป็็นต้้น ภููต ผี ปิิ ีศาจ เทวดา อารัักษ์์พวกนี้้�ยัังได้้รัับความนัับถืือว่่า จะให้คุุ้ณ หรืือให้้โทษแก่่คนอย่่างเราได้้คนที่่�มัักเชื่่�อผีีเชื่่�อเทวดาว่่าจะให้้สิ่่�งที่่�เป็็นคุุณ แก่่ตััว หรืือไม่่ประสงค์์ให้้ผีีสางเทวดาใส่่โทษให้้ก็็จำำ�จะต้้องเอาใจผีีสางเทวดา ด้้วยการจััดหาสิ่่�งดีีๆ พลีีกรรมหรืือสัังเวยให้้เป็็นที่่�ควรยิินดีีและพอใจผีีสาง หรืือเทวดา หรืือตอบแทนภายหลัังที่่�ประสบผลดัังขอให้้ผีีสาง เทวดา อารัักษ์์ ช่่วยอนุุเคราะห์์แก่่ตััว เครื่่�องพลีีกรรมหรืือเครื่่�องสัังเวยอัันเนื่่�องกัับพิิธีีสนองคุุณผีีสาง เทวดา นั้้�น มีีหลายสิ่่�งหลายอย่า่งต่า่งๆ กัันไป ทั้้�งนี้้สุ�ดุแท้้แต่ว่่ าสิ่่ ่ �งใดเชื่่�อว่าจ่ ะเป็็นของที่่� ผีีหรืือเทวดาชอบ ก็็จะสรรหาเอาไปพลีีกรรมหรืือสัังเวยสนองความเชื่่�อนั้้�น ๆ โอกาสนี้้�จะเล่่าเรื่่�องเครื่่�องพลีีกรรมหรืือเครื่่�องสัังเวยอย่่างหนึ่่�ง เรีียกว่่า “ละครยก” ใช้้สำำ�หรัับ “แก้้บน” เทวดา อารัักษ์์พระภููมิิเจ้้าที่่� เป็็นต้้น “ละครยก” เป็็นของจำำ�ลองละครชาตรีีโรงหนึ่่�ง ๆ มีีขนาดไม่่ใหญ่่โต เกิินกว่าจ่ะตั้้�งได้้บนฝ่่ามืือ โรงละครพร้้อมตััวละครย่่อส่่วนขนาดเล็็ก ๆ นี้้�อาจ หยิิบยกไปตั้้�งหรืือแขวนไว้้ตามศาลเทพารัักษ์์ศาลพระภููมิิได้้ จึึงเรีียกกัันว่่า “ละครยก” ความเป็็นมาของ “ละครยก” นี้้� มีีพระอธิิบายของสมเด็็จพระเจ้้า บรมวงศ์์เธอ กรมพระยาดำำ�รงราชานุุภาพ ในหนัังสืือสาส์์นสมเด็็จ ว่่าด้้วย “ละครยก” ดัังต่่อไปนี้้� _23-0693(001-198)P3.indd 137 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 138 “ละครยก มีีที่่�มาจากผู้้คิิดทำำจำำลองละครทั้้�งวง โดยใช้้ตุ๊๊กตาแทน ผู้้แสดงละครอยู่่�ในโรงนั้้�น สำำหรัับให้้คนเอาไปแก้้สิินบน แทนการหา ละครที่่�แสดงด้้วยคนไปเล่่นแก้้บน ซึ่่�งค่่าจ้้างละครโรงหนึ่่�งๆ ย่่อมจะต้้อง แพงกว่่าราคาละครยกโรงหนึ่่�งหลายเท่่า” ว่่าด้้วยรููปพรรณสััณฐานของ “ละครยก” เพื่่�อแนะนำำ�ให้้รู้้จัักและ เข้้าใจได้้ต่่อไป “ละครยก” โรงหนึ่่�ง ๆ มีีตััวละครทำำ�ด้้วยดิินเหนีียว ๓ ตััว เป็็นตััว “ยืืนเครื่่�อง” หรืือ “ตััวพระ” ตััวหนึ่่�ง “ตััวนาง” ตััวหนึ่่�ง และตััวประกอบ อีีกตััวหนึ่่�ง ตััวละครยกนี้้�สููงไม่่เกิิน ๓ นิ้้�ว ตััวละครยกทั้้�ง ๓ ตััวนี้้�ทำำ�ขึ้้�นด้้วยวิิธีี“ตีีพิิมพ์์” หรืือ “กดพิิมพ์์” โดยใช้้แม่่พิิมพ์์ฝาเดีียว ทำำ�ด้้วยดิินเผา คล้้ายกัันกัับแม่่พิิมพ์์ที่่�ใช้้ทำำ�พระพิิมพ์์ ซึ่่�งกดพิิมพ์์พระออกมาเป็็นแผ่่นแบน ๆ รููปต่่าง ๆ เป็็นต้้น เมื่่�อจะทำำ�ตััวละครยก ก็็ต้้องเอาผงดิินสอพองใช้้ผ้้าห่่อเป็็นลููกประคบ ตบลงที่่�หน้้าแม่่พิิมพ์์เพื่่�อป้้องกัันดิินเหนีียวติิดพิิมพ์์ จึึงเอาดิินเหนีียวที่่�ผ่่าน การนวดจนเหนีียวเป็็นเนื้้�อเดีียวกััน ปั้้�นให้้ได้้ขนาดพอดีีเอาใส่่ลงในแม่่พิิมพ์์ แล้้วกดดิินให้้แนบสนิทกัิ ับแม่พิ่มพ์ิ จึึ ์งเคาะดิินออกจากพิมพ์ิ ์เอาก้้านไม้้ไผ่ข่นาด ไม้้ก้้านธููปเสีียบขึ้้�นทางขาของรููปดิิน แล้้วเอาออกผึ่่�งแดดให้้แห้้ง ตััวละครยกนี้้� มีีอยู่่ ๓ ตััว จึึงต้้องทำำ�แม่พิ่ ิมพ์์เป็็น ๓ แบบ คืือ แม่่พิิมพ์์ ตััวยืืนเครื่่�อง แม่่พิิมพ์์ตััวนาง และแม่พิ่ ิมพ์์ตััวประกอบ ตััวละครแต่่ละตััว เมื่่�อผึ่่�งแดดแห้้งสนิิทแล้้ว ก็็เอามาทาฝุ่่นขาวให้้ทั่่�ว แล้้วเขีียนส่่วนต่า่ง ๆ ด้้วยสีีแดง เขีียว เหลืือง เป็็นต้้น จึึงเอาจััดลงโรงละคร โรงละครยกนั้้�น ทำำ�รููปทรงคล้้ายกลัักไม้้ขีีดไฟ แต่ข่นาดใหญ่่กว่่า มีีพื้้�น รููปสี่่�เหลี่่�ยมผืืนผ้้า ทำำ�ด้้วยไม้้เนื้้�ออ่่อน เช่่น ไม้้สมพง พื้้�นนี้้�เรีียกว่่า “แป้้น” มุุมของไม้้แป้้นทั้้�ง ๔ มุุมเจาะทำำ�รููเล็็ก ๆ เอาซี่่�ไม้้ไผ่่ขนาดโตกว่่าไม้้ก้้านธููป _23-0693(001-198)P3.indd 138 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 139 ยาวประมาณ ๓.๕ นิ้้�ว ๔ ซี่่�เอาไม้้แต่่ละซี่่�ปัักตรงมุุมไม้้แป้้นทั้้�ง ๔ มุุม สมมติิ ว่่าเป็็นเสาโรงละคร ปลายซี่่�ซึ่่�งปัักทำำ�เป็็นเสานี้้�จัักหรืือผ่่าให้้เป็็นง่าม ่แล้้วเอา ตอกแบน ๆ มาหัักทำำ�เป็็นกรอบรููปสี่่�เหลี่่�ยมผืืนผ้้า ขนาดกว้้างยาวเท่่ากัันกัับ “แป้้น”เอาตอกที่่หั�กัเป็็นกรอบซึ่่�งเรีียกว่า ่ “รัดัเกล้้า” สวมเข้้ากัับง่ามปลา ่ยเสา โรงทั้้�ง ๔ ต้้น ก็็จะเป็็นโครงสร้้าง “โรงละครยก” ขั้้�นหนึ่่�งแล้้ว “โรงละครยก” นี้้�ยัังต้้องตกแต่่งให้้สวยงามน่่าดููน่่าชมอีีกด้้วย ขั้้�นแรก หากระดาษแก้้วสีีต่่าง ๆ เอามาตััดทำำ�เป็็นแถบเล็็ก ๆ อย่่างริิบบิ้้�น ใช้้กรรไกร ตััดซอยริิมแถบกระดาษข้้างหนึ่่�งเป็็นริ้้�วเล็็ก ๆ ไปตลอดทั้้�งแถบ กระดาษแก้้วสีี ที่่�ตััดเป็็นริ้้�ว ๆ นี้้�เรีียกว่่า “น่่องสิิงห์์” ใช้้พัันเสาโรงละครยกทั้้�ง ๔ เสา แล้้วตััด กระดาษลายดอกเป็็นรููปสี่่�เหลี่่�ยมผืืนผ้า ทา้แป้้งเปีียกปิิดตอนบนทำำ�เป็็นหลัังคา โรงละคร ต่่อไปก็็หากระดาษพิิมพ์์ลายดอกเอามาตััดเป็็นแถบยาว ๆ ทา แป้้งเปีียกปิิดวงรอบริมิหลัังคาทัับตรงรัดัเกล้าทั้้ ้ �ง ๔ ด้า้น แถบกระดาษวงรอบนี้้� เรีียกว่่า “ระใบ” ปกริิมหลัังคาช่่วยให้้ดููงาม เมื่่�อจััดทำำ�โรงละครยกเสร็็จ จึึงเอาตััวละครซึ่�ง่ทำำ�เตรีียมไว้้จััดเข้้าในโรง โดยตััดก้้านไม้้ที่่�เสีียบตััวละครแต่่ละตััวให้้สั้้�นและเสี้้�ยมปลายให้้แหลม เอาปััก เข้้ากัับไม้้แป้้น ให้ตั้้้�งตรงอยู่ต่ามตำำ�แหน่่งและจัังหวะพองาม ก็จ็ะเป็็น “ละครยก” ได้้โรงหนึ่่�ง “ละครยก” สมััยก่่อนนั้้�น มีีผู้้ทำำ�ขายแพร่่หลายอยู่่ตามตลาด ท่่าเรืือ และหน้า้ศาลเจ้า ้ สำำ�หรัับผู้้ที่่ต้�้องการหาซื้้�อเอาไปแก้้บน บููชาพระภููมิิเจ้าที่่ ้�เจ้าพ่้ ่อ เจ้้าแม่่ตามคติิความเชื่่�อ ละครยกโรงหนึ่่�ง ๆ ราคาไม่่สู้้แพง จะซื้้�อไปแก้้บน ๔-๕ โรงก็็ไม่่หมดเปลืืองทุุนรอนกี่่�มากน้้อย “ละครยก” ที่่�เล่่ามานี้้�ไม่่มีีให้้เห็็นอีีกแล้้ว หลัังจากสิ้้�นสงครามโลก ครั้้�งที่่�๒ และพ้้นพุุทธศัักราช ๒๕๐๐ ละครยกก็็หายสาบสููญไปจากคนไทย ไม่่มีีโอกาสคืืนกลัับมาให้้อนุุชนได้้พบเห็็นอีีกเลย _23-0693(001-198)P3.indd 139 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 140 ลัักษณะสามีีที่ดีี่� ๕ ประการ หนัังสืือไตรภููมิิโลกวิินิิจฉยกถา ซึ่่�งพระบาทสมเด็็จพระพุุทธยอดฟ้้า จุุฬาโลกมหาราชทรงพระกรุุณาโปรดเกล้้าฯ ให้้พระยาธรรมปรีีชา (แก้้ว) เจ้้ากรมอาลักัษณ์์เรีียบเรีียงขึ้้�น มีีข้้อความกล่า่วถึึงลัักษณะสามีีที่่�ดีี๕ ประการ ตามความนิิยมของสัังคมในสมััยนั้้�นไว้้ดัังนี้้� ประการแรก สามีที่่ดี�ต้ี้องสงเคราะห์์ภรรยาด้้วยการกล่า่วยกย่่องภรรยา ของตนและเรีียกภรรยาของตนด้้วยถ้้อยคำำ�อัันไพเราะ อย่่าใช้้ถ้้อยคำำ�หยาบช้้า เป็็นอัันขาด ประการที่่� ๒ สามีีที่่�ดีีต้้องไม่่ทำำ�ร้้ายร่่างกายตบตีีด่่าว่่าภรรยาของตน ราวกัับเป็็นทาสรัับใช้้เพราะถ้้าสามีีดููหมิ่่�นตบตีีภรรยาแล้้ว คนอื่่�น ๆ รวมทั้้�ง บ่่าวไพร่ทั้้ ่ �งหลายก็็จะพลอยดููหมิ่่�นภรรยาไปด้้วย ประการที่่� ๓ สามีที่่�ดีีต้้องไม่่ประพฤติินอกใจภรรยาของตน ไม่่ลุ่่มหลง รัักใคร่่หญิิงอื่่�น ประการที่่� ๔ สามีที่่ดี�ีควรมอบหมายหน้าที่่ ้หุ�ุงหาอาหารทำำ�สำำ�รัับกัับข้้าว ให้้เป็็นสิทธิ์์ข�องภรรยา เพราะภรรยานั้้�นถ้้าไม่่ได้มี้ีภารกิจิในการตกแต่่งประกอบ อาหารแล้้วย่่อมเกิิดความไม่่สบายใจ ถึึงจะได้้รัับเครื่่�องประดัับสวยงามมีีค่่า มากมายเพีียงใดก็็ไม่่สบายใจเลย ถ้้าสามีีไม่่ได้้มอบสิิทธิ์์�ขาดในครััวให้ ้ ประการที่่� ๕ สามีีควรหาเครื่่�องประดัับที่่�เหมาะสมแก่ชาติ่ ิตระกููลให้้แก่่ ภรรยาของตน _23-0693(001-198)P3.indd 140 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 141 ลููกแก้้ว ลููกแก้้ว เป็็นโอรสจำำ�นวน ๑,๐๐๐ องค์์ ของพระเจ้้าจัักรพรรดิิหนัังสืือ ไตรภููมิิกถาพระราชนิิพนธ์์ของพระเจ้้าลิิไทย ในสมััยสุุโขทััย กล่า่วถึึงโอรสของ พระเจ้้าจัักรพรรดิิทั้้�ง ๑,๐๐๐ องค์์ว่่ามีีรููปโฉมงดงาม รู้้หลัักนัักปราชญ์์และ กล้า้หาญทุกุองค์์โอรสองค์์ใหญ่รู้้่หลักนักปัราชญ์ยิ่่์ �งกว่า่และประเสริฐกว่ิา่อนุชาุ ทั้้�งหลาย ลููกแก้้วของพระเจ้้าจัักรพรรดิิสามารถรู้้ใจคนทั้้�งหลายได้้ว่่าผู้้ใดเป็็น คนดี ผู้้ ี ใดเป็็นคนร้า้ยแม้้จะอยู่่ไกลกัันถึึง ๑๒ โยชน์ วั์ ันหนึ่่�งลููกแก้้วทููลพระบิดาิ ว่่าต่่อจากนี้้�ไป พระองค์์จงอยู่่เสวยสุุขทุุกประการ ส่่วนความบ้้านความเมืือง กิิจการใด ๆ ขอให้้เป็็นหน้้าที่่�ของโอรสทั้้�งหลายช่่วยกัันดููแล ตั้้�งแต่่นั้้�นมา พระเจ้้าจัักรพรรดิิก็็ได้้ลููกแก้้วช่่วยดููแลว่่าการบ้้านเมืืองแทนพระองค์์โดยมิิได้้ วิิตกกัังวลแต่่อย่่างใดเลย เมื่่�อพระเจ้้าจัักรพรรดิิเสด็็จสวรรคต รััตนะต่่าง ๆ ต้้องกลัับไปอยู่่ใน แหล่่งเดิม ิเช่่น ช้้างแก้้ว ม้้าแก้้ว กลัับไปสู่ตระ่ กููลเดิม ิ แก้้วมณีีหรืือมณีรัีัตนะและ บริิวารทั้้�ง ๘๔,๐๐๐ กลัับไปอยู่่ในเขาพิิบุุลบรรพต นางแก้้วกลัับสู่อุ่ ุตตรกุรุุทวีีป ส่่วนลููกแก้้วนั้้�นก็็ไม่่ได้้รู้้หลัักนัักปราชญ์์และไม่่มีีความรู้้ใด ๆ ต่่อไป แต่่ถ้้า ลููกแก้้วของพระเจ้า้จัักรพรรดิิเป็็นผู้้มีบุีญุบารมีีอย่า่งยิ่่�ง ก็มี็ ีโอกาสได้้เป็็นพระเจ้า้ จัักรพรรดิิแทนพระบิดาต่ิ ่อไป ลููกทรพีี สำำ�นวน ลููกทรพี ีหมายถึึงลููกที่่�ฆ่่าหรืือทำำ�ร้า้ยพ่่อแม่ข่องตน สำำ�นวนนี้้มี�ี ที่่�มาจากวรรณคดีีเรื่่�องรามเกีียรติ์์ ดั�ังปรากฏในเรื่่�องรามเกีียรติ์์�พระราชนิิพนธ์์ ของพระบาทสมเด็็จพระพุุทธยอดฟ้้าจุุฬาโลกมหาราช กล่่าวถึึงทรพาพ่่อของ ทรพีีว่่า เดิิมเป็็นยัักษ์์ชื่่�อ นนทกาล มีีหน้้าที่่�เฝ้้าประตููกำำ�แพงในอุุทยานของ _23-0693(001-198)P3.indd 141 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 142 พระอิิศวร นนทกาลมีีใจรัักนางฟ้้า ซึ่่�งมีีหน้้าที่่�เก็็บดอกไม้้ถวายพระอิิศวร จึึง ลักลัอบนำำ�ดอกไม้้ไปให้้นาง นนทกาลจึึงถููกพระอิิศวรสาปให้มา้เกิดิในโลกมนุุษย์์ เป็็นควายชื่่�อ ทรพา และให้้ตายเพราะลููกที่่�ชื่่�อ ทรพีี ทรพาจึึงฆ่่าลููกที่่�เป็็น ควายตััวผู้้ทุกตัุัว ต่่อมาเมีียตััวหนึ่่�งของทรพาชื่่�อนางนิลกาสิรแอบหนีีไปออกลููก ในถ้ำำ��สุุรกานต์ ์นางให้้ชื่่�อลููกว่่า ทรพี ีและได้้เล่า่เรื่่�องที่่�ทรพาฆ่่าลููกให้้ทรพีีฟััง นางควายได้้ฝากลููกไว้้กัับเทวดาประจำำ�ถ้ำำ�� ทรพีีเห็็นมีีเทวดามาคอยคุ้้มครอง จึึงกำำ�เริิบแสดงฤทธิ์์�เดชของตนอยู่่เสมอ ทรพีีตามวัดัรอยเท้้าของตนกัับทรพา จนเห็็นว่่ารอยเท้าข้องตนเท่่ากัับรอยเท้าพ่้ ่อแล้้วจึึงไปท้าท้รพาขวิิดกััน ในที่่สุ�ดุ ทรพีีก็็ฆ่่าทรพาผู้้เป็็นพ่่อตาย จึึงเป็็นที่่�มาของสำำ�นวน ลููกทรพีี ปััจจุบัุัน มีีผู้้ใช้้สำำ�นวน ลููกทรพีีในความหมายว่่า ลููกอกตััญญูู ทำำ�ร้้าย พ่่อแม่่หรืือทำำ�ร้้ายผู้้ที่่�เลี้้�ยงดููมา โลกัันตรนรก โลกัันตรนรก เป็็นนรกที่่�อยู่่ระหว่่างจัักรวาล ๓ จัักรวาลซึ่่�งอยู่่ใกล้้ๆ กััน ตามหนัังสืือไตรภููมิิพระร่่วงซึ่่�งเป็็นพระราชนิิพนธ์์ของพระเจ้้าลิิไทย ในสมััย สุุโขทััยกล่า่วว่า ่ โลกัันตรนรกมีีความกว้า้ง ๘,๐๐๐ โยชน์์หรืือประมาณ ๖๔,๐๐๐ กิิโลเมตร ส่่วนล่่างเป็็นคููลึึกมากจนหาก้้นคููไม่่ได้้ ทางด้้านสููงนั้้�นมีีลัักษณะเป็็น ปล่่องขึ้้�นไปถึึงพรหมโลก แต่่ไม่่มีีวิิมานเทวดาองค์์ใดอยู่่เหนืือนรกนี้้�เลย ในโลกัันตรนรกมีีแต่่ความมืืดสนิท ผู้้ที่่ ิ �ตกนรกขุมนีุ้้ม�องไม่่เห็็นสิ่่�งใด ทั้้�งนี้้� เพราะโลกัันตรนรกอยู่ระห่ว่า่ งจัักรวาล คืืออยู่นอ่กกำำ�แพงจัักรวาล ทั้้�งดวงอาทิิตย์์ ดวงจัันทร์์และดวงดาวจึึงส่่องแสงไปไม่่ถึึง มีีเฉพาะดิินแดนที่่�อยู่่ในกำำ�แพง จัักรวาลเท่านั้้ ่ �นที่่�ได้รั้ับแสงสว่า่ง นรกแห่่งนี้้จ�ะเกิดิความสว่า่งขึ้้�นได้้เพีียง ๕ ครั้้�ง ได้้แก่่๑. เมื่่�อพระโพธิิสััตว์์ผู้้จะมาตรััสรู้้ได้้เสด็็จปฏิิสนธิิในพระครรภ์์ของ พระมารดา ๒. เมื่่�อพระโพธิสัิัตว์์ประสููติิ ๓. เมื่่�อพระโพธิิสััตว์์ตรััสรู้้เป็็นสมเด็็จ _23-0693(001-198)P3.indd 142 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 143 พระสััมมาสััมพุุทธเจ้้า ๔. เมื่่�อพระพุุทธเจ้้าตรััสเทศนาพระธรรมจัักร และ ๕. เมื่่�อพระพุทธุเจ้า้เสด็จดั็ ับขัันธปรินิิพพาน แต่่แสงนั้้�นก็ป็รากฏเพีียงวาบเดีียว ราวกัับแสงฟ้า้แลบ หรืือเร็็วราวกัับดีดนิ้้ ี �วมืือครั้้�งเดีียว ตอนนั้้�นสััตว์์นรกจึึงได้้เห็็น กัันและต่า่งก็็แปลกใจว่า ่ “เรานึึกว่า่อยู่คนเ่ดีียวในนรกร้า้ยนี้้�ไม่รู้้ว่่ายั่ ังมีผู้้อื่ี ่�นอีกี มากมายอยู่ด้่้วย”เมื่่�อเห็็นแสงสว่า่งเหล่าสั่ ัตว์์นรกต่า่งก็ร้็้องเอะอะว่า ่ “อะไรๆ” แล้้วก็กลั็ ับมืืดไปอีก ี ในวัันที่่�พระพุทธุเจ้า้ตรัสัเทศนาพระธรรมจัักรนั้้�น แสงสว่า่ง ในโลกัันตรนรกจึึงจะค่่อยเรืืองอยู่่นานกว่่าทุุกครั้้�งเล็็กน้้อย โลกัันตรนรกได้รั้ับแสงสว่า่งวาบขึ้้�นมาแล้้ว ๕ ครั้้�งในสมััยของพระโคตมพุุทธเจ้้า โอกาสที่่�โลกัันตรนรกจะสว่่างขึ้้�นอีีกก็็เมื่่�อพระศรีีอาริิย์์ซึ่่�งเป็็น พระพุทธุเจ้้าองค์ต่์ ่อไปเสด็็จปฏิิสนธิิในพระครรภ์์ของพระมารดา ประสููติิและ ตรััสรู้้เป็็นพระสัมมาสััมพุุทธเจ้้า ผู้้ใดทำำ�บาป ทำำ�ร้า้ยพ่่อแม่่และสมณพราหมณาจารย์ผู้้มี์ศีล ทั้้ ี �งยุุยงให้ส้งฆ์์ ผิดิใจกััน เมื่่�อตายไปต้้องไปเกิดิในโลกัันตรนรก และต้้องทนทุกข์ุท์รมานอยู่น่าน จนกว่าจ่ะหมดกรรม สััตว์์นรกที่่�อยู่ในโ่ลกัันตรนรก มีร่ีา่งกายใหญ่่โตมาก สููงถึึง ๖,๐๐๐ วา หรืือ สููงประมาณ ๑๒ กิิโลเมตร เล็็บตีีนเล็็บมืือใหญ่่และยาวสมตััว สััตว์์นรกนั้้�น ใช้้เล็็บมืืออัันแหลมคมเกาะเกี่่�ยวติดิอยู่กั่ับกำำ�แพงจัักรวาลด้้านนอก แล้้วห้้อยตััว อยู่่เหมืือนดัังค้า้งคาวหลายๆ ตััว เมื่่�อใดรู้้สึึกหิิวก็ปี็ ีนไปปีีนมา ครั้้�นเอามืือคลำำ� ไปถููกสััตว์์นรกตััวอื่่�นก็็นึึกว่่าเป็็นอาหารจึึงต่่างก็็ตะครุุบกัันกิิน ในที่่�สุุดทั้้�งคู่่ก็็ ตกลงไปในคููน้ำำ��เบื้้�องล่า่งซึ่�ง่มีน้ำีำ��ที่่�เย็็นจััดมาก เพราะตั้้�งแต่่เริ่่มตั้้� �งแผ่่นดิินแผ่่นฟ้า้ โลกัันตรนรกไม่่เคยได้้รัับแสงแดดเลย ความเย็็นทำำ�ให้้ร่่างกายสััตว์์นรกเปื่่�อย แหลกราวกัับก้้อนอาจมซึ่�งต่กลงในน้ำำ�� สััตว์์นรกนั้้�นก็็ตาย หลัังจากนั้้�นก็กลั็ ับเป็็น ตััวตนขึ้้�นมาใหม่่ตามเดิม ิแล้้วปีีนกลัับขึ้้�นไปเกาะกำำ�แพงจัักรวาลด้า้นนอกดัังเก่า ่ ทนทุุกข์์ทรมานวนเวีียนอยู่่เช่่นนี้้�นานชั่่�วกััปกััลป์์พุุทธัันดรหนึ่่�ง _23-0693(001-198)P3.indd 143 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 144 วััดรอยตีีน วััดรอยเท้้า สำำ�นวน “วัดัรอยตีีน” หรืือ “วััดรอยเท้า้” หมายถึึง บัังอาจตีีตนเสมอ ผู้้มีีพระคุณ ุแสดงความโอหัังเทีียบความสามารถกัับผู้้ที่่�เป็็นครูู อาจมีีความหมาย รวมไปจนถึึงอกตัญัญูู เช่่น ลููกศิิษย์ที่่์ �เรีียนจบมีวุีฒิุิเท่่ากัับครูู แล้ว้คอยวัดัรอยเท้้า ครููนั้้�นไม่่มีีใครเขานัับว่่าเป็็นคนดีีหรอก สำำ�นวนนี้้�มีีที่่�มาจากวรรณคดีีเรื่่�อง รามเกีียรติ์์� กล่่าวถึึงทรพีีซึ่่�งคอยวััดรอยตีีนของตนกัับของทรพาผู้้เป็็นพ่่อ เพื่่�อจะเทีียบพละกำำ�ลัังและจะได้้ไปท้าท้รพาขวิดกัิ ัน ดัังปรากฏในรามเกีียรติ์์� พระราชนิิพนธ์์ของพระบาทสมเด็็จพระพุุทธยอดฟ้าจุุ้ฬาโลกมหาราช ความว่่า ทรพาเป็็นพญากาสรที่่�ถููกพระอิิศวรสาปให้้ต้้องตายเพราะลููก ทรพาจึึงฆ่่าลููก ที่่�เป็็นควายตััวผู้้ทุกตัุัว นางนิลกาสิรซึ่�งเป็็นเ ่มีียของทรพาได้้แอบไปออกลููกในถ้ำำ�� สุุรกานต์์และให้ชื่้่�อว่า ท่รพี ทีรพีรู้้ว่ีาท่รพาฆ่่าลููกทุกตัุัวจึึงหาโอกาสจะฆ่่าทรพา และคอยตามวััดรอยตีีนของทรพา ดัังคำำ�ประพัันธ์์ว่่า “ลองเชิิงเริิงร้้องคะนองไพร ไล่่เลี้้�ยวเสี่่�ยวขวิิดหิินผา ตามสะกดบทจรทรพา วััดรอยบาทาบิิดาดูู เห็็นเท่่าเติิบใหญ่่คล้้ายคลึึง ก้ำ ำ�กึ่่�งพอจะตอบต่่อสู้้ หมายเขม้้นจะเป็็นศััตรูู วัันนี้้�ตััวกููกัับบิิดา จะได้้ลองฤทธิ์์�ขวิิดกััน ประจััญดููกำำลัังให้้หนัักหนา คิิดแล้้วแอบพุ่่�มซุ่่�มกายา จัับกลิ่่�นกิินหญ้้าอยู่่�ริิมธาร” ในที่่สุ�ดทุรพีก็ีสามา็รถฆ่่าทรพาได้ ท้รพีจึึีงได้ชื่้่�อว่า่ เป็็นลููกอกตัญัญูฆู่่าพ่่อ ในการที่่ท�รพีีคอยวัดัรอยตีีนของทรพา จึึงเป็็นที่่มาข�องสำำ�นวนว่่า “วััดรอยตีีน” หรืือ “วัดัรอยเท้้า” หมายถึึง ตีีตนเสมอผู้้มีีพระคุุณ _23-0693(001-198)P3.indd 144 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 145 วัันทองสองใจ หญิิงที่่�รัักชาย ๒ คนในขณะเดีียวกััน หรืือรัักอยู่่กัับชายคนหนึ่่�งแล้้ว ปัันใจไปรักชาัยอีกีคนหนึ่่�ง มักถููกัเปรีียบเปรยว่า่ เป็็น “วัันทองสองใจ” คำำ�กล่า่วนี้้� มาจากวรรณคดีีเรื่่�อง ขุุนช้้างขุุนแผน นางวัันทองนางเอกของเรื่่�องเป็็นภรรยาขุุนแผน ต่่อมาถููกขุุนช้้างทำำ�อุุบาย หลอกลวงจนตกไปเป็็นภรรยาขุุนช้้าง ขุุนแผนจึึงกลัับมาลัักพานางหนีีไป แต่่ขุุนช้้างก็็ชิิงนางคืืนไปได้้อีีก เกิิดเป็็นคดีีฟ้้องร้้องกัันถึึง ๒ ครั้้�ง พระพัันวษา พระมหากษััตริย์ิผู้้ท์รงทำำ�หน้าที่่ ้ตั�ดสิั ินความมีีพระประสงค์จ์ะตัดปัญัหา จึึงรัับสั่่�ง ให้้นางวัันทองเลืือกว่่าจะไปอยู่่กัับขุุนช้้าง ขุุนแผน หรืือบุุตรชาย นางวัันทอง คิิดว่่าพระเจ้้าแผ่่นดิินเป็็นเจ้้าชีีวิิต จะให้้พระองค์์ตััดสิินให้้นางจึึงไม่่ทููลว่่า จะเลืือกใคร ดัังคำำ�กลอนที่่�ว่่า “จะว่่ารัักขุุนช้้างกระไรได้้ ที่่�จริิงใจมิิได้้รัักเลยสัักหนิิด รัักพ่่อลููกห่่วงดัังดวงชีีวิิต แม้้นทููลผิิดจะพิิโรธไม่่โปรดปราน อย่่าเลยจะทููลเป็็นกลางไว้้ ตามพระทััยท้้าวจะแยกให้้แตกฉาน” ทำำ�ให้้พระพัันวษากริ้้�ว ด้้วยเข้้าพระทััยว่่านางวัันทองต้้องการจะ ครอบครองสามีีทั้้�ง ๒ คน จึึงทรงสั่่�งประหารชีีวิิตนาง นางจึึงกลายเป็็นวัันทอง สองใจ เป็็นคำำ�กล่า่วที่่�ใช้้กัันต่่อ ๆ มา ศาลพระภููมิิ ตามบ้้านเรืือนคนไทยทั่่�วไป ไม่่จำำ�เพาะที่่�อาศััยอยู่่ในภาคกลาง มักัเห็็น เรืือนหลัังเล็็ก ๆ ทำำ�ด้้วยไม้้บ้้าง ทำำ�ด้้วยปููนบ้้าง ตั้้�งอยู่่บนปลายเสาต้้นหนึ่่�ง สููงประมาณระดัับตาคนผู้้ใหญ่่เรีียกกัันว่่า “ศาลพระภููมิิ” เป็็นที่่�อยู่่ของ “พระภููมิิเจ้้าที่่�” _23-0693(001-198)P3.indd 145 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 146 “พระภููมิิ” นั้้�น นััยว่่าเป็็นเทพารัักษ์์พวกหนึ่่�ง เชื่่�อกัันว่่าเป็็นผู้้ช่่วยดููแล ปกป้้องที่่�ดิิน เหย้้าเรืือน และผู้้คนซึ่่�งอาศััยอยู่่ในที่่�นั้้�น ๆ มิิให้้สิ่่�งอััปมงคลมา แผ้้วพาน หรืือเป็็นอัันตราย “พระภููมิิ” นี้้�โดยนััยความหมายของคำำ� คืือเทพารักษ์ั ผู้้รั์กัษาความปรกติิ ของแผ่่นดิิน ว่า่ โดยประเพณีีนิิยมแต่่โบราณ เชื่่�อว่่ามีีพระภููมิิอยู่่ ๙ ตนด้้วยกััน พระภููมิิแต่่ละตนมีีนามและภาระหน้้าที่่�ต่่างกัันออกไป ดัังนี้้� พระชััยมงคล รัักษาเคหสถาน ถืือพระขรรค์์กัับถุุงเงิิน พระนครราช รัักษาค่่าย ทวาร ถืือฉััตรกัับธง พระเทวเถระ รัักษาคอกสััตว์์ ถืือปฏััก พระชััยสพ รัักษายุ้้งข้้าว ถืือรวงข้้าว พระคนธรรพ์์ รัักษาโรงพิิธีีแต่่งงาน ถืือหม้้อน้ำำ��มนต์์ พระธรรมโหรา รัักษาไร่่นา ลานนวดข้้าว ถืือขอฉาย พระวััยทััต รัักษาอาราม โบสถ์์ วิิหาร ถืือสมุุดไทย พระธรรมิิกราช รัักษาสวน พืืชพรรณไม้้ ถืือจอบเสีียม พระทาษธารา รัักษาห้้วย หนอง คลอง บึึง ถืือหอก อนึ่่�ง พระภููมิิทั้้�ง ๙ ตนตามที่่�กล่่าวชื่่�อมาเป็็นลำำ�ดัับนี้้� นิิยมเขีียนลงบน แผ่่นไม้้ ทำำ�เป็็นรููปร่่างอย่่างใบเสมาที่่�ปัักรายรอบโบสถ์์แผ่่นไม้้นี้้�เรีียกกัันมา แต่่โบราณว่า ่ “เจว็ด็” มีขีนาดสููงประมาณคืืบ๑เขีียนรููปภาพพระภููมิิตนใดตนหนึ่่�ง เป็็นอย่่างรููปเทพารัักษ์์ทรงเครื่่�องยืืนแท่่น มืือขวาถืือพระขรรค์์ทุุกตน มืือซ้้าย ถืือสิ่่�งต่่าง ๆ กัันไปดัังว่่ามาแต่่ข้้างต้้นนั้้�นแล้้ว ประจำำ�อยู่่ใน “เจว็็ด” “เจว็็ด” ซึ่่�งเขีียนรููปภาพพระภููมิินี้้� จะได้้รัับการอััญเชิิญขึ้้�นให้้อยู่่ใน “ศาลพระภููมิิ” คืือเรืือนหลัังเล็็ก ๆ ตั้้�งอยู่่บนปลายเสาสููงระดัับตาคนผู้้ใหญ่่ _23-0693(001-198)P3.indd 146 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 147 การอัญัเชิญิพระภููมิิแต่ล่ะตนขึ้้�นประจำำ�ศาลต่า่งๆเพื่่�อประสงค์์ให้้พระภููมิิ ซึ่่�งมีีภาระรัักษาตามที่่�ต้้องการนั้้�น ต้้องทำำ�เป็็นพิิธีีกรรม ซึ่่�งเรีียกว่่า “พิิธีียก ศาลพระภููมิิ” หรืือ “พิิธีีตั้้�งศาลพระภููมิิ” การทำำ�พิิธีีกรรมยกศาลหรืือตั้้�งศาล เพื่่�ออััญเชิิญพระภููมิิขึ้้�นอยู่่ประจำำ� ศาลนั้้�น จะต้้องหาผู้้ที่่�มีีความรู้้ความสามารถในอุุปเท่่ห์์หรืือวิิธีีดำำ�เนิินการ เฉพาะทางในการประกอบพิิธีีกรรมยกหรืือตั้้�งศาล และอััญเชิิญพระภููมิิขึ้้�น ประจำำ�ศาล ก็็จะเป็็นสิิริิสวััสดิ์์�แก่่ผู้้เป็็นเจ้้าของที่่�เจ้้าของเรืือนแห่่งนั้้�นสืืบไป การตั้้�งศาลพระภููมิิขึ้้�นไว้้ ณ แห่่งใดแห่่งหนึ่่�งนี้้� ยัังมีีขนบนิิยมหรืือ แบบแผนในการตั้้�งศาล โดยจััดให้้หน้้าศาลอยู่่ทางทิิศตรงกัับลัักษณะของ พระภููมิิแต่่ละตน ซึ่่�งเป็็นแบบแผน ดัังนี้้� พระภููมิิบ้้านข้้าราชการ หรืือผู้้มีียศถาบรรดาศักดิ์์ ั �ให้้หัันหน้้าศาลไปทาง ทิิศอุุดร (ทิิศเหนืือ) พระภููมิิบ้้านพ่่อค้า ้เศรษฐีีให้้หัันหน้้าศาลไปทางทิิศทัักษิิณ (ทิิศใต้้) พระภููมิิสวน นาไร่่ ให้้หัันหน้้าศาลไปทางทิิศประจิิม (ทิิศตะวัันตก) พระภููมิิอาราม ให้หั้ ันหน้้าศาลไปทางทิิศบููรพา (ทิิศตะวัันออก) พระภููมิิโรงพิิธีีแต่่งงาน ให้้หัันหน้้าศาลไปทางทิิศอีีสาน (ทิิศตะวัันออก เฉีียงเหนืือ) อนึ่่�ง การจะยกหรืือตั้้�งศาลพระภููมิิไว้้ประจำำ� ณ ที่่�แห่่งใดแห่่งหนึ่่�ง ยัังมีี คติิความเชื่่�อบางอย่่างอีกว่ี ่า อย่า่งหนึ่่�งควรตั้้�งศาลพระภููมิิไว้้ทางทิิศเหนืือของบ้้านเสมอไป หรืือไม่ก็่ ็ ทางทิิศตะวัันออกเฉีียงเหนืือ หากมีีความจำำ�เป็็นจริิง ๆ จึึงเลื่่�อนมาตั้้�งที่่�ทิิศใต้้ อย่่างหนึ่่�ง ที่่�ตั้้�งศาลพระภููมิิไม่่ควรตั้้�งในที่่�เงาเรืือนทอดทัับศาล หรืือ เงาศาลพระภููมิิทอดทัับเรืือนเป็็นอัันขาด อย่่างหนึ่่�ง ห้้ามตั้้�งศาลตรงหน้้าประตููเข้้าบ้้านเป็็นอัันขาดเช่่นกััน _23-0693(001-198)P3.indd 147 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 148 โศก อโศก ต้้นอโศกหรืือต้้นโศกเป็็นไม้้ยืืนต้้นขนาดกลาง มีีหลายชนิด ิเช่่น อโศกน้ำำ�� ดอกสีส้ีม้หรืือแสด อโศกเหลืือง ดอกสีีเหลืือง คำำ�ว่า ่ อโศก มาจากภาษาสัันสกฤต แปลว่า ่ ไม่ทุ่กข์ุ์ไม่่เศร้า ้และเป็็นชื่่�อต้้นไม้้ คนอิินเดีียถืือว่าต้่ ้นอโศกเป็็นสัญลักัษณ์์ ของความรััก และใช้้ดอกถวายพระกามเทพ บางคนก็็เชื่่�อว่่าถ้้าหญิิงสาวสวย เหยีียบรากต้้นอโศกก็จ็ะออกดอก คนไทยเรีียก ต้้นอโศก ว่่า อโศก ตามภาษาเดิิมก็็มีีเรีียกกร่่อนลง เหลืือเพีียง โศก ก็็มีี ที่่�เรีียกว่่า อโศก ปรากฏในหนัังสืือมหาชาติิคำำ�หลวง กััณฑ์์มหาพน ซึ่่�งแต่่งในแผ่่นดิินสมเด็็จพระบรมไตรโลกนาถ ใช้้คำำ�ว่่า อโศก ส่่วนที่่�เรีียกว่า ่ โศก ปรากฏในเรื่่�องรามเกีียรติ์์�พระราชนิิพนธ์์ในรัชกาลที่่ ั�๑ ซึ่่�งรัับมาจากเรื่่�องรามายณะ มีีบทกลอนกล่า่วถึึงนางสีีดาที่่�คิิดจะผููกคอตายกัับ กิ่่�งโศกว่่า “เอาภููษาผููกคอให้้มั่่�น แล้้วพัันกัับกิ่่�งโศกใหญ่่ หลัับเนตรดำำรงปลงใจ อรทััยก็็โจนลงมา” ในพระราชพงศาวดารกรุุงศรีีอยุธุยา แผ่่นดิินสมเด็จ็พระเจ้าป้ราสาททอง เรีียกต้้นไม้้นี้้�ว่่า ต้้นโศก ดัังนี้้�“แลแบ่่งให้้ทำำศาลา ขุุดบ่่อบางโขมด ตำำบล บ่่อโศกนั้้�น ขุุดบ่่อริิมต้้นโศก จึึงให้้ชื่่�อว่่าบ่่อโศก” กวีีไทยมักนำั ำ�ต้้นอโศกมาเปรีียบกัับความโศกเศร้า ้เช่่น ในพระนลคำำ�หลวง พระราชนิิพนธ์์ของพระบาทสมเด็็จพระมงกุุฎเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว นางทมยัันตีี ขอให้ต้้ ้นอโศกช่่วยตััดความโศกว่่า “อโศกเหมาะสมญา ตััดโศกาดููรพิิไร จงตอบให้้ชอบใจ ตััดโศกใหญ่่ให้้สัักทีี” _23-0693(001-198)P3.indd 148 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 149 ในนิิราศภููเขาทอง สุุนทรภู่ก็่็เปรีียบต้้นโศกกัับความโศกว่า่ “เห็็นโศกใหญ่่ใกล้้น้ำ ำ� ระกำำแฝง ทั้้�งรัักแซงแซมสวาดประหลาดเหลืือ เหมืือนโศกพี่่�ที่่�ช้ำ ำ� ระกำำเจืือ เพราะรัักเรื้้�อแรมสวาทมาคลาดคลาย” อัันที่่�จริิงโศกกัับอโศกเป็็นต้้นไม้้ชนิิดเดีียวกััน แต่คำ่ ำ�แปลของชื่่�อต่่างกััน กวีีจึึงนำำ�มาใช้้เปรีียบเทีียบกัับความรู้้สึึกต่า่งกััน คืือใช้้คำำ�ว่่า อโศก เมื่่�อกล่่าวถึึง ความไม่่โศกเศร้้า และใช้้คำำ�ว่่า โศก เปรีียบกัับความโศกเศร้้า สถานีีรถไฟ คำำ�ว่่า รถไฟ มีีใช้้ก่่อนที่่�ประเทศไทยจะมีีรถไฟ ในหนัังสืือดรุุโณวาท ซึ่�ง่พิมพ์ิจำ์ ำ�หน่า่ยทุกวัุันอัังคารเป็็นเวลา ๑ ปี ตั้้ ี �งแต่่พ.ศ. ๒๔๑๗ ถึึง พ.ศ. ๒๔๑๘ ในรัชกาลที่่ ั�๕ มีีเรื่่�องเล่า่เกี่่�ยวกัับรถไฟในต่า่งประเทศเช่่น “ฝ่่ายชาวนาที่่ทำ�ำนา อยู่่�ริิมทางนั้้�น ก็็กลัวว่่ ัาทางรถไฟนั้้�นจะแล่่นผ่่านนาของตััวเสีียไป” รััฐบาลไทยเพิ่่�งอนุุมััติิสััมปทานแก่่บริิษััทเดนมาร์์กเพื่่�อสร้้างทางรถไฟ ในประเทศไทยเมื่่�อ พ.ศ. ๒๔๒๙ พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว ได้้เสด็็จพระราชดำำ�เนิินไปทรงแซะดิินเป็็นปฐมฤกษ์์เมื่่�อวัันที่่�๑๖ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๓๔ และเปิิดทางรถไฟ ณ สถานีีสมุุทรปราการ เมื่่�อวัันที่่�๑๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๓๖ โดยใช้้รถจัักรไอน้ำำ��ลากจููง แต่ต่่ ่อมาภายหลัังเปลี่่�ยนใช้้รถไฟฟ้้า คำำ�ว่า สถานี่ ีรถไฟ ปรากฏในหนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา เมื่่�อ ร.ศ. ๑๒๘ ตรงกัับ พ.ศ. ๒๔๕๒ ก่่อนหน้้านั้้�นใช้้คำำ�ว่่า สเตชั่่�น เช่่น หนัังสืือเรื่่�องไกลบ้้าน ซึ่่�ง พระบาทสมเด็็จพระจุลจุอมเกล้า้เจ้า้อยู่หั่ัวทรงพระราชนิิพนธ์์เมื่่�อ พ.ศ. ๒๔๕๐ มีีข้้อความว่่า “เวลาเช้้า ๒ โมง ไปขึ้้�นรถไฟที่่�สเตชั่่�น” _23-0693(001-198)P3.indd 149 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 150 สองยาม คำำ�ว่่า สองยาม มีีใช้้มานานแล้้ว ในกาพย์์ห่่อโคลงนิิราศธารโศกของ เจ้้าฟ้้าธรรมาธิิเบศ มีีโคลงบทหนึ่่�งว่่าดัังนี้้� “สองยามย่ำ ำ� ฆ้้องพี่่� รำำพึึง ไกลเจ้้าเหงาเงีียบตลึึง ยิ่่�งไข้้ นิิทราผ้้าคลุุมขึึง ไสยาศน์์ หญิิงอื่่�นวอนห่่อนได้้ กล่่าวเกลี้้�ยงพาทีี” การบอกเวลาของไทยแต่่โบราณ จะมีผู้้ที่่�ตีีฆ้้องและกลองเพื่่�อบอกเวลา ยามที่่�ใช้้ในการบอกเวลาของไทยนั้้�น เป็็นช่่วงเวลา ๓ ชั่่�วโมง การบอกเวลา ในเวลากลางวััน ใช้้การตีฆ้ี้องถี่่�ๆเรีียกว่า ย่ำ่ ำ��ฆ้้อง ส่่วนในเวลากลางคืืน จะตีกลีอง ถี่่�ๆ เรีียกว่่า ย่ำำ��กลอง เวลากลางวัันจะตีย่ำีำ��ฆ้้องในเวลา ๖ นาฬิิกา หรืือย่ำำ��รุ่่ง เวลา ๑๒ นาฬิิกา หรืือ ย่ำำ��เที่่�ยง เวลากลางคืืน จะตีย่ำีำ��กลองเวลา ๑๘ นาฬิิกา หรืือ ย่ำำ��ค่ำำ��เวลา ๒๑ นาฬิิกา ย่ำำ��กลอง ๑ ครั้้�ง และตีีบอกเวลา ๓ ทุ่่ม เรีียกว่่า ยามหนึ่่�ง เวลา ๒๔ นาฬิิกา ย่ำำ��กลอง ๒ ครั้้�ง และตีีบอกเวลา ๖ ทุ่่ม เรีียกว่่า สองยาม เวลา ๓ นาฬิิกา ย่ำำ��กลอง ๓ ครั้้�ง และตีีบอกเวลา ตีีสาม เรีียกว่่า สามยาม นอกจากนี้้�เวลา ที่่�บอกเวลาแต่่ละยามนั้้�น ยัังมีีการเปลี่่�ยนยามรัักษาการณ์์ด้้วย คำำ�ว่่า ยาม นอกจากจะหมายถึึงเวลาแล้้ว จึึงหมายถึึงผู้้ที่่�เฝ้้าระวัังเหตุุการณ์์ตามกำำ�หนด เวลาด้้วย _23-0693(001-198)P3.indd 150 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 151 สำำ�นวนที่่�เกี่ย ่� วกัับสุุนััข ในภาษาไทยมีีสำำ�นวนที่่�เกี่่�ยวกัับสุุนััขหลายสำำ�นวน เนื่่�องจากคนไทย มัักจะเลี้้�ยงสุุนััขไว้้ในบ้้าน มัักจะสัังเกตอาการพฤติิกรรมต่่าง ๆ ของสุุนััขได้้ดีี จึึงนำำ�ข้้อสัังเกตนั้้�นมาเป็็นสำำ�นวนเพื่่�อสั่่�งสอนคนหลายสำำ�นวน และในสำำ�นวนนั้้�น ใช้้คำำ�ว่่า หมา โดยเปรีียบคนที่่�ทำำ�อาการไม่่ดีีต่่าง ๆ ว่่าเป็็นหมา เช่่น คนที่่�เข้้ากัับคน ๒ ฝ่่ายที่่�ไม่่ถููกกััน เรีียกว่่า หมาสองราง ชายที่่�หยอกล้้อหญิิงสาวอย่่างทีีเล่่นทีีจริิง ในทำำ�นองชู้้สาว เรีียกว่่า หมาหยอกไก่่ คนที่่�หวงสิ่่�งที่่�ตนใช้้ประโยชน์์ไม่่ได้้เรีียกว่่า หมาหวงก้้าง คนที่่�มีีข้้อบกพร่่องหรืือข้้อผิิดพลาดแล้้วชวนคนอื่่�นให้้ทำำ�ตาม เรีียกว่่า หมาหางด้้วน คนที่่�เดืือดร้้อนกระวนกระวาย เรีียกว่่า หมาถููกน้ำำ��ร้้อน เปรีียบคนที่่�ไม่สามา่รถได้ข้องที่่ต้�้องการว่า่ หมาเห็็นข้า้วเปลืือก เปรีียบ คนที่่�ไม่่มีีคนรัักว่่าหมาหััวเน่่า ส่่วนคนที่่�ชอบยกตนเองโดยไม่่มีีใครเห็็นด้้วย จะถููกล้้อว่่า หมาขี้้�ไม่่มีีใครยกหาง สำำ�นวนที่่�เกี่่�ยวกัับสุุนััขมีีอีีกหลายสำำ�นวน เป็็นสำำ�นวนที่่�เปรีียบอาการ ต่่าง ๆ ของสุุนััขกัับคนเมื่่�อต่่อสู้้หรืือเผชิิญกัับศััตรูู เช่่น หมาลอบกััด หมายถึึง คนที่่�แอบทำำ�ร้้ายผู้้อื่่�นลัับหลััง หมาหมู่่หมายถึึง คนที่่�รุุมทำำ�ร้้ายผู้้อื่่�น หมาเห่า่ ไม่กั่ดั เป็็นลักัษณะของสุนัุขที่่ ั �เห่ามั่กจั ะไม่ดุ่ สุ่่วนสุนัุขที่่ ัดุ� มัุกจัะ ไม่่เห่่า จึึงนำำ�มาเปรีียบกัับคนที่่�มัักจะส่่งเสีียงเอะอะอวดเก่่งแต่่ไม่่เอาจริิง _23-0693(001-198)P3.indd 151 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 152 หมาเห่่าใบตองแห้้ง เป็็นอาการของสุุนััขที่่�เห่่าเพีียงเพราะได้้ยิินเสีียง กรอบแกรบ หรืือเห็็นใบตองแห้้งไหว ๆ จึึงเปรีียบกัับคนที่่�ชอบส่่งเสีียงเอะอะ โวยวายตำำ�หนิิผู้้อื่่�น แต่่ไม่่กล้้าเผชิิญหน้้ากัับเขาจริิง ๆ หมากััดอย่่ากััดตอบ หมายถึึง ไม่่ควรทะเลาะวิิวาทกัับคนที่่�กำำ�ลัังพาล สำำ�นวนที่ ่�มีีที่่� มาจากข้้าว ข้้าวเป็็นทั้้�งอาหารหลัักประจำำ�วัันและสิินค้้าออกที่่�สำำ�คััญของไทย มีีพุุทธภาษิิตว่่า นตฺฺถิิ ธญฺฺสมํํ ธนํํ แปลว่่า ทรััพย์์เสมอด้้วยธััญชาติิไม่่มีี หมายความว่่าไม่่มีีทรััพย์์ใดเสมอด้้วยข้้าว เนื่่�องจากข้้าวเป็็นสิ่่�งสำำ�คัญต่ั ่อชีีวิิต สำำ�นวนไทยที่่�เกี่่�ยวกัับข้้าวก็็มีีอยู่่มาก เป็็นสำำ�นวนที่่�สะท้้อนถึึงภาวะ เศรษฐกิิจ เมื่่�อบ้้านเมืืองอุุดมสมบููรณ์์มีีผลผลิิตดีี ก็็ใช้้สำำ�นวนว่่า ข้้าวเหลืือ เกลืืออิ่่�ม ในทางตรงข้้าม ถ้้าบ้้านเมืืองประสบทุุพภิิกขภััยเกิิดการขาดแคลน อาหาร ก็็จะใช้้สำำ�นวนว่่า ข้้าวยากหมากแพง เช่่น ปีีนี้้�เกิิดน้ำ ำ�ท่่วมครั้้�งใหญ่่ ไร่่นาเสีียหายมาก ข้้าวยากหมากแพงแน่่ ๆ เลย หรืือ ปีีนี้้�ข้้าวยากหมากแพง ข้้าวของเครื่่�องใช้้ก็็ขึ้้�นราคาไปหมด สำำ�นวนที่่�เกี่่�ยวกัับข้้าวมีีอยู่่มาก บางสำำ�นวนเปรีียบพฤติิกรรมของคน กัับข้้าว เช่่น ข้้าวนอกนา หมายถึึง บุุคคลภายนอกซึ่่�งไม่่เป็็นที่่�ยอมรัับของกลุ่่ม ข้า้วใหม่ป่ลามััน หมายถึึง ช่่วงเวลาที่่คู่�สามี่ีภรรยาเพิ่่�งแต่่งงานกัันใหม่่ๆ เป็็นระยะข้้าวใหม่่ปลามััน มีีที่่�มาจากข้้าวต้้นฤดููเก็็บเกี่่�ยวที่่�เรีียกว่่า ข้้าวใหม่่ เมื่่�อหุุงสุุกจะนุ่่มนวลและมีีกลิ่่�นหอม ลัักษณะดัังกล่่าวนำำ�ไปใช้้เปรีียบเทีียบกัับ ชีีวิิตผู้้ที่่�แต่่งงานใหม่่ที่่�มีีความสุุขสดชื่่�น _23-0693(001-198)P3.indd 152 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 153 ข้้าวนอกหม้้อ สำำ�นวนเต็็ม ๆ ใช้้ว่่า ข้้านอกเจ้้า ข้้าวนอกหม้้อ ใช้้เป็็น คำำ�ตำำ�หนิิหมายถึึง ผู้้ที่่ป�ระพฤติินอกกรอบ ไม่่ยอมทำำ�ตามขนบประเพณีีของกลุ่่ม ไม่่ยอมเชื่่�อฟัังคำำ�สั่่�ง ไม่่ยอมรัับนัับถืือหััวหน้้าของตน ชายข้้าวเปลืือก หญิิงข้้าวสาร หมายความว่่า ผู้้ชายนั้้�นจะอยู่่ที่่�ใด ก็็สามารถแพร่่พัันธุ์์สืืบเชื้้�อสายไปได้้เหมืือนข้้าวเปลืือกที่่�ตกลงที่่�ใดก็็จะเจริิญ งอกงามขึ้้�นเป็็นต้้นข้้าวในที่่�นั้้�น ส่่วนผู้้หญิิงนั้้�นเปรีียบเหมืือนข้้าวสารไปตกอยู่่ ที่่�ใดก็็ไม่่อาจแพร่พั่ ันธุ์์ได้้และมีีแต่่จะเป็็นอัันตราย ข้้าวก้้นบาตร หมายถึึง อาหารที่่�พระรัับบิณฑิบาตมาและฉัันแล้้วยัังมีี เหลืือให้้ศิิษย์์วััดได้้กิิน สมััยก่่อนเด็็กชายจากชนบทมาเรีียนหนัังสืือในตััวเมืือง มัักอาศััยวััดอยู่่กัับพระที่่�ผู้้ปกครองรู้้จััก ได้รั้ับประทานอาหารบิณฑิบาตซึ่�งพระ ่ ฉัันไม่่หมด และได้้ศึึกษาเล่่าเรีียนจนสำำ�เร็็จ เช่่น รััฐมนตรีีบางคนให้้สััมภาษณ์์ ว่่า ประสบความสำำเร็็จในชีีวิิตได้้ ก็็เพราะข้้าวก้้นบาตรแท้้ๆ ข้้าวแดงแกงร้้อน เป็็นสำำ�นวนให้้ระลึึกถึึงผู้้ที่่�มีีบุุญคุุณ กิินข้้าวของผู้้ใด ผู้้นั้้�นก็มี็บุีญคุณ ุอาหารหลักขั องไทยคืือข้้าวกัับแกง ที่่�สำำ�นวนนี้้�ใช้้คำำ�ว่า ่ ข้้าวแดง เพราะว่า่ ในสมััยก่่อนการสีีข้้าวยัังไม่มี่กาีรขัดัข้้าวให้ขา้วข้้าวที่่ซ้�้อมมืือแล้้วจึึงยััง มีีเยื่่�อหุ้้มเมล็็ดสีีแดงอยู่่ ข้้าวไม่่มีียาง เป็็นสำำ�นวนตำำ�หนิิผู้้ที่่�ไม่่ระลึึกถึึงบุุญคุุณผู้้เลี้้�ยงดูู ยาง ในสำำ�นวนนี้้�เป็็นความเปรีียบถึึงเยื่่�อใยที่่�แสดงความผููกพัันต่่อกััน คนที่่�ได้้รัับ การอุุปถััมภ์์ค้ำำ��ชููก็็ควรจะระลึึกถึึงบุุญคุุณ เมื่่�อไม่่มีีเยื่่�อใยต่่อกััน ผู้้ที่่�อุุปถััมภ์์นั้้�น ก็็มัักจะกล่่าวว่่า ข้้าวบ้้านฉัันไม่่มีียาง เขาจึึงไม่่นึึกถึึงบุุญคุุณของฉััน ข้้าวเรีียงเม็็ด เป็็นสำำ�นวนเตืือนไม่่ให้้รีีบร้้อนทำำ�งานหรืือไปวิ่่�งเล่่นหลััง บริิโภคอาหารเสร็จ็ใหม่่ๆเพราะการที่่�ออกแรงทำำ�งานขณะที่่กิ�ินอาหารอิ่่ม�ใหม่่ๆ จะทำำ�ให้้แน่่นจุุกเสีียดได้้คนโบราณจึึงใช้้สำำ�นวนว่่า ให้้ข้้าวเรีียงเม็็ดเสีียก่่อน _23-0693(001-198)P3.indd 153 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 154 สำำ�นวนนี้้�เปรีียบเวลาพักัหลัังกิินข้้าวกัับเวลาที่่�ให้้อาหารย่่อย ว่า่ราวกัับเวลาที่่�ข้้าว ซึ่่�งรัับประทานไปนั้้�นลงไปเรีียงอยู่่ในกระเพาะ กิินข้้าวร้้อน นอนตื่่�นสาย หมายถึึง ผู้้ที่่�มีีฐานะดีีอยู่่อย่่างสุุขสบาย ข้้าวร้้อนเป็็นข้้าวที่่หุ�ุงสุกุใหม่่ๆ ส่่วนข้้าวเย็็นมักัเป็็นข้้าวเหลืือที่่�ไว้้ให้้หมาแมวกิิน ผู้้ที่่�ได้้กิินข้้าวร้้อนถืือว่่าได้้กิินของดีีและผู้้ที่่�มีีฐานะดีีก็็สามารถนอนตื่่�นสายได้้ เพราะไม่ต้่ ้องรีีบไปทำำ�งาน สำำ�นวนนี้้�อาจใช้้ตำำ�หนิิคนที่่�อยู่เฉย่ ๆไม่่ยอมทำำ�งานด้้วย ก้้นถึึงฟาก ปากถึึงข้า้ว หมายถึึง ฐานะดีีอยู่อ่ย่า่งสุขสุบายแปลความว่า ่ พอนั่่�งลงก็็จะมีีอาหารมาให้้รัับประทานทัันทีี มีีนััยของความหมายว่่าไม่่ต้้อง ลำำ�บากในการหุุงหาอาหาร มีีผู้้คอยหุุงหาอาหารไว้้ให้้รัับประทานได้้ทัันใจ กิินข้้าวหม้้อเดีียวกััน หมายถึึง คนที่่�อยู่่ในครอบครััวเดีียวกััน ทำำ�งาน ที่่�เดีียวกััน ทำำ�กิิจการร่่วมกััน เป็็นคนที่่�สนิิทสนมผููกพัันกัันมาก ควรจะสามััคคีี กลมเกลีียวกััน หากเกิดกาิรทะเลาะวิิวาทกัันก็จ็ะมีผู้้ีไกล่่เกลี่่�ยด้้วยสำำ�นวนนี้้�เช่่น ค่่อย ๆ พููดกัันดีีกว่่าอย่่าทะเลาะกัันเลย เรากิินข้้าวหม้้อเดีียวกัันแท้้ๆ ทุุบหม้้อข้้าว หมายถึึง การทำำ�ลายวิิถีีทางทำำ�มาหากิินของตนเองหรืือ ของผู้้อื่่�น หม้้อข้้าวในที่่�นี้้�มีีความหมายแฝง หมายถึึง ทรััพย์์สิินที่่�หามาได้้เช่่น ทำำงานบริิษััทอยู่่�ดีีๆ มีีเรื่่�องไม่่พอใจก็็ลาออก แล้้วก็็ตกงานดููเถอะทุุบหม้้อข้้าว ตััวเองแท้้ๆ ผู้้ที่่�ถููกกลั่่�นแกล้้งทำำ�ลายการทำำ�มาหากิินของตน ก็็อาจกล่่าวว่่า ขายของอย่่างเดีียวกัันมาตััดราคามาก ๆ อย่่างนี้้�เราก็็ขายไม่่ได้้เท่่ากัับ ทุุบหม้้อข้้าวเราเลยนะ _23-0693(001-198)P3.indd 154 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 155 สีีหนาท คำำ�ว่า ่ราชสีีห์์อาจเขีียนเป็็น สีีห หรืือ สิิงห ปรากฏในคำำ� สีีหนาท หรืือ สิิงหนาท คืือเสีียงของราชสีีห์์ ราชสีีห์์ในที่่�นี้้�มุ่่งถึึงไกรสรราชสีห์ี์ซึ่่�งถืือเป็็นยอด แห่่งราชสีีห์์ทั้้�งหมด เพราะมีีความงามสง่่ากล้้าหาญและมีีพละกำำ�ลัังมหาศาล ลัักษณะของไกรสรราชสีีห์์ปรากฏในศิิลปกรรมต่่าง ๆ เช่่น ลายแข้้งสิิงห์์ โต๊๊ะขาสิิงห์์ ลายหลัังสิิงห์์เล็็บสิิงห์์ สีีหนาท แปลว่า ่เสีียงของราชสีีห์์ซึ่�ง่มีีพลัังมหััศจรรย์์ราวกัับเสีียงฟ้้าร้้อง เมื่่�อไกรสรราชสีีห์์เปล่่งเสีียงร้้อง ๓ ครั้้�ง เสีียงนั้้�นดัังไปไกลถึึง ๓ โยชน์์บรรดา สััตว์์น้้อยใหญ่่อยู่่ที่่�ใดก็็ตาม ถ้้าได้้ยิินเสีียงนั้้�นต่่างก็็ตกใจกลััวจนสลบ สััตว์์น้ำำ�� ต่่างดำำ�น้ำำ��หนีีลงไปถึึงสุุดใต้้พื้้�นน้ำำ��และร้้องครางอยู่่ แม้้แต่่ช้้างสารในป่่าก็็จะ ร้้องลั่่�นและวิ่่�งหนีีไปด้้วยความกลััวช้้างบ้า้นที่่ถููกล่� าม่ โซ่่หรืือเชืือกหนัังไว้ก็้ดิ้้็ �นรน สุุดกำำ�ลัังและวิ่่�งหนีีไปหมดสิ้้�น ผู้้ที่่�สามารถฟัังเสีียงของไกรสรราชสีีห์์ได้้โดยไม่่เป็็นอัันตรายมีีเพีียง พระโพธิสัิัตว์์พระอรหัันตขีณาสีพ ช้้างอาชาไนย(ช้้างตระกููลดีี) โคอุสุุภอาชาไนย (วััวตระกููลดีี) ม้้าอาชาไนย (ม้้าตระกููลดีี) และไกรสรราชสีีห์์ด้้วยกัันเท่านั้้ ่ �น นอกจากนี้้� คำำ�ว่่า สีีหนาท หรืือ สิิงหนาท ยัังหมายถึึง พระราชดำำ�รััส อัันเป็็นที่่�น่่าเกรงขามของพระมหากษััตริย์ิ์หรืือหมายถึึง เสีียงตวาดของนักัรบ เพื่่�อให้้เป็็นที่่�เกรงขามของข้้าศึึก ด้้วย _23-0693(001-198)P3.indd 155 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 156 หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา รััชกาลที่่� ๔ ในสมััยโบราณ การกระจายข้้อมููลข่่าวสารของทางราชการไทย เช่่น ตััวบทกฎหมาย ประกาศข้้อห้้าม คำำ�ชี้้�แจงต่่าง ๆ ใช้้วิิธีี“ตีีฆ้้องร้้องป่่าว” ให้้ราษฎรในชุุมชนมารวมตััวกััน มีีเจ้้าพนัักงานที่่�ได้้รัับมอบหมายทำำ�หน้้าที่่� อ่่านเอกสารราชการให้้ฟััง เพื่่�อให้้ราษฎรรัับรู้้โดยทั่่�วกััน ถึึงสมััยรััตนโกสิินทร์์เมื่่�อพระบาทสมเด็็จพระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว โปรดเกล้้าฯ ให้้สร้้างโรงพิิมพ์์หลวง ชื่่�อ “โรงอัักษรพิิมพการ” ในพระบรม มหาราชวัังนั้้�น มีีพระราชดำำ�ริิว่่า หมายประกาศของทางราชการแต่่ก่่อนมา คััดลอกต่่อกัันไปผิิด ๆ ถููก ๆ ผู้้ที่่�จะอ่่านได้้มีีจำำ�นวนน้้อยไม่่แพร่่หลาย ส่่วน ผู้้ที่่�อ่่านหนัังสืือไม่่ออก ก็็อาจหลงเชื่่�อหนัังสืือราชการที่่�มีีผู้้คิิดปลอมแปลง ประทัับตราขึ้้�น ดัังนั้้�น จึึงทรงพระกรุุณาโปรดเกล้้าฯ ให้้พิิมพ์์หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา ซึ่่�งแปลว่่า “หนัังสืือเปนที่่�เพ่่งดููราชกิิจ” แจกข้้าราชการและ ประชาชนที่่ส�นใจ เพื่่�อให้้“... ข้้าราชการทุุกตำำแหน่่งในกรุุงนอกกรุุงแลราษฎร ทั้้�งปวงทราบทั่่วกั�ันแลทำำตาม แลรู้้ความตามสมควรเพื่่�อจะมิิให้ทำ้ำแลประพฤติิ ผิิดพระราชดำำริิพระราชประสงค์์แลเล่่าฦๅถืือการแลเข้้าใจความผิิด ๆ ไป” หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษานัับเป็็นสิ่่�งพิิมพ์์ประเภทวารสารฉบัับแรก ของรััฐบาล ฉบัับที่่�๑ พิมพ์ิ ์เผยแพร่่เมื่่�อวัันที่่�๑๕ มีีนาคม พ.ศ. ๒๔๐๐ นัับเป็็น ปีีที่่�๘ ที่่�พระบาทสมเด็็จพระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวเสด็็จขึ้้�นครองราชสมบััติิ กำำ�หนดออกเป็็นรายปักษ์ั คืื ์อออกทุกุครึ่่�งเดืือน แต่่หากมีีพระราชประสงค์์หรืือ ความประสงค์ข์องเสนาบดีที่่�เป็็นการเร่่งด่่วนและสำำ�คัญ ัหรืือต้้องการแจ้้งข่า่ วให้้ คนส่่วนใหญ่่ได้รั้ับรู้้โดยเร็็ว ก็จ็ะออกก่่อนเวลาที่่กำ�ำ�หนด หนัังสืือราชกิจจานุิุเบกษา ที่่�พิิมพ์์เผยแพร่่ในรััชกาลที่่�๔ ตั้้�งแต่่ปลาย พ.ศ. ๒๔๐๐-๒๔๐๒ นัับเป็็นจำำ�นวน _23-0693(001-198)P3.indd 156 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 157 หลายร้้อยฉบัับ แล้้วจึึงหยุุดพิิมพ์์ ทั้้�งนี้้� น่่าจะเป็็นเพราะเนื้้�อหาส่่วนใหญ่่ใน ราชกิจจานุิุเบกษาเป็็นพระราชนิิพนธ์์ในพระบาทสมเด็จ็พระจอมเกล้า้เจ้า้อยู่หั่ัว เมื่่�อพระองค์มี์ ีพระราชกิจมากขึ้ิ ้�น จึึงทรงไม่มี่ ีเวลาในการพระราชนิิพนธ์์แต่่เมื่่�อ หยุดพิุมพ์ิ ์หนัังสืือราชกิจจานุิุเบกษาแล้้ว พระบาทสมเด็จ็พระจอมเกล้า้เจ้า้อยู่หั่ัว ยัังคงโปรดเกล้้าฯ ให้้โรงอัักษรพิิมพการพิิมพ์์หมายประกาศต่่าง ๆ เป็็นใบปลิิว แจกตามส่่วนราชการและแจกจ่า่ ยไปปิิดประกาศตามที่่ป�ระชุมชุนให้ป้ระชาชน ทราบแทนการตีีฆ้้องร้้องป่่าว ถึึงแม้้ว่่าหนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษาในรััชกาลที่่�๔ พิิมพ์์เป็็นจำำ�นวน หลายร้้อยฉบัับ และเมื่่ �อแรกพิิมพ์์เผยแพร่่พระบาทสมเด็็จพระจอมเกล้้า เจ้้าอยู่่หััวทรงพระกรุุณาโปรดเกล้้าฯ ให้้ประกาศว่่า หากผู้้ใดได้้รัับหนัังสืือ ราชกิิจจานุุเบกษาไว้้ขออย่่าให้้ฉีีกทำำ�ลายทิ้้�ง เมื่่�อได้้ฉบัับอื่่�น ๆ อีีก ก็็ให้้เย็็บรวม เล่่มตามลำำ�ดัับหมายเลขฉบัับที่่�ออกเพื่่�อเก็็บไว้้สำำ�หรัับค้้นดููข้้อราชการ แต่่อีีก ๓๐ ปีีต่่อมาในรััชกาลพระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว คงเหลืือ ต้้นฉบัับให้้พบเพีียง ๑๙ ฉบัับเท่านั้้ ่ �น ใน พ.ศ. ๒๔๓๒ พระเจ้าน้้ ้องยาเธอ พระองค์์เจ้า้ศรีีเสาวภางค์ ต้์ ้นราชสกุลุ โสภางค์์ซึ่่�งขณะนั้้�นทรงดำำ�รงตำำ�แหน่่งอธิิบดีีกรมอัักษรพิิมพการ และทรงทำำ� หน้้าที่่�ควบคุุมการพิิมพ์์หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษาในรััชกาลที่่�๕ (ครั้้�งที่่�๓) อยู่่ด้้วย มีีพระดำำ�ริิว่่าเป็็นหนัังสืือที่่�มีีประโยชน์์ จึึงได้้ทรงอุุตสาหะรวบรวม ต้้นฉบัับของส่่วนพระองค์์บ้้าง จากพระเจ้้าน้้องยาเธอ กรมหลวงเทวะวงศ์์ วโรปการ(สมเด็จ็พระเจ้า้บรมวงศ์์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์์วโรปการ ต้้นราชสกุล ุ เทวกุุล) บ้้าง และจากพระเจ้้าน้้องยาเธอ กรมหมื่่�นสมมตอมรพัันธุ์์ (พระเจ้้า บรมวงศ์์เธอ กรมพระสมมตอมรพัันธุ์์ ต้้นราชสกุล สวัุสดิั ิกุุล) บ้า้ง ได้้เพีียง ๑๙ ฉบัับ ตั้้�งแต่่แผ่่นที่่�๑-๑๙ ก็็หมดฉบัับที่่�จะหาได้้ต่่อไป _23-0693(001-198)P3.indd 157 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 158 พระเจ้้าน้้องยาเธอ พระองค์์เจ้้าศรีีเสาวภางค์์ในฐานะอธิิบดีีกรมอัักษร พิมิพการ ทรงมอบหมายให้้เจ้า้พนักังานโรงพิมพ์ิ ตี์พิีมพ์ิ ์หนัังสืือราชกิจจานุิุเบกษา รััชกาลที่่�๔ ขึ้้�นใหม่่เป็็นครั้้�งที่่�๒ จำำ�นวน ๕๐๐ เล่่ม โดยรัักษาอัักขรวิิธีีเดิิม แต่่ลดขนาดเล่่มให้้เล็็กลงกว่่าเดิิม เท่่ากัับขนาดของหนัังสืือสามก๊๊ก แต่่การ พิิมพ์์ยัังค้้างอยู่่ เมื่่�อพระองค์์สิ้้�นพระชนม์์ในวัันที่่�๑๑ ตุุลาคม พ.ศ. ๒๔๓๒ ด้้วยพระชัันษาเพีียง ๒๘ ปีีพระเจ้้าน้้องยาเธอ พระองค์์เจ้้าไชยัันตมงคล (พระเจ้้าบรมวงศ์์เธอ กรมหมื่่�นมหิิศรราชหฤทััย ต้้นราชสกุล ุไชยัันต์์) ทรงรัับ ดำำ�เนิินการต่่อมา จนการพิมพ์ิ ์แล้้วเสร็จ็เมื่่�อวัันที่่�๑๑ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๓๓ และ ได้้นำำ�ขึ้้�นทููลเกล้้าฯ ถวายแด่่พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว เพื่่�อ พระราชทานแจกจ่่ายแก่่พระบรมวงศานุุวงศ์์ข้้าทููลละอองธุุลีีพระบาททั้้�ง ฝ่่ายหน้้าและฝ่่ายใน รวมทั้้�งห้้องสมุุดต่่าง ๆ ส่่วนที่่�เหลืือให้้เจ้้าพนัักงานจััด จำำ�หน่่าย ราคาเล่่มละ ๕ บาท เนื้้�อหาของหนัังสืือราชกิจจานุิุเบกษา รัชกาลที่่ ั�๔ ประกอบด้้วย ประกาศ ต่่าง ๆ แจ้้งความ การแต่่งตั้้�งข้้าราชการ การเตืือนสติิเกี่่�ยวกัับการใช้้ถ้้อยคำำ� ข่่าวเกิิด ข่่าวตาย ข่่าวไฟไหม้้ จำำ�นวนน้ำำ��ฝนที่่�ตกและเรื่่�องเบ็็ดเตล็็ด เช่่น หมายประกาศว่่าด้้วยผู้้ดื่่� มสุุราในวัันสงกรานต์์ซึ่่�งผู้้ชายส่่วนใหญ่่นิิยม ดื่ ่� มสุุราเมามายในช่่วงตรุุษสงกรานต์์เป็็นเวลานานถึึง ๕-๖ วััน และมัักทะเลาะ วิิวาทเกิิดเป็็นคดีีความมากจนเกิินกำำ�ลัังที่่�เจ้้าหน้้าที่่� คืือ นายอำำ�เภอและกอง ตระเวนจะดููแลได้้ทั่่�วถึึง จึึงประกาศให้้เจ้้าของบ้้านเอาใจใส่่ดููแลความสงบ บริิเวณบ้า้นของตนเอง ถ้้ามีีคนเมามาส่่งเสีียงเอะอะที่่�หน้าบ้้า้น ให้้เจ้าข้องบ้า้น จัับตััวส่่งกรมพระนครบาลซึ่่�งทำำ�หน้้าที่่�ดููแลความสงบเรีียบร้้อยในพระนคร หากคนเมามีีพรรคพวกช่่วยเหลืือ มีีการต่่อสู้้บาดเจ็็บ พิิสููจน์์ได้้ว่่าทำำ�เพราะ ความเมาแล้้ว เจ้้าของบ้้านก็็ไม่่มีีความผิิด ทั้้�งนี้้�ไม่่ได้้ห้้ามหวงการดื่ ่� มสุุรา แต่่ _23-0693(001-198)P3.indd 158 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 159 หากผู้้ใดจะดื่ ่� มสุุราเมามายในยามตรุุษสงกรานต์์แล้้ว ให้้อยู่่แต่่ในบ้้านเรืือน จะเดิินทางไปไหนได้้ต่่อเมื่่�อสร่่างเมาแล้้ว ประกาศว่าด้่ ้วยผู้้ที่่�มีีความชั่่�วความผิิด ทรงระบุชืุ่่�อคน ๗ คน ที่่�เป็็นคน มีีความผิด ิแต่มี่ ีเจ้า้นายขุุนนางเข้้าข้้างดููแลอยู่เป็็น่การ“ถืือท้า้ยถืือหาง”อย่า่ ให้้ ผู้้ใดหลงเชื่่�อนัับถืือเลย และทรงกำำ�ราบไว้้ในท้้ายประกาศว่่า “ท่่านผู้้นั้้�นก็็ระวััง ให้้ดีี ตัวมัันเองก็็ระวัังตััวให้้ดีี ถ้้าเกิดิความซ้ำ ำ�ขึ้้�นอีีกก็็ล้้มเรวทีีเดีียว ผู้้ที่่�ถืือท้้าย ถืือหางก็็จะพลอยเสีียไปด้้วย ขอเตืือนสติมิา” ในรััชกาลพระบาทสมเด็็จพระมหาภููมิิพลอดุุลยเดชมหาราช บรมราชบพิิตรมีีการพิิมพ์์หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา รััชกาลที่่�๔ ซ้ำำ��อีีกเป็็น ครั้้�งที่่�๓ ใน พ.ศ. ๒๕๓๗ โดยทรงพระกรุุณาโปรดเกล้้าฯให้้พิิมพ์์พระราชทาน ในงานพระราชทานเพลิิงศพ นายประกอบ หุุตะสิิงห์์ ณ เมรุุหลวงหน้้า พลัับพลาอิิศริิยาภรณ์์ วััดเทพศิิริินทราวาส เมื่่�อวัันที่่�๒๔ ธัันวาคม พ.ศ. ๒๕๓๗ และต่่อมาสำำ�นัักพิิมพ์์ต้้นฉบัับพิิมพ์์เผยแพร่่เป็็นครั้้�งที่่�๔ ใน พ.ศ. ๒๕๔๐ หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา รััชกาลที่่� ๕ ครั้้�งที่่� ๑ (พ.ศ. ๒๔๑๗-๒๔๒๒) หลัังจากที่่�พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวทรงรัับ บรมราชาภิิเษกครั้้�งที่่�๒ เมื่่�อวัันที่่�๑๖ พฤศจิิกายน พ.ศ. ๒๔๑๖ แล้้ว พระองค์์ มีีพระราชอำำ�นาจในการบริิหารปกครองอย่่างเต็็มที่่�โดยไม่่ต้้องมีีผู้้สำำ�เร็็จ ราชการแผ่่นดิิน ทรงตระหนัักถึึงประโยชน์์หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษาที่่� สมเด็็จพระบรมชนกนารถทรงริิเริ่่�มไว้้แต่่ก่่อน เพราะว่่า “...เปนของดีีมีีคุุณ เปนประโยชนในแผ่่นดิินสยามไม่่ควรจะทิ้้�งให้้เสื่่�อมสููญพระราชประเพณีี...” จึึงโปรดเกล้า้ฯ ให้้รื้้�อฟื้้�นการพิิมพ์์หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษาขึ้้�นใหม่่ _23-0693(001-198)P3.indd 159 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 160 ดัังนั้้�น ใน พ.ศ. ๒๔๑๗ จึึงทรงพระกรุุณาโปรดเกล้้าฯ สั่่�งให้้พระยา ศรีสุีุนทรโวหาร (ฟัก สาลัั ักษณ์์) เจ้้ากรมพระอาลัักษณ์์พระสารสาศนพลขัันธ์์ (สมบุุญ) กรมทหารมหาดเล็็กรัักษาพระองค์์และหลวงสารประเสริิฐ (น้้อย อาจารยางกููร) ราชปลััดทููลฉลองกรมพระอาลัักษณ์์ ร่่วมกัันเรีียบเรีียงเรื่่�อง พระราชกิิจต่่าง ๆ ถวายพระเจ้้าราชวรวงศ์์เธอ กรมหมื่่�นอัักษรสาสนโสภณ (พระเจ้้าบรมวงศ์์เธอ กรมหลวงบดิินทรไพศาลโสภณ ต้้นราชสกุุล สิิงหรา) ทรงกำำ�กัับกรมพระอาลัักษณ์์และกรมอัักษรพิิมพการ เพื่่�อลงพิิมพ์์ในหนัังสืือ ราชกิิจจานุุเบกษาเป็็นการ “...สืืบธรรมเนีียมดำำรงพระราชประเพณีีของ พระบาทสมเด็็จพระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่หั่� ว ัแลเพื่่�อจะให้้เป็็นประโยชน์์แก่่ข้้าราชการ ผู้้ใหญ่่ผู้้น้้อยแลราษฎรทั้้�งปวง ที่่�มีีความประสงค์์อยากจะทราบเหตุุต่่าง ๆ ที่่� เกิิดขึ้้�นในประเทศสยามนี้้�แลประเทศอื่่�น ๆ ...” อย่่างไรก็็ตาม การตีีพิิมพ์์หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษาครั้้�งนี้้�ไม่่ให้้เปล่่า เหมืือนเมื่่�อครั้้�งรััชกาลที่่�๔ โดยกำำ�หนดให้้ออกเดืือนละ ๔ ครั้้�ง (ในวัันขึ้้�น-แรม ๑ ค่ำำ�� และขึ้้�น-แรม ๙ ค่ำำ�� หรืือทุุกวัันอาทิิตย์์) ปีีหนึ่่�งเป็็นหนัังสืือ ๔๘ ฉบัับ คิิดราคาจำำ�หน่่ายปีีละ ๘ บาท ถ้้าผู้้ใดต้้องการให้้ส่่งหนัังสืือถึึงบ้้าน คิิดราคา ค่่าส่่งเพิ่่�มอีีก ๒ บาท ถ้้าซื้้�อครึ่่�งปีี จำำ�นวน ๒๔ ฉบัับ ราคา ๕ บาท ซื้้�อ ๓ เดืือน ๑๒ ฉบัับ ราคา ๓ บาท ราคาขายปลีีก ฉบัับละ ๑ สลึึง ๑ เฟื้้�อง สถานที่่จำ�ำ�หน่า่ย อยู่่ที่่�โรงพิิมพ์์หลวงในพระบรมมหาราชวััง เนื้้�อหาของหนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา รััชกาลที่่�๕ นี้้� ประกอบด้้วย ข่า่วพระราชพิธีิ กาีรเสด็จ็พระราชดำำ�เนิิน ข่า่วต่า่งประเทศ ข่า่วราชการในประเทศ เช่่น ประกาศ พระราชบััญญััติิรายงานศาลรัับสั่่�ง ใบบอก รายงานราชการ การแต่่งตั้้�งตำำ�แหน่่งข้้าราชการ การพระราชทานเครื่่�องยศเครื่่�องราชอิสริิยาภรณ์์ ข่่าวการประสููติิและสิ้้�นพระชนม์์ของเจ้้านาย ข่่าวตายของข้้าราชการ พร้้อม ประวััติิผู้้ตาย รวมทั้้�งยัังมีีการแจ้้งความขายหนัังสืือที่่�โรงพิิมพ์์หลวงพิิมพ์์ _23-0693(001-198)P3.indd 160 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 161 จำำ�หน่า่ยซึ่�ง่มีทั้้ี�งหนัังสืือพระราชบัญญัติัิหนัังสืือสอนเด็ก ็และหนัังสืือพงศาวดาร นอกจากนั้้�น พระเจ้้าราชวรวงศ์์เธอ กรมหมื่่�นอัักษรสาสนโสภณยัังทรงเสาะหา รวบรวมสำำ�เนาประกาศต่า่งๆในรัชกาลัพระบาทสมเด็จ็พระจอมเกล้า้เจ้า้อยู่หั่ัว มารวมพิมพ์ิ ์ไว้้ด้้วย หนัังสืือราชกิจจานุิุเบกษาฉบัับหนึ่่�งๆ มีจำีำ�นวน ๘ หน้า ้ เป็็นหนัังสืือขนาด ๘ หน้า้ยกพิิเศษ คืือ ๒๔ x ๓๐ เซนติิเมตรเล่มที่่ ่�๑ ฉบัับที่่�๑ ออกเมื่่�อวัันอาทิิตย์์ เดืือน ๗ ขึ้้�น ๒ ค่ำำ�� ปีีจอฉศก จุลศัุักราช ๑๒๓๖ ตรงกัับวัันที่่�๑๗ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๑๗ แต่่พิิมพ์์อยู่่เพีียง ๖ ปีีระหว่่าง จ.ศ. ๑๒๓๖-๑๒๔๑ (พ.ศ. ๒๔๑๗- ๒๔๒๒) เป็็นหนัังสืือจำำ�นวน ๖ เล่่ม ก็็หยุุดพิมพ์ิ ์เผยแพร่่เหตุุเพราะว่า ่เรื่่�องราว ที่่�จะพิิมพ์์เผยแพร่่มีีน้้อยลง และถึึงแม้้ว่่าบรรณาธิิการหนัังสืือจะแจ้้งความให้้ ทราบว่่าหนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา เล่่ม ๖ พ.ศ. ๒๔๒๒ จะลดจำำ�นวนหน้้า ลงตามเนื้้�อหาข่่าวที่่�มีีหรืือหากสััปดาห์์ใดมีีข่่าวที่่�ความยาวมากกว่่า ๘ หน้้า ก็็จะพิิมพ์์จนสิ้้�นความ และคงออกหนัังสืือทุุกวัันอาทิิตย์์ตามเดิิม แต่่ในความ เป็็นจริิงแล้้วหนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษาที่่�ออกใน พ.ศ. ๒๔๒๒ เล่่ม ๖ นั้้�น ออกเพีียง ๒๙ ฉบัับ ระหว่่างวัันที่่�๒๓ มีีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๑ ถึึงวัันที่่�๗ มีีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๒ โดยบางเดืือนไม่่มีีการพิิมพ์์เผยแพร่่บางเดืือนเว้้น ๑-๓ สัปดาห์ ั ์ และบางฉบัับมีีความยาวเพีียง ๑ หน้า ้หรืือ ๒ หน้า ข่้า่วส่่วนใหญ่่เป็็นพระราชพิธีิี และการพระราชทานสััญญาบััตรข้้าราชการ หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษาที่่�พิิมพ์์เผยแพร่่ระหว่่าง พ.ศ. ๒๔๑๗-๒๔๒๒ จำำ�นวน ๖ เล่่มนี้้�ในปััจจุุบัันยัังคงเหลืือฉบัับสมบููรณ์์ให้้บริกาิรทางวิิชาการอยู่่ จำำ�นวนน้้อยสำำ�นักพิัมพ์ิต้์ ้นฉบัับจึึงพิมพ์ิ ์เผยแพร่่เป็็นครั้้�งที่่�๒ เมื่่�อ พ.ศ. ๒๕๔๐ และ ๒๕๔๖ โดยการถ่่ายจากต้้นฉบัับ เพื่่�อต่่ออายุุหนัังสืือและประโยชน์์ทาง วิิชาการ _23-0693(001-198)P3.indd 161 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 162 หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา รััชกาลที่่� ๕ ครั้้�งที่่� ๒ (พ.ศ. ๒๔๒๔) หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา ที่่�ออกครั้้�งแรก จำำ�นวน ๖ เล่่ม ในรััชกาลที่่�๕ หยุุดพิิมพ์์เผยแพร่่ในปลาย พ.ศ. ๒๔๒๒ โดยฉบัับสุุดท้้ายออกเมื่่�อวัันที่่�๗ มีีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๒ ต่่อมาในกลาง พ.ศ. ๒๔๒๔ จึึงมีีการออกหนัังสืือ ราชกิิจจานุุเบกษาอีก ี เป็็นครั้้�งที่่�๒ ในรััชกาลพระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้า เจ้้าอยู่่หััว โดยทรงพระกรุณาุโปรดเกล้า้ฯ ให้้พระเจ้้าน้้องยาเธอ พระองค์์เจ้้า เกษมสัันต์์โสภาคย์์(พระเจ้า้บรมวงศ์์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรัุกษ์ั ต้์ ้นราชสกุลุ เกษมสัันต์์) เป็็นผู้้ดำำ�เนิินการจััดพิิมพ์์และเริ่่�มลำำ�ดัับใหม่่เป็็น เล่่มที่่�๑ ฉบัับที่่�๑ อีีกครั้้�ง ฉบัับที่่�๑ พิิมพ์์เผยแพร่่เมื่่�อวัันพฤหััสบดีีเดืือน ๑๐ ขึ้้�น ๑๕ ค่ำำ�� ปีีมะเส็็ง ตรีีศก จ.ศ. ๑๒๔๓ ตรงกัับวัันที่่�๘ กัันยายน พ.ศ. ๒๔๒๔ ในการพิิมพ์์ครั้้�งนี้้�ได้้ลดขนาดหนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษาให้้เล็็กลง เพื่่�อให้้กะทััดรััด อ่า่นสะดวก และไม่่กำำ�หนดจำำ�นวนหน้้าว่่าจะต้้องเป็็นฉบัับละ ๘ หน้้า แล้้วแต่่ว่่าจะมีีเนื้้�อหาราชการมากน้้อยเท่่าใด เปลี่่�ยนกำำ�หนดออก ทุุกวัันอาทิิตย์์เป็็นทุุกวัันพระ กำำ�หนดราคาขาย คิดิตามจำำ�นวนหน้้าของหนัังสืือ หน้้าละ ๑ อััฐ โดยต้้องสมััครเป็็นสมาชิิก เมื่่�อหนัังสืือออกครบปีี จะบริิการ เข้้าเล่่มให้้โดยไม่่คิิดราคา และทรงยอมลดราคาให้้สมาชิิกตามราคาเดิิม เมื่่�อพิิมพ์์หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา ครั้้�งที่่�๑ คืือปีีละ ๘ บาท แต่่ผู้้ที่่�ไม่่ได้้เป็็น สมาชิิกบอกรัับหนัังสืือเป็็นรายปีีนั้้�น จะทรงคิดิราคาขาย หน้้าละ ๒ อัฐ ัและ คิิดราคาเพิ่่�มเมื่่�อรวมเล่่มจำำ�หน่่าย เนื้้�อหาในหนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา พ.ศ. ๒๔๒๔ ถ้้าเป็็นเรื่่�องที่่�มีี กำำ�หนดการล่่วงหน้้า เช่่น การพระราชพิิธีีต่่าง ๆ ก็็ได้้ทรงตีีพิิมพ์์ก่่อนการ พระราชพิธีิี๒-๓ วััน ถ้้าการใดสำำ�คัญัควรจะอธิิบายให้ล้ะเอีียด ก็จ็ะทำำ�คำำ�อธิิบาย ชี้้�แจงรายละเอีียดไว้้ในฉบัับต่่อ ๆ มา แต่่การที่่�ผ่่านไปแล้้วใน พ.ศ. ๒๔๒๓ _23-0693(001-198)P3.indd 162 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 163 จนถึึง เดืือนสิิงหาคม พ.ศ. ๒๔๒๔ อัันเป็็นช่่วงที่่�เว้้นการพิิมพ์์หนัังสืือ ราชกิจจานุิุเบกษานั้้�น ก็จ็ะยกไว้้เป็็นส่่วนเพิ่่ม�เติม ิและเก็็บข้้อความแบ่่งลงพิมพ์ิ ์ เป็็นคราวๆไป หััวข้้อประจำำ�ในหนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษาทุุกฉบัับ คืือราชการ ประจำำ�ปีีในพระบรมมหาราชวััง หรืือข่า่วสารที่่�บอกล่่วงหน้า้ได้ ้โดยเฉพาะข่า่ว สำำ�คัญัเรื่่�องการเตรีียมการจััดงานสมโภชพระนครและวัดัพระศรีรัีัตนศาสดาราม ครบ ๑๐๐ ปีีบริิบููรณ์์ ในวัันที่่�๒๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๒๕ เรื่่�อง “ประกาศ เอดซฮิิบิิเชนที่่�๑”และ “ประกาศการเอดซฮิิบิิเชนที่่�๒” ที่่�พระบาทสมเด็็จ พระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวมีีพระราชดำำ�ริิให้้จััดเป็็นงานใหญ่่เพื่่�อสนอง พระมหากรุุณาธิิคุุณในพระบาทสมเด็็จพระพุุทธยอดฟ้้าจุุฬาโลกมหาราช ผู้้ทรงเป็็น “พระปฐมบรมมหาราชาธิิราช”โดยทรงมอบหมายให้สม้เด็จ็พระเจ้า้ น้้องยาเธอเจ้าฟ้้า้ภาณุุรัังษีสว่ีา่งวงศ์์ กรมหลวงภาณุพัุันธุุวงศวรเดช (ต่่อมา คืือ สมเด็็จพระราชปิิตุลาุบรมพงศาภิิมุุข เจ้้าฟ้้าฯ กรมพระยาภาณุุพัันธุุวงศวรเดช ต้้นราชกุุล ภาณุุพัันธุ์์) ทรงเป็็นผู้้อำำ�นวยการจััดงานแสดงสิินค้้าแห่่งชาติิ “นาเชอนนััลเอกซฮิิบิิเชน” (National Exhibition) ที่่�ท้้องสนามหลวง โดย “...จััดสิ่่�งของต่่างๆ ที่่�เปนพืืชน์์ผลเกิิดในอาณาเขตของเราแลเครื่่�องมืือ ที่่�ประกอบการเภาะปลููก ก่่อสร้้าง ในการทำำมาหาเลี้้�ยงชีีวิิตร แลเปน สิินค้้าไปต่่างประเทศ แลการช่่างที่่�เปนฝีีมืือต่่าง ๆ ที่่�ใช้้สรอยกััน อยู่่�ในกรุุง ทั้้�งของเก่่าแลของใหม่่ ประดัับประดาตั้้�งไว้้ในที่่�แห่่งหนึ่่�ง ให้้ราษฎรได้้เหนได้้ชมทั่่�วกััน เพื่่�อจะได้้เปนที่่�รฦกเหนได้้ว่่า ใน ๑๐๐ ปีี ที่่�ล่่วงไปแล้้วกัับปััตยุุบัันนี้้�การทำำมาหาเลี้้�ยงชีีวิิตร แลการค้้าขายจะ เจริิญขึ้้�นสัักเพีียงไร แลพืืชน์์ผลสิ่่�งไรควรจะประกอบให้้เปนสิินค้้า แลเครื่่�องเลี้้�ยงชีีวิิตรให้้เจริิญยิ่่�งขึ้้�นไปได้้ ก็็เหนว่่าจะเปนคุุณประโยชน์์ แก่่บ้้านเมืือง...” _23-0693(001-198)P3.indd 163 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 164 นอกเหนืือจากข่า่วเตรีียมการฉลองพระนครครบ ๑๐๐ ปีีแล้้ว ยัังมีีเรื่่�อง เกี่่�ยวกัับการจััดการไปรษณีีย์์ครั้้�งแรก มีีประกาศเกี่่�ยวกัับการจััดส่่งจดหมาย ซึ่่�งสมััยนั้้�นเรีียกว่่า “หนัังสืือฝาก” โปรดเกล้้าฯ ให้้เจ้้าพนัักงานจััดทำำ�บััญชีี สารบาญชื่่�อราษฎรและที่่�ตั้้�งบ้้านเรืือนจััดพิิมพ์์เป็็น “สารบาญชีีสำำ�หรัับ เจ้้าพนัักงานกรมไปรษณีีย์์” จำำ�นวน ๔ เล่่ม พิิมพ์์เผยแพร่่เป็็นครั้้�งแรกเมื่่�อ พ.ศ. ๒๔๒๖ รวมทั้้�งข่่าวเรื่่�องคดีีความและความฎีกาต่ี ่าง ๆ ซึ่่�งท้้ายเรื่่�องจะมีี พระบรมราชโองการ ตััดสิินและสรุุปบทลงโทษอัันถืือเป็็นที่่�สุุด อย่่างไรก็็ตาม หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษาที่่�พิิมพ์์เผยแพร่่ใหม่่ใน พ.ศ. ๒๔๒๔ นี้้�พบต้้นฉบัับเพีียงเล่่มเดีียว ซึ่่�งมีี๒๕ ฉบัับ (ระหว่่างวัันที่่�๘ กัันยายน-๔ มีีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๔)และความในเล่่มที่่�๑ ฉบัับที่่�๑ ก็ขาด็หายไป ๒ หน้า ้ตามที่่มี�กาีรพิมพ์ิซ้ำ์ ำ��เป็็นครั้้�งที่่�๒ เป็็นหนัังสืือที่่�อธิิบดีกีรมทรััพยากรธรณีี พิิมพ์์แจกในการบำำ�เพ็็ญกุุศลอุุทิิศแก่่นางเวีียร เศรษฐบุุตร ผู้้เป็็นมารดา เมื่่�อ พ.ศ. ๒๕๑๓ หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา รััชกาลที่่� ๕ ครั้้�งที่่� ๓ (พ.ศ. ๒๔๒๗-ปััจจุุบััน) หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา รััชกาลที่่�๕ พิิมพ์์เผยแพร่่เป็็นครั้้�งที่่�๓ ใน พ.ศ. ๒๔๒๗ และเริ่่�มนัับลำำ�ดัับเล่่มใหม่่เป็็นเล่มที่่ ่�๑ อีก ี ไม่่ได้้ลำำ�ดัับเล่่มต่่อจาก การพิิมพ์์ครั้้�งที่่�๑ เล่ม ่๑-๖ พ.ศ. ๒๔๑๗-๒๔๒๒ หรืือการพิิมพ์์ครั้้�งที่่�๒ เล่่ม ๑ พ.ศ. ๒๔๒๔ โดยชี้้�แจงสาเหตุุความเป็็นมาในการออกหนัังสืือราชกิจจานุิุเบกษา อีีกครั้้�งไว้้ใน “แจ้้งความ” เล่่มที่่�๑ แผ่่นที่่�๑ ออกเมื่่�อวัันอาทิิตย์์เดืือนยี่่� ขึ้้�นสิิบสองค่ำำ�� ปีีวอกฉศก ๑๒๔๖ (ตรงกัับวัันที่่�๒๘ ธัันวาคม พ.ศ. ๒๔๒๗) ความว่่า “หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษาตั้้�งแต่่เดิิมนั้้�นได้้ออกเสมอ ครั้้�นมาภายหลััง หยุุดเสีียหาได้้ออกไม่่ เพราะเจ้้าพนัักงานอัักษรพิิมพ์์การมีีราชการ _23-0693(001-198)P3.indd 164 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 165 พิิมพ์์หนัังสืืออื่่�น ๆเสีียไม่่มีีเวลาภอที่่�จะพิิมพ์์หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา ได้้ อนึ่่�ง พนัักงานผู้้เรีียบเรีียงนั้้�นก็็ป่่วยเสีียบ้้าง เพราะเหตุุดัังนี้้�หนัังสืือ ราชกิิจจานุุเบกษาจึึงต้้องหยุุดขาดมาช้้านาน แต่่นี้้�ต่่อไป เจ้้าพนัักงาน อัักษรพิิมพ์์การได้้จััดการใหม่่ ตั้้�งใจว่่า หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษานี้้�จะ ออกทุุกวัันอาทิิตย์์จะไม่่ให้้หยุุดให้้ขาด เหมืือนดัังแต่่ก่่อนได้้เลย...” หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษา เล่่มที่่�๑ ออกระหว่่างวัันที่่�๒๘ ธัันวาคม-๒๘ มีีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๘ รวม ๖๖ ฉบัับ (เล่่มที่่�๑ ออกระหว่่างวัันที่่�๒๘ ธัันวาคม๒๙ มีีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๗ และเล่่มที่่�๒ ออกระหว่่างวัันที่่�๕ เมษายน-๒๘ มีีนาคม ๒๔๒๘ แต่่นัับรวมอยู่่ในเล่่มที่่�๑) และเมื่่�อขึ้้�น พ.ศ. ๒๔๒๙ หนัังสืือ ราชกิิจจานุุเบกษา นัับเป็็นเล่่มที่่�๓ ฉบัับที่่�๑ ออกเมื่่�อวัันที่่�๔ เมษายน พ.ศ. ๒๔๒๙ อย่่างไรก็็ตาม หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษาที่่�พิิมพ์์ครั้้�งที่่�๓ รััชกาลที่่�๕ นี้้� เล่่มที่่�๑-๕ ยัังคงใช้้ศัักราชเป็็นจุุลศัักราชเหมืือนการพิิมพ์์๒ ครั้้�งแรก คืือ จ.ศ. ๑๒๔๖-๑๒๕๐ (พ.ศ. ๒๔๒๗-๒๔๓๑) เมื่่�อพิิมพ์์ถึึงเล่่มที่่�๖ จึึงเปลี่่�ยน การใช้้จุุลศัักราชเป็็นรััตนโกสิินทรศก คืือ ร.ศ. ๑๐๘ (พ.ศ. ๒๔๓๒) ตามที่่� พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวโปรดเกล้้าฯ ให้้ประกาศใช้้วัันอย่่าง ใหม่่ โดยเริ่่�มนัับศัักราชรััตนโกสิินทรศกเป็็น ร.ศ. ๑ ในปีีที่่�พระบาทสมเด็็จ พระพุุทธยอดฟ้้าจุุฬาโลกมหาราชสถาปนากรุุงรััตนโกสิินทร์์เป็็นเมืืองหลวง เมื่่�อ พ.ศ. ๒๓๒๕ และยัังคงเป็็นหนัังสืือขนาดใหญ่่๘ หน้้ายก รวมทั้้�งใช้้ตรา แผ่่นดิินในหััวหนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษาเป็็นสำำ�คััญ ในการพิิมพ์์ครั้้�งนี้้�เริ่่�มมีี สารบััญเรื่่�องว่่า ในฉบัับหนึ่่�ง ๆ มีีข่่าวอะไรบ้้าง ซึ่่�งส่่วนใหญ่่จะประกอบด้้วย ข่า่วราชการ พระราชพิธีิต่ีา่งๆ พระราชบัญญัติั กาิรพระราชทานสัญญาบััตรและ เครื่่�องราชอิิสริิยยศ ประกาศ ใบบอก ข่่าวตาย พระราชทานเพลิิง ข่่าวไฟไหม้้ ข่่าวเรืือเข้้า-ออก รายงานเรื่่�องน้ำำ��ฝนต้้นข้้าวประจำำ�เดืือน _23-0693(001-198)P3.indd 165 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 166 การพิิมพ์์หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษาในครั้้�งที่่�๓ นี้้� พิิมพ์์เผยแพร่่ต่่อ เนื่่�องจาก พ.ศ. ๒๔๒๗ มาจนปัจจุัุบััน โดยมีีการปรัับเปลี่่�ยนมาเป็็นลำำ�ดัับ เช่่น ปลายรััชกาลพระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว ใน พ.ศ. ๒๔๕๒ ราชกิิจจานุุเบกษา เล่่ม ๒๖ แยกพิิมพ์์เป็็น แผนกสามััญหรืือแผนกราชกิิจจา และแผนกกฤษฎีกา ปรั ี ับปรุุงขนาดรููปเล่มจากข่นาด ๘ หน้า้ยก เป็็น ๑๖ หน้า้ยก และในรััชกาลพระบาทสมเด็็จพระมงกุุฎเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว โปรดเกล้้าฯ ให้้ใช้้ ตราพระครุุฑพ่่าห์์เป็็นตราแผ่่นดิินแทนตราเดิิม จึึงใช้้ตราพระครุุฑพ่่าห์์ใน ปกหนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษาด้้วย ส่่วนราคาจำำ�หน่่ายหนัังสืือหรืืออััตราค่่า บอกรัับเป็็นสมาชิิกประจำำ�ก็็ปรัับเปลี่่�ยนไปตามภาวการณ์์ด้้วยเช่่นกััน ในรััชกาลพระบาทสมเด็็จพระมหาภููมิิพลอดุุลยเดชมหาราช บรมนาถ บพิิตร เมื่่�อ พ.ศ. ๒๕๓๗ มีกาีรปรัับปรุุงขนาดรููปเล่่ม และแยกเนื้้�อหาหนัังสืือ ราชกิิจจานุุเบกษาเป็็น ๔ ประเภท คืือ ประเภท ก ฉบัับกฤษฎีีกา ลงประกาศเกี่่�ยวกัับกฎหมายต่่าง ๆ รููปเล่ม่ ขนาดกระดาษ เอ ๔ (A4) ประเภท ข ฉบัับทะเบีียนฐานัันดร ลงประกาศรายชื่่�อผู้้ที่่�ได้้รัับ พระราชทานเครื่่�องราชอิิสริิยาภรณ์์ เหรีียญราชการและยศทหาร ตำำ�รวจ รวมทั้้�งการสถาปนาและถอดถอน รููปเล่มข่นาดกระดาษ เอ ๕ (A5) ประเภท ค ฉบัับทะเบีียนการค้้า ลงประกาศเกี่่�ยวกัับการจดทะเบีียน ห้้างหุ้้นส่่วนและบริิษััท รููปเล่่มขนาดกระดาษ เอ ๕ (A5) ประเภท ง ฉบัับประกาศทั่่�วไป ลงประกาศเรื่่�องอื่่�น ๆ นอกเหนืือจาก ประเภท ก-ค รููปเล่่มขนาดกระดาษ เอ ๕ (A5) หนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษาแต่่ละประเภทกำำ�หนดออกแตกต่่างกััน ส่่วนประเภท ง อาจจะมีีการออกราชกิิจจานุุเบกษาตอนพิิเศษได้้เมื่่�อมีีเรื่่�อง จำำ�เป็็นเร่่งด่่วน _23-0693(001-198)P3.indd 166 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 167 ปััจจุุบััน การออกหนัังสืือราชกิิจจานุุเบกษาเป็็นหน้้าที่่�ของส่่วนงาน ราชกิิจจานุุเบกษา สำำ�นัักเลขาธิิการคณะรััฐมนตรีี หนัังใหญ่่ หนัังใหญ่่ เป็็นมหรสพอย่่างหนึ่่�งที่่�มีีมาแต่่สมััยโบราณ ไม่่ใช่่หนัังที่่�ฉาย จอใหญ่่หรืือหนัังที่่�ฉายในโรงใหญ่ ที่่ ่ �เรีียกว่า่หนัังก็็เพราะสิ่่�งที่่�ใช้้แสดงคืือ ตััวหนััง ใช้้หนัังวััวหนัังควายแผ่่นใหญ่่ๆ ฉลุุฉลัักเป็็นรููปตััวละครในเรื่่�องที่่�จะแสดง เช่่น เรื่่�องรามเกีียรติ์์�ก็็ฉลุุฉลัักเป็็นรููปพระราม พระลัักษณ์์นางสีีดา ทศกััณฐ์์ พิิเภก หนุุมาน สุุครีีพ พาลีี การแสดงหนัังใหญ่่เป็็นการแสดงภาพตััวหนัังที่่�เชิิดหน้้าจอผ้้าขาว มีีไฟอยู่ด้่า้นหน้าผู้้ ้เชิด ิเงาของตััวหนัังจะปรากฏบนจอและผู้้เชิดตัิ ัวหนัังก็็แสดง ท่่าเต้้นคล้า้ยการแสดงโขน มีีดนตรีีบทพากย์์และบทเจรจาอย่่างโขน คนเชิิด หนัังจัับตััวหนัังซึ่่�งเป็็นแผ่่นใหญ่่มาก เต้้นไปตามบทและตามดนตรีี หนัังใหญ่่ จึึงเป็็นการแสดงโขนรวมกัับการแสดงหนััง ด้้วยเหตุทีุ่่�การแสดงหนัังใหญ่ต้่ ้อง ลงแรงลงทุุนมาก ทั้้�งไม่่ค่่อยมีีผู้้นิิยมดูู เนื่่�องจากนิิยมดููภาพยนตร์์หรืือหนัังฝรั่่�ง กัันหมด การแสดงหนัังใหญ่จึึ่งค่่อยๆ หายไปจากสัังคมไทย นานไปอาจจะสููญไป หากไม่่ช่่วยกัันรัักษาและสืืบทอดไว้้ หนุุมานคลุุกฝุ่่�น สำำ�นวน หนุมาุนคลุกฝุ่่น หมายความว่า ่เนื้้�อตััวสกปรกมอมแมมราวกัับ เอาฝุ่่นทาทั้้�งตััว เช่่น แม่่ดุุลููกชายว่่าไปเล่่นที่่�ไหนมา เนื้้�อตััวมอมแมมอย่่างกัับ หนุุมานคลุุกฝุ่่น สำำ�นวนนี้้�มีีที่่�มาจากเรื่่�องรามเกีียรติ์์� ตอนหนุุมานฆ่่าไมยราพ หนุุมานเสกฝุ่่นทาตััวเพื่่�อให้้อยู่่ยงคงกระพััน ดัังปรากฏในเรื่่�องรามเกีียรติ์์� _23-0693(001-198)P3.indd 167 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 168 พระราชนิิพนธ์์ของพระบาทสมเด็จ็พระพุทธุเลิิศหล้า้นภาลััยว่า ่ ไมยราพผู้้ครอง เมืืองบาดาลสะกดทััพพระรามแล้้วลัักพาตััวพระรามลงไปยัังเมืืองบาดาล หนุุมานตามไปนำำ�ตััวพระรามคืืน หนุุมานรบกัับไมยราพจนเหนื่่�อยก็็ยัังไม่่ สามารถเอาชนะกัันได้ ้หนุมาุนจึึงทำำ�อุุบายลวงฆ่่าไมยราพ โดยตกลงกัันว่า่ ให้นำ้ ำ� ต้้นตาล ๓ ต้้นบิิดรวมกัันเป็็นอาวุุธสำำ�หรัับตีีกััน ผลััดกัันตีีคนละ ๓ ทีี ไมยราพ เป็็นฝ่า่ยตีก่ี่อน หนุมาุนเสกฝุ่่นทาตััว ไมยราพจึึงไม่สามา่รถทำำ�อัันตรายหนุมาุนได้้ เมื่่�อถึึงคราวของหนุุมาน หนุุมานตีีไมยราพตาย นอกจากนี้้�หนุุมานคลุุกฝุ่่น ยัังเป็็นชื่่�อคาถาที่่�เชื่่�อกัันว่่าเมื่่�อเสกฝุ่่นโรยตััวแล้้วจะทำำ�ให้้อยู่่ยงคงกระพััน หมากพลูู หมาก เด็็ก ๆ ไทยแต่่ก่่อนมีีคำำ�ร้้องเล่่นกัันอยู่่มาก มีีความหนึ่่�งร้้องเล่่นว่่า “ตุ๊๊ดตู่่�เอย อยู่่�ในรููไม้้ไผ่่ เห็็นคนเดิินไป เรีียกให้้กิินหมาก ตุ๊๊ดตู่่�เพื่่�อนยาก กิินหมากด้้วยกััน” “หมาก” ในคำำ�ร้้องนี้้�เป็็นผลไม้้ชนิิดหนึ่่�ง ลููกกลมรีีเปลืือกนอกสีีเขีียว เมื่่�อแก่่จััดเป็็นสีีแดงแสด อย่่างที่่�เรีียกว่่า สีีหมากสุก ุเปลืือกชั้้�นในสีีขาว ข้้างใน มีีเนื้้�อลููกกลมสีีแดง ๆ มีีรสฝาด หมากหลายลููกติิดกัับ “ตะแง้้” เป็็นพวง หมากตะแง้้หนึ่่�งติดิอยู่กั่ับ “อัันหมาก” อัันหมากหนึ่่�งมีีตะแง้้หมากหลายๆตะแง้้ มีีลููกหมากติดิอยู่่เป็็นพวงใหญ่่เรีียกว่่า “ทะลายหมาก” หรืือ “ทะลาย” “หมาก” เป็็นผลของต้้นหมาก ซึ่่�งเป็็นต้้นไม้้ยืืนต้้นชนิิดหนึ่่�ง ลำำ�ต้้น กลมเปลาสููงชะลููด ไม่่มีีกิ่่�งที่่�ลำำ�ต้้น มีีก้้านและใบแตกออกไปตอนปลายลำำ�ต้้น คล้้ายทางและใบมะพร้า้ว แต่่ขนาดเล็ก็และสั้้�นกว่่า หมากออกผลเป็็นทะลาย ตรงคอระหว่า่งปลายต้้นกัับพุ่่มใบ _23-0693(001-198)P3.indd 168 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 169 เนื้้�อข้้างในผลหมากเป็็นลููกกลม ๆ สีีแดง ๆ กิินได้้ ดัังคำำ�ร้้องบทที่่�ว่่าไว้้ ข้้างต้้น หมากใช้้เป็็นเครื่่�องกิินกัับพลูู ปููน ยาเส้้น และของอื่่�นที่่�กิินร่่วมกัันได้้กัับ หมากเพื่่�อให้้หอมปาก หมากที่่�เอามากิินหรืือเรีียกว่า ่ “กิินหมาก” นี้้�โดยมากนิิยมกิินหมากที่่ยั�ัง ไม่่แก่่แต่่ไม่อ่่ ่อนมาก เรีียกว่า ่ “หมากดิิบสด” หรืือ“หมากดิิบ”เมื่่�อผ่า่ออกเป็็น ๒ ซีกจีะเห็็นเนื้้�อหมากซีกีหนึ่่�งๆเป็็นสีีแดงคล้า้ยไข่่เค็ม ็แต่่เนื้้�อส่่วนหน้า้หมากนี้้� ยัังต่่างกัันออกไปตามอายุุและรสหมาก ซึ่่�งคนที่่�กิินหมากมีีข้้อสัังเกตว่่า ถ้้าหน้้าหมากเป็็นสีีแดงอ่่อน มีีไส้้ตรงกลางคล้้ายวุ้้นเป็็นวงใหญ่่ จััดเป็็นหมาก หน้้าอ่่อน หรืือเรีียกว่่า “หมากหน้้าหวาน” รสไม่่สู้้ฝาด เหมาะสำำ�หรัับแรกหััด ให้้เด็็กกิินหมาก ซึ่่�งกิินได้้ไม่่ “ยััน” หรืือ “ยัันหมาก” คืือ มึึนหรืือเมาหมาก หมากดิิบที่่�แก่่ปานกลาง มีีรสฝาดปานกลาง หน้้าหมากเป็็นสีีแดงเข้้มขึ้้�น ไส้้ตรงกลางเป็็นดวงเล็กล็ง เนื้้�อในดวงสีขาีวขุ่่น ๆเป็็นหมากที่่�กิินกัันตามปรกติิ เรีียกว่่า “หมากหน้้าฝาด” และหมากดิิบที่่�แก่่จััดหน้้าหมากจะเป็็นสีีแดงเข้้ม ไส้้หมากจะรััดเป็็นดวงเล็็กมาก มีีรสฝาดจััด ผู้้ใหญ่่ที่่�ชอบกิินหมากรสฝาด จััดมากเรีียกหมากนี้้�ว่่า “หมากหน้้าตึึง” หรืือ “หมากหน้้าเค็็ม” การกิินหมากนี้้�บางคนไม่ช่อบกิินหมากดิิบสด พอใจกิินหมากดิิบแห้้ง คืือ เอาเนื้้�อในผลหมากดิิบสดแกะออกจากเปลืือก แล้้วหั่่�นออกเป็็นชิ้้�น ๆ ขนาด ต่่าง ๆ กััน เอาออกตากแดดให้้แห้้งเกราะ เก็็บไว้้กิินได้้นาน ๆ เรีียกว่่า หมากดิิบแห้้ง หมากดิิบแห้้งนี้้�มีีคำำ�เรีียกลัักษณะชิ้้�นหมากที่่�หั่่�นออกเป็็นรููปต่่าง ๆ กััน หลายอย่่าง ดัังจะว่่าให้้ทราบดัังต่่อไปนี้้� _23-0693(001-198)P3.indd 169 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 170 หมากสง คืือ หมากดิิบสดที่่�แกะออกจากเปลืือกเป็็นลููกกลม ๆ ผ่่าออก เป็็น ๔ เสี้้�ยว หรืือเอาทั้้�งลููกตากแดดให้้แห้้ง ก็็เรีียกว่่า หมากสง ได้้เช่่นกััน หมากหน้า้แว่่น หรืือ หมากแปะ คืือ หมากดิิบสดหั่่�นหรืือซอยตามขวาง ลููกออกเป็็นแว่่นบาง ๆ เอาออกตากแดดให้้แห้้ง ลัักษณะเป็็นแผ่่นกลม ๆ จึึงเรีียกว่า ่หมากแว่่น หมากซอย คืือ หมากดิิบสดผ่่า ๔ เสี้้�ยวอย่่างหมากสง เอาหมากแต่่ละ เสี้้�ยวมาซอยขวางเป็็นชิ้้�นบาง ๆ รููปสามเหลี่่�ยม จึึงเอาออกตากแดดให้้แห้้ง หมากฝอย คืือ เศษหมากดิิบสดที่่�เป็็นเศษเหลืือจากการซอย ลักัษณะ เป็็นชิ้้�นเล็็กชิ้้�นน้้อย ตากแห้้งแล้้วรวมกัันเก็็บไว้้กิินเมื่่�อคราวขาดหมาก ลููก หมากฝอยนี้้�บางคนเรีียกว่่า หมากป่่น หมากที่่�กิินกัันตามปรกติินอกจากหมากดิิบสดกัับหมากดิิบแห้้งแล้้ว บางคนยัังชอบกิินหมากดิิบแก่่จััดจนเปลืือกเป็็นสีีแดงแสด หรืือสีีหมากสุุก ซึ่่�งเนื้้�อหมากข้้างในแข็็งและหดตััว เมื่่�อเก็็บมาเขย่่าจะเกิิดเสีียงดัังกรอกแกรก หมากอย่่างนี้้�เรีียกว่่า หมากกรอก หมากแก่มาก ่ๆ นั้้�น บางคนเก็็บไว้ทั้้ ้ �งเปลืือก เอาใส่่ไหเติมน้ำิ ำ��แล้้วปิิดฝา ทิ้้�งไว้้เพื่่�อเอาไว้้กิินได้้นาน ๆ หมากอย่่างนี้้�เรีียกว่่า หมากยัับ พลูู เมื่่�อแต่ก่่ ่อนนี้้� มัักจะได้้ยิินผู้้ใหญ่่เขาปลอบเด็็ก ๆ ที่่�โตพอรู้้ความให้้เด็ก็ เพลิิดเพลิินด้้วยคำำ�ปลอบที่่�เป็็นบทกลอนสั้้�น ๆ ซึ่่�งเด็็กได้้ยิินบ่่อย ๆ ก็็จะจำำ�ได้้ แล้้วจำำ�เอาไปร้้องเล่่นได้้ต่่อไป ในบทกลอนปลอบเด็็กแต่ล่ะบทมักัแฝงสาระที่่�เป็็นขนบธรรมเนีียม หรืือ ประเพณีีในความเป็็นอยู่ไ่ว้้อย่า่งน่าส่ นใจ ดัังเช่่นบทปลอบเด็ก ว่็า ่ “เสืือข้้ามฟาก กิินหมากกิินพลูู เสืือปัักกะตูู กิินพลููใบเหลืือง” _23-0693(001-198)P3.indd 170 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 171 พลูู และพลููใบเหลืือง เป็็นใบไม้้ชนิิดหนึ่่�ง เรีียกกว่่า ใบพลูู เกิิดจาก ไม้้ประเภทเถา ใบพลููใช้้กิินได้้ มีีรสเผ็็ด โดยเอามากิินกัับหมาก เมื่่�อไม่่นานมานี้้�คนไทยทั่่�วไปนิิยมกิินพลููกัับหมากโดยใช้้เคี้้�ยวและ อมไว้้ในปากเป็็นประจำำ� แต่่ละบ้้านจึึงต้้องหาซื้้�อพลููไว้้เคี้้�ยวกิินมิิให้้ขาดได้้ ความต้้องการกิินพลููเช่่นว่่านี้้� จึึงมีีผู้้ปลููกต้้นพลูู เก็็บเอาใบมาขาย ทำำ�อย่่าง เป็็นล่ำำ��เป็็นสััน เป็็นอย่่างสวนพลูู มีีอยู่่ทั่่�วไปหลายแห่่งหลายตำำ�บล แต่่บางบ้้าน ไม่ป่ระสงค์ซื้้์ �อพลููมากิิน ก็ปลููกต้ ็ ้นพลููขึ้้�นที่่บ้� า้น เก็็บใบพลููไว้กิ้ินเองก็มี็ ต้ี ้นพลููนั้้�น ปลููกไม่่ยากใช้้แขนงไม้้ยาวๆ ปักัเป็็นหลัักก่า่ยกัันสููงจากพื้้�นดิินพอควร เรีียกว่่า “ค้้าง”สำำ�หรัับให้้เถาพลููได้้ขึ้้�นไปแตกใบบนนั้้�น สิ่่�งที่่�ทำำ�ขึ้้�นนี้้�เรีียกว่่า “ค้้างพลูู” ต้้นพลููนั้้�นชอบดิินชื้้�นและบำำ�รุุงด้้วยน้ำำ��หมัักปลาเน่่าเป็็นต้้น ซึ่่�งช่่วยให้้ต้้นพลูู งามและใบดก กระนั้้�นก็็ตาม คนชอบกิินพลููมัักพอใจซื้้�อใบพลููที่่�ชาวสวนพลูู เก็็บมาขาย เนื่่�องด้้วยสะดวกกว่่าปลููกเอง ใบพลููที่่�ชาวสวนพลููเก็็บมาขาย เขาจะเอาใบพลููแต่่ละใบเรีียงซ้้อนกััน ให้้ปลายใบไปทางเดีียวกัันมีีจำำ�นวน ๘ ใบเป็็นกำำ�หนด เรีียกว่่า “เรีียง” แล้้วรวบพลููเรีียงเข้้าเป็็นกำำ� มัดด้ั ้วยตอกไว้้แต่่ละเรีียงๆ พร้้อมจะส่่งไปวางขาย ตามตลาด กระนั้้�นก็็ดีีใบพลููสีีเขีียว ๆ ก็็ใช่่ว่่ามีีรสชาติิถููกปากสำำ�หรัับคนกิินพลูู บางคน เนื่่�องด้้วยพลููนั้้�นมีีรสเผ็็ดมากและน้้อยต่่างกัันอยู่่ บางคนจึึงเลืือก กิินพลููรสเผ็็ดน้้อย และบางคนพอใจกิินพลููรสเผ็็ดมาก นััยว่่าอมไว้้ในปากได้้ นาน ๆ รสไม่่จืืดง่่าย ดัังนั้้�นการจะกิินพลููตามใจชอบจึึงต้้องเลืือกหาเอาตาม ลัักษณะของพลูู ๓ อย่่าง คืือ พลููสวน หรืือ พลููไทย เป็็นพลููที่่�ชาวสวนปลููกให้้เถาเลื้้�อยเกาะกัับ ต้้นทองหลาง ใบมีีสีีเขีียวแก่่รสเผ็็ดจััด เป็็นพลููที่่�ถููกปากสำำ�หรัับคนชอบรสเผ็็ด เคี้้�ยวและอมไว้้ในปากไม่่จืืดง่่าย _23-0693(001-198)P3.indd 171 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 172 พลููจีีน คืือพลููที่่�คนจีีนปลููก โดยทำำ�ค้้างให้้พลููเลื้้�อยขึ้้�นไปโตบนค้้างนั้้�น ใบพลููสีีเขีียวอ่่อน รสเผ็็ดน้้อยกว่่าพลููสวนหรืือพลููไทย พลููเหลืือง เป็็นพลููอีกพัี ันธุ์์หนึ่่�ง ใบสีีเหลืืองอ่่อน รสชาติิไม่สู้้ ่เผ็็ด หรืือ เผ็็ดน้้อยกว่า่พลููจีีน คนกิินพลููโดยมากไม่่นิิยมกิินพลููเหลืือง เนื่่�องว่่าจืืดเร็็ว การกิินพลููสำำ�หรัับคนส่่วนมากมัักนิิยมกิิน พลููสด ได้้รสชาติิดีีแต่่คนที่่� อยู่ห่่า่ งไกลแหล่่งจะซื้้�อหาพลููสดกิินไม่่ได้ ก็้ต้็ ้องจำำ�ยอมกิิน พลููแห้้ง หรืือ พลููนาบ หรืือแต่่ก่่อนมีีที่่�จะไปไกล ๆ ต้้องค้้างแรมหลายวััน จะเอาพลููสดติิดไปกิิน ย่่อม จะเหี่่�ยวเน่า่เสีียกิินไม่่ได้ จึึ ้งต้้องเอาไปได้้แต่่พลููแห้้ง หรืือ พลููนาบ ใช้้เคี้้�ยวกิินและ อมไว้ดี้กว่ี าปากว่ ่า่ง มิิฉะนั้้�นจะเกิดิอาการหาวเรอสำำ�หรัับคนที่่กิ�ินพลููเป็็นประจำำ� พลููนาบนั้้�น คืือการนำำ�ใบพลููแก่่ๆ มาผึ่่�งพอให้สลด ้แล้้วแผ่ล่งบนกระทะ ตั้้�งบนเตาไฟ ใช้้ไฟอ่่อน ๆ ทำำ�ลููกประคบนาบใบพลููให้้ตายนึ่่�งด้้วยกระทะร้้อนนั้้�น จนใบพลููแต่่ละใบแห้้ง จึึงเอามารวมเข้้าเป็็นเรีียง หรืือกำำ�เก็็บไว้้กิิน การกิินพลููต้้องกิินกัับหมากและปููนแดง เรีียกว่่า กิินหมากกิินพลูู เป็็นเครื่่�องกิินอย่า่งหนึ่่�งในหมู่ชา่วสยามทุกุเพศ ทุกวัุัยไม่จำ่ ำ�กัดชั้้�น และฐานะใด มาแต่่โบราณกาล ปััจจุุบัันก็็ยัังมีีผู้้นิิยมกิินหมากพลููบ้า้ง แต่ก็่ ็น้้อยคนแล้้ว เครื่่�องใช้้ในการกิินหมากกิินพลูู การกิินหมากกิินพลููสำำ�หรัับคนไทยแต่่ก่่อน จััดว่่าเป็็นวััฒนธรรม ในการกิินอยู่่อย่่างหนึ่่�ง การกิินหมากกิินพลููมิิใช่่อาหารสำำ�หรัับกิินให้้อิ่่�มท้้อง การกิินหมากกิินพลููเป็็นเพีียงเครื่่�องกิินโดยเคี้้�ยวและอมไว้้ในปาก เพื่่�อกััน ปากว่่าง ช่่วยรัักษาเหงืือกและฟััน กัับดัับกลิ่่�นปาก ทั้้�งยัังทำำ�ให้้หอมปากด้้วย แต่่ไม่่กลืืนกิินเข้้าไปอย่่างข้้าวปลา การกิินหมากกิินพลููให้ส้ะดวกและเรีียบร้้อย จึึงต้้องตระเตรีียมเครื่่�องใช้้ ต่่าง ๆ ให้้พร้้อมที่่�จะกิินได้้เป็็นประจำำ�แต่ล่ะวััน ๆ โอกาสนี้้�จะเล่่าเรื่่�องเครื่่�องใช้้ _23-0693(001-198)P3.indd 172 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 173 ในการกิินหมากกิินพลููเท่่าที่่�ได้้เห็็นได้้รู้้พอจำำ�ไว้้ได้้บ้้าง มีีเป็็นลำำ�ดัับต่่อไปได้้ ดัังนี้้� เครื่่�องใช้้สิ่่�งแรกคืือ ภาชนะสำำ�หรัับใส่่เครื่่�องกิินหมาก ซึ่�งเ่รีียกกัันทั่่�วไปว่า ่ เชี่ ่� ยนหมาก หรืือเรีียกสั้้�น ๆ ว่่า เชี่ ่� ยน เป็็นภาชนะรููปทรงคล้้ายอ่่างป้้อม ๆ แต่่เตี้้�ย มีีฝารููปคล้้ายถาดปิิดข้้างบน บางแบบเป็็นรููปทรงกระบอกเตี้้�ย ๆ มีีฝา อย่่างถาดก้้นลึึกก็็มีีบนฝาเชี่่�ยนมีีจอกใส่่หมาก ซองใส่่พลูู เต้้าปููน ตลัับใส่่ ยาเส้้นทั้้�งยาจืืด ยาฉุุน คุุมกัันเป็็นเครื่่�องใช้้สำำ�รัับหนึ่่�ง เชี่ ่� ยนหมาก นี้้�ปรกติิ เป็็นเครื่่�องใช้้ในหมู่่ชาวบ้้านที่่�พอมีีฐานะมั่่�นคงสำำ�หรัับความเป็็นอยู่่ประจำำ�วััน ดัังปรากฏทราบได้้ความหนึ่่�งในเสภาเรื่่�องขุุนช้้างขุุนแผน ดัังนี้้� “ย่่างขึ้้�นบนเรืือนด้้วยฉัับพลััน ฝ่่ายยายศรีีประจัันมาต้้อนรัับ บ่่าวเอาเชี่่�ยนหมากออกมาตั้้�ง ทองประศรีีลงนั่่�งกระแทกปัับ ศรีีประจัันบอกว่่าครานี้้�ยัับ ออแก้ว้ไปทััพก็็ล้้มตาย” อนึ่่�ง ภาชนะสำำ�หรัับใส่่เครื่่�องใช้้การกิินหมากกิินพลููนี้้�บางที่่�บางแห่่ง ใช้้ภาชนะอย่่าง พาน ก็มี็ ีเรีียกว่่า พานหมาก ดัังที่่�อ้้างขึ้้�นในเสภาเรื่่�องชุุนช้้าง ขุุนแผน มีีอยู่่หลายแห่่งเป็็นต้้นว่า่ “พวกเหล่่าชาวเชลยก็็หมอบคลาน ประคองพานน้ำ ำ� ผ้้าเช็็ดหน้้าให้้ พานหมากตั้้�งวางไว้้ข้้างใน เจ้้าพลายแก้ว้ออกไปนั่่�งยัังขุุนนาง” ในเชี่่�ยนหมากหรืือพานหมากหนึ่่�ง ๆ ต้้องมีีเต้้าปููนเต้้าหนึ่่�ง ใส่่ปููนแดง หล่่อน้ำำ��ไว้้มิิให้้ปููนแห้้ง กัับมีีไม้้ควัักปููนเล่่มหนึ่่�ง ลัักษณะคล้้ายพายแต่่เล็็ก ๆ มัักทำำ�ด้้วยทองสำำ�ริิด หรืือไม่่ก็็ทำำ�ด้้วยทองเหลืือง ที่่�ส้้นไม้้ควัักปููนมัักทำำ�เป็็น รููปหงส์์ รููปไก่่ เป็็นต้้น เพื่่�อให้้สวยงามและจัับง่า่ย ไม้้ควัักปููนนี้้�แม้้เดิิมอาจใช้้ ไม้้เหลาทำำ�ขึ้้�นสำำ�หรัับควัักปููน แต่่ที่่�ทำำ�ด้้วยโลหะก็็ยัังเรีียกกัันอยู่่ว่่า ไม้้ควััก _23-0693(001-198)P3.indd 173 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 174 ปููน เครื่่�องใช้้อย่่างนี้้�ใช้้ควัักปููนในเต้้าปููนเอาขึ้้�น “บ้้าย” หรืือป้้ายใบพลููก่่อนจะ จีีบเป็็นจีีบ ๆ เชี่่�ยนหมากสำำ�รัับหนึ่่�ง มักต้ั ้องมีีตลัับ คืือภาชนะชนิดิหนึ่่�ง มักทำั ำ�รููปทรง กลมแป้้น มีีฝาปิิด ตลัับแบบที่่�ทำำ�เป็็นรููปทรงกระบอกก็มี็ ีตลัับนี้้�สำำ�รัับหนึ่่�งมีี ๓ ลููก ขนาดใหญ่ ข่นาดกลาง และขนาดเล็็ก เรีียงกัันเป็็นเถา ตลัับแต่่ละลููก ใช้้ใส่่ยาจืืด ยาฉุุน และกานพลูู นอกจากตลัับ ๓ ลููกนี้้�แล้้ว ยัังมีีตลัับลููก ขนาดเล็็กเป็็นพิิเศษ ใช้้ใส่่สีีผึ้้�งหอมสำำ�หรัับสีีปากร่่วมอยู่่ในเชี่่�ยนหมากอีีกด้้วย ในเชี่่�ยนหมากมีีจอก หรืือจอกหมากสำำ�หรัับใส่่หมากดิิบสดที่่�เจีียนแล้้ว หรืือหมากดิิบแห้้ง ทำำ�เป็็นรููปอย่่างขัันขนาดเล็็ก หรืือทำำ�รููปอย่่างทรงกระบอก ขนาดเล็็ก ปากผาย ก็็มีี เครื่่�องใช้้ในเชี่่�ยนหมากที่่�คู่่กัันกัับจอกหมากคืือ ซองพลููคืือ สิ่่�งที่่�ทำำ�ขึ้้�น ด้้วยใบตองหรืือโลหะเป็็นรููปทรงอย่่างกรวยขนาดย่่อม ๆ สำำ�หรัับใส่่พลููที่่�จีีบ เป็็นจีีบ ๆ ไว้้กิิน ปรกตินิิยมใช้้ใบตองสดเย็็บเป็็นกรวยใส่่พลููจีีบ เพื่่�อถนอมพลูู ให้้สดไว้้ได้้นาน ๆ การเย็็บใบตองทำำ�เป็็นซองใส่่พลููนี้้� มีีความตอนหนึ่่�งในเรื่่�อง สัังข์์ทองว่า่ “เมื่่�อนั้้�น นวลนางรจนาโฉมฉาย ได้้ฟัังเจ้้าเงาะพููดเราะราย แยบคายคมสัันขัันคะนอง น่่าสำำรวลสรวลสัันต์์ไม่่กลั้้�นได้้ อรทััยสะเทิินเมิินยิ้้�มย่่อง แก้ขว้ยฉวยมีีดมาเจีียนตอง กรีดีเล็็บเย็็บซองจะใส่่พลูู” เครื่่�องใช้้ในการกิินหมากกิินพลูู นอกจากเชี่่�ยนหมากที่่�ว่่ามานี้้� ยัังมีีอีีก หลายสิ่่�งที่่�จะขาดไปไม่่ได้้คืือ มีีดเจีียนหมาก ซึ่่�งใช้้เจีียนหมากพลููหรืือเจีียน ใบตองเย็็บทำำ�ซองพลููด้้วย มีีดอย่่างนี้้�ลัักษณะใบมีีดแบนบาง ยาวประมาณ ๓-๔ นิ้้�ว ปลายป้้าน ส่่วนด้้ามประกบกัันมีีดด้้วยไม้้๒ ข้้าง ย้ำำ��ด้้วยหมุุด ๓ ตััว _23-0693(001-198)P3.indd 174 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 175 มีีดแบบนี้้�เรีียกตามลัักษณะการใช้้ว่่า มีดีเจีียนหมาก แต่่ชื่่�อเฉพาะสำำ�หรัับมีีดนี้้� เรีียกว่า่ มีีดสามหมุดุตามการเข้้าด้าม้ ให้ติ้ดกัิ ันด้้วยหมุด ุ๓ ตััวแต่ก่ระนั้้�นบางทีี ก็็เรีียกว่า ่ มีีดพัับ ด้้วยดัังในความว่่า “เมื่่�อนั้้�น รจนาสาระวลลนควัันไต้้ จัับกระเหม่่าใส่่น้ำำ� มัันกัันไร ถึึงยากเย็็นเข็็ญใจมิิให้้รก ทาแป้้งแต่่งตััวไม่่มััวหมอง ผััดหน้้านั่่�งมองส่่องกระจก นุ่่�งผ้้าจััดกลีีบจีีบชายพก แล้้วยกของมาให้้ผััวกิิน จีีบพลููใส่่ซองรองลำำดัับ เอามีีดพัับผ่่าหมากจนปากบิ่่�น เจ้้าเงาะนอนถอนหนวดสวดสุุบิิน เล่่นลิ้้�นละลัักยัักลำำนำำ” คนวััยชราบางคนกิินหมากกิินพลููไม่่สู้้ถนัดนััก เนื่่�องด้้วยฟัันหักฟัันหรอ ไปเสีียนััก ยากที่่�จะเคี้้�ยวหมากเคี้้�ยวพลููให้้แหลก เพื่่�อให้้ได้้รสชาติิดัังประสงค์์ จึึงต้้องหาเครื่่�องใช้้ช่่วยทำำ�ให้คำ้ ำ�หมากแหลก เครื่่�องที่่ว่� านี้้ ่ �อย่า่งแรกคืือ ครก หรืือ ครกตำำ�หมาก ซึ่่�งโดยมากทำำ�ด้้วยไม้้เนื้้�อแข็็ง กลึึงทำำ�เป็็นรููปทรงอย่่างกลองทััด ขนาดย่่อม ๆ แต่่ที่่�ทำำ�ด้้วยโลหะหล่่อเป็็นครกรููปทรงอย่่างกระทายก็็มีี มีีครก แล้้วต้้องมี ีสาก สำำ�หรัับตำำ�กัับครก ใช้้ใส่่คำำ�หมากในครกตำำ�ให้้พอแหลก จึึงใช้้ ช้้อนทำำ�ด้้วยกาบหมากตัดัเป็็นชิ้้�นเล็ก ็ๆเรีียกว่า่ เนีียน หรืือช้้อนทองเหลืืองก็็ใช้้ ตัักคำำ�หมากแหลกนั้้�นใส่่ปากอม โดยไม่่ต้้องเคี้้�ยว เครื่่�องทำำ�ให้้คำำ�หมากแหลกอีีกอย่่างหนึ่่�งสำำ�หรัับคนชราที่่�เคี้้�ยวหมากได้้ ไม่่แหลก เครื่่�องใช้้อย่่างนี้้�เรีียกว่่า ตะบัันหมาก ทำำ�ด้้วยโลหะลัักษณะเป็็นรููป ท่่อกลวง ปากกว้้างก้้นสอบ ตอนก้้นมีีไม้้ท่่อนสั้้�น ๆ ใส่่อุุดก้้นตะบัันเรีียกว่่า ดากตะบััน กัับมีีสากใช้้สำำ�หรัับตำำ�หมากให้้แหลก สากสำำ�หรัับตำำ�กัับตะบัันนี้้� ทำำ�ด้้วยเหล็็กเส้้นกลมปลายตีีให้้แบน โคนมีีมืือจัับรููปกลมแป้้น หรืืออย่่าง รููปไข่่ก็็มีีเมื่่�อนำำ�คำำ�หมากใส่่ลงในตะบัันตำำ�ไปจนแหลก จึึงใช้้ไม้้ท่่อนกลม ๆ _23-0693(001-198)P3.indd 175 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 176 อัันหนึ่่�งดัันดากซึ่่�งอุุดก้้นตะบัันส่่งคำำ�หมากขึ้้�นมาทางปากตะปััน หยิิบคำำ�หมาก ใส่่ปากเคี้้�ยวได้้ อนึ่่�ง ตะบัันหมากนี้้�ยัังเป็็นเครื่่�องใช้้ที่่�สะดวกแก่่การพกติิดตััว ไปยัังที่่�ไหน ๆ ซึ่่�งจะไปได้้ การกิินหมากกิินพลูู เมื่่�อใส่คำ่ ำ�หมากอมไว้้ในปากย่่อมเรีียกน้ำำ��ลายออกมา กลั้้�วปากเนืือง ๆ พอมากเข้้าก็็ต้้องบ้้วนทิ้้�งเรีียกว่่า น้ำำ��หมาก ซึ่่�งจะบ้้วนเรี่่�ยราด ไปไม่่เป็็นที่่�เป็็นทางย่่อมเลอะเทอะไม่่น่่าดูู จึึงต้้องมีีเครื่่�องรองรัับน้ำำ��หมาก ที่่�บ้้วนทิ้้�งนี้้�เป็็นภาชนะอย่่างหนึ่่�งคืือ กระโถน มีีขนาดย่่อมและขนาดเล็็ก ทำำ�ด้้วยกระเบื้้�องเคลืือบบ้า้ง ทำำ�ด้้วยโลหะบ้า้งตามแต่ฐา่นะของผู้้จะซื้้�อมาใช้้ได้้ เครื่่�องใช้้ในการกิินหมากกิินพลููอีีกอย่่างหนึ่่�งคืือ ผ้้าเช็็ดน้ำำ��หมาก หรืือ ผ้้าเช็็ดปาก เป็็นผ้้าฝ้้ายทอพื้้�นสอดสีีแดง สีีเหลืืองอย่่างตาหมากรุุก ริิมสีีเขีียว ผืืนหนึ่่�ง ๆ หน้้ากว้้างประมาณ ๑ คืืบ สี่่�เหลี่่�ยม ใช้้สำำ�หรัับเช็็ดน้ำำ��หมากที่่�ย้้อย ออกมาจากมุมปาก ุเช็ดมืื ็อเป็็นต้้น ผ้า้เช็ดน้ำ็ ำ��หมากนี้้�บางที่่�เรีียกว่า ่ผ้าป้ระเจีียด หรืือ ผ้้าแดง เชี่่�ยนหมากและเครื่่�องใช้้ในการกิินหมากที่่�เล่า่ เป็็นลำำ�ดัับมานี้้�คนแต่ก่่ ่อน ถืือเอาเป็็นสิ่่�งมีค่ีา่อย่า่งหนึ่่�งของครอบครััวเนื่่�องด้้วยเป็็นเครื่่�องใช้้ประจำำ�สำำ�หรัับ ความเป็็นอยู่่ ซึ่่�งจะขาดหายไปไม่่ได้้แม้้เกิิดเหตุุการณ์์คัับขััน เมื่่�อโอกาสมีีภััย มาประจญ จะหลบหนีีให้พ้้ ้นก็ยั็ังไม่่วายหอบเชี่่�ยนหมากไปด้้วยกัับสัมัภาระอื่่�น ๆ ความเป็็นเหตุุเช่่นนี้้�พึึงทราบได้้จากเรื่่�องสัังข์์ทอง ตอนพระอิินทร์์ยกกองทััพ มาล้้อมเมืืองท้้าวสามล ต่่อไปนี้้� “บัดนั้้�น ชาวเมืืองทั้้�งสิ้้�นได้้ยิินทั่่�ว ตื่่�นตระหนกตกใจจวนตััว จะยัักย้้ายครอบครััวก็็ไม่่ทััน ต่่างคนลนลานทุุกบ้้านช่่อง เสลืือกสลนขนของเชี่่�ยนขััน หอบที่่�นอนหมอนฟููกผููกพััน ถามกัันว่่าจะไปข้้างไหนดีี” _23-0693(001-198)P3.indd 176 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 177 ภาชนะใส่่เครื่่�องกิินหมาก คนไทยเราแต่่ก่่อนเมื่่�อพููดว่า ่ “กิินหมาก” ย่่อมหมายรวมถึึงพลูู ปููนแดง ยาเส้้น เป็็นต้้น กิินร่่วมกัันกัับหมาก แต่มั่ ักไม่่พููดลากยาว คงพููดว่่า กิินหมาก ก็็เป็็นที่่�รู้้กัันว่่า มิิได้้กิินหมากแต่่อย่่างเดีียว การกิินหมากต้้องมีีของกิินร่่วมอยู่ด้่้วยกัันหลายอย่า่งและต้้องมีีภาชนะ ใหญ่่น้้อยสำำ�หรัับใส่่ของกิินกัับหมากรวมเข้้าไว้้ในที่่�เดีียวกััน เพื่่�อความเป็็น ระเบีียบจะหยิิบได้้ง่่ายใช้้ได้้คล่่อง ภาชนะสำำ�หรัับใส่่เครื่่�องกิินหมากร่่วมอยู่่ด้้วยกัันนี้้�อย่่างหนึ่่�งที่่�ใช้้กัันอยู่่ ตามพื้้�นบ้้านทั่่�วไป เรีียกว่่า เชี่่�ยนหมาก มีีรููปทรงคล้้ายอ่่างขนาดเล็็กมีี“ลิ้้�น” หรืือถาดก้้นตื้้�น ๆ ปิิดอยู่่ข้้างบน บนลิ้้�นก็็มีีเต้้าปููน ซองพลูู จอกหมาก และ ตลัับเถาหนึ่่�งจำำ�นวน ๓ ลููก เป็็นเชี่่�ยนหมากสำำ�รัับหนึ่่�ง เชี่่�ยนหมากอย่่างที่่�ว่่านี้้�อาจทำำ�เป็็นรููปทรงกระบอกขนาดเตี้้�ย มีีลิ้้�นปิิด บนลิ้้�นมีีเต้าปูู ้น ซองหมาก ส่่วนจอกหมากกัับตลัับ ๓ ลููกเป็็นเถา ทำำ�เป็็นรููปทรง กระบอกเช่่นเดีียวกัับตััวเชี่่�ยนก็็มีี เชี่่�ยนหมากทั้้�ง ๒ อย่่างข้้างต้้นนี้้� ทำำ�ด้้วยไม้้ก็็มีี ทำำ�ด้้วยเครื่่�องรััก ที่่�เรีียกว่่า เชี่่�ยนหมากเครื่่�องเขิิน ก็็มีี ยัังมีีเชี่่�ยนหมากชนิดที่่ ิ�ทำำ�ด้้วยทองเหลืือง ตััวเชี่่�ยนเป็็นรููปทรงกระบอก เตี้้�ย มีลิ้้ี�นปิิด บนลิ้้�นตั้้�งเต้าปูู ้นรููปร่า่งคล้า้ยหม้้อน้ำำ��ปากแคบ มีีเชิิงและฝารููปทรง กรวย มีีตลัับ ๓ ลููก รููปกลมแป้้น มีีเชิิงมีีฝาทรงกรวยเตี้้�ยๆ จอกหมากลัักษณะ อย่า่งขัันขนาดเล็ก ส่็ ่วนซองพลููทำำ�เป็็นรููปกรวยแบนปากผายเชี่่�ยนหมากชนิดนี้้ ิ� บางทีีเรีียกว่่า เชี่่�ยนหมากแขก ก็็มีี ทางภาคอีีสานมีีเชี่่�ยนหมากอีีกอย่่างหนึ่่�ง ทำำ�ด้้วยไม้้ต่่อเป็็นรููปกระบะ สี่่�เหลี่่�ยมขนาดย่่อม ๆ มีีเชิิงรููปเดีียวกัับกระบะรองรัับอยู่่ข้้างใต้้บนกระบะใช้้ไม้้ _23-0693(001-198)P3.indd 177 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 178 กัันแบ่่งเป็็น ๓ ช่่อง ช่่องหนึ่่�งใหญ่่ อีีก ๒ ช่่องเล็็กอยู่่คู่่กััน ใช้้ตั้้�งเต้้าปููนและ หมากพลูู ภาชนะสำำ�หรัับใส่่หมากพลููยัังมีีอย่่างอื่่�นที่่�ต่่างไปจากเชี่่�ยนหมากดััง เล่่ามาแต่่ข้้างต้้นที่่�น่่าจะเล่าต่่ ่อไปในที่่�นี้้� อย่่างหนึ่่�งคืือสิ่่�งที่่�เรีียกว่่า ล่่วมหมาก เป็็นสิ่่�งทำำ�ขึ้้�นสำำ�หรัับใส่่หมาก เจีียนพลููจีีบติิดตามตััวไว้้กิิน เมื่่�อออกนอกบ้้านไปชั่่�วครั้้�งคราวไม่่สู้้นาน ล่่วมหมากทำำ�ด้้วยผ้้าเป็็นรููปอย่่างกระเป๋๋าสี่่�เหลี่่�ยมผืืนผ้้าขนาดฝ่่ามืือ มีีใบปก อย่่างซองจดหมาย ปลายใบปกฝาล่่วมติิด ไส้้ไก่่ คืือผ้้าเย็็บเป็็นเส้้นเล็็ก ๆ ขนาดยาวสัก ั ๒ คืืบ ใช้้พัันล่่วมกัันใบปกปากล่่วมเปิิด ล่่วมหมากนี้้�มัักถืือหรืือ พกติิดไปได้กั้ับตััว ภาชนะอย่่างหนึ่่�ง คืือ กระเช้้า หรืือ ตะกร้้า สานด้้วยไม้้ไผ่รููปท ่รงกลม หรืือกลมรีี มีีหููหิ้้�ว กระเช้้าหรืือตะกร้้ามีีขนาดย่่อม ๆ ใช้้ใส่่หมากพลููซึ่่�งเจีียน และจีีบสำำ�เร็็จแล้้ว ถืือติิดมืือไปกิิน เมื่่�อโอกาสไปทำำ�บุุญ ถืือศีีล ฟัังธรรมตามวัด ั แต่่บางบ้า้นก็็จััดหมากพลููบรรจุลุงในกระเช้้าบ้า้งตะกร้าบ้้า้งอย่า่งเรีียบร้้อยและ สวยงาม สำำ�หรัับตั้้�งรัับแขกที่่�บ้้านเมื่่�อโอกาสมีีงานแต่่ง งานตัดจุัุก เป็็นต้้น ภาชนะอย่่างต่่อมาคืือ พาน ใช้้พานโลหะบ้า้ง พานแก้้วบ้้างตามฐานะ ของแต่่ละบ้้าน ใช้้ใส่่หมากพลููสำำ�หรัับรัับแขกหรืือนำำ�ติิดตััวไปพบผู้้ใหญ่่ ได้้ใช้้ หมากพลููเป็็นเครื่่�องคารวะก็็มีี การปฏิบัิัติิเช่่นนี้้� มีีความในเสภาขุุนช้้างขุุนแผน ตอนที่่�นางศรีปีระจัันไปหาพระภิิกษุทีุ่่วั�ดป่ัา่เลไลยให้ท้ราบได้ด้้ ้วยความต่่อไปนี้้� “ครานั้้�นท่่านยายศรีีประจััน ตััวสั่่�นน้ำ ำ� ตาหลั่่�งไหล ดููลููกวิิปริิตเห็็นผิิดใจ รำำลึึกขึ้้�นได้้ถึึงขรััวตา แกจึึงลุุกออกมานอกห้้อง ร้้องเรีียกข้้าไทอยู่่�ไหนหวา หมากพลููใส่่พานลนลานมา เข้้าในวััดป่่าเลไลยพลััน _23-0693(001-198)P3.indd 178 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 179 ครั้้�นถึึงจึึงตรงเข้้าไปหา ประเคนหมากขรััวตาขมีีขมััน ออพิมิเป็็นได้้กระไรครััน มดหมอทั้้�งสุุพรรณไม่่เคลื่่�อนคลา ไหลเล่่อเพ้้อพููดดัังผีีเข้้า ผอมโกรกซููบเศร้้าลงหนัักหนา เห็็นจะไม่่เป็็นตััวแล้้วขรััวตา กรุุณาช่่วยดููให้้แจ้้งใจ” ภาชนะสำำ�หรัับใส่่หมากพลููและเครื่่�องกิินกัับหมาก ยัังมีีอีีกชนิิดหนึ่่�ง คืือ ถาดหมาก ภาชนะชนิิดนี้้�จััดเป็็นสิ่่�งหนึ่่�งในสำำ�รัับเครื่่�องยศของขุุนนาง ผู้้ใหญ่่ในราชสำำ�นัักสยามสมััยก่่อน ซึ่่�งได้้รัับพระราชทานจากสมเด็็จพระเจ้้า อยู่่หััว ให้้ไว้้เป็็นเกีียรติิยศสำำ�หรัับตััว อุุทาหรณ์์ในเรื่่�องเช่่นนี้้� ชั้้�นต้้นควรทราบ ได้้จากความบางตอนในเสภาเรื่่�องขุุนช้้างขุุนแผน ตอนขุุนแผนได้้รัับการ ปููนบำำ�เหน็็จเป็็นที่่�พระสุุริินทราฤาชััย โดยความต่่อไปนี้้� “อ้้ายขุุนแผนพลายงามมีีความชอบ กููจะตอบแทนมึึงให้้ถึงึที่่� ขุุนแผนให้้ไปรั้้�งกาญจนบุุรีี มีีเจีียดกระบี่่�เครื่่�องยศให้้งดงาม สััปทนคนโทถาดหมากทอง ช้้างจำำลองของประทานทั้้�งคานหาม สำำหรัับใช้้ไปณรงค์์สงคราม ให้สม้ตามความชอบที่่�มีีมา” ถาดหมาก ซึ่่�งเป็็นสิ่่�งหนึ่่�งในเครื่่�องยศนี้้�ถ้้าฟัังความดัังมีีในบทเสภาก็็ อาจจะดููเหมืือนว่าจ่ ะเป็็นหลักฐาั นไม่สู้้มั่่ ่ �นคงควรฟัังได้้แต่ทว่่ากา่รพระราชทาน ถาดหมากให้้เป็็นเครื่่�องยศเช่่นนั้้�น ถ้้าจะฟัังความให้้เห็็นแก่่นสาร ควรทราบ ได้จาก้แจ้้งความในราชกิจจานุิุเบกษา เมื่่�อแผ่่นดิินพระบาทสมเด็จ็พระจอมเกล้า้ เจ้้าอยู่่หััว เรื่่�องการตั้้�งยศขุุนนางท่่านหนึ่่�งดั่่�งความว่่า “วัันพุุฒ เดืือนสาม ขึ้้�นเจ็็ดค่ำ ำ� ให้้พระธานีีพิิไชย บุุตรพระนางรองที่่� ถึงแึ ก่่กรรม เป็็นพระภัักดีีศรีีนารงคนริินทร ผู้้สำำเร็็จราชการเมืืองนางรอง ถืือศัักดิินา ๑๐๐๐ พระราชทานถาดหมากกาไหล่่ทองคำ ำ คนโทกาไหล่่ _23-0693(001-198)P3.indd 179 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 180 ทองคำ ำ ประคำทำองคำสำายหนึ่่�งกระบี่่บั้้� �งเงิิน ๕ บั้้�งเล่่มหนึ่่�ง สััปทนปัักสตูู แดงคัันหนึ่่�ง หมวกทรงประภาษหนึ่่�ง ผ้้าโพกขริิบทองผืืนหนึ่่�ง เป็็น เครื่่�องยศ” ธรรมเนีียมกิินหมากกิินพลูู คนไทยแต่ก่่ ่อนนั้้�น เมื่่�อมีญาติี พี่่ิน้�้องหรืือคนที่่รู้้�จัักคุ้้นเคยกัันมาเยี่่�ยมเยืือน ถึึงเรืือนชาน ก็มั็ ักจะเรีียกหรืือเชิิญให้้ผู้้เป็็นแขกกิินหมากกิินพลูู เป็็นการแสดง การต้้อนรัับด้้วยความยิินดีี การเชิิญให้้แขกผู้้มากิินหมากกิินพลููเสีียก่่อนจะ พููดจาไต่ถามถึึ ่งความทุกข์ุ์ความสุข ุหรืือจะได้ปรึึก ้ษาหารืือกััน การต้้อนรัับแขก ด้้วยเชิิญให้้กิินหมากกิินพลููนี้้�จััดเป็็นธรรมเนีียมสำำ�หรัับคนไทยมาแต่่อดีีตสมััย ธรรมเนีียมอย่่างนี้้�มีีปรากฏให้้ทราบได้้ในวรรณกรรมไทยหลายเรื่่�อง มีีอยู่่ เรื่่�องหนึ่่�งควรอ้า้งเป็็นอุทาุหรณ์์ได้ คืื ้อความบางตอนในเสภาเรื่่�องขุุนช้้างขุุนแผน ว่่า “ครั้้�นถึึงเรืือนศรีีประจัันเข้้าทัันใด ดีีใจก้้าวขึ้้�นบนเคหา ศรีีประจัันครั้้�นเห็็นขุุนช้้างมา ก็็ต้้อนรัับเรีียกหาเข้้ามาพลััน แล้ว้ปราศรััยไต่่ถามฉัันทเพื่่�อนบ้้าน เสืือกพานหมากเชิิญกิินหมากนั่่�น ธุุระอะไรว่่าไปอย่่างเกรงกััน แม่่นั้้�นอยู่่�ดีีดอกหรืือนา” หรืือในเสภาเรื่่�องเดีียวกัันนี้้� มีีความว่่าด้้วยธรรมเนีียมต้้อนรัับด้้วย หมากพลููอีีกความหนึ่่�งว่่า “ยายทองประสีีนั้้�นนำำหน้้า ครู่่�หนึ่่�งถึึงบ้้านศรีีประจััน แกตัวสั่่�นร้้องเรีียกให้้ดููหมา ศรีีประจัันเปิิดหน้้าต่่างพลางแลมา เห็็นแล้้วเรีียกข้้าด่่าอึึงไป อีีนั่่�นอ้้ายนี่่�อีีขี้้�ครอก แขกมาหาบอกแก่่กููไม่่ _23-0693(001-198)P3.indd 180 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 181 บ่่าวกลัวตััวสั่่�นลงบัันได วิ่่�งไขว่่มารัับขึ้้�นเรืือนพลััน แล้ว้เอาเสื่่�อสาดมาลาดปูู หมากพลููใส่่เชี่่�ยนขมีีขมััน มานั่่�งล้้อมพร้้อมหน้้าพููดจากััน ศรีีประจัันปราศรััยทายทััก” ธรรมเนีียมกิินหมากกิินพลููนี้้ มิ�ิได้จำ้ำ�กัดัอยู่จำ่ำ�เพาะเป็็นเครื่่�องกิินสำำ�หรัับ รัับรองแขกเหรื่่�อเท่่านั้้�น แต่่คนไทยทั่่�วไปเมื่่�อสมััยก่่อนต่า่งนิิยมกิินหมากกิินพลูู กัันเป็็นประจำำ�ทุุกครััวเรืือน ตามบ้้านเรืือนแต่่ละแห่่งต้้องหาหมากและพลููไว้้ กิินกัันในแต่ล่ะวััน ๆ ไม่่ให้ขาด้ ได้้เลย การกิินหมากกิินพลููสำำ�หรัับคนไทย มิิได้้กิินแต่่เพีียงหมากกัับพลููเพีียง ๒ อย่่าง แต่่มีีสิ่่�งที่่�เอามากิินร่่วมกัับหมากและพลููอีีกหลายอย่่าง และมีีวิิธีีการ เป็็นธรรมเนีียมในการกิินหมากกิินพลููที่่รู้้ �ๆ กัันอยู่ในห่มู่คนพว่กกิินหมากกิินพลูู ซึ่่�งควรเล่่าสู่่กัันได้้บ้้าง ต่่อไปนี้้� เบื้้�องแรก หมากดิิบสดที่่�จะกิินต้้องผ่่าตามยาวลููกแบ่่งออกเป็็น ๔ เสี้้�ยว หรืือ ๔ ชิ้้�น หมากแต่ล่ะชิ้้�นเอามา “เจีียน” คืือควั่่�นเปลืือกสีีเขีียวตอนก้้นลููกหมาก แล้้วลอกขึ้้�นเล็็กน้้อย จึึงควั่่�นเปลืือกชั้้�นในสีีขาว ๆ ลอกไว้้อีีกชั้้�นหนึ่่�ง และ เจีียนเอาเนื้้�อหมากให้้หลุุดจากเปลืือก ก็จ็ะได้้หมากไว้้กิินได้้ ส่่วนเปลืือกหมาก แข็็ง ๆ นั้้�นใช้้ถููหรืือขััดฟัันได้้ด้้วย หมากดิิบสดนี้้�ใช้้เคี้้�ยวอมได้้เลย แต่่เป็็นหมาก ดิิบแห้้ง ต้้องเอาหมากแช่่น้ำำ��ทิ้้�งไว้้ให้้เนื้้�อนุ่่มหรืือไม่่ก็็ใส่่ครกตำำ�ให้้แหลกจึึงกิิน หมากที่่�ว่่ามานี้้�ต้้องกิินกัับพลูู ใบพลููสดใบหนึ่่�ง ๆ ถ้้าจะกิินให้้สะดวก และเรีียบร้้อย ต้้องเอาใบพลููมา “จีีบ”ให้้เป็็นจีีบ ๆเตรีียมไว้กิ้ินเอง หรืือจีีบพลูู เตรีียมไว้รั้ับรองแขกเหรื่่�อตามธรรมเนีียม การจีีบพลููจััดเป็็นสมบัติัิอย่า่งหนึ่่�งของ ลููกผู้้หญิิง ก่่อนอื่่�นเอาใบพลููมาเด็็ดก้้านที่่�ติิดมากัับใบทิ้้�งเสีียก่่อน จึึงเจีียนใบพลูู จากโคนใบให้้เผล้้ไปทางปลายใบ แบ่่งออกเป็็น ๒ ชิ้้�น ชิ้้�นหนึ่่�งใหญ่ อี่ กชิ้้ ี �นหนึ่่�งเล็ก ็ เอาปููนแดง “บ้้าย” หรืือป้้ายบนพลููชิ้้�นใหญ่่พอสมควร วางพลููชิ้้�นเล็็กทัับลง _23-0693(001-198)P3.indd 181 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 182 แล้้ว “จีีบ” คืือม้้วนตอนโคนใบไปจนสุุดให้้เป็็นอย่่างรููปกรวยแหลมแล้้วใช้้ ใยฝ้า้ยหรืือบางทีีเรีียกว่่าสำำ�ลี พัี ันรอบพลููจีีบไว้้มิิให้้คลายตััว ใบพลููเมื่่�อจีีบเป็็น จีีบ ๆ สะดวกที่่�จะหยิิบกิินได้้และอาจพกพาติิดตััวไปกิินที่่�ใด ๆ ก็็ได้้ กิินหมากกิินพลูู ยัังต้้องกิินกัับปููนด้้วย หมากมีีรสฝาด พลููมีีรสเผ็็ด จึึงต้้องกิินปููนหรืือปููนแดง ซึ่่�งมีีรสเค็็มเป็็นของแก้้กััน ปููนแดงทำำ�มาจากปููนขาว เอาปููนมาหมัักทิ้้�งไว้้ให้้เหนีียว แล้้วใส่่ขมิ้้�นผงลงกวนให้้เข้้ากััน ขมิ้้�นจะทำำ�ให้้ ปููนขาวเปลี่่�ยนเป็็นสีีแดง คนไทยเราชอบกิินปููนแดงกัับพลููและหมาก ธรรมเนีียมกิินหมากพลููและปููนแดง ยัังมีีสิ่่�งที่่�กิินได้้อีีกหลายอย่่าง หามาเคี้้�ยวกิินด้้วยกััน เป็็นต้้น ยาเส้้น กานพลูู ใบเนีียม เปลืือกสีีเสีียด ซึ่่�งมีีรส และกลิ่่�นต่่าง ๆ ช่่วยให้้ปากหอม รัักษาเหงืือกและฟัันได้ด้้ ้วย ขนบนิิยมเนื่่�องกัับการกิินหมากกิินพลูู คนไทยนิิยมกิินหมากกิินพลููด้้วยกัันมาแต่่สมััยโบราณนานนัักหนา ถ้้าจะว่่านานเพีียงเท่่าใด ก็็จะว่่าที่่�ปรากฏหลัักฐานเป็็นลายลัักษณ์์ได้้รัับการ จดจารขึ้้�นไว้้บ้้างว่่า การกิินหมากมีีแต่่เมื่่�อสมััยสุุโขทััยแล้้ว ความเรื่่�องนี้้�ทราบ ได้จากจารึึก ้บนหลักศิั ลาที่่ ิ �เรีียกว่า ่ “จารึึกวัดป่ัาม่ะม่่วง”เป็็นอักัษรขอม มีีความ ว่่าด้้วย “หมาก” อยู่่บนหน้้าที่่�๒ ของหลัักศิิลา ดัังนี้้�“ ...เมื่่�อได้้สมเด็็จ พระมหาเถรกัับพระภิิกษุุสงฆ์์ทั้้�งหลายมา พระบาทกััมรเตงอััญก็็รัับสั่่�ง เอาหมาก เข้้าตอกดอกไม้้เทีียน ธููป กััลปพฤกษ์ทำ์ ำบููชา ตั้้�งแต่่เมืืองฉอดมาถึึง เมืืองเชีียงทอง” การกิินหมากกิินพลููโดยปรกติิย่่อมจะต้้องจััดให้้มีีภาชนะอย่่างใด อย่่างหนึ่่�งสำำ�หรัับใส่่หมากใส่่พลููกัับเครื่่�องกิินหมากร่่วมด้้วยกัันให้้เหมาะสม เมื่่�อสมััยสุุโขทััยมีีภาชนะสำำ�หรัับใส่่หมากพลูู ได้้รัับการอ้้างขึ้้�นไว้้หลายอย่่าง ดัังปรากฏอยู่่ในจารึึกบนหลัักศิิลาที่่�เรีียกว่่า “จารึึกวััดเขมา” ด้้วยความว่่า “...ตเลิิงทองเหลืืองดวงหนึ่่�ง ค่่าห้้าสลึึง แต่่งใส่่หมากบููชาพระเจ้้า” _23-0693(001-198)P3.indd 182 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 183 ความนิิยมกิินหมากพลููและการจััดให้้มีีภาชนะสำำ�หรัับใส่่หมากพลููยััง อยู่่ในความนิิยมในหมู่่คนไทยต่่อมาถึึงสมััยอยุุธยา โดยเฉพาะพลููเป็็นของกิิน กัับหมาก มีีการทำำ�สวนปลููกพลููเก็็บใบพลููขายเป็็นล่ำำ��เป็็นสัันอยู่่ ณ ตำำ�บล คลองสวนพลูู ใกล้วั้ดัพนัญัเชิิง ส่่วน “หมาก” นั้้�น ชาวอยุธุยายัังกิินหมากนำำ�เข้้า จากต่่างประเทศด้้วย เรื่่�องนี้้�ปรากฏอยู่่ในเอกสารหอหลวง “เรื่่�องคำำ�ให้้การ ขุุนหลวงวัดปัระดู่ท่รงธรรม” ว่า ่ “อนึ่่�ง ลููกแขกชวามาลายููบัันทุุกหมากเกาะแล หวายตะค้้ากระแชงเตย สรรพเครื่่�องสิินค้้าปากใต้้บัันทุุกเรืือปากกว้้าง สิิบศอกสามวา มาทอดสมอฃายอยู่่�ที่่�ตรงปากคลองคููจาม ๑” ในเอกสารเรื่่�องเดีียวกัันนี้้ ยั�ังบ่่งบอกแหล่่งทำำ�เครื่่�องสำำ�หรัับกิินหมากพลูู ในพระนครศรีีอยุุธยาให้้ทราบได้้อีีกหลายความ เป็็นต้้นว่่า “บ้้านปููน ริิมวััดเขีียน ทำำปููนแดงฃาย ๑” “บ้้านศาลาปููน ตั้้�งเตาทำำปููนแดงขาย ๑” “บ้้านเกาะขาด หล่่อผอบยา เต้้าปููนทองเหลืือง แลเท้้าพานไม้้ ควัักปููนส้้นหงษขาย ๑” “บ้้านหมู่่�หนึ่่�ง ทำำการหล่่อเหล็็กเปนครก สากเหล็็กขาย” “บ้้านคนที ปั้้ ี �นกระโถนดิิน กระถางดิินปลููกต้้นไม้้” ความนิิยมกิินหมากกิินพลููในหมู่่คนไทย ทำำ�ให้้เกิิดขนบนิิยมหรืือ แบบแผนในการกิินหมากกิินพลูู มีีอยู่่หลายอย่่าง กล่า่วเฉพาะในที่่�นี้้� จะว่าด้่ ้วย ภาชนะสำำ�หรัับใส่่หมากพลูู ซึ่่�งได้้รัับการกำำ�หนดและจััดไว้้เป็็นเครื่่�องแสดง ฐานะและความสำำ�คัญขัองบุุคคลในสัังคมให้้ปรากฏ ดัังในสมััยอยธุุยา มีีความ ว่่าด้้วยภาชนะใส่่หมากพลูู จััดเป็็นเครื่่�องสำำ�หรัับยศอย่่างหนึ่่�ง ซึ่่�งได้้รัับการอ้้าง ขึ้้�นไว้้ในกฎมณเฑีียรบาลสมััยนั้้�นว่่า “ท้้าวนั่่�งเมืือง ศิิรเพศมวยทอง กัันชิิง หุ้้มผ้้าขาว หย้้อนหมาก หย้้อนน้ำ ำ� รองตะลุ่่ม �เรืือคฤ ๓ ตอนบดลาด คานหามทอง เก้้าอี้้�ทอง” (หย้้อน คืือ ภาชนะอย่่างหนึ่่�งใช้้ใส่่หมากพลูู) _23-0693(001-198)P3.indd 183 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 184 ภาชนะสำำ�หรัับใส่่เครื่่�องหมากพลููในสมััยอยุุธยายัังได้้รัับการกำำ�หนด ให้้เป็็นเครื่่�องอุุปโภคอย่่างหนึ่่�งในเครื่่�องราชููปโภคสำำ�หรัับพระเจ้้าแผ่่นดิิน ซึ่�งเ่สวยหมากพลููด้้วยเครื่่�องราชููปโภคนี้้�ได้รั้ับการระบุขึุ้้�นไว้้ในกฎมณเฑีียรบาล ว่่าดัังนี้้�“อนึ่่�ง เครื่่�องอุุประโภคทัังปวงพระเจ้้าอยู่่�หััว ให้้เรีียกว่่า มาลา กาษา พระขรรค์์ธรง พานหมากเสวย พานน้ำ ำ� เสวย” พานหมากเสวย เป็็นเครื่่�องอุุปโภคอย่่างหนึ่่�งนี้้� ยัังได้้รัับการจััดและ กำำ�หนดให้้เป็็นเครื่่�องแสดงฐานะของเจ้า้นายในสมััยนั้้�นด้้วย ดัังในความต่่อไปนี้้� “เมื่่�อพระเจ้้าลููกเธอจะมาเฝ้้าในพระราชวััง ผู้้มาด้้วยถืือเจีียดหมากคนหนึ่่�ง เจีียดน้ำ ำ� คนหนึ่่�ง ผู้้มานอกนั้้�นแต่่สามคน ครั้้�นถึงพระราึชวัังแล้ว ้ ให้อุ้้ม้เจีียดหมาก น้ำ ำ� เสวยนั้้�นไว้้ วางให้้เอาเตีียงรองตะลุ่่ม� รอง”และ“อนึ่่�งหลานหลวงอยู่่�นอกวััง ท้้าวนั่่�งเมืืองขี่่�เรืือบดลาด กิินพานหมาก รองตะลุ่่�ม กว่่านั้้�นผิิดอายการ” เมื่่�อเวลาผ่่านมาจนถึึงสมััยรััตนโกสิินทร์์ การกิินหมากกิินพลููก็็ยัังอยู่่ใน ความนิิยมทั้้�งชาวบ้้าน ขุุนนาง เจ้้านาย และพระสงฆ์์ต่่อมาอีีกนาน ในที่่�นี้้� จะเล่่าเรื่่�องภาชนะใส่่หมากพลููสำำ�หรัับเจ้้านายต่่อไป หมากพลููและเครื่่�องกิินด้้วยกัันสำำ�หรัับตั้้�งถวายพระบาทสมเด็็จพระเจ้้า อยู่่หััวเสวยแต่่เมื่่�อก่่อนนั้้�น เรีียกว่่า เครื่่�องราชบริิโภค ส่่วนภาชนะสำำ�หรัับ ใส่่หมากพลููนั้้�นเรีียกว่่า พานพระขัันหมาก เป็็นเครื่่�องราชููปโภคอย่่างหนึ่่�ง สาระของชื่่�อเรีียกดัังว่่านี้้� ปรากฏในหมายรัับสั่่�งครั้้�งแผ่่นดิินพระบาทสมเด็็จ พระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว เรื่่�อง รัับแขกเมืืองฝรั่่�งเศส เมื่่�อพุุทธศัักราช ๒๔๐๕ ความตอนหนึ่่�งว่่า “อนึ่่�ง ให้้ชาวที่่�พระบรรทมแต่่งที่่�รัับเสด็็จ บนพระแท่่นถม ให้้เชิิญ พระเก้้าอี้้�หุ้้มทองคำำ และที่่�จะตั้้�งพานพระขัันหมากเครื่่�องราชบริิโภค ตั้้�งคอยแห่่งหนึ่่�ง ให้้กรมวัังจัดัเบาะเข้้าไปปููให้้แขกเมืือง ๓ เบาะตามเคย ให้้มหาดเล็็กรัับพานพระขัันหมากเครื่่�องราชบริิโภค ต่่อท่่านข้้างในเชิิญ เข้้าไปตั้้�งบนพระที่่�นั่่�งตามเคย” _23-0693(001-198)P3.indd 184 7/7/2566 BE 18:23