นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 85 น้ำำ��อบไทย หรืือ น้ำำ��อบ คืือ น้ำำ��สะอาดผสมด้้วยเครื่่�องหอม และอบร่ำำ�� ด้้วยเครื่่�องหอม ทำำ�ให้้เป็็นน้ำำ��หอมชนิิดหนึ่่�ง ด้้วยวิิธีีอบร่ำำ��ให้้มีีกลิ่่�นหอมทน อยู่่นาน จึึงเรีียกกัันทั่่�วไปว่า น้ำ่ ำ��อบ หรืือ น้ำำ��อบไทยซึ่่�งเป็็นน้ำำ��หอมทำำ�อย่่างไทย น้ำำ��อบไทย หรืือ น้ำำ��อบ นี้้�คนไทยเราคงจะได้้ทำำ�ขึ้้�นใช้้นานมาแล้้วแต่่จะ ถามเอาความเป็็นมาของน้ำำ��อบจากคนทำำ�น้ำำ��อบ หรืือคนขายน้ำำ��อบสมััยนี้้� คงไม่่ได้้ความรู้้ที่่�เป็็นต้้นทางเป็็นแน่่ อัันความรู้้เรื่่�องว่่าด้้วยคนไทยทำำ�และใช้้น้ำำ��อบมานานเท่่าใดนี้้�คงจะต้้อง ด้้นดั้้�นค้้นหาเอาจากหนัังสืือเก่่า ๆ บางเรื่่�อง ซึ่่�งพอเป็็นที่่�อาศััยเป็็นความรู้้ ได้้บ้้าง หนัังสืือ กฎหมายตรา ๓ ดวง ฉบัับหลวง ซึ่่�งได้้รัับการรวบรวมเมื่่�อ รัชกาลที่่ ั�๑ มีีความบางตอนใน “กฎมณเฑีียรบาล”ซึ่�งตร ่าขึ้้�นในแผ่่นดิินสมเด็จ็ พระบรมไตรโลกนาถ แห่่งกรุุงศรีีอยุุธยา อ้า้งถึึง “น้ำำ��อบ” ว่า่ ได้้รัับการนำำ�มา ใช้้ในพระราชพิิธีีสมััยนั้้�น ในความที่่�ว่่า “... การพิิทธีีนี้้� ย่่อมสนามสำำหรัับ สนามเหมบััตร ท่่อสวััศดิิสหััศธาราน้ำ ำ� อบ ๑๖ คนโท น้ำ ำ� ดอกไม้้๑๖ คนโท พนัักงานขุุนสยมพรขึ้้�นหล่่อน้ำ ำ�ในเหม” กัับใน “กฎมณเฑีียรบาล” ในสมััยอยุุธยาเรื่่�องเดีียวกัันนี้้� ยัังมีีความ อ้า้งถึึง“น้ำำ��อบ”ในความว่าด้่ ้วยพระราชพิธีิีเดืือน ๑๑ อีก ี โดยความว่า ่ “...ครั้้�น เสดจ์์ถึึง เข้้าพระผทมด้้วยแม่่หยััวพระพี่่�ผทมตื่่�น สรง เสวย ธรงพระสุุคนธ สำำอางราโชประโภค เสดจ์์หอพระ...” คำำ�ว่่า “พระสุุคนธ์์” ในที่่�นั้้�นเป็็นคำำ�ราชาศััพท์์หมายถึึง “น้ำำ��อบ” คืือ น้ำำ��อบอย่า่งเดีียวกัับในความตอนแรกที่่�ได้คั้ดมา ัเช่่นนี้้�ควรทราบได้ว่้า ่เมื่่�อแผ่่นดิิน สมเด็็จพระบรมไตรโลกนาถ แห่่งกรุุงศรีีอยุุธยานั้้�น “น้ำำ��อบ” มีีมาแต่่สมััย ดัังกล่่าวแล้้ว _23-0693(001-198)P3.indd 85 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 86 “น้ำำ��อบ” เมื่่�อสมััยอยุุธยา คงจะมิิได้้เป็็น “น้ำำ��หอม” ได้้ใช้้เฉพาะ แต่่ในราชสำำ�นััก หากแต่่ชาวกรุุงศรีีอยุุธยาก็็คงจะได้้ใช้้เป็็นเครื่่�องประทิ่่�น แพร่่หลายมาโดยลำำ�ดัับ ที่่�คิิดเห็็นว่่าน่่าจะเป็็นเช่่นนั้้�น ก็็โดยได้้พบเห็็นความ ตอนหนึ่่�งใน คำำ�ให้้การขุุนหลวงวััดประดู่่ทรงธรรม เป็็นเอกสารจากหอหลวง ในช่่วงปลายสมััยอยุุธยา ระบุุย่่านการค้้าสิ่่�งของต่่าง ๆ ภายในกรุุงศรีีอยุุธยา อ้้างถึึงย่่านที่่�ทำำ�“น้ำำ��อบ” ขายไว้้ด้้วยในความต่่อไปนี้้�“...บ้้านริิมถนนวััดพร้้าว พวกพราหมณ์์แลไทยทำำแป้้งหอม น้ำ ำ� มัันหอม กระแจะ น้ำ ำ� อบ ธููปกระแจะ ธููปกระดาษ แลเครื่่�องหอมทาขาย ๑...” คำำ�ว่า ่ “น้ำำ��อบ”ในคำำ�ให้้การขุุนหลวงวััดประดู่่ทรงธรรม ซึ่่�งเป็็นเอกสาร ควรเชื่่�อว่่าเป็็นหลัักฐานได้้ ย่่อมทำำ�ให้ท้ราบว่่า ชาวกรุุงศรีีอยุุธยาแต่่สมััยนั้้�น น่่าจะนิิยมใช้้“น้ำำ��อบ” อยู่่เป็็นปรกติิ จึึงมีีผู้้ทำำ� “น้ำำ��อบ” ออกวางขายสนอง ความต้้องการผู้้ประสงค์์ใช้้น้ำำ��อบ สมััยรััตนโกสิินทร์์มาจนกระทั่่�งปััจจุุบััน ชาวกรุุงและชาวชนบทก็็ยััง นิิยมใช้้“น้ำำ��อบ” กัันอยู่่จึึงไม่่ต้้องชัักประวััติิน้ำำ��อบในเวลาที่่�ผ่่านมาให้้เนิ่่�นการ ออกไป ว่ากั่ ันแต่สมั่ ัยนี้้ ผู้้�ใดต้้องการจะใช้้น้ำำ��อบตามโอกาสและวาระใด ก็็หาซื้้�อ ได้้ไม่่ยากนััก โดยเฉพาะตามร้้านขายธููปเทีียน เครื่่�องบููชาต่่าง ๆ ย่่อมจััดหา น้ำำ��อบมาเตรีียมไว้ขา้ ยเป็็นประจำำ� กระนั้้�นก็ดี็ ีหากจะมีผู้้สี นใจใคร่รู้้ว่่า ่ “น้ำำ��อบ” ที่่�เป็็นน้ำำ��หอมอย่่างไทยเรานี้้�เขาทำำ�อย่่างไรจึึงเป็็น “น้ำำ��อบ” ก็็จะถืือเอาเป็็น โอกาสเล่าวิ่ ิธีีทำำ� “น้ำำ��อบ” ให้้พอทราบไว้้ได้้บ้้าง ดัังต่่อไปนี้้� เมื่่�อจะทำำ�น้ำำ��อบนั้้�น ก่่อนอื่่�นต้้องหาเครื่่�องใช้้สำำ�หรัับจะทำำ�น้ำำ��อบเตรีียมไว้้ คืือ โถกระเบื้้�องขนาดเขื่่�อง ๆ ลููก ๑ ขวดโหลแก้้ว โกร่่งกระเบื้้�อง ทวน ตะคััน และเทีียนอบ _23-0693(001-198)P3.indd 86 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 87 จะทำำ�น้ำำ��ให้้มีีกลิ่่�นหอม ก็็ต้้องหาเครื่่�องหอมมาเตรีียมไว้้ด้้วย คืือ ใบเตยหอม แก่่นจัันทน์์เทศ ชะลููด กำำ�ยาน ขี้้ผึ้�้�งแท้ พิ้มิเสน และน้ำำ��ตาลทรายแดง พร้้อมกัับหาดอกไม้้สดชนิดที่่ ิมี�กลิ่่ ี �นหอม เช่่น ดอกมะลิิ กุุหลาบมอญ ชำำ�มะนาด จัันกะพ้้อ ลำำ�ดวน กระดัังงา จำำ�ปา เมื่่�อเตรีียมสิ่่�งที่่�จะทำำ�น้ำำ��อบไว้้พร้้อมแล้้ว จึึงหั่่�นใบเตยเป็็นชิ้้�นเล็็ก ใส่ล่ งในโถกระเบื้้�อง ใส่่ชะลููด กัับดอกกระดัังงาลงร่่วมกััน จึึงใส่่น้ำำ��ต้้มให้้เดืือด ในโถ ทิ้้�งไว้้ให้้น้ำำ��เย็็น จึึงกรองเอากากออก ริินเอาแต่่น้ำำ��ใส่่ขวดโหลแก้้ว พอเวลาใกล้้ค่ำำ��จึึงเอาดอกไม้้สดปลิิดก้้าน กระดัังงารมควัันเทีียนอบ จำำ�ปาปลิิดกลีีบ ลำำ�เจีียกฉีีกฝอย ลงลอยน้ำำ��ในขวดโหล ทิ้้�งไว้้คืืนหนึ่่�ง พอรุ่่งเช้้า ค่่อย ๆ ช้้อนดอกไม้้ขึ้้�นให้้หมด แล้้วริินน้ำำ��ที่่�ลอยดอกไม้้ใส่่ลงในโถกระเบื้้�อง เอาทวนตั้้�งขึ้้�นตรงกลางโถ จััดการบดกำำ�ยาน น้ำำ��ตาลทรายแดง ผิิวมะกรููดหั่่�น ให้้ละเอีียด ขี้้�ผึ้้�งแท้้หั่่�นชิ้้�นเล็็ก เตรีียมไว้้ก่่อน จึึงเผาตะคัันให้ร้้้อนไม่่ต้้องถึึงกัับ แดง วางตะคัันลงบนทวน ตัักเครื่่�องกำำ�ยานที่่�เตรีียมไว้้ใส่่ตะคััน พอเกิิดควััน ก็็ปิิดฝาโถให้้สนิิทเพื่่�ออบน้ำำ��ให้้หอม ทำำ�เช่่นนี้้�สััก ๔-๕ ทัับหรืือครั้้�ง จึึงวาง เทีียนอบบนทวน จุดุเทีียนอบให้้มีีควัันแล้้วปิิดฝาโถ ทำำ�ซ้ำำ��กััน ๓-๔ ทัับ ก็จ็ะได้้ น้ำำ��ที่่�ผ่่านการอบเป็็นน้ำำ��อบ มีกลิ่่ ี �นหอมตามต้้องการ จึึงตัักและตวงน้ำำ��อบบรรจุุ ขวดเก็็บไว้้ใช้้ตามวาระและโอกาสต่่าง ๆ เป็็นอัันว่่าจบเรื่่�องน้ำำ��อบเสีียทีีก่่อนจะ หายหอม _23-0693(001-198)P3.indd 87 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 88 บิิดขี้้�เกีียจ บิิดตะกููด บิิดขี้้�เกีียจ หมายถึึง บิิดร่่างกายไปมาเพราะความเกีียจคร้้านหรืือบิิด เพื่่�อแก้้เมื่่�อยเป็็นต้้น ในภาษาไทยมีีสำำ�นวนที่่�ใช้้คำำ�ว่่า บิิด สำำ�นวนหนึ่่�งคืือ บิิดตะกููด หรืือ บิดจิะกููด หมายความว่่า บิดิไปบิิดมา อิดิเอื้้�อนไม่่ยอมทำำ�งาน หรืือไม่่ยอมทำำ�ตามคำำ�สั่่�ง คำำ�ว่า ่ตะกููด หรืือ จะกููด มาจากคำำ�ว่า ่ จัังกููด หมายถึึง หางเสืือเรืือ เป็็นเครื่่�องถืือท้้ายเรืือ ทำำ�ด้้วยไม้้เป็็นแผ่่นใหญ่่ รููปร่่างคล้้ายพาย มีีด้้ามยาว เมื่่�อจะบัังคัับให้้เรืือหัันหััวไปทางทิิศใดก็็จะบิิดจัังกููดไปในทิิศทาง ตรงข้้าม ถ้้าเป็็นเรืือที่่�ใช้้เครื่่�องยนต์์ ก็็จะบัังคัับจัังกููดเรืือด้้วยเครื่่�องยนต์์นั้้�น แทนการใช้้มืือบิิดหรืือปััดจัังกููด คำำ�ว่า ่ จัังกููด มาจากภาษาเขมรว่่า จงฺกูู ฺต ในภาษาไทยใช้้ว่่า จะกููด หรืือ ตะกููด ก็็มีีอาการบิิดตะกููดเรืือไปมาเหมืือนอาการของคนที่่�บิิดตััวไปมาเมื่่�อ บ่่ายเบี่่�ยงไม่่อยากทำำ�งาน จึึงใช้้เป็็นสำำ�นวนเปรีียบเทีียบว่่า บิิดตะกููด หรืือ บิิดจะกููด ใช้้เวลาว่่ากล่่าว เช่่น พอจะออกไปเที่่�ยวละก็็ขมีีขมัันดีีนัักเชีียว แต่่พอแม่่เรีียกไปทำำงานกลัับบิดิตะกููดอยู่่�นั่่�นแหละ สำำ�นวน บิิดตะกููด มีีใช้้มาตั้้�งแต่่ต้้นรััตนโกสิินทร์์ ในความหมายว่่า บ่่ายเบี่่�ยง หรืือพููดพลิิกแพลง ดัังปรากฏในบทละครนอก พระราชนิิพนธ์์ใน พระบาทสมเด็็จพระพุทธุเลิิศหล้้านภาลััย เรื่่�องสัังข์์ทอง ตอนเจ้้าเงาะอ้้อนวอน นางรจนาว่่า “มาเถิิดเจ้้าเข้้าไปเสีียในมุ้้ง กลางนากลางทุ่่�งยุุงมัันหนััก อย่่าทำำบิิดตะกููดพููดเยื้้�องยััก แสนงอนค้้อนควัักไปทีีเดีียว” และเรื่่�องไกรทองตอนที่่�ไกรทองตััดพ้้อนางวิิมาลาที่่�บ่่ายเบี่่�ยงไม่่ยอม ปลงใจกัับตน ว่า ่ “ถ้้าอยู่่�ได้้ไม่่ร้้างห่่างห้้อง จริิงจริิงนะน้้องอย่่าสงสััย จะลดเลี้้�ยวเบี้้�ยวบิิดตะกููดไป เหมืือนเจ้้าไม่่เมตตาปรานีี” _23-0693(001-198)P3.indd 88 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 89 บุุหงา บรรดาเครื่่�องหอมชนิิดต่่าง ๆ อัันเป็็นสิ่่�งที่่�คนไทยแต่่ก่่อนนิิยมใช้้เป็็น อย่า่งเครื่่�องประทิ่่�นให้้เกิดกลิ่่�นหอมแก่ร่่า่งกายบ้า้ง ให้้หอมติดิเครื่่�องนุ่่งห่มบ้่า้ง และใช้้ถืือติิดมืือให้้กลิ่่�นหอมกำำ�จรกำำ�จายเป็็นที่่�ชื่่�นใจแก่่คนรอบข้้างก็็มีีนั้้�น ชื่่�อว่่า “บุุหงา” ก็็จััดว่่าเป็็นเครื่่�องหอมที่่�ได้้รัับความนิิยมในหมู่่คนแต่่ก่่อน ไม่่จำำ�กััดจำำ�เพาะในหมู่่ผู้้หญิิงหรืือผู้้ชาย ในเรื่่�องอิิเหนาพระราชนิิพนธ์์ของพระบาทสมเด็็จพระพุุทธเลิิศหล้้า นภาลััย ความหนึ่่�งกล่่าวถึึง “บุุหงา” ในตอนที่่�นางสะกาหนึ่่�งหรััดชมดอกไม้้ว่่า “พิกุิุลจะกรองอุุบะห้้อย ลำำดวนจะร้้อยเป็็นสร้้อยใส่่ จะทำำบุุหงารำำ ไป วางไว้้ข้้างที่่�ไสยา จำำ ปาจะแตระเป็็นสร้้อยสน จะประสุุคนธให้้หนัักหนา” ในความที่่กล่� า่วถึึงบุุหงาดัังว่านี้้ ่�เป็็นความนิิยมสำำ�หรัับผู้้หญิิง ส่่วนความ นิิยมใช้้“บุุหงา” ในหมู่่ผู้้ชายบ้้าง กรณีีนี้้�มีีความหนึ่่�งในบทละครนอกเรื่่�อง สัังข์์ทอง พระราชนิิพนธ์์ของพระบาทสมเด็็จพระพุุทธเลิิศหล้้านภาลััย ตอน ท้้าวสามนต์์ให้้นางทั้้�งเจ็็ดเลืือกคู่ ต่่่อไปนี้้� “ครั้้�นรุ่่�งแสงสุุริิยใสไตรตรัสั ทั้้�งร้้อยเอ็็ดกษััตริิย์์ทรงภููษา สอดเครื่่�องประดัับระยัับตา แต่่งกายาโอ่่อวดประกวดกััน บ้้างถืือห่่อบุุหงาทััดยาดม ผ้้าห่่มชุุบน้ำ ำ� กุุหลาบกลั่่�น ต่่างองค์์กรายกรจรจรััล พากัันเข้้าไปในวััง” คำำ�ว่า ่ “บุุหงา” นี้้�เป็็นภาษาชวา แปลว่า ด่อกไม้้หลายๆ ชนิดที่่ ิมี�กลิ่่ ี �นหอม ชาวชวานิิยมใช้้ใบตองเอามาม้้วนทำำ�เป็็นกรวยเล็ก ็ๆ เอาดอกไม้้ที่่�มีีกลิ่่�นหอม หลายชนิิดใส่่กรวยเอาไปบููชาเทพยดา หรืือถืือดม เรีียกว่่า “บุุหงารำำ�ไป” _23-0693(001-198)P3.indd 89 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 90 คนไทยเรานี้้� นััยว่่ารัับเอา “บุุหงา” มาจากชาวชวาที่่�เข้้ามาอยู่่ภายใต้้ พระบรมโพธิิสมภาร ณ กรุุงศรีีอยุุธยา โดยเฉพาะสตรีีชาวชวาที่่�ถวายตััวเป็็น ข้้ารัับใช้้เจ้้านายในราชสำำ�นัักสมััยนั้้�น คงจะได้้ทำำ� “บุุหงา” ตามธรรมเนีียม ถวายเจ้า้นายเนืืองๆ จึึงเป็็นสิ่่�งได้รั้ับความนิิยมขึ้้�นก่่อนในหมู่เ่จ้า้นายแต่่ครั้้�งนั้้�น การที่่�อ้้างว่่า “บุุหงา” เป็็นเครื่่�องหอมเคยมีีมาแต่่สมััยอยุุธยา คงจะ ไม่่เป็็นความเลื่่�อนลอยนัก ั ถ้้าผู้้ใดผู้้หนึ่่�งได้อ่้า่นพระนิิพนธ์์กาพย์์เห่่เรืือ ของเจ้าฟ้้า้ ธรรมธิิเบศร์์ไชยเชษฐสุุริิยวงศ์์ กรมพระราชวัังบวรสถานมงคล ในแผ่่นดิิน สมเด็็จพระเจ้้าอยู่่หััวบรมโกศ ในความเห่่ชมไม้้ มีีที่่�อ้้างถึึง “บุุหงา” ดัังนี้้� “ลำดวำนหวลตระหลบ กลิ่่�นอายอบสบนาสา นึึกถวิิลกลิ่่�นบุุหงา รำำ ไปเจ้้าเศร้้าถึงนาง” ึ คำำ�ว่า ่ “บุุหงา” หรืือ“บุุหงารำำ�ไป” ในกาพย์์เห่ชม่ ไม้้บทนี้้�เป็็นคำำ�เดีียวกััน มีีพระอธิิบายของสมเด็็จพระเจ้้าบรมวงศ์์เธอ กรมพระยาดำำ�รงราชานุุภาพ ในที่่�แห่่งหนึ่่�งว่่า “...หญิิงพิิลััยเธอว่่าเคยเห็็นที่่�ตลาดในเมืืองชวา เขาเอาดอกไม้้ หลายอย่่างปนกััน ประน้ำ ำ� หอมทำำนองบุุหงาของเราใส่่ใบตองวางขาย หม่่อมฉัันก็็นึึกขึ้้�นมาว่่าสิ่่�งเราเรีียกว่่า ‘บุุหงา’ ที่่�ชอบแจกในการงาน นั้้�นเอง คืือ บุุหงารำำ ไป หากเราตััดคำำหลัังเสีียตามสะดวกปาก จึึงเรีียกแต่่ว่่าบุุหงา เพราะคำำว่่าบุุหงาหมายแต่่ว่่าดอกไม้้ๆ อย่่างไรก็็ บุุหงาทั้้�งนั้้�น คำำว่่า ‘รำำ ไป’ คงหมายว่่าผสมกััน... ดอกไม้้อื่่�นมีีว่่าจะ ทำำเป็็นอะไร สื่่�อว่่า ‘บุุหงารำำ ไป’ หมายว่่า ดอกไม้้หลายอย่่างผสมกััน อย่่างเช่่นเราเรีียกว่่า ‘บุุหงา’...” _23-0693(001-198)P3.indd 90 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 91 คนไทยรู้้จัักบุุหงามานานดัังกล่า่ว และยัังใช้้บุุหงาต่่อ ๆ มา โดยเฉพาะ ทำำ�เป็็นของ “ชำำ�ร่่วย” หรืือของตอบแทนผู้้มาช่่วยงาน เช่่น งานแต่่งงาน กระนั้้�นก็็ตามสมััยใหม่่หรืือเวลาปััจจุุบััน ความนิิยมใช้้บุุหงาได้้หดหายไปมาก บุุหงา หรืือ บุุหงารำำ�ไป เป็็นเครื่่�องหอมอย่่างหนึ่่�ง กลิ่่�นหอมของดอกไม้้ นานาชนิิด เมื่่�อเอารวมไว้้ด้้วยกััน ย่่อมโชยกลิ่่�นหอมแก่่ผู้้ที่่�ได้้ดมดอม ได้้รัับ ความสดชื่่�นและเป็็นสุขุ การทำำ�บุุหงาไว้้ใช้้เอง หรืือทำำ�เป็็นของชำำ�ร่่วยไว้กำ้ำ�นัลญาติัสนิทมิิตรสหาย ในโอกาสหรืือวาระใด ก็ทำ็ ำ�ได้้ไม่่สู้้ยากแต่่อย่่างไร โอกาสนี้้�จะได้้เล่่าวิิธีีทำำ�บุุหงา ไว้้ให้้พอทราบและอาจทำำ�บุุหงาได้ ดั้ ังความลำำ�ดัับต่่อไปนี้้� บุุหงาอย่่างไทยเราทำำ�เป็็น ๒ อย่่าง คืือ บุุหงาดอกไม้้สด และบุุหงา ดอกไม้้แห้้ง การทำำ�บุุหงาขั้้�นแรกต้้องจััดการเย็็บถุุงเล็็ก ๆ ด้้วยผ้้าโปร่่ง เย็็บทำำ�ถุุง เป็็นรููปต่า่งๆตามความชอบใจ แล้้วเอาถุุงใส่่หีีบร่ำำ��อบร่ำำ��ให้กลิ่่ ้ �นหอมเข้้าเนื้้�อถุุง ไว้้ก่่อน จึึงจะเอาออกบรรจุุบุุหงา บุุหงาดอกไม้้สด ใช้้ดอกมะลิิ กระดัังงา ลำำ�เจีียก กุุหลาบมอญ ชมนาด จำำ�ปา พิกุิุล เทีียนกิ่่�ง ใบเตย นำำ�ดอกไม้้ทุุกอย่่างนี้้�รวมกัันใส่่ภาชนะ พรมด้้วย น้ำำ��อบไทยให้้ทั่่�ว เคล้้าเบา ๆ ให้้เข้้าด้้วยกััน จึึงบรรจุุถุุงผ้้าโปร่่งซึ่่�งทำำ�เตรีียม ไว้้ก่่อน เย็็บหรืือผููกปากถุุงด้้วยริิบบิ้้�นให้้สวยงาม ก็็พร้้อมจะใช้้หรืือแจกได้้ บุุหงาดอกไม้้แห้้ง ใช้้ดอกมะลิิ พิกุิล ุและใบเตย นำำ�ดอกไม้้นี้้�ใส่ถาด่วางไว้้ ให้รั้ับแดดรำำ�ไร ส่่วนใบเตยนั้้�นต้้องหั่่�นให้้เป็็นฝอยเอาผึ่่�งลมพอให้้อย่า่ ให้ถึึ้งกรอบ จึึงเอาดอกไม้้และใบเตยรวมกัันใส่่ภาชนะ บดพิิมเสนให้้เป็็นผงโรยให้้ทั่่�ว แล้้วพรมน้ำำ��อบไทยลงเล็็กน้้อย เคล้้าดอกไม้้และใบเตยเข้้าด้้วยกััน แล้้วบรรจุุ ใส่ถุุ่งผ้า้โปร่่งที่่�ได้้เตรีียมไว้้เย็็บหรืือผููกปากถุุงให้้เรีียบร้้อยสวยงาม ก็จ็ะได้บุุ้หงา อีีกอย่่างหนึ่่�ง _23-0693(001-198)P3.indd 91 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 92 “บุุหงามาแต่่เมืืองตานีี ชาวกรุุงศรีียัังได้้ใช้้ กลิ่่�นหอมรัันจวนใจ บุุหงารำำ ไปเจ้้าเอย” เบี้้�ย เบี้้�ย เป็็นชื่่�อหอยทะเลชนิิดหนึ่่�ง มีีเปลืือกแข็็ง ผิิวมััน หลัังโค้้งนููน ท้้องแบน ช่่องเปลืือกยาวและแคบเป็็นลำำ�รางตามขอบทั้้�ง ๒ ข้้างเป็็นรอยหยััก คนโบราณเอาเปลืือกของหอยชนิิดนี้้�มาใช้้เป็็นเงิินปลีีกสำำ�หรัับการซื้้�อขาย สิ่่�งของ เรีียกว่่า “เบี้้�ย” แม้้ว่่าค่่าของเบี้้�ยจะค่่อนข้้างต่ำำ�� แต่่คนส่่วนใหญ่่ก็็ต้้อง ใช้้เบี้้�ยในการซื้้�อสิินค้้าข้้าวของต่่าง ๆ เมื่่�อเลิิกใช้้เบี้้�ยแล้้ว ก็็ยัังใช้้คำำ�ว่่า เบี้้�ย ในความหมายว่่า เงิิน เช่่น เบี้้�ยประชุุม เบี้้�ยเลี้้�ยง เบี้้�ยกัันดาร เบี้้�ยประกัันภััย ดอกเบี้้�ย เบี้้�ยประชุุม หมายถึึง เงิินค่่าตอบแทนที่่�ให้้แก่่คณะกรรมการที่่�เข้้า ประชุุม เบี้้�ยเลี้้�ยง หมายถึึง เงิินที่่�จ่่ายเพื่่�อเป็็นค่า่ ใช้้จ่่ายที่่�เกิิดจากการไปปฏิิบััติิ งานนอกสถานที่่�โดยไม่่รวมถึึงค่่าเช่่าที่่�พัักและค่่าพาหนะในการเดิินทาง เบี้้�ยกัันดาร หมายถึึง เงิินที่่�จ่่ายช่่วยเหลืือข้้าราชการและลููกจ้้างประจำำ� เนื่่�องจากปฏิิบััติิงานในท้้องที่่�กัันดาร เบี้้�ยประกัันภััย หมายถึึง เงิินที่่�ผู้้เอาประกัันภััยต้้องชำำ�ระแก่่ผู้้รัับ ประกัันภััยตามสัญญาัเพื่่�อที่่จ�ะได้รั้ับผลประโยชน์์หรืือค่าสิ่ ินไหมทดแทนเมื่่�อตน เสีียชีีวิิต หรืือเมื่่�อได้้รัับความเสีียหายตามที่่�ได้้เอาประกัันภััยไว้้ ดอกเบี้้ย�หมายถึึงเงิินค่า่ตอบแทนที่่บุ�ุคคลหนึ่่�งต้้องให้้แก่อี่กบุีุคคลหนึ่่�ง เพราะได้กู้้ ้เงิินของบุุคคลนั้้�นไปใช้้หรืือเพื่่�อทดแทนที่่�ไม่่ได้้ชำำ�ระหนี้้� _23-0693(001-198)P3.indd 92 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 93 สำำ�นวนที่่�ใช้้คำำ�ว่่า เบี้้�ย หมายถึึง เงิิน มีีหลายสำำ�นวน เช่่น เบี้้�ยต่่อไส้้หมายถึึง เงิินที่่�หามาได้้พอเลี้้�ยงชีีพทีีละเล็็กทีีละน้้อยพอ ประทัังชีีวิิตไปได้้สัักระยะหนึ่่�ง เบี้้�ยน้้อยหอยน้้อย หมายถึึง มีีเงิินน้้อย เบี้้�ยบ้้ายรายทาง หมายถึึง เงิินที่่�ต้้องใช้้จ่่ายหรืือเสีียให้้แก่ผู้้ที่่ ่ �เกี่่�ยวข้้อง เพื่่�อช่่วยให้้ธุุรกิิจหรืือการอย่่างใดอย่่างหนึ่่�งดำำ�เนิินไปได้้สำำ�เร็็จ เบี้้�ยหััวแตก หรืือ เบี้้�ยหััวแหลก หมายถึึง เงิินที่่�ได้้มาทีีละน้้อยแล้้ว ใช้้จ่่ายหมดไปไม่่เหลืือเก็็บหรืือไม่่ได้ซื้้้ �ออะไรไว้้เป็็นชิ้้�นเป็็นอััน เก็็บเบี้้�ยใต้้ถุุนร้้าน หมายถึึง เก็็บออมเงิินที่่�ได้้มาทีีละเล็็กทีีละน้้อย นอกจากนี้้ยั�ังมีีสำำ�นวนที่่�ใช้้คำำ�ว่า ่เบี้้�ยในความเปรีียบเกี่่�ยวกัับการกระทำำ� ของบุุคคล เช่่น ขายหน้้าวัันละห้้าเบี้้�ย หมายถึึง ทำำ�ให้้ต้้องอัับอายอยู่่ทุุกวััน สิิบเบี้้�ยใกล้้มืือ หมายถึึง ของเล็็ก ๆ น้้อย ๆ แม้้ไม่่มีีค่่ามากแต่่เห็็นว่า่ จะได้้แน่่ๆ ก็็รีีบเอาไว้้ก่่อน ปั้้�นน้ำำ��เป็็นตััว ปั้้�นน้ำำ��เป็็นตััว เป็็นสำำ�นวนมีีความหมายว่่า สร้้างเรื่่�องเท็็จขึ้้�นมาให้้เห็็น เป็็นเรื่่�องจริิง พููดเรื่่�องที่่�ไม่มี่มููลีความจริิงให้้เป็็นเรื่่�องขึ้้�น สำำ�นวนว่า ปั้้ ่ �นน้ำำ��เป็็นตััว ปรากฏในบทละครนอกเรื่่�อง มณีีพิิชััย พระราชนิิพนธ์์ในพระบาทสมเด็็จ พระพุุทธเลิิศหล้้านภาลััย ตอนนางยอพระกลิ่่�นมเหสีีของพระมณีีพิิชััยถููก กล่า่วหาว่ากิ่ ินแมวแล้้วถููกขัับไล่่ออกจากเมืืองไป ต่่อมานางจัันทรเทวีีพระมารดา ของพระมณีีพิิชััยสารภาพความจริิงว่่านางเป็็นคนทำำ�อุุบายใส่่ร้้ายลููกสะใภ้้ โดยเอาเลืือดทาปากนางยอพระกลิ่่�นขณะกำำ�ลัังหลัับ แล้้วเอาหางแมวเหน็็บผม _23-0693(001-198)P3.indd 93 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 94 นางยอพระกลิ่่�นไว้้เป็็นหลัักฐานว่่านางยอพระกลิ่่�นกิินแมว ท้้าวพิิชััยนุุราช พระบิิดาของพระมณีีพิิชััยรู้้ความจริิง จึึงบริิภาษนางจัันทรเทวีีว่่า “น้้อยหรืืออีีเฒ่่าเจ้้าความคิิด ทุุจริิตอิิจฉาขายหน้้าผัวั เสกสรรปั้้�นน้ำ ำ� เป็็นตััว เอออะไรไม่่กลััวเขานิินทา” ต่่อมาสุุนทรภู่่ได้้นำำ�สำำ�นวน ปั้้�นน้ำำ��เป็็นตััว มาอธิิบายการทำำ�เกลืือจาก น้ำำ��ทะเลในนิิราศเมืืองเพชร ตอนที่่�เดิินทางผ่่านบ้้านท่่าจีีนมาถึึงบางขวางว่่า “ถึงบางึขวางข้้างซ้้ายชายชลา ไขคงคาขัังน้ำ ำ�ไว้้ทำำเกลืือ หรืือบ้้านนี้้�ที่่�เขาว่่าตำำราร่ำ ำ� ช่่างปั้้�นน้ำ ำ� เป็็นตััวน่่ากลััวเหลืือ” คำำ�ว่่า ปั้้�นน้ำำ��เป็็นตััว ที่่�สุุนทรภู่่กล่่าวนี้้�มีีความหมายว่่า ขัังน้ำำ��ทะเลไว้้ ให้้งวดแห้้งแล้้วกลายเป็็นเกลืือ ราวกัับปั้้�นน้ำำ��ให้้เป็็นก้้อนได้้ เมื่่�อคนไทยเริ่่�ม รู้้จัักน้ำำ��แข็็งในสมััยรััชกาลที่่�๔ คนที่่�ไม่่คิิดว่่าน้ำำ��จะแข็็งได้้ ก็็จะทัักท้้วงว่่าจะ ปั้้�นน้ำำ��เป็็นตััวได้้อย่่างไร ปััจจุุบัันสำำ�นวน ปั้้�นน้ำำ��เป็็นตััว ใช้้ตำำ�หนิิคนที่่�สร้้างเรื่่�องเท็็จให้้เห็็นเป็็น เรื่่�องจริิง เช่่น เขาปั้้�นน้ำ ำ� เป็็นตััวว่่าแม่่ตาย จะขอเงิินไปทำำศพแม่่ ทั้้�ง ๆ ที่่�แม่่ ของเขาตายไป ๒๐ ปีีแล้้ว ปิ่่�นพระศิิวะ ปิ่่�นพระศิิวะ หมายถึึง พระจัันทร์์ซึ่่�งพระศิิวะนำำ�มาเสีียบเป็็นปิ่่�นบน พระเมาลีี(มวยผม) ของพระองค์์ ครั้้�งหนึ่่�งบนสวรรค์์ พระจัันทร์์ลัักพานางดาราซึ่่�งเป็็นชายาของ พระพฤหััสบดีีไปไว้้ที่่�วิิมานของตน พระพฤหััสบดีีติิดตามมาขอนางคืืน และ ได้้ต่่อสู้้กัับพระจัันทร์์พระพฤหััสบดีีแพ้้ จึึงไปฟ้้องพระพรหม พระพรหมบัังคัับ _23-0693(001-198)P3.indd 94 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 95 ให้้พระจัันทร์์คืืนนางดาราแก่่พระพฤหััสบดีีและลงโทษพระจัันทร์์ไม่่ให้้เข้้า ประชุมุในเทวสภากัับเหล่า่เทพทั้้�งหลายอีกต่ี ่อไป พระจัันทร์์ยอมคืืนนาง พระศิิวะ หรืือพระอิิศวรทรงเมตตาจึึงช่่วยเหลืือพระจัันทร์์ โดยใช้้พระจัันทร์์เสี้้�ยวเป็็น ปิ่่�นประดัับไว้้ที่่�พระเมาลีีพระจัันทร์์จึึงมีีโอกาสได้้เข้้าเทวสภาด้้วยทุุกครั้้�ง และ ได้้นามว่่า ศิิวเศขร แปลว่่า ผู้้เป็็นปิ่่�นปัักผมของพระศิิวะหรืือพระอิิศวร และ พระศิิวะได้ชื่้่�อว่า ่ จัันทรเศขรแปลว่า ผู้้มี ่ ีพระจัันทร์์เป็็นปิ่่�น รููปปั้้�นหรืือเห็็นภาพ วาดของพระอิิศวรจึึงมีรููปี พระจัันทร์์เสี้้�ยวประดัับอยู่่ที่่�พระเมาลีี เป็็นท้้าวมาลีีวราช สำำ�นวนว่่า เป็็นท้้าวมาลีีวราช หมายถึึง เป็็นผู้้ตััดสิินเรื่่�องราวคดีีความ ต่่าง ๆ ซึ่่�งมัักจะถืือว่่าผู้้ตััดสิินเป็็นผู้้ที่่�มีีความเป็็นกลาง มีีความยุุติิธรรม หรืือ มีีความสามารถในการไกล่่เกลี่่�ยเพื่่�อให้้เกิิดความปรองดองทั้้�ง ๒ ฝ่่าย เช่่น เวลาลููกทะเลาะกััน พ่่อแม่่ก็็ต้้องคอยเป็็นท้้าวมาลีีวราช, เพื่่�อนสนิิทของฉััน สองคนเขาขััดใจกััน ฉัันก็็เลยตั้้�งตัวัเป็็นท้้าวมาลีีวราชไกล่่เกลี่่�ยให้้เขาดีีกััน สำำ�นวนนี้้มี�ที่่มาจาก�บทละครเรื่่�องรามเกีียรติ์์ ที่่ �กล่� า่วถึึงท้า้วมาลีีวราชว่า่ เป็็นสหายกัับท้า้วอััชบาล ผู้้ครองกรุุงศรีีอยุธุยา ท้า้วอััชบาลเป็็นปู่่ของพระราม ส่่วนท้า้วมาลีีวราชมีีศัักดิ์์�เป็็นปู่่ของทศกััณฐ์์ เมื่่�อทศกััณฐ์์ลัักพานางสีีดาซึ่่�งเป็็น มเหสีีของพระรามไปไว้้ในกรุุงลงกา พระรามติิดตามมาชิิงนางคืืนและได้้ทำำ�ศึึก กัับทศกััณฐ์์จนญาติิวงศ์์ยัักษ์์ล้้มตายเป็็นจำำ�นวนมาก ทศกััณฐ์์ระลึึกถึึง ท้้าวมาลีีวราชได้้ จึึงให้้นนยวิิกและวายุุเวกซึ่่�งเป็็นหลานไปเชิิญท้้าวมาลีีวราช มาตัดสิั ินความระหว่า่งตนกัับพระราม ด้้วยคิดว่ิาท้่า้วมาลีีวราชคงจะเข้้าข้้างตน แต่่ท้้าวมาลีีวราชเป็็นผู้้มีีความยุุติิธรรม เมื่่�อฟัังความทั้้�ง ๒ ฝ่่ายแล้้ว เห็็นว่่า ทศกััณฐ์์เป็็นฝ่่ายผิิด จึึงตััดสิินให้้ทศกััณฐ์์ส่่งนางสีีดาคืืนให้้พระราม _23-0693(001-198)P3.indd 95 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 96 แป้้งร่ำ�� แต่่กาลก่่อนมามีีคำำ�ร้้องกล่่อมเด็็กให้้นอนหลัับอยู่่มากมายหลายบท คำำ�ร้้องกล่่อมเด็็กแต่่ละบทมัักแฝงสาระต่่าง ๆ ที่่�เกี่่�ยวกัับสิ่่�งแวดล้้อม ความ เป็็นอยู่่ ประเพณีีเหตุกาุรณ์์บางเรื่่�อง เป็็นต้้น ในสัังคมไทยให้ท้ราบ สาระที่่�เป็็น ความสำำ�คัญั ในคำำ�ร้้องกล่่อมเด็็กบางบท อาจหยิิบยกขึ้้�นเป็็นประเด็็นให้้คิิดเห็็น เป็็นเรื่่�อง หรืือขยายความออกเป็็นอีกีเรื่่�องหนึ่่�งต่า่งหาก ดัังความในคำำ�กล่่อมเด็ก็ บทที่่�ว่่าด้้วยเรื่่�อง “เดืือนหงาย” ดัังต่่อไปนี้้� “เดืือนเอ๋๋ยเดืือนหงาย ดาวกระจายแจ่่มแจ้้ง สาวน้้อยมาขอแป้้ง ให้้ไปแต่่พอทา ให้้ไปมากนััก เขาขี้้�มัักนิินทา ให้้ไปแต่่พอทา ดวงยี่่�หวาของเรีียม” คำำ�กล่่อมเด็็กบทนี้้�ว่่าด้้วย “แป้้ง” เป็็นสาระสำำ�คััญ “แป้้ง” ในที่่�นี้้�คืือ แป้้งสำำ�หรัับทาหน้้าหรืือทาตััว มัักเรีียกกัันทั่่�วไปว่่า “แป้้งนวล” ลัักษณะเป็็นผง สีีขาว ทำำ�ด้้วยแป้้งหิินเป็็นต้้น ทำำ�เป็็นเม็ด ็ๆ คนทั่่�วไปนิิยมใช้้ผััดหน้้าและทาตััว แต่่ไม่่มีีกลิ่่�นหอม ถ้้าต้้องการแป้้งนวลอย่่างที่่�มีีกลิ่่�นหอมด้้วย ก็ต้็ ้องใช้้แป้้งนวล ที่่�เขาทำำ�ให้้เป็็น “แป้้งร่ำำ��” จึึงจะได้้แป้้งผัดัหน้้าหรืือทาตััวให้้มีีกลิ่่�นหอมติิดหน้้า ติิดตััวอยู่่ได้้นาน ๆ การทำำ�แป้้งร่ำำ��ก็็ไม่่ใช่่งานยากลำำ�บากแต่่อย่่างใด สำำ�หรัับคนแต่่ก่่อน ซึ่่�งมัักทำำ�แป้้งร่ำำ��เอาไว้้ใช้้กัันเองในครััวเรืือน เพราะการผััดหน้้าและทาแป้้ง จััดเป็็นกิิจวััตรของแต่่ละคนต้้องทำำ�เป็็นประจำำ�ทุุก ๆ วััน เมื่่�อจะทำำ�แป้้งร่ำำ��แต่่ละคราว ก็็ต้้องเตรีียมหาแป้้งหิิน น้ำำ��อบไทย น้ำำ��ดอกไม้้เทศ ชะมดเช็ด พิ็มิเสน ผิิวมะกรููด หญ้าฝรั่่ ้ �น กำำ�ยาน น้ำำ��ตาลทรายแดง _23-0693(001-198)P3.indd 96 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 97 และน้ำำ��มัันจัันทน์์ สิ่่�งของเหล่่านี้้�ควรหาได้้ให้้ครบ และสิ่่�งที่่�ไม่่ควรขาด คืือ เทีียนอบ วิธีิทำีำ�แป้้งร่ำำ��ขั้้�นแรก เอาแป้้งหิินใส่ถาด่ออกผึ่่�งแดดให้้แห้้งแล้้วนำำ�มาแร่่ง หรืือร่่อนเอาแป้้งที่่�เป็็นผงละเอีียด จััดหาโถพร้้อมฝามาลููกหนึ่่�ง โรยแป้้งลงในโถ แล้้วเอา “ทวน” คืือ เครื่่�องดิินเผารููปทรงกระบอก โคนใหญ่่ ปลายรวบและ ผายออก สำำ�หรัับรองตะคัันอบกลิ่่�นหอมวางตั้้�งไว้้ตรงกลางโถ เอาตะคััน คืือ เครื่่�องดิินเผาลัักษณะคล้้ายชามลููกเล็็ก ๆ เผาไฟให้้ร้้อนจนแดง วางลงบนทวน เอากำำ�ยาน ชะมดเช็็ด ผิิวมะกรููด น้ำำ��ตาลทรายแดงซึ่่�งทำำ�ป่่นเป็็นผงผสมรวมกััน ตัักใส่่ตะคัันเล็็กน้้อย พอเกิิดควัันก็็ปิิดฝาโถ ให้้ควัันอบแป้้งให้้หอมครั้้�งหนึ่่�ง พอควัันจาง จึึงเปลี่่�ยนตะคัันลููกใหม่่ซึ่่�งเผาไฟให้้ร้้อนแดง วางบนทวนใส่่ผง เครื่่�องหอมอย่่างครั้้�งแรก พอเกิิดควัันก็็ปิิดฝาโถอบแป้้งต่่อไป อบแป้้งด้้วยวิิธีีนี้้� ต่่อกัันไปสััก ๗-๘ ครั้้�ง จึึงปิิดฝาโถพัักไว้้คืืนหนึ่่�ง งานทำำ�แป้้งร่ำำ��ขั้้�นต่่อไป คืือ เอาหญ้้าฝรั่่�นกัับพิิมเสนใส่่โกร่่งบดให้้ ละเอีียด จึึงเอาแป้้งที่่�อบไว้ก่้่อนนี้้ตั�กัใส่่ในโกร่่ง บดให้้เข้้าเป็็นเนื้้�อเดีียวกัับพิมิเสน และหญ้้าฝรั่่�น หยดน้ำำ��ดอกไม้้เทศลงพอสมควร กวนให้้เข้้ากััน จึึงตัักแป้้งใส่่ ลงในโถแป้้งใหญ่่ๆ เติิบน้ำำ��อบไทยลงละลายให้้เหลวพอหยอดได้้ จึึงตัักแป้้ง ใส่่กรวยใบตอง หยอดลงบนผ้้าขาวซึ่่�งปููทัับบนหลัังกระด้้ง หยอดแป้้งให้้เป็็น เม็็ดกลมยอดแหลมอย่่างรููปฝาชีีแล้้วผึ่่�งลมให้้แห้้งสนิทิ การทำำ�แป้้งร่ำำ��ขั้้�นสุุดท้้าย คืือ เอาแป้้งซึ่่�งผึ่่�งลมแห้้งสนิิทแล้้วลำำ�ดัับลง ในโถ อบร่ำำ��ด้้วยกำำ�ยานอีีกอย่่างน้้อย ๒-๓ ครั้้�ง จึึงปิิดโถเก็็บแป้้งที่่�อบหรืือร่ำำ�� ทำำ�ให้้หอมนี้้�ไว้้ใช้้ผััดหน้้าหรืือทาตััวต่่อไป อนึ่่�ง คำำ�ว่่า “ร่ำำ��” นี้้�หมายถึึง การทำำ�ซ้ำำ�� ๆ แป้้งร่ำำ��ก็คืื็อ แป้้งนวลชนิิดที่่� ได้้รัับการอบกลิ่่�นซ้ำำ�� ๆ กัันให้้หอมทนนานนั่่�นเอง _23-0693(001-198)P3.indd 97 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 98 แป้้งร่ำำ��จััดเป็็นเครื่่�องประทิ่่�นอย่่างไทย ใช้้ผััดหน้้าทาตััวให้้นวลผ่่องเป็็น ยองใย หรืือเจืือน้ำำ��อบใช้้ประหน้า้และประตามตััวเพื่่�อคลายร้้อนในยามที่่�อากาศ อบร้้อนได้ดี้ี กัับใช้้ชโลมตััวทารกก่่อนเอาลงเปลเห่่กล่่อมให้้นอนหลัับ เด็็กก็็จะ สบายตััวและหลัับง่่าย ไม่ต้่ ้องกล่่อมนาน ไปรษณีีย์์ ไปรษณีีย์์หมายถึึง วิิธีีการส่่งหนัังสืือและหีีบห่่อสิ่่�งของเป็็นต้้น โดยมีี องค์กา์รที่่ตั้้� �งขึ้้�นเพื่่�อดำำ�เนิินการ คำำ�ว่่า ไปรษณีย์ี มาจากคำ์ ำ�สัันสกฤตว่่า เปฺฺรษณีีย แปลว่่า อัันพึึงส่่ง จมื่่�นอมรดรุุณารัักษ์์ (แจ่่ม สุุนทรเวช) กล่่าวว่่า พระบาทสมเด็็จ พระมงกุุฎเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวทรงบััญญััติิคำำ�ว่่า ไปรษณีีย์์แทนคำำ�ว่่า post และ ทรงบััญญััติิคำำ�อื่่�น ๆ ที่่�เกี่่�ยวกัับการไปรษณีีย์์ไว้้ด้้วย เช่่น คำำ�ว่่า บุุรุุษไปรษณีีย์์ แทนคำำ�ว่่า postman คำำ�ว่า ด่วงตราไปรษณีียากร แทนคำำ�ว่่า stamp คำำ�ว่า ่ ไปรษณีียบััตร แทนคำำ�ว่่า postcard อย่่างไรก็็ตาม กิิจการไปรษณีีย์์มีีมาตั้้�งแต่่สมััยพระบาทสมเด็็จ พระจุลจุอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว ดัังปรากฏหลักฐาันว่่า เมื่่�อ พ.ศ. ๒๔๒๓ เจ้้าหมื่่�น เสมอใจราช (หััวหมื่่�นมหาดเล็็กเวรสิิทธิ์์�) ผู้้ซึ่่�งเคยไปเห็็นกิิจการไปรษณีีย์์ ในต่่างประเทศทำำ�หนัังสืือกราบบัังคมทููลพระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้า เจ้้าอยู่่หััว ถวายคำำ�แนะนำำ�ให้้เปิิดบริิการไปรษณีีย์์ขึ้้�นในประเทศไทย พระบาท สมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวจึึงทรงพระกรุุณาโปรดเกล้้าโปรดกระหม่่อม ให้้สมเด็็จพระเจ้้าน้้องยาเธอ เจ้้าฟ้้าภาณุุรัังษีีสว่่างวงศ์์ กรมหลวงภาณุุพัันธุ์์ วงศ์์วรเดช ทรงเตรีียมการที่่�จะเปิิดการไปรษณีีย์์โทรเลขและตั้้�งกรมไปรษณีีย์์ ขึ้้�น เริ่่�มรัับฝากส่่งจดหมายเป็็นการทดลอง เมื่่�อ พ.ศ. ๒๔๒๖ ที่่�ทำำ�การตั้้�งอยู่่ _23-0693(001-198)P3.indd 98 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 99 ณ ตึึกใหญ่่ริิมแม่่น้ำำ��เจ้้าพระยาตอนปากคลองโอ่่งอ่่างด้้านทิิศเหนืือ เรีียกกัันว่่า “ไปรษณีียาคาร” พระบฏ พระบฏ คืือแผ่่นผ้้าหรืือผืืนผ้้าที่่�เขีียนภาพสมเด็็จพระสัมมาสััมพุุทธเจ้้า หรืือภาพเรื่่�องราวของพระพุทธุเจ้า ้แผ่่นผ้านั้้ ้ �นเป็็นรููปสี่่�เหลี่่�ยมผืืนผ้าพั้ ับขอบบน และขอบล่่างไว้้เป็็นที่่�สอดไม้้เพื่่ �อใช้้แขวน ส่่วนใหญ่่นิิยมแขวนประดัับใน พระอุุโบสถ ศาลาการเปรีียญ เป็็นต้้น ภาพที่่�ปรากฏอยู่่บนผืืนผ้้านี้้�จััดเป็็น งานจิิตรกรรมประเภทหนึ่่�งในบรรดาพุุทธศิิลปกรรมประเภทต่่าง ๆ พระบฏ เก่่าที่่�สุุดขุุดพบในกรุุพระเจดีีย์์วััดดอกเงิิน อำำ�เภอฮอด จัังหวััดเชีียงใหม่่ เป็็นพระบฏขนาดใหญ่่ มีีขนาดกว้้าง ๑๘๐ เซนติิเมตร ยาว ๓๔๐ เซนติิเมตร นัักโบราณคดีี กรมศิิลปากร สัันนิิษฐานว่่า น่่าจะมีีอายุุราวพุุทธศตวรรษที่่� ๒๑-๒๒ ยัังมีีพระบฏที่่�สำำ�คััญอีีกผืืนหนึ่่�ง เป็็นภาพรอยพระพุุทธบาท สร้้างขึ้้�น ในสมััยอยุุธยา สมเด็็จพระเจ้า้อยู่่หััวบรมโกศทรงสร้้างพระราชทานแก่ป่ระเทศ ศรีลัีังกา ให้้พระอุุบาลีกัีับคณะสงฆ์อั์ญัเชิญิ ไปในคราวที่่�ไปเผยแผ่่พระพุทธุศาสนา ปัจจุับัุัน พระบฏผืืนนี้้�อยู่ใน่พิพิธภัิณฑ์ัข์องวัดัพระเขี้้�ยวแก้้วเมืืองแคนดี ปีระเทศ ศรีลัีังกา ในสมััยรััตนโกสิินทร์ รั์ชกาลัพระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว มีีหลัักฐานว่่า พระเจ้้าบรมวงศ์์เธอ กรมหลวงสรรพสาตรศุุภกิิจ ทรงพระดำำ�ริิ ทำำ�พระบฏขนาดเล็กขา็ยโดยโปรดให้้พระวรรณวาดวิจิิตร(ทอง) เขีียนตััวอย่า่ง เป็็นภาพพระพุุทธเจ้้าปางมารผจญ ส่่งออกไปตีีพิิมพ์์บนแผ่่นกระดาษยััง ต่่างประเทศ แล้้วนำำ�เข้้ามาจำำ�หน่่ายตามร้้านค้้า เป็็นที่่�ต้้องตาต้้องใจคน ขายดีี มีีกำำ�ไรมาก จึึงให้้ช่่างเขีียนขึ้้�นอีีกหลายแบบ ต่่อมามีีคนอื่่�นทำำ�ตามอย่่าง และ _23-0693(001-198)P3.indd 99 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 100 ออกแบบพระบฏต่า่งๆ มากขึ้้�น เรื่่�องพระบฏนั้้�นเล่าลืื ่อกัันมาก จนพระบาทสมเด็จ็ พระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวทรงทราบและตรััสถามถึึงลัักษณะพระบฏนั้้�น สมเด็จ็พระเจ้า้บรมวงศ์์เธอเจ้าฟ้้าก้รมพระยานริิศรานุวัุดติั ิวงศ์ท์รงซื้้�อส่่งขึ้้�นไป ถวาย พระบฏนี้้�เป็็นรููปกอบััวขึ้้�นจากน้ำำ��มีี๓ ดอก ดอกกลางเป็็นดอกบััวบาน มีีรููปนางนั่่�งขััดสมาธิิอยู่่บนนั้้�น หััตถ์์ซ้้ายพาดตัักอย่่างพระพุุทธรููปปางมารวิิชััย ในอุ้้งหััตถ์์มีีดวงแก้้ว หััตถ์ข์วาทำำ�อาการกวัักดุุจพระคัันธารราษฎร์์(ปางขอฝน) ดอกริิมเป็็นดอกบััวโรย เบื้้�องขวามีีรููปบุุรุุษ เบื้้�องซ้้ายมีีรููปสตรีีนั่่�งพัับเพีียบ ประนมมืืออยู่่บนนั้้�น เบื้้�องบนมีีรููปเทวดาถืือเครื่่�องสัักการะดั้้�นเมฆ ๒ แถว ซ้้อนกััน เบื้้�องล่่างมีรููปีนาคกัับสััตว์ต่์ ่าง ๆ ภาพในพระบฏนี้้�เป็็นแบบที่่สม�เด็จ็พระวัันรััตน์์(แดง) วัดสุั ุทััศนเทพวราราม คิดิออกจากคาถาอัันหนึ่่�งให้ช่้า่งเขีียนเข้้ากรอบไว้้เรีียกว่า รููปสุ ุ่นทรีีวาณีีโดยนััย หมายเป็็นพระธรรมจากพระโอษฐ์์พระพุุทธเจ้้า และสมเด็็จพระวัันรััตน์์ ยัังกล่่าวว่า ่พระคาถานี้้�ใช้้เป็็นบทภาวนาก่่อนจะเริ่่�มเรีียนพระปริิยััติิธรรมด้้วย ความในพระคาถา มีีดัังนี้้� ๏ มุนิุินฺฺท วทนมฺฺพุุช คพฺฺภสมฺฺภว สุนฺุ ฺทรีี ปาณีีนํํ สรณํํ วาณีี มยฺฺหํํ ปิิณยตํํ มนํํ คำำ�แปล พระวาณีี คืือ พระสััทธรรมอัันงดงาม สมภพในห้้องแห่่งบงกช กล่่าวคืือ พระโอษฐ์์ของพระจอมมุุนีีเป็็นที่่�พึ่่�งแห่่งปาณชาติิทั้้�งหลาย โปรดยัังจิิตใจของ ข้้าพระองค์์ให้้เอิิบอิ่่�มเทอญฯ นอกจากนี้้� ยัังมีีพระบฏเขีียนเรื่่�อง มหาเวสสัันดรชาดก ๑๓ กััณฑ์์ ใช้้แขวนประกอบในงานเทศน์ม์หาชาติิ _23-0693(001-198)P3.indd 100 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 101 พระพรหม พระพรหมเป็็นเทพเจ้้าสููงสุุด ๑ ใน ๓ องค์์ของศาสนาฮิินดูู เทพเจ้้าอีีก ๒ องค์์ คืือ พระวิิษณุุและพระศิิวะ พระพรหมเป็็นเทพเจ้้าผู้้สร้้างโลก สร้้าง จัักรวาล และสร้้างสิ่่�งมีีชีีวิิตต่่าง ๆ ในโลกขึ้้�นจากใจและอวััยวะส่่วนต่่าง ๆ ของพระองค์์เช่่น สร้า้งฤๅษีีทั้้�ง ๖ จากใจ สร้า้งมนุุษย์์วรรณะต่่าง ๆ ๔ วรรณะ คืือ พราหมณ์์ กษััตริิย์์แพศย์์และศููทรจากศีีรษะ หน้้าอก บั้้�นเอว และเท้้า ตามลำำ�ดัับ มนุุษย์์คนแรกซึ่่�งเป็็นบุุตรของพระพรหม คืือ พระมนูู และพระมนูู ได้้ให้้กำำ�เนิิดมนุุษย์์คนอื่่�น ๆ อีีกจนเป็็นมนุุษย์์ทั้้�งหลายในโลก พระพรหม เป็็นเทพเจ้้าที่่�มีี๔ พัักตร์์เมื่่�อมีี๔ พัักตร์์ จึึงมีี๘ กรรณ ในนิิราศนริินทร์์ บรรยายพระพรหมว่่าเป็็นเทพเจ้้าที่่�มีี“พัักตร์์สี่่�แปดโสต” พราหมณ์์เชื่่�อกัันว่่า คััมภีีร์์พระเวทออกมาจากปากของพระพรหม รููปพระพรหมจึึงมัักสร้้างให้้ กรหนึ่่�งถืือคััมภีีร์์พระเวทไว้้ ชาวฮิินดููมักัวาดรููปพระพรหมมีีกายสีีแดง มีี๔ กร กรอื่่�น ๆ ถืือหม้้อน้ำำ�� ถืือดอกบััว และถืือช้้อนสำำ�หรัับตัักเนยใสใส่่ในหลุุมไฟ ที่่�บููชายััญ หากเป็็นรููปพระพรหมที่่�คนไทยเขีียนหรืือปั้้�นขึ้้�น มัักเป็็นเทพเจ้้า ที่่�มีี๘ กร ถืือคััมภีีร์์พระเวท สร้้อยลููกประคำำ� แว่่นฟ้้า คทา จัักร เป็็นต้้น ตำำ�นานกำำ�เนิดิพระพรหมมีต่ีา่งๆ กััน บ้า้งเล่าว่่า่เกิดจากิ ไข่ท่อง บ้า้งก็ว่็า่ เกิดจากดิอกบััวที่่ผุ�ดจากุนาภีขีองพระนารายณ์์ซึ่�งบรร ่ทมหลัังพญาอนัันตนาคราช ในเกษีียรสมุทุร พระพรหมมีีมเหสีีชื่่�อพระสรััสวดีีเป็็นเทพีีแห่่งอักัษรศาสตร์์ พระวิิษณุุ พระวิิษณุุเป็็นเทพเก่่าแก่่ตั้้�งแต่่ยุุคพระเวท ในคััมภีีร์์พระเวทกล่่าวว่่า พระวิิษณุุเป็็นเทพแห่่งแสงสว่า่ง แสงสว่่างที่่�สาดแสงเป็็น ๓ สาย นั้้�น เกิิดเป็็น ไฟบนโลก ไฟฟ้้าในอากาศ และดวงอาทิิตย์์ ในยุุคฮิินดูู พระวิิษณุุเป็็นเทพเจ้้า _23-0693(001-198)P3.indd 101 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 102 ๑ ใน ๓ องค์์ อีีก ๒ องค์์ คืือ พระพรหม และพระศิิวะ พระวิิษณุุเป็็นเทพเจ้้า แห่่งคุุณธรรมและความดีีงาม เป็็นผู้้ปกปัักรัักษาโลกและจัักรวาล เมื่่�อใดก็็ตาม ที่่�โลกเกิิดอัันตราย พระวิิษณุุจะอวตารหรืือแบ่่งภาคลงมาเกิิดเป็็นสััตว์์หรืือ มนุุษย์์เพื่่�อขจััดอัันตรายนั้้�น เช่่น อวตารมาเป็็นเต่่ายัักษ์์รองรัับภููเขามัันทระ ป้้องกัันโลกทะลุุในคราวที่่�เทวดาและอสููรกวนเกษีียรสมุุทรเพื่่�อทำำ�น้ำำ��อมฤต หรืืออวตารมาเป็็นพระรามเพื่่�อปราบทศกัณั ฐ์์ผู้้เบีียดเบีียนโลกทั้้�ง ๓ พระวิิษณุุมีี๔ กร ถืือ สัังข์์จัักรคทา และดอกบััวซึ่่�งเป็็นสััญลัักษณ์์ของ แผ่่นดิิน เนื่่�องจากพระวิิษณุุเป็็นเทพเจ้าผู้้ท ้ รงจัักร จึึงได้้นามว่่า จัักรีีหรืือจัักริิน ตามปรกติิพระวิิษณุุสถิิตอยู่่ในเกษีียรสมุุทร จึึงได้้นามว่่า นารายณ์์แปลว่่า ผู้้เคลื่่�อนไปในน้ำำ�� พระวิิษณุมีุีพญาอนัันตนาคราชเป็็นบัลลัังก์์และมีีพระยาครุฑุ เป็็นพาหนะ พระวิิษณุุมีีมเหสีีชื่่�อพระลัักษมีีหรืือพระศรีีเป็็นเทวีีแห่่งความงาม และเทวีีแห่่งโชคลาภ วรรณคดีีไทยมีีเรื่่�องราวของพระวิิษณุุปรากฏอยู่่มาก ในรามเกีียรติ์์�และนารายณ์์๑๐ ปาง พระศิิวะ พระศิิวะ เป็็นเทพเจ้้า ๑ ใน ๓ องค์์ ของศาสนาฮิินดูู อีก ี ๒ องค์์ คืือ พระพรหม และพระวิิษณุ ุพระศิิวะเป็็นเทพเจ้้าที่่�เกิิดจากเทพแห่่งสิิงสาราสััตว์์ ผสมผสานกัับเทพแห่่งสายลม เทพแห่่งสิิงสาราสััตว์์เป็็นเทพตามความเชื่่�อดั้้�งเดิมิ ของชาวพื้้�นเมืืองแถบลุ่่มน้ำำ��สิินธุ สุ่่วนเทพแห่่งสายลมเป็็นเทพของชาวอารยััน ชาวฮิินดููนัับถืือพระศิิวะว่า่ เป็็นเทพเจ้้าแห่่งการทำำ�ลายล้้างความชั่่�วร้้าย ทั้้�งมวล เป็็นเทพเจ้้าผู้้เป็็นใหญ่่เหนืือพิิธีีบููชายััญต่่าง ๆ พระศิิวะนุ่่งห่่มหนัังเสืือ อย่า่งฤๅษี มีกีระโหลกผีีเป็็นมาลััย มีงููีเป็็นสัังวาล ผมมุ่่นเป็็นชฎา มีีพระจัันทร์์เสี้้�ยว ประดัับที่่�มวยผม มีีพระคงคาไหลออกจากมวยผม พระศิิวะเป็็นเทพเจ้้าที่่�มีี _23-0693(001-198)P3.indd 102 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 103 ๓ ตา ตาที่่�๓ ตั้้�งขึ้้�นตรงอยู่่กลางหน้้าผาก ตานี้้�หลัับอยู่่ตลอดเวลา พระศิิวะ จะลืืมตาที่่�๓ เมื่่�อโกรธและต้้องการทำำ�ลายล้า้ง หากลืืมตานี้้ขึ้�้�นเมื่่�อใด จะเกิดิเป็็น ไฟกรดเผาผลาญทุุกสิ่่�ง พระศิิวะมีีตรีีศููลหรืือสามง่่ามเป็็นอาวุุธ มีีโคชื่่�อนนทิิ หรืือที่่�คนไทยเรีียกว่่าโคอุุสุุภราชเป็็นพาหนะ พระศิิวะสถิิตอยู่่บนเขาไกรลาส ซึ่่�งเป็็นเขาสีีเงิินยวง มีีพระอุมาุเป็็นพระมเหสี มีีโอรส ๒ องค์์ คืือ พระพิิฆเนศ เทพแห่่งศิิลปวิิทยาการและพระขัันทกุุมาร (อ่่านว่่า ขััน-ทะ-กุุ-มาน) เทพแห่่ง การสงคราม คนไทยนิิยมเรีียกพระศิิวะว่่า พระอิิศวร แปลว่่า เจ้้าหรืือผู้้เป็็นใหญ่่ อัันที่่จริ�ิงพระศิิวะมีชื่ี่�อมากกว่า ่๑,๐๐๐ ชื่่�อ ชื่่�อที่่�ได้ยิ้ินบ่่อยคืือ มหาเทพ ภููเตศวร พระศุุลีีหรืือพระศุุลิิน ที่่�พระศิิวะได้้ชื่่�อว่่ามหาเทพเพราะเป็็นใหญ่่เหนืือเทวดา ทั้้�งหลายได้ชื่้่�อ ภููเตศวรหรืือปิิศาจบดีีเพราะเป็็นนายของเหล่าภูู่ตผีปิิีศาจ ได้ชื่้่�อ อีีศาน เพราะทรงเป็็นใหญ่่เหนืือผู้้อื่่�น ๆ ได้้ชื่่�อ พระรุุทระ (อ่่านว่่า รุุด-ทฺฺระ) เพราะเป็็นบุุคลาธิิษฐานของเสีียงลมที่่�ดัังหวีีดหวิิวเหมืือนเสีียงร้้องโหยหวน ได้้ชื่่�อ พระศุุลีีหรืือพระศุุลิิน เพราะมีีตรีีศููลเป็็นอาวุุธ และได้้ชื่่�อ พระหระ เพราะเป็็นเทพเจ้าผู้้ทำ ้ ำ�ลายล้า้งวรรณคดีีไทยเรื่่�องราวของพระศิิวะปรากฏมาก ในเรื่่�องรามเกีียรติ์์� พริิกกะเกลืือ เมื่่�อพููดถึึงพริิกกะเกลืือหรืือพริิกกัับเกลืือ คนทั่่�วไปในปััจจุุบัันได้้ยิิน เข้้าแล้้ว ย่่อมจะไม่่เข้้าใจเป็็นอื่่�นไปจากพริิกกัับเกลืือที่่�เป็็นเครื่่�องจิ้้�มผลไม้้ดิิบ ชนิดที่่ ิมี�ีรสออกเปรี้้�ยวแม้้เครื่่�องจิ้้มชนิ�ดนี้้ ิจ�ะเจืือน้ำำ��ตาลเข้้าไว้บ้้า้ง ก็ยั็ังคงเรีียกว่า ่ พริิกกะเกลืือหรืือพริิกกัับเกลืือ อยู่่เช่่นนั้้�น _23-0693(001-198)P3.indd 103 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 104 กระนั้้�นก็็ดีีเรื่่�องพริิกกะเกลืือ ที่่�จะว่่าต่่อไปนี้้� เป็็นเรื่่�องที่่�ต่่างกัับ พริิกกะเกลืือที่่�กล่่าวมาข้้างต้้น กล่่าวคืือ พริิกกะเกลืือ เป็็นของกิินอย่่างหนึ่่�ง จััดเป็็นของกิินกัับข้้าว ดัังเช่่น “กัับข้้าว” ต่่าง ๆ ทำำ�กิินได้้เมื่่�อต้้องการจะกิินกัับข้้าวแต่่ละมื้้�อ หรืือทำำ�เป็็น เสบีียงเอาติิดตััวไปกิินระหว่่างเดิินทางซึ่่�งมีีที่่�จะไปไกล ๆ ดัังเช่่น การไปทััพ ในสมััยโบราณ มีีความในเสภาเรื่่�องขุุนช้้างขุุนแผน ว่่าด้้วยการเตรีียมเสบีียง จะไปทััพว่า่ “รุ่่�งพรุ่่�งนี้้�แล้้วออแก้้ว เด็็กเอ๋๋ยไวไวมานี่่�หวา ชวนกัันออเจ้้าสีีข้้าวปลา ซ้้อมให้้ขาวอย่่ามีีแกลบรำำ แล้ว้ใส่่กระสอบรอบรััด ช่่วยกัันจััดแจงหวาแกด่่าพร่ำ ำ� พริิกกะเกลืือจััดหาเอามาตำำ จะต้้มขนมทำำ ไปให้้ครบ” พริิกกะเกลืือในกลอนเสภานี้้� คืือ กัับข้้าว ซึ่่�งพจนานุุกรม ฉบัับ ราชบััณฑิิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔ แสดงความหมายของ “พริิกกะเกลืือ” ที่่�เป็็นกัับข้้าวว่่า “กัับข้้าวชนิิดหนึ่่�งเอามะพร้้าวตำำ�จนมีีนํ้้�ามัันออกมา ใส่่เกลืือ กัับนํ้้�าตาล มีีรสหวานเค็็ม” พริิกกะเกลืือ ตามความหมายของพจนานุุกรม ไม่่มีีพริิกเป็็นส่่วนร่่วม อยู่่เลย ซึ่่�งความเป็็นจริิงก็็เป็็นเช่่นนั้้�น เพราะของกิินอย่่างนี้้�หน้้าตาคล้้ายพริิก กะเกลืือจริิง ๆ จึึงเรีียกพ้้องกัันว่่า พริิกกะเกลืือ การปรุุงของกิินอย่า่งนี้้ ต้�้องเอามะพร้้าวขููดใส่่กระทะตั้้�งไฟอ่่อน ๆ คั่่�วไป จนมะพร้้าวเกรีียมกรอบ จึึงเอาลงใส่่ครกโขลกจนละเอีียด น้ำำ��มัันออกจึึงเติิม เกลืือและน้ำำ��ตาลหม้้อให้้มีีรสเค็็มและหวาน พริิกกะเกลืือทำำ�ใหม่่ๆ มีีกลิ่่�นหอม ชวนกิิน ของกิินอย่่างนี้้�เก็็บไว้้กิินได้้นาน จึึงเหมาะใช้้เป็็นเสบีียงในการเดิินทาง ไกล ๆ กัับข้้าวนี้้�ไม่่มีีรสเผ็็ด ถ้้าอยากให้้เผ็็ดก็็ต้้องหาพริิกมาเติิมเอง _23-0693(001-198)P3.indd 104 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 105 พลีีกรุุงพาลีี คำำ�ว่า ่พลีี(อ่า่นว่่า พะ-ลีี) มาจากภาษาสัันสกฤต หมายถึึง การเซ่่นสรวง บููชา การให้้พลีีเป็็นชื่่�อพญาอสููรตนหนึ่่�ง อสููรตนนี้้�นัับถืือพระพรหม และ ให้้เกีียรติิพราหมณ์์ซึ่่�งถืือกัันว่่าสืืบเชื้้�อสายมาจากพระพรหม ทั้้�งยัังยกย่่อง พระศุุกร์์ผู้้เป็็นหลานของพระพรหมซึ่่�งเป็็นหััวหน้้าพราหมณ์์ของตน พระศุุกร์์ ช่่วยให้้พลีีมีีฤทธิ์์�มากจนเกิิดอหัังการก่่อสงครามกัับเทวดาและได้้ชััยชนะ พลีีได้้ครองทั้้�ง ๓ โลก คืือ โลกสวรรค์์โลกมนุุษย์์และโลกบาดาล พระอิินทร์์ และทวยเทพต้้องไปเฝ้้าพระนารายณ์์เพื่่�อขอความอนุุเคราะห์์พระนารายณ์์ ให้้สััญญาว่่าจะอวตารลงมาเพื่่�อปราบพลีี ดััดนิิสััยของพลีีและธำำ�รงธรรมะ ให้้คงอยู่่ในโลกสืืบไป ต่่อมาพระนารายณ์์ก็็อวตารเป็็นพราหมณ์์เตี้้�ยลงมา ปราบพลีีและทรงขัับไล่่ให้้พลีีไปอยู่ใน่ดิินแดนบาดาลชั้้�นต่ำำ��สุดุในจำำ�นวนบาดาล ๗ ชั้้�น คำำ�ว่า ่พลีี นี้้�ในภาษาสัันสกฤตยัังหมายถึึงการเซ่่นสรวงบููชา การถวาย การให้้ใช้้สมาสกัับคำำ�ต่า่งๆเช่่น เทวพลีีหมายถึึง การบวงสรวงเทวดา เปรตพลีี หมายถึึง การบวงสรวงผู้้ที่่�ตายไปแล้้ว ภููตพลีีหมายถึึง การบวงสรวงสิ่่�งมีีชีีวิิต ทั้้�งปวง คนไทยรัับคำำ�ว่่า พลี มาี ใช้้ในความหมายว่่า เซ่่นสรวงบููชา การตั้้�งศาลพระภููมิิ มีีการเชิิญเทวดาและกรุุงพาลีีให้้มารัับเครื่่�องสัังเวย ด้้วยคำำ�กล่่าวว่า ่ “โอม เทพไท้้ธรณีีกรุุงพาลีี อัันมีีฤทธิ์์�...” กรุุงพาลีีเป็็นชื่่�อของพลีีซึ่่�งเป็็นอสููร ไทยเราเรีียกเพี้้�ยนเป็็นกรุุงพาลีี คำำ�ว่่า กรุุง ในที่่�นี้้�แปลว่่า กษััตริย์ิ์หรืือ เจ้้า ในพิิธีีที่่�มีีการประกาศชุุมนุุมเทวดา มัักจะเอ่่ยถึึงกรุุงพาลีีให้้มารัับเครื่่�องสัังเวย เช่่น ในเสภาเรื่่�องขุุนช้้างขุุนแผน มีีบทกลอนที่่�เกี่่�ยวกัับการบวงสรวงสัังเวยว่่า _23-0693(001-198)P3.indd 105 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 106 “ชุุมนุุมเทวดามาพร้้อมกััน ทุุกช่่องชั้้�นอิินทร์์พรหมยมยัักษ์์ ทั้้�งพระเพลิิงพระพายกรุุงพาลีี พระภููมิิเจ้้าที่่�อัันมีีศัักดิ์์� อีีกพระไพรเจ้้าป่่าพนารัักษ์์ พระนารายณ์์ทรงศัักดิ์์�ศิิวาทิิตย์์” เหตุุที่่�คนไทยแต่่โบราณเอ่่ยชื่่�อกรุุงพาลีีซึ่่�งก็็คืือ พลีีในการประกาศ ชุุมนุุมเทวดาก็็เพราะคนไทยเกรงอำำ�นาจของพลีีซึ่่�งเคยยิ่่�งใหญ่่ ได้้ครองโลก ทั้้�ง ๓ คืือ โลกสวรรค์์ โลกมนุุษย์์และโลกบาดาล แม้้ต่่อมาพระนารายณ์์ จะขัับไล่่ให้้ไปอยู่่ในแดนบาดาลชั้้�นต่ำำ��สุุด แต่่พระนารายณ์์ก็็ทรงเมตตาพลีี หลัังจากที่่�พลีีทำำ�ความดี มุ่่ ีงภัักดีีต่่อพระนารายณ์์อย่่างสููงสุุด พระองค์์ก็็ให้้อภััย และโปรดให้้พลีีย้้ายขึ้้�นมาครองบาดาลชั้้�นที่่�๓ ในจำำ�นวนบาดาล ๗ ชั้้�น ทั้้�งยัังทรงสััญญาว่่าจะทรงมอบตำำ�แหน่่งพระอิินทร์์ให้้แก่่พลีีในโอกาสอัันควร ต่่อไป ในเมื่่�อพลีีอาจจะมีอำีำ�นาจได้้ครองสวรรค์์ตามคำำ�สัญญาขัองพระนารายณ์์ คนไทยจึึงต้้องเชิิญพลีีมาในการบวงสรวงสัังเวยเทวดา ไม่่เช่่นนั้้�นก็็จะเป็็นการ ดููหมิ่่�นพลีีโดยไม่่ตั้้�งใจ จะทำำ�ให้้พลีีโกรธ เป็็นอัันตรายต่่อตนเองและผู้้ร่่วมพิิธีี โดยใช่่เหตุุ มดแดงแฝงพวงมะม่่วง ทำำ�ไมจึึงเรีียกผู้้ชายที่่�หลงรักผู้้ ั หญิิงและไปคอยเอาอกเอาใจ โดยที่่ผู้้�หญิิง ไม่รั่กัตอบว่า มด่แดง ผู้้ชาย กัับ มดแดง ไม่น่่าจ่ะเหมืือนกััน คำำ�ว่า มด่แดงในที่่นี้้� � มาจากสำำ�นวนว่่า มดแดงแฝงพวงมะม่่วง หรืือมาจากบทกลอนว่่า “เหมืือน มดแดงแฝงพวงมะม่่วงงอม มัันไต่่ตอมเต็ม็อยู่่�ไม่่รู้้รส” มดแดงนั้้�นมักจัะสร้า้งรััง อยู่่บนต้้นมะม่่วง คนที่่�ขึ้้�นต้้นมะม่่วงไปเก็็บลููกมะม่่วงจะถููกมดแดงกัด ทำั ำ�ให้้ รู้้สึึกคล้า้ยกัับว่า มด่แดงคอยดููแลปกป้้องลููกมะม่่วง แต่มด่แดงก็็ไม่่ได้กิ้ินมะม่่วง _23-0693(001-198)P3.indd 106 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 107 ไม่่รู้้รสหวานของมะม่่วง คำำ�ว่า ่แฝง มีีความหมายว่่า แอบอยู่่ ปรกติิเราอาจ จะมองไม่่เห็็นมดแดง แต่่พอขึ้้�นไปจะเก็็บมะม่่วง มดแดงก็็จะออกมาจากรััง หรืือออกจากที่่�หลบตััวอยู่่ เปรีียบราวกัับว่่าแอบซ่่อนตััวอยู่่ในพวงมะม่่วง ด้้วย ลัักษณะของมดแดงบนต้้นมะม่่วงนี้้�คนไทยจึึงเปรีียบผู้้ชายที่่�หลงรัักผู้้หญิิง แต่่ไม่่มีีทางที่่�จะได้้ผู้้หญิิงคนนั้้�นมาเป็็นคนรัักหรืือเป็็นภรรยาว่่า เป็็นมดแดง หรืือ มดแดงแฝงพวงมะม่่วง มาตราตวงของไทยโบราณ คนโบราณใช้้ภาชนะเป็็นเครื่่�องมืือบอกจำำ�นวนหรืือปริิมาณของสิ่่�งของ และใช้้ชื่่�อภาชนะนั้้�น ๆ เป็็นมาตราตวง เช่่น ทะนาน ถััง ทะนาน หมายถึึง ปริมาณสิ่่�งของที่่�ใช้้ทะนานตักัหรืือตวง ทะนานทำำ�ด้้วย เปลืือกแข็็งที่่�หุ้้มเนื้้�อมะพร้้าว เมื่่�อตััดส่่วนตัันหรืือส่่วนที่่�ไม่่มีีรููออก จะได้้ กะโหลกที่่�ใช้้เป็็นทะนานตัักหรืือตวงสิ่่�งของได้้โบราณกำำ�หนดว่่า ๒๐ ทะนาน มีีปริิมาณเท่่ากัับ ๑ ถััง ๒๕ ทะนานเท่่ากัับ ๑ สััด ถััง หมายถึึง ปริิมาณสิ่่�งของที่่�ใช้้ถัังเป็็นเครื่่�องตวง ถัังเป็็นชื่่�อภาชนะที่่� ทำำ�ด้้วยไม้้หรืือโลหะอื่่�น มีีขนาดบรรจุุสิ่่�งของได้้๒๐ ทะนาน กำำ�หนดจำำ�นวน ๑๐๐ ถััง เป็็น ๑ เกวีียน สััด หมายถึึง ปริิมาณสิ่่�งของที่่�ใช้้สััดเป็็นเครื่่�องตวง สัดัเป็็นชื่่�อภาชนะ รููปทรงกระบอก ทํําด้้วยไม้้หรืือสานด้้วยไม้้ไผ่่ ใช้้ตวงข้้าว กำำ�หนดปริิมาณ ๒๕ ทะนาน เป็็น ๑ สััด เกวีียน หมายถึึง ปริมาณสิ่่�งของที่่�บรรจุุในเกวีียน เกวีียน คืือยานพาหนะ มีีล้้อ ๒ ล้้อใช้้วััวหรืือควายเทีียม กำำ�หนดปริมาณสิ่่�งของ ๑๐๐ ถััง หรืือ ๘๐ สัด ั เท่่ากัับ ๑ เกวีียน _23-0693(001-198)P3.indd 107 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 108 มาตราบอกปริิมาณที่่�ไม่่ใช้้เครื่่�องมืือ มาตราบอกปริิมาณสิ่่�งของตั้้�งแต่่น้้อยไปหามากที่่�ไม่่ใช้้เครื่่�องมืือมีี หลายขนาด เช่่น หยิิบมืือ หมายถึึง ปริิมาณสิ่่�งของเท่่าที่่�๒ นิ้้�วมืือหรืือ ๓ นิ้้�วมืือ หยิิบขึ้้�นได้้ครั้้�งหนึ่่�ง เช่่น ใส่่เกลืือในแกงหยิิบมืือเดีียว กำำ�มืือ หมายถึึง ปริิมาณของเต็็มมืือที่่�กํําเข้้า เช่่น ข้้าว ๒ กำำมืือ ถั่่�วกำมืำ ือเดีียว ฟายมืือ หมายถึึง ปริิมาณสิ่่�งของที่่�ใช้้ฝ่่ามืือที่่�ห่่อเข้้าตัักเต็็มอุ้้งมืือ เช่่น ข้้าวสาร ๓ ฟายมืือ กำำ�หนด ๘ ฟายมืือเป็็น ๑ ทะนาน กอบ หมายถึึง ปริมาณสิ่่�งของที่่�ใช้้มืือ ๒ ข้้างรวบสิ่่�งของเข้้ามาจนนิ้้�วก้้อย ชิิดกััน เช่่น ทราย ๑ กอบ ข้้าวเปลืือก ๒ กอบ หอบ หมายถึึง ปริิมาณของฟืืนหรืือผัักหญ้้าเป็็นต้้นที่่�พอ ๒ แขนรวบได้้ เช่่น ขนหญ้้าหอบหนึ่่�งไปให้้ม้้ากิิน การบอกปริมาณขิองสิ่่�งของโดยไม่่ใช้้เครื่่�องมืือดัังกล่า่ วข้้างต้้นนี้้�แม้้จะ มีีปริิมาณไม่่แน่่นอน แต่่ก็็มีีกำำ�หนดมาตราไว้้ตามวิิธีีของไทยแต่่โบราณว่่า ๔ หยิิบมืือ = ๑ กำำ�มืือ ๔ กำำ�มืือ = ๑ ฟายมืือ ๘ ฟายมืือ = ๑ ทะนาน นอกจากนี้้� การบอกจำำ�นวนนัับในสมััยโบราณยัังใช้้คำำ�ว่่า มืือ หมายถึึง จำำ�นวนนัับ ๕ หน่่วย เป็็น ๑ มืือ มัักใช้้ในการนัับผลไม้้บางชนิิด เช่่น มะนาว เงาะ หมาก _23-0693(001-198)P3.indd 108 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 109 ม้้าอารีี ม้้าอารีีเป็็นคำำ�เปรีียบคนที่่�ใจดีีเอื้้�อเฟื้้�อต่่อผู้้อื่่�นเสมอ ๆ บางครั้้�งอาจ เดืือดร้้อนเพราะถููกผู้้ที่่�เห็็นแก่่ได้้เอาเปรีียบและเบีียดเบีียนอยู่เ่นืืองๆเพราะผู้้ที่่� เห็็นแก่่ได้้นั้้�น เป็็นคนมัักได้้ได้้เท่า่ ไรไม่่รู้้จัักพอ คำำ�กล่่าวนี้้�มาจากนิิทานเรื่่�อง ม้้าอารีีความว่่า ชาวนาผู้้หนึ่่�งเลี้้�ยงม้้า และวััวไว้้อย่่างละตััว เลี้้�ยงม้้าไว้้ในคอกที่่�มีีหลัังคา แต่่เลี้้�ยงวััวไว้้ในที่่�โล่่ง เมื่่�อฝนตกวััววิ่่�งมาขออาศััยหลบฝนกัับม้้า แรก ๆ ก็็ขอเพีียงยื่่�นหััวเข้้าไป หลบฝน ต่่อมาก็ข็อขยัับตััวเข้้าไปทีีละน้้อย จนเบีียดเข้้าไปอยู่่ในคอกม้้าทั้้�งตััว ทำำ�ให้้ม้้าหลุดุออกไปจากคอก คนที่่�ชอบช่่วยเหลืือผู้้อื่่�นจนตนเองต้้องเดืือดร้้อน จึึงเปรีียบได้กั้ับม้้าอารีีในนิิทานเรื่่�องนี้้� คำำ�ว่า ่อารีีเป็็นคำำ�กริิยา หมายความว่่า เอื้้�อเฟื้้�อ มีีใจเผื่่�อแผ่่ ปัจจุัุบััน ไม่่นิิยมใช้้คำำ�ว่่า อารีีแต่่ลำำ�พััง มักจั ะใช้้ว่่า อารีีอารอบ หรืือ โอบอ้้อมอารีี แม่่ครััวหััวป่่าก์์ แม่่ครััวหััวป่าก์่ ์เป็็นชื่่�อตำำ�ราอาหารเล่ม่แรกของคนไทย ผู้้แต่่งตำำ�ราเล่มนี้้ ่� คืือ ท่่านผู้้หญิิงเปลี่่�ยน ภาสกรวงศ์์ซึ่่�งเป็็นภริิยาของเจ้้าพระยาภาสกรวงศ์์ (พร บุุนนาค) ตำำ�ราแม่่ครััวหััวป่่าก์์พิิมพ์์เผยแพร่่ครั้้�งแรก เมื่่�อ พ.ศ. ๒๔๕๑ เพื่่�อแจกเป็็นของชำำ�ร่่วยเมื่่�อคราวที่่�ท่่านผู้้หญิิงเปลี่่�ยนทำำ�บุุญฉลองอายุุครบ ๖๑ ปีีและฉลองวาระสมรสครบ ๔๐ ปีขีองท่่าน ต่่อมาได้้พิิมพ์์อีีกหลายครั้้�ง ครั้้�งล่่าสุุดเป็็นการพิิมพ์์ครั้้�งที่่�๖ เมื่่�อ พ.ศ. ๒๕๔๕ คำำ�ว่่า หััวป่่าก์์ ในชื่่�อตำำ�ราแม่่ครััวหััวป่่าก์์เขีียนมีี ก์์ ตำำ�รานี้้�เป็็นตำำ�รา ที่่�มีีชื่่�อเสีียงมาก เมื่่�อพููดถึึงแม่่ครััวผู้้มีีฝีีมืือ จึึงมัักจะเรีียกว่่า แม่่ครััวหััวป่่าก์์ ไปด้้วย _23-0693(001-198)P3.indd 109 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 110 มีีผู้้กล่่าวไว้้ว่่า หััวป่่าก์์ ที่่�มีี ก์์ เป็็นนามแฝงของท่่านผู้้หญิิงเปลี่่�ยน นามแฝงนี้้�เจ้้าพระยาภาสกรวงศ์์เป็็นผู้้คิิด คำำ� ป่่าก์์ น่่าจะมาจากคำำ�ว่่า ปาก (อ่่านว่า ปา ่-กะ) ในภาษาบาลีีและสัันสกฤตที่่�แปลว่่า การหุุงต้ม้ นอกจากคำำ�ว่า ่แม่่ครััวหััวป่าก์่ ์ ยัังมีีคำำ�ว่่า พ่่อครััวหััวป่า ่และ หััวป่าก์่ ์ พ่่อครััว คำำ�ว่่า หััวป่่าก์์พ่่อครััว ใช้้มานานแล้้ว ในหมายรัับสั่่�งสมััยรััชกาลที่่�๓ มีีข้้อความหนึ่่�งว่่า “อนึ่่�งให้้หััวป่่าก์์พ่่อครััวรัับเครื่่�องน้ำ ำ� ชาต่่อวิิเสทหมากพลูู ต้้มน้ำ ำ� ถวายพระสงฆ์์กลางวัันกลางคืืน ให้้พอสวดพอฉัันทั้้�ง ๔ ทิิศ” แม่่ซื้้�อ การที่่�เด็็กทารกตั้้�งแต่่แรกเกิิดจนถึึงอายุุ๑ ขวบ แสดงกิิริิยา ยกแขน ขยัับขา ใบหน้้ายิ้้�มแย้้มเหมืือนมีีใครมาเล่่นหยอกล้้อด้้วย ขณะนอนอยู่่ในเบาะ ตามลำำ�พััง คนรุ่่นเก่่า ๆ ก็็จะบอกว่่า เด็็กทารกนั้้�นกำำ�ลัังเล่่นอยู่่กัับแม่่ซื้้�อ บางทีีเด็ก็ ไม่่ยอมหลัับนอน ร้้องไห้้โยเย ก็็ว่่าเป็็นเพราะแม่่ซื้้�อมาแกล้้งแหย่่เย้้า ให้้เด็็กตกใจ แม่่ซื้้�อ ในที่่�นี้้�ก็็คืือ ชื่่�อเรีียกผีีหรืือเทวดา ซึ่่�งเชื่่�อกัันว่่ามีีอยู่่ประจำำ�กัับ เด็็กทารกที่่�เกิิดในวัันทั้้�ง ๗ ตั้้�งแต่่แรกเกิิดจนถึึงอายุุได้้๑ ขวบ แม่่ซื้้�อทั้้�ง ๗ มีีที่่�สถิิตอยู่่ในเมืืองบน (เมืืองสวรรค์์) เมืืองล่่าง (พื้้�นโลกหรืือแผ่่นดิิน) และ กลางหน (ระหว่่างสวรรค์์กัับโลก คืือ ท่่ามกลางอากาศหรืือท้้องฟ้้า) ในตำำ�รา กล่่าวว่่า หากนำำ�รกของเด็็กไปฝัังไว้้ยัังที่่�อยู่่ของแม่่ซื้้�อ จะทำำ�ให้้แม่่ซื้้�อรัักใคร่่ เอ็็นดูู คอยปกปัักรัักษาให้้เด็็กมีีสุุขภาพแข็็งแรง ไม่่เจ็็บไข้้บ่่อย ๆ และมััก มาเล่่นหยอกล้้อด้้วยเสมอ ๆ แต่่หากไม่่เช่่นนั้้�น แม่่ซื้้�อก็็จะมาหลอกหลอน แกล้้งให้้เด็ก็ตกใจ ร้้องไห้้เจ็็บไข้้บ่่อย ๆ แม่ซื้้่ �อทั้้�ง ๗ มีชื่ี่�อเรีียก และที่่�อยู่่อาศััย ดัังนี้้� _23-0693(001-198)P3.indd 110 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 111 แม่่ซื้้�อประจำำ�เด็็กเกิิดวัันอาทิิตย์์ ชื่่�อ วิิจิิตรนาวรรณ มีีถิ่่�นอาศััยอยู่่บน จอมปลวก ถ้้าฝัังรกเด็็กทารกไว้้ที่่�จอมปลวกจึึงจะดีี แม่่ซื้้�อประจำำ�เด็็กเกิิดวัันจัันทร์์ ชื่่�อ วรรณานงคราญ มีีถิ่่�นอาศััยอยู่่ที่่� บ่่อน้ำำ�� ถ้้าฝัังรกเด็็กทารกไว้้ที่่�ริิมบ่่อน้ำำ��จึึงจะดีี แม่่ซื้้�อประจำำ�เด็็กเกิิดวัันอัังคาร ชื่่�อ นางยัักษ์์บริิสุุทธิ์์� มีีถิ่่�นอาศััยอยู่่ที่่� ศาลเทพารัักษ์์ถ้้าฝัังรกเด็็กทารกไว้้ที่่�ศาลเทพารัักษ์์จึึงจะดีี แม่่ซื้้�อประจำำ�เด็็กเกิิดวัันพุุธ ชื่่�อ สามลทรรศน์์ มีีถิ่่�นอาศััยอยู่่ที่่�ต้้น พระศรีีมหาโพธิ์์�ถ้้าฝัังรกเด็็กทารกไว้้ที่่�โคนต้้นพระศรีีมหาโพธิ์์�จึึงจะดีี แม่่ซื้้�อประจำำ�เด็็กเกิิดวัันพฤหััสบดีี ชื่่�อ กาโลทุุกข์์ มีถิ่่ี�นอาศััยอยู่ที่่่ส�ระน้ำำ�� หรืือบ่่อน้ำำ��ใหญ่่ถ้้าฝัังรกเด็็กทารกไว้้ที่่�ขอบสระจึึงจะดีี แม่่ซื้้�อประจำำ�เด็็กเกิิดวัันศุุกร์์ ชื่่�อ นางยัักษ์์นงเยาว์์ มีีถิ่่�นอาศััยอยู่่ที่่� ต้้นไทรใหญ่่ถ้้าฝัังรกเด็็กทารกไว้้ที่่�โคนต้้นไทรใหญ่่จึึงจะดีี แม่ซื้้่ �อประจำำ�เด็็กเกิิดวัันเสาร์์ ชื่่�อ เอกาไลย มีีถิ่่�นอาศััยอยู่่ที่่�ศาลพระภููมิิ ถ้้าฝัังรกเด็็กทารกไว้้ใกล้้ศาลพระภููมิิจึึงจะดีี เรื่่�องราวของแม่ซื้้่ �อตามที่่ป�รากฏในคัมภีัร์ีปฐมจิ ์ ินดา มีทั้้ี�งที่่�เขีียนข้้อความ เป็็นลายลัักษณ์์อัักษรและภาพประกอบ โดยเฉพาะภาพแม่่ซื้้�อ ซึ่่�งมีีทั้้�งที่่�เป็็น ภาพคน ยัักษ์์ครึ่่�งคนครึ่่�งสััตว์์เช่่น มีีตััวเป็็นคนศีีรษะเป็็นวััว นอกจากนั้้�น ในคัมภีัร์ียั์ ังบอกรายละเอีียดเกี่่�ยวกัับที่่�อยู่ข่องแม่ซื้้่ �อซึ่�ง่มีส่ี่วนสัมพัันธ์์กัับตััวเด็ก ็ เช่่น แม่ซื้้่ �อประจำำ�เด็ก็เกิดวัิ ันพุธ ุแม่ซื้้่ �อจะมีรููปตั ี ัวเป็็นคนศีีรษะเป็็นช้้างอยู่ป่ระจำำ� ผ้้าอ้้อมเด็ก ็ นอกจากนั้้�น แม่่ซื้้�อยัังมีีอีีกความหมายหนึ่่�ง คืือ เป็็นชื่่�อโรค เรีียกว่่า โรคแม่่ซื้้�อ โรคนี้้�เกิิดแก่่เด็็กทารกตั้้�งแต่่แรกคลอดจากครรภ์์มารดา จนถึึงอายุุ ๑ ขวบ จึึงจะพ้้นจากโทษของโรคแม่่ซื้้�อ ลัักษณะอาการของโรคแม่่ซื้้�อมีี แตกต่า่งกััน จำำ�แนกได้้๔ อย่่าง คืือ _23-0693(001-198)P3.indd 111 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 112 ๑. ปัักษีีหรืือปีีศาจ อาการของโรคเกิดิเป็็นพิิษไข้้จัับแล้้วมีสร่ี ่าง ๒. ลำำ�บองราหูู อาการของโรคมีีลัักษณะแตกต่่างกัันตามกำำ�หนดอายุุ ของเด็็ก ตั้้�งแต่มี่ ีอายุุได้้๑ เดืือน เป็็นลำำ�ดัับไปจนถึึง ๑๒ เดืือน ๓. อััคคมุุขีีอาการของโรคเกิิดพิิษไข้้ตััวร้้อนจััด ท้้องขึ้้�น อาเจีียน ชััก มืือกำำ� เท้้างอ เป็็นต้้น ๔. สะพั้้�นหรืือตะพั้้�น อาการของโรคเกิิดพิิษไข้้ตััวเย็็นจััด ท้้องขึ้้�น อาเจีียน ชััก มืือกำำ� เท้า้งอ เป็็นต้้น ความเชื่่�อเกี่่�ยวกัับแม่ซื้้่ �อนี้้�เป็็นอุุบายอย่า่งหนึ่่�งที่่จ� ะใช้้เป็็นเครื่่�องป้้องกััน มิิให้้ละเลยต่่อสิ่่�งต่่าง ๆ ที่่�เกี่่�ยวกัับเด็็กทารก เนื่่�องจากในสมััยก่่อนการแพทย์์ ยัังไม่่เจริญิ ก้้าวหน้า้เหมืือนในปัจจุับัุัน เด็กทา็รกเกิดมัิกมีั ีโรคภััยต่า่งๆ มากมาย จึึงทำำ�ให้้เด็กที่่ ็ �เกิิดมามัักเสีียชีีวิิตตั้้�งแต่่ยัังเป็็นทารก แพทย์์ไทยโบราณจึึงสมมุุติิ ให้้โรคภััยต่่าง ๆ อัันอาจเกิิดกัับทารกเปรีียบเสมืือนผีี ปิิศาจ หรืือเทวดา เพื่่�อเป็็นการเตืือนใจ เตืือนสติิให้้ผู้้เป็็นพ่่อแม่่เลี้้�ยงดููทารกด้้วยความระมัดัระวััง เพื่่�อให้้รอดพ้้นจากโรคภััยต่่าง ๆ ให้้ผ่่านช่่วงเวลาแห่่งการเป็็นทารกได้้อย่่าง ปลอดภััยนั่่�นเอง ไม่่ดููตาม้้าตาเรืือ ม้้า และเรืือเป็็นตััวหมากสำำ�คัญขัองหมากรุก มัุกัใช้้บุกุเข้้าไปในแดนของ ฝ่่ายตรงข้้าม และรุุกไล่่ขุุนของผู้้อื่่�น ม้้า และ เรืือ มีลัีักษณะการเดิินพิิเศษ คืือ เดิินได้้ไกลกว่า่หมากอื่่�น และมีทิีิศที่่จ�ะเดิินได้้หลายทิิศ หมากอื่่�น ๆได้้แก่ ขุุ่น โคน เม็็ด และเบี้้�ย จะเดิินไปในตาที่่�อยู่่ติิดกัับตาที่่�หมากตััวนั้้�นอยู่่ แต่่ม้้าจะเดิิน เหมืือนกระโดดข้้ามสิ่่�งกีดขีวาง คืือข้้ามตาอื่่�นไปตรงๆ ๑ ตา แล้้วอาจเบนลงที่่� ตาซ้้ายหรืือตาขวาก็็ได้้ ทิิศที่่�เดิินมีี๔ ทิิศ คืือ หน้้า หลััง ซ้้าย ขวา ทำำ�ให้้ _23-0693(001-198)P3.indd 112 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 113 ตาที่่�จะเดิินมีีได้้๘ ตา ส่่วน เรืือเดิินตรงๆออกไปได้้๔ ทิิศ คืือ หน้า ้หลััง ซ้า้ย ขวา และอาจเดิินไปกี่่�ตาก็็ได้้ คืือ จะเดิินไปตาที่่�อยู่่ติิดกัันหรืือเดิินตาที่่�อยู่่ไกล ออกไปจนสุุดกระดานก็็ได้้ ทำำ�ให้้เรืือ มีีตาเดิินได้้มากถึึง ๑๔ ตา หมากรุกกุระดานหนึ่่�งแต่่ละฝ่่ายมีีม้้า ๒ ตััว เรืือ ๒ ตััว ม้้า และ เรืือ ของแต่่ละฝ่่าย จึึงมีีตาเดิินครอบคลุุมพื้้�นเกืือบทั้้�งกระดาน หากฝ่่ายตรงข้้าม เดิินไม่่ระวััง ก็จ็ะถููกกิินหรืือถููกรุกุเอาง่า่ยๆ ม้้าเดิินเพีียง ๓ ตาก็สามา็รถรุกฆาุตได้้ ม้้า และ เรืือ จึึงเป็็นหมากที่่�อัันตราย เวลาเดิินหมากรุุก ผู้้เล่่นจำำ�เป็็นต้้อง พิิจารณาตาที่่�จะเดิินให้้ละเอีียดถี่่�ถ้้วน หากเดิินไม่่ระวััง ก็็อาจถููก ม้้า หรืือ เรืือ ของฝ่่ายตรงข้้ามกิินเอาได้้ง่่าย ๆ จึึงเป็็นที่่�มาของสำำ�นวน ไม่่ดููตาม้้าตาเรืือ หมายถึึง ไม่่พิิจารณาให้้ถี่่�ถ้้วน ไม่่รอบคอบ ไม่่ระมััดระวััง ประมาทเลิินเล่่อ ทำำ�ให้้ตนเองได้้รัับอัันตรายหรืือเกิิดความเสีียหาย เช่่น เขาเดิินไม่่ดููตาม้้าตาเรืือ ตกลงไปในท่่อระบายน้ำ ำ�, ตีีนแมวไม่่ดููตาม้้าตาเรืือ ไปขึ้้�นเอาบ้้านนายตำำรวจ มืือปราบฝีีมืือฉกาจ จึึงถููกยิิงบาดเจ็็บ ยมบาล ยมบาล หรืือที่่�คนไทยสมััยก่่อนเรีียกว่า ่ยมพะบาล หมายถึึงเจ้า้พนักังาน ผู้้รัักษายมโลกหรืือเมืืองนรก ในหนัังสืือไตรภููมิิกถา พระราชนิิพนธ์์ของ พระเจ้้าลิิไท สมััยสุุโขทััย กล่า่วว่่า ยมบาลมีีหน้้าที่่�ลงโทษและทรมานสััตว์์นรก ตามคำำ�บััญชาของพญายมราช เมื่่�อยัังมีีชีีวิิตอยู่่ในโลกมนุุษย์์ ผู้้ใดทำำ�บาปบ้้าง ทำำ�บุุญบ้้าง เมื่่�อตายไป พญายมราชเทพผู้้เป็็นใหญ่่แห่่งยมโลกจะสั่่�งให้้ผู้้นั้้�นเป็็นยมบาล ๑๕ วััน มีีสมบััติิทิิพย์์ราวกัับเทวดา และมีีหน้้าที่่�ลงโทษสััตว์์นรกด้้วย เมื่่�อพ้้น ๑๕ วััน แล้้วจะกลัับมาเป็็นสััตว์์นรกรัับโทษทััณฑ์์ตามบาปที่่�ได้้ทำำ�ไว้้เมื่่�อรัับโทษทััณฑ์์ _23-0693(001-198)P3.indd 113 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 114 จากยมบาลพวกอื่่�นจนครบ ๑๕ วััน ก็กลั็ ับเป็็นยมบาลใหม่่เวีียนไปเช่่นนี้้�นาน แสนนานจนกว่่าจะสิ้้�นบาป แล้้วบางพวกจะได้้เป็็นยมบาลอย่่างถาวร บางพวก อาจได้้ไปเกิิดในที่่�แห่่งอื่่�นไม่่เป็็นยมบาลต่่อไปก็็มีี ยศช้้างขุุนนางพระ ยศช้้างขุุนนางพระ เป็็นสำำ�นวนที่่�มีีความหมายว่่า เป็็นยศที่่�ไม่่จริิงจััง ไม่่สำำ�คััญ และไม่่สามารถให้้คุุณให้้โทษแก่่ใครได้้ ยศ หมายถึึง ฐานัันดรศักดิ์์ ั ที่่� �พระมหากษััตริย์ิ์โปรดเกล้า้โปรดกระหม่่อม พระราชทานแก่่บุุคคลใดบุุคคลหนึ่่�ง มีีสููงต่ำำ��เป็็นลำำ�ดัับกัันไป นอกจากจะ พระราชทานแก่บุุ่คคลแล้้ว ยัังพระราชทานยศแก่่ช้้างสำำ�คััญของบ้้านเมืืองด้้วย เช่่น ช้้างเผืือกซึ่่�งถืือกัันว่่าเป็็นช้้างมงคล ในรััชสมััยของกษััตริิย์์พระองค์์ใดมีี ช้้างเผืือกเกิิดขึ้้�นก็็เชื่่�อกัันว่่า พระมหากษััตริิย์์พระองค์์นั้้�นทรงมีีบุุญบารมีีมาก ช้้างเผืือกที่่จ�ะนำำ�มาถวายพระมหากษััตริย์ินั้้์ �น จะต้้องได้รั้ับการพิจาิรณาแล้้วว่า่ เป็็นช้้างที่่�มีีคชลัักษณะเป็็นมงคลถููกต้้องตามตำำ�ราคชศาสตร์์เมื่่�อช้้างนั้้�นได้้รัับ การขึ้้�นระวาง คืือเข้้าประจำำ�การเป็็นพระราชพาหนะก็จ็ะได้รั้ับพระราชทานชื่่�อ มีียศเป็็นพระ พระยา เจ้า้พระยา พระบาทสมเด็จม็หาภููมิิพลอดุลุยเดชมหาราช บรมนาถบพิิตร ทรงมีีช้้างเผืือกมาสู่่พระบารมีีหลายช้้าง เช่่น พระเศวต อดุุลเดชพาหน พระเศวตสุุทธวิิลาส ถ้้าเป็็นช้้างพัังก็็มัักจะมีีชื่่�อระบุุเพศต่่อท้้าย ว่่า กิิริิณีีเช่่น พระวิิมลรััตนกิิริิณีีพระศรีีนรารััฐราชกิิริิณีีช้้างที่่�ขึ้้�นระวาง เหล่่านี้้�ควาญและผู้้ดููแลก็็เรีียกอย่่างยกย่่องว่่า คุุณพระ ช้้างสำำ�คััญมากในการทำำ�สงครามสมััยก่่อน เนื่่�องจากต้้องใช้้ช้้างเป็็น พาหนะ เป็็นกำำ�ลัังทำำ�ลายที่่�มั่่�นของข้้าศึึก เช่่น กำำ�แพงเมืือง ประตููเมืือง และที่่�สำำ�คััญช้้างเป็็นพาหนะของนายทััพเมื่่�อสู้้รบกัันบนหลัังช้้าง หรืือที่่�เรีียกว่่า _23-0693(001-198)P3.indd 114 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 115 ยุุทธหััตถีี ดัังเช่่น ช้้างทรงของสมเด็็จพระนเรศวรมหาราช เดิิมชื่่�อพลาย ภููเขาทอง เมื่่�อขึ้้�นระวางได้้ชื่่�อว่่า เจ้้าพระยาไชยานุุภาพ และหลัังจากชนะ สงครามยุทธหัุัตถีีแล้้วก็็ได้รั้ับพระราชทานนามใหม่ว่่า ่เจ้า้พระยาปราบหงสาวดีี ช้้างไม่ว่่ ่าจะมีียศเป็็นพระหรืือพระยาก็็ยัังเป็็นช้้างอยู่่เช่่นเดิิม ไม่่มีีอำำ�นาจใด ๆ ขุุนนางพระ หมายถึึง ภิิกษุุที่่�ได้้รัับพระราชทานสมณศัักดิ์์� สมณศัักดิ์์� ของพระมีีหลายชั้้�น ชั้้�นสููงสุุดคืือ สมเด็็จพระสัังฆราช รองลงไปก็็มีี สมเด็็จ พระราชาคณะ พระราชาคณะ พระครูู เป็็นต้้น สมณศัักดิ์์�แต่่ละชั้้�นมีีพััดยศ เป็็นเครื่่�องกำำ�หนด คนทั่่�วไปเมื่่�อจะกล่่าวถึึงหรืือพููดกัับพระราชาคณะอย่่าง ไม่่เป็็นทางการก็็จะเรีียกพระรููปนั้้�นว่่า เจ้้าคุุณ ทำำ�นองเดีียวกัับที่่�เรีียกผู้้มีี บรรดาศัักดิ์์�เป็็นพระยา สำำ�นวน ยศช้้างขุุนนางพระ จึึงมักจัะนำำ�มาใช้้ในกรณีีที่่จ�ะกล่า่วถึึง ผู้้มีียศ แต่่ไม่่มีีอำำ�นาจ ไม่่อาจให้คุุ้ณหรืือโทษแก่่ผู้้ใดได้้ ยัักษ์์ลัักมาลิิงพาไป สำำ�นวน ยัักษ์์ลัักมาลิิงพาไป หมายถึึง ถููกผู้้ชายคนนั้้�นพาไปคนนี้้�พามา และผู้้ที่่�ถููกพาไปนั้้�นเป็็นหญิิงแสดงว่่าเป็็นผู้้ที่่�ไม่่รัักนวลสงวนตััวปล่่อยให้ผู้้ชา ้ย พาไปได้ ้ สำำ�นวนนี้้�มีีที่่�มาจากเรื่่�องรามเกีียรติ์์� ผู้้ที่่�จะถููกพามาพาไปคืือ นางสีดา ี มเหสีขีองพระราม ซึ่�ง่ถููกทศกัณั ฐ์์ทำำ�อุุบายลักัพานางไปไว้้ในสวนกรุุงลงกา และ พยายามเกี้้�ยวพาราสีีให้้นางปลงใจด้้วย แต่่นางสีีดาไม่่ไยดีีและคิิดผููกคอตาย ฝ่่ายหนุุมานรัับอาสาพระรามไปสืืบข่่าว และพบนางสีีดากำำ�ลัังจะผููกคอตาย จึึงเข้้าไปช่่วยเหลืือและจะพานางกลัับไปถวายพระราม นางสีีดาปฏิิเสธ ด้้วยเห็็นว่่าการที่่�ทศกััณฐ์์ลัักพานางมาก็็จะทำำ�ให้้พระรามแคลงใจ หากยอม _23-0693(001-198)P3.indd 115 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 116 ให้้หนุุมานพานางกลัับไป ย่่อมจะเป็็นที่่�ครหามากขึ้้�นดัังคำำ�กลอนในบท พระราชนิิพนธ์์ของพระบาทสมเด็จ็พระพุุทธเลิิศหล้้านภาลััย ว่่า “อัันตััวเรายากเย็็นเพราะเป็็นหญิิง ไม่่สิ้้�นสิ่่�งพะวงสงสััย ประเดี๋๋�ยวยัักษ์์ลัักมาลิิงพาไป เทพไทจะติิฉิินนิินทา” นางสีีดาให้้หนุุมานไปทููลพระรามเพื่่�อมาสัังหารทศกััณฐ์์ให้้สิ้้�นวงศ์์ยัักษ์์ นางจึึงจะกลัับไปหาพระรามอย่่างสมศัักดิ์์�ศรีี ยาม คำำ�ว่า ่ยาม ยืืมมาจากภาษาบาลีสัีันสกฤตยาม (อ่่านว่่า ยา-มะ) มีีหลาย ความหมาย ความหมายหนึ่่�งคืือส่่วนของวััน ตามคติิสัันสกฤตยามหนึ่่�งมีี ๓ ชั่่�วโมง กลางวัันมีี๔ ยาม กลางคืืนมีี๔ ยาม รวมเป็็น ๘ ยาม เช่่น โคลงโลกนิติิสำำ�นวนเก่ามี่ว่ี่า “กระษััตริย์ิ์ไสยาสน์์อ้้าง เอกยาม ปราชญ์์หลัับสองยามตาม ระบอบต้้อง ฆราวาสล่่วงหลัับสาม ยามย่่าง มาแฮ ยาจกหลัับยามสร้้อง สี่่�สิ้้�นทั้้�งคืืน” ความหมายของโคลงก็็คืือ กษััตริิย์์บรรทม ๑ ยาม คืือ ๓ ชั่่�วโมง ปราชญ์์หลัับ ๒ ยาม คืือ ๖ ชั่่�วโมง ฆราวาสหลัับ ๓ ยาม คืือ ๙ ชั่่�วโมง และ ยาจกหลัับ ๔ ยาม ตลอดทั้้�งคืืน คืือ ๑๒ ชั่่�วโมง การนัับโมงยามตามที่่�ไทยใช้้อยู่่ พระบาทสมเด็็จพระมงกุุฎเกล้้า เจ้้าอยู่่หััวทรงอธิิบายว่่า _23-0693(001-198)P3.indd 116 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 117 “...เข้้าใจว่่าได้้คิิดขึ้้�นสำำหรัับใช้้สดวกในการทหารคืือการผลััดเปลี่่�ยน ยามรัักษาการในเวีียงและค่่ายหรืือสนามรบเปนต้้น เวลากลางวััน เปนเวลาที่่�คนตื่่�นอยู่่�โดยมาก เปนเวลาระวัังรัักษาเหตุุการณ์์ง่่าย จึึงได้้แบ่่งเพีียง ๒ ยาม คืือตั้้�งแต่่รุ่่�งถึึงเที่่�ยง ๑ ยาม ตั้้�งแต่่เที่่�ยงถึึงค่ำ ำ� อีีก ๑ ยาม และในยามหนึ่่�ง ๆ แบ่่งเป็็น ๖ ผลัด จึึ ั งได้้ตีีโมงเปน ๑ ถึึง ๖ ทั้้�ง ๒ ยาม เวลากลางคืืนเปนเวลาที่่�ต้้องระวัังรัักษากวดขัันยิ่่�งขึ้้�น ทหารยามก็็คงต้้องอยู่่� เปนยามคู่่�ทั้้�งนั้้�น จึึงต้้องจััดถึึง ๔ ยาม ยามละ ๓ ผลััด ... ส่่วนการตีีย่ำ ำ �นั้้�นเปนสััญญาให้้เปลี่่�ยนหมู่่�หรืือหมวด รัักษาการทั้้�ง ๆ หมู่่� ไม่่ใช่่เพีียงแต่่ผลััดคนยืืนยาม เหตุุฉนี้้�ในเวลา กลางวัันจึึงตีีย่ำ ำ� แต่่เวลาเที่่�ยงครั้้�ง ๑ ค่ำ ำ� ครั้้�ง ๑ แต่่ส่่วนกลางคืืนตีีย่ำ ำ� ถึงึ ๔ ครั้้�ง คืือ ๑ ยาม ๒ ยาม ๓ ยาม และเวลารุ่่�ง” ด้้วยเหตุุที่่�ผลััดคนเฝ้้าระวัังเหตุุการณ์์ตามยาม คำำ�ว่่า ยาม จึึงขยาย ความหมายมาหมายถึึง คนเฝ้้าสถานที่่�หรืือระวัังเหตุุการณ์์ตามกำำ�หนดเวลา เช่่น เขามีีอาชีีพเป็็นยาม และหมายถึึงอาการที่่�อยู่่เฝ้้าสถานที่่�หรืือระวััง เหตุุการณ์์ตามกำำ�หนดเวลา เช่่น อยู่่�ยาม เฝ้้ายาม ยืืนยาม นอกจากนี้้ คำ�ำ�ว่า ่ยาม ยัังหมายถึึงเวลา เช่่น ยามดึึก ยามนอน ยามร้้อน ชั่่�วครู่ชั่่� �วยาม ร่่มโพธิ์์�ร่่มไทร วัันสงกรานต์์เด็็ก ๆ ไปกราบผู้้ใหญ่่ที่่�นัับถืือที่่�มีีอายุุเกิิน ๖๐ ปีีไปแล้้ว และกล่่าวแสดงความปรารถนาดีี“ขอให้้ท่่านมีีอายุุยืืนอยู่่เป็็นร่่มโพธิ์์�ร่่มไทร ของลููกหลานต่่อไปอีีกนาน ๆ” การที่่�ขอให้้เป็็นร่่มโพธิ์์�ร่่มไทร เพราะต้้นโพธิ์์� ต้้นไทรเป็็นต้้นไม้้สำำ�คััญ ผิดกัิ ับต้้นไม้้อื่่�น ๆ ต้้นโพธิ์์�นั้้�นเป็็นต้้นไม้้ที่่�พระพุุทธเจ้้า _23-0693(001-198)P3.indd 117 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 118 ประทัับในตอนที่่�ตรััสรู้้ เรีียกว่่า “ไม้้ตรััสรู้้” พุุทธศาสนิิกชนจึึงเคารพต้้นโพธิ์์� ขึ้้�นที่่�ไหนก็็ปล่่อยให้้ขึ้้�น ไม่่ตััดไม่่โค่่น จึึงเป็็นต้้นไม้้ที่่�อยู่่ยืืนยง ส่่วนต้้นไทรก็็เป็็น ต้้นไม้้ใหญ่ที่่่มั�กจัะขึ้้�นอยู่ใน่ป่า ่ ในที่่สาธา �รณะหรืือในที่่�โล่่งกว้า้งใหญ่่ซึ่�ง่จะยืืนยง อยู่่นาน เรามัักจะถืือว่า่บนต้้นไทรมีีเทวดารัักษาที่่�เรีียกว่่า พระไทร ด้้วยเหตุุนี้้� ลููกหลานจึึงขอให้้ปู่่ย่่าตายายมีีอายุุยืืนยาวมั่่�นคงเหมืือนต้้นโพธิ์์�ต้้นไทรที่่�ให้้ ร่่มเงาคุ้้มครองผู้้คนให้้อยู่่อย่่างสุุขสบายตลอดไปนาน ๆ ร้้อนอาสน์์ คำำ�ว่่า ร้้อนอาสน์์หมายถึึง อาสน์์ร้้อนราวกัับไฟ ใช้้เป็็นสำำ�นวน หมายความว่่า รู้้สึึกกระวนกระวายใจว่่าจะมีีเหตุุร้้ายหรืือเรื่่�องเดืือดร้้อน มาถึึงตััวซึ่่�งทำำ�ให้้นิ่่�งเฉยอยู่่ไม่่ได้้ คำำ�ว่่า อาสน์์ในสำำ�นวนนี้้�หมายถึึง บััณฑุุกััมพล ศิลาิอาสน์์ซึ่�งเป็็นแ ่ท่่นที่่ป�ระทัับของพระอิินทร์์ในสวรรค์ชั้้์ �นดาวดึึงส์์ตามปรกติิ แท่่นนี้้�จะอ่่อนนุ่่ม เย็็นสบาย เมื่่�อใดที่่�พระอิินทร์์รู้้สึึกร้้อนอาสน์์คืืออาสน์์ร้้อน ราวกัับไฟก็็เป็็นสััญญาณให้้รู้้ว่่ามีีเหตุุร้้ายเกิิดขึ้้�นในโลกมนุุษย์์พระอิินทร์์ก็็จะ ใช้้ตาทิิพย์ม์องลงมา เมื่่�อเห็็นว่ามี่ ีเรื่่�องเดืือดร้้อน เช่่น คนดีถููกทำี ำ�ร้า้ย พระอิินทร์์ ก็็อยู่่เฉยไม่่ได้้ ต้้องเสด็็จลงมาช่่วยด้้วยตนเอง หรืือส่่งเทวดาองค์์อื่่�นลงมาช่่วย ระงัับเรื่่�องเดืือดร้้อนนั้้�น ร้้อนอาสน์ ป์รากฏในวรรณคดีีไทยหลายเรื่่�อง เช่่น บทละครนอกเรื่่�อง สัังข์ศิ์ ลป์ิชั์ ัย พระราชนิิพนธ์์ของพระบาทสมเด็จ็พระพุทธุเลิิศหล้า้นภาลััยตอน สัังข์์ศิิลป์์ชััยถููกพี่่�ชายทั้้�งหกผลัักตกเหว กล่่าวถึึงอาสน์์ของพระอิินทร์์ที่่�ร้้อน ราวกัับไฟว่่า “ให้้ร้้อนอาสน์์นัักดัังอััคคีี อััศจรรย์์อย่่างนี้้�มิิเคยเป็็น ดีีร้้ายใต้้หล้้าจะเกิิดเหตุุ จึึงสอดส่่องทิิพเนตรสัังเกตเห็็น สงสารสัังข์์ศิิลป์์ชััยได้้ยากเย็็น ตกเหวเคืืองเข็็ญเป็็นเคราะห์์กรรม” _23-0693(001-198)P3.indd 118 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 119 เมื่่�อพระอิินทร์์เห็็นดัังนั้้�นจึึงเสด็็จลงมาช่่วยอุ้้มสัังข์์ศิิลป์์ชััยขึ้้�นจากเหว ทำำ�ให้้รอดชีีวิิตมาได้้ ดัังที่่�สัังข์์ศิิลป์์ชััยเล่่าให้้พระมารดาฟัังว่่า “เดชะบุุญญาของข้้าไซร้้ จึึงร้้อนอาสน์์เจ้้าตรััยตรึึงศา อมริินทร์์จากสถานพิิมานมา อุ้้มข้้าพาขึ้้�นจากเหวนั้้�น” ในบทละครนอกเรื่่�องไชยเชษฐ์์ พระราชนิิพนธ์์ของพระบาทสมเด็็จ พระพุุทธเลิิศหล้้านภาลััย ตอนนางสุุวิิญชาได้้พบพระโอรส ซึ่่�งถููกมเหสีีอื่่�น ๗ องค์์จัับใส่หี่ ีบฝัังไว้้ใต้้ต้้นไทร นางจะพาพระโอรสไปหาพระบิดาขิองนางที่่� เมืืองสิิงหล ทำำ�ให้้อาสน์์ของพระอิินทร์ร้์ ้อนราวกัับไฟ “อาสน์อ่่ ์อนเร่่าร้้อนดัังไฟกััลป์์ เร่่งคิิดอััศจรรย์์เป็็นพ้้นนััก จึึงเล็็งทิิพเนตรลงมา เห็็นนางสุุวิิญชามีีศัักดิ์์� มาประสบพบองค์์โอรสรััก จะไปสู่สำ่� ำนัักพระบิิดา” ในเรื่่�องไชยเชษฐ์์นี้้�พระอิินทร์์ไม่่ได้้เสด็็จลงมาช่่วยด้้วยพระองค์์เอง แต่่ส่่งให้้พระวิิษณุุกรรมลงมาเชิิญนางสุุวิิญชาและพระโอรสขึ้้�นประทัับราชรถ แล้้วขัับไปส่่งถึึงนครสิิงหล เป็็นที่่�น่่าสัังเกตว่่า สำำ�นวน ร้้อนอาสน์์ ในวรรณคดีีไทยหมายความว่่า ผู้้ที่่�มีีอำำ�นาจต้้องเข้้าไปช่่วยเหลืือคนดีีที่่�ตกทุุกข์์ได้้ยาก เมื่่ �อใช้้เป็็นสำำ�นวน ร้้อนอาสน์์ จะใช้้ในความหมายว่่า ไม่่อาจนิ่่�งเฉยได้้ ต้้องยื่่�นมืือเข้้าไปแก้้ไข เช่่น ลููกหลานทะเลาะกััน ผู้้ใหญ่่ก็็ร้้อนอาสน์์ต้้องเข้้าไปไกล่่เกลี่่�ย _23-0693(001-198)P3.indd 119 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 120 ราชทููตไทย ราชทููตโกษาปานไปฝรั่่�งเศส : ราชทููตไทยผู้้โด่่งดัังในทวีีปยุุโรป เมื่่�อราว ๓๒๕ ปีมาีแล้้ว ราชทููตไทยคนหนึ่่�งที่่�ไปเจริิญสััมพัันธไมตรีีกัับ ประเทศฝรั่่�งเศส ได้รั้ับการยกย่่องอย่า่งสููงจากราชสำำ�นักขัองพระเจ้า้หลุุยส์ที่่์�๑๔ ในการทำำ�หน้าที่่ ้ด้�้วยความเฉลีียวฉลาด เฉีียบแหลม ละเอีียดรอบคอบ และด้้วย ความสามารถและยัังมีชื่ี่�อเสีียงจนตราบเท่าปั่จจุับัุัน ราชทููตไทยคนดัังกล่า่วคืือ ออกพระวิสุิทธสุุนธร(ปาน) หรืือรู้้จัักกัันดีีในชื่่�อโกษาปาน เพราะต่่อมาท่า่ นเป็็น เสนาบดีีพระคลัังกรมท่า มี่ ีราชทิินนามว่า ่ โกษาธิิบดีีแต่นิ่ ิยมเรีียกว่า ่ โกษาปาน ไม่่มีีหลัักฐานเกี่่�ยวกัับปีีเกิิดของราชทููตโกษาปาน แต่่ก่่อนที่่�สมเด็็จ พระนารายณ์์มหาราชจะโปรดเกล้้าฯ แต่่งตั้้�งให้้ท่่านเป็็นราชทููตไปประเทศ ฝรั่่�งเศส มีีหลัักฐานว่่า ท่่านรัับราชการในพระคลัังกรมท่่าที่่�พี่่�ชายของท่่านคืือ ออกญาโกษาธิิบดีี(เหล็ก็ ) หรืือโกษาเหล็ก ็ เป็็นเสนาบดีีพระคลัังกรมท่่า ราชทููต โกษาปานเป็็นผู้้มีีความรู้้เกี่่�ยวกัับชาติิตะวัันตก ด้้วยมีีการติิดต่่อโดยตำำ�แหน่่ง หน้าที่่ ้ จ�นชาวต่า่งชาติิยกย่่องท่า่ นในเรื่่�องความสามารถ เฉลีียวฉลาด มีีไหวพริิบ ดัังนั้้�น การที่่�สมเด็็จพระนารายณ์์มหาราชโปรดเกล้้าฯ แต่่งตั้้�งให้้ ออกพระวิสุิุทธสุุนธร หรืือโกษาปาน เป็็นราชทููตไปเจริิญทางพระราชไมตรีีกัับ ประเทศฝรั่่�งเศส ซึ่่�งมีีพระเจ้้าหลุุยส์์ที่่�๑๔ กษััตริิย์์ที่่�ยิ่่�งใหญ่่เป็็นผู้้ปกครอง ในเวลานั้้�น จึึงมีีความเหมาะสมอย่า่งยิ่่�งคณะทููตของไทยมีีออกพระวิสุิทธสุุนธร เป็็นราชทููต ออกหลวงกัลัยาณราชไมตรีีเป็็นอุปทูู ุต ออกขุุนศรีวิีิสารวาจาเป็็น ตรีีทููต และมีีขุุนนางผู้้ติิดตามกัับนัักเรีียนไปเรีียนที่่�ฝรั่่�งเศสอีีกจำำ�นวนหนึ่่�ง ร่่วมเดิินทางไปด้้วย โดยเรืือรบของฝรั่่�งเศสที่่�มีีราชทููตฝรั่่�งเศสคืือ เชอวาลีีเย เดอ โชม็็อง เดิินทางกลัับฝรั่่�งเศสด้้วย _23-0693(001-198)P3.indd 120 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 121 ราชทููตโกษาปานและคณะออกเดิินทางเมื่่�อวัันที่่�๒๒ ธัันวาคม พ.ศ. ๒๒๒๘ ถึึงเมืืองแบรสต์์ ประเทศฝรั่่�งเศสเมื่่�อวัันที่่�๑๘ มิิถุุนายน พ.ศ. ๒๒๒๙ โดยใช้้เวลาเดิินทาง ๔ เดืือน ๒๒ วััน ชาวฝรั่่�งเศสที่่�เมืืองแบรสต์์ ให้้การต้้อนรัับคณะทููตของไทยด้้วยความตื่่�นเต้้นยิินดีีถึึงกัับตั้้�งชื่่�อถนน สายสำำ�คัญขัองเมืืองว่า ส่ยาม จนกระทั่่�งปัจจุัุบััน ราชทููตโกษาปานได้้จดบัันทึึก สิ่่�งที่่�ท่่านได้้พบเห็็นที่่�เมืืองแบรสต์์ไว้้อย่่างละเอีียด หลัังจากพำำ�นัักที่่�เมืืองแบรสต์์๑๓ วััน คณะทููตไทยจึึงออกเดิินทางไป กรุุงปารีีส ระหว่่างทางชาวฝรั่่�งเศสทั้้�งเจ้้านาย ขุุนนาง และประชาชนได้้ ให้้การต้้อนรัับเป็็นอย่่างดีีคณะทููตไทยได้้เข้้าเฝ้้าพระเจ้้าหลุุยส์์ที่่�๑๔ เมื่่�อ วัันที่่�๑ กัันยายน พ.ศ. ๒๒๒๙ ที่่�พระราชวัังแวร์์ซาย สถานที่่�ซึ่่�งราชทููต โกษาปานยกย่่องเป็็นความยิ่่�งใหญ่่ประการที่่�๔ นอกเหนืือจากความยิ่่�งใหญ่่ ของมนุุษย์์ความยิ่่�งใหญ่่ของพระเป็็นเจ้้า และความยิ่่�งใหญ่่ของสรวงสวรรค์์ พระเจ้้าหลุุยส์์ที่่�๑๔ ทรงให้้การต้้อนรัับคณะทููตของไทยอย่่างยิ่่�งใหญ่่ ซึ่�ง่ยัังปรากฏให้้เห็็นในภาพวาด เหรีียญที่่�ระลึึก ราชทููตโกษาปานได้ถ้วายบัังคม ตามธรรมเนีียมไทย ถวายพระราชสาส์์น และกราบบัังคมทููลเป็็นภาษาไทย มีีบาทหลวงฝรั่่�งเศสซึ่่�งรู้้ภาษาไทย แปลเป็็นภาษาฝรั่่�งเศส พระเจ้้าหลุุยส์์ที่่�๑๔ มีีพระราชปฏิิสัันถารสอบถามถึึงพระพลานามััยของสมเด็็จพระนารายณ์์ มหาราช ราชทููตโกษาปานและคณะอยู่่ในฝรั่่�งเศสราว ๙ เดืือน ระหว่่างนั้้�นได้้ชม สถานที่่�สำำ�คัญ ัความเจริญขิองบ้า้นเมืืองและพบปะบุุคคลสำำ�คัญทั้้�งเจ้า้นายและ ขุุนนาง อีีกทั้้�งมีีบุุคคลมาเยี่่�ยมเยีียน สนทนา มีีการเลี้้�ยงรัับรองคณะทููตในเมืือง ต่่าง ๆ ที่่�เดิินทางไป _23-0693(001-198)P3.indd 121 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 122 ราชทููตโกษาปานและคณะได้้เข้้าเฝ้้าฯ พระเจ้้าหลุุยส์์ที่่�๑๔ อีีกครั้้�ง เพื่่�อกราบบัังคมทููลลา ความตอนหนึ่่�งในคำำ�กราบบัังคมทููลกล่า่วถึึง ทุกสิุ่่�ง ทุกุเรื่่�อง ที่่�ได้้พบเห็็น ได้จดบั้ ันทึึกไว้้เพื่่�อนำำ�กลัับไปกราบบัังคมทููลสมเด็็จพระนารายณ์์ มหาราช ซึ่่�งทรงรอคอยเรื่่�องราวความสำำ�เร็็จของคณะทููต ราชทููตโกษาปานและคณะทููตออกเดิินทางโดยลงเรืือที่่�เมืืองแบรสต์์ เมื่่�อวัันที่่�๑ มีีนาคม พ.ศ. ๒๓๓๐ และมาถึึงปากน้ำำ��เจ้้าพระยาเมื่่�อวัันที่่� ๗ ตุุลาคม พ.ศ. ๒๓๓๐ หลัังจากกลัับจากฝรั่่�งเศส ออกพระวิิสุุทธสุุนธรหรืือโกษาปานได้้รัับ โปรดเกล้้าฯ แต่่งตั้้�งให้้เป็็นเสนาบดีีพระคลัังกรมท่่า ซึ่่�งทำำ�ให้้ท่่านได้้รัับการ เรีียกขานว่่า โกษาธิิบดีปาีน หรืือโกษาปาน ออกญาโกษาธิิบดีี(ปาน) ถึึงแก่่อนิิจกรรมเมื่่�อ พ.ศ. ๒๒๔๓ ในรััชสมััย สมเด็็จพระเพทราชา เรื่่�องราวของราชทููตโกษาปานที่่�เดิินทางไปฝรั่่�งเศส ซึ่�งไ่ด้รั้ับความสำำ�เร็จ็ อย่่างสููงในการเจริิญสััมพัันธไมตรีีระหว่า่งประเทศทั้้�ง ๒ จนเป็็นที่่�ยกย่่องและ กล่า่วถึึงด้้วยความชื่่�นชมจนกระทั่่�งปัจจุับัุัน อนึ่่�ง พระบาทสมเด็จ็พระจอมเกล้า้ เจ้า้อยู่หั่ัวทรงกล่า่วว่า ่ราชทููตโกษาปานเป็็นบรรพบุรุุษของพระบรมราชวงศ์์จัักรีี เมื่่�อพระบาทสมเด็็จพระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวทรงส่่งราชทููตไปยุุโรป รััชสมััยพระบาทสมเด็จ็พระจอมเกล้า้เจ้้าอยู่่หััว ถืือได้้ว่่าเป็็นการเริ่่�มต้้น การทููตยุุคใหม่่ในประวััติิศาสตร์์ไทย ด้้วยมีีการทำำ�สนธิิสััญญาทางไมตรีีและ พาณิิชย์์กัับประเทศในทวีีปยุุโรปและสหรััฐอเมริกา ิรวม ๘ ประเทศ และทรง เริ่่�มส่่งทููตออกไปเจริิญทางพระราชไมตรีีกัับประเทศในทวีีปยุุโรปเป็็นครั้้�งแรก ในสมััยรััตนโกสิินทร์์ _23-0693(001-198)P3.indd 122 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 123 ไทยมีีการส่่งทููตไปเจริิญทางพระราชไมตรีีกัับประเทศในทวีีปยุุโรป เป็็นครั้้�งแรกตั้้�งแต่่สมััยอยุุธยา ราชทููตไทยที่่�โด่่งดัังและรู้้จัักกัันดีี คืือ ออกพระวิิสุุทธสุุนทร (โกษาปาน) ซึ่่�งสมเด็็จพระนารายณ์์มหาราชทรงส่่งไป ฝรั่่�งเศสสมััยพระเจ้้าหลุุยส์์ที่่�๑๔ พระบาทสมเด็็จพระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวมีีพระราชดำำ�ริิที่่�จะส่่งทููตไป เจริิญทางไมตรีีกัับอัังกฤษตั้้�งแต่่ครั้้�งเซอร์์จอห์์น เบาว์์ริิงเข้้ามาเจรจาปรัับปรุุง สนธิิสััญญากัับไทยเมื่่�อ พ.ศ. ๒๓๙๘ แต่่มีีปััญหาที่่�ไทยไม่่มีีเรืือเดิินทะเล ขนาดใหญ่่ที่่�เหมาะสมกัับการเดิินทางไกลและยาวนาน ซึ่่�งถ้้าเป็็นไปได้้ทรง ขอให้้อัังกฤษส่่งเรืือมารัับคณะทููตไทย ดัังนั้้�น ในเบื้้�องต้้นจึึงมีีพระราชสาสน์์ ไปถวายสมเด็็จพระราชิินีีนาถวิิกตอเรีียของอัังกฤษก่่อน โดยฝากไปกัับ เซอร์์จอห์์น เบาว์์ริิง แม้้ว่่าการเริ่่�มต้้นการทููตยุุคใหม่่ครั้้�งแรกนี้้� จะทรงมีีความ กัังวลอยู่บ้่า้งเช่่น ของขวัญที่่ ั �อยากจะทรงมอบให้สม้เด็จ็พระราชินีิีนาถวิกิตอเรีีย คืือ มงกุุฎ แต่่ทรงรู้้สึึกว่่าอััญมณีีที่่�ประดัับมงกุุฎมีีราคาเกิินกว่่างบประมาณ ที่่�ทรงมีีสำำ�นวนโวหารในพระราชสาสน์ที่่์ �เป็็นภาษาอัังกฤษจะถููกต้้องเพีียงใด เมื่่�อเซอร์จ์อห์์น เบาว์ริ์ิงกราบบัังคมทููลว่า ข่องขวัญั ถ้้าเป็็นผลิิตผลภายใน ของสยามก็จ็ะเป็็นที่่�พอพระราชหฤทััยมากกว่า ่และในเรื่่�องภาษาอัังกฤษก็็เป็็นที่่� เข้้าใจดีีอยู่่แล้้ว ถ้้าทรงลายพระหััตถ์์ของพระองค์์เอง ย่่อมเป็็นที่่�ยอมรัับและ สำำ�คััญกว่่าหนัังสืืออื่่�นใด คำำ�กราบบัังคมทููลนี้้�ทำำ�ให้้ทรงสบายพระราชหฤทััย ดัังนั้้�น เมื่่�อเซอร์จ์อห์์น เบาว์ริ์ิงเดิินทางกลัับ พระบาทสมเด็จ็พระจอมเกล้า้ เจ้้าอยู่่หััวจึึงทรงฝากพระราชสาส์์นมีีลายพระราชหััตถเลขาทรงเขีียนพระนาม เป็็นภาษาอัังกฤษ และมีีเครื่่�องมงคลราชบรรณาการที่่�เป็็นฝีีมืือช่่างของไทย ไปถวายสมเด็็จพระราชิินีีนาถวิิกตอเรีีย _23-0693(001-198)P3.indd 123 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 124 ต่่อมา ใน พ.ศ. ๒๔๐๐ รัฐับาลอัังกฤษได้ส่้ ่งเรืือรบซึ่่�งเป็็นเรืือกลไฟชื่่�อ เอนเคาน์์เตอร์์(Encounter) มารัับคณะทููตไทยซึ่�งพระบ ่าทสมเด็จ็พระจอมเกล้า้ เจ้้าอยู่่หััวทรงแต่่งตั้้�งให้้พระยามนตรีีสุุริิยวงศ์์ (ชุ่่ม บุุนนาค) จางวางใหญ่่ใน มหาดเล็็ก บุุตรสมเด็็จเจ้้าพระยาบรมมหาประยููรวงศ์์ (ดิิศ) เป็็นราชทููต เป็็นหััวหน้า้คณะทููต ขณะนั้้�นท่า่นมีีอายุุ๓๗ ปี นัี ับเป็็นคณะทููตชุดุแรกของไทย สมััยรััตนโกสิินทร์ที่่์ �ออกไปเจริิญทางพระราชไมตรีีกัับประเทศในทวีีปยุุโรป ราชทููตไทยชุุดแรกสมััยรััตนโกสิินทร์์ไปยุุโรป เมื่่�อเซอร์์จอห์์น เบาว์์ริิงเข้้ามาเจรจาขอปรัับปรุุงสนธิิสััญญากัับไทยใน พ.ศ. ๒๓๙๘ พระบาทสมเด็็จพระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวมีีพระราชดำำ�ริิที่่�จะส่่งทููต ไปอัังกฤษเป็็นการตอบแทน โดยทรงขอให้อั้ังกฤษส่่งเรืือมารัับทููตไทย เพราะ ไม่่มีีเรืือขนาดใหญ่่ที่่�เดิินทางในมหาสมุุทรได้้ ไทยเคยส่่งทููตไปทวีีปยุุโรปตั้้�งแต่่สมััยอยุุธยา ราชทููตไทยที่่�มีีชื่่�อเสีียง และจดจำำ�กัันได้้ดีี คืือ ออกพระวิิสุุทธสุุนทร (โกษาปาน) ซึ่่�งไปฝรั่่�งเศสสมััย พระเจ้้าหลุุยส์์ที่่�๑๔ พระบาทสมเด็็จพระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวทรงเตรีียมการเป็็นอย่่างดีี ในการส่่งทููตไปอัังกฤษ ทั้้�งพระราชสาส์์นถึึงสมเด็็จพระราชิินีีนาถวิิกตอเรีีย ที่่�ทรงเขีียนเป็็นภาษาอัังกฤษ และอัักษรไทย มีีข้้อความตรงกััน เครื่่�องมงคล ราชบรรณาการ อาทิิพระบรมรููป พระมหามงกุุฎ พระสัังวาล คำำ�กราบทููล ของทููตเมื่่�อถวายพระราชสาส์์น และบุุคคลในคณะทููต โดยทรงเลืือกบุุคคลที่่�มีี ตำำ�แหน่่งราชการและชาติิตระกููล ประกอบด้้วย ๑. พระยามนตรีสุีริุิยวงศ์์(ชุ่่ม บุุนนาค)อายุุ๓๗ ปีีราชทููตเป็็นจางวาง ใหญ่่ในมหาดเล็็ก เป็็นบุุตรของสมเด็็จเจ้้าพระยาบรมมหาประยููรวงศ์์ (ดิิศ) และเป็็นน้้องร่่วมบิดามาิรดาของเจ้้าพระยาศรีีสุุริิยวงศ์์(ช่่วง ต่่อมาคืือ สมเด็จ็ เจ้้าพระยาบรมมหาศรีสุีุริิยวงศ์์) _23-0693(001-198)P3.indd 124 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 125 ๒. เจ้้าหมื่่�นสรรเพชญภัักดีี(เพ็็ง เพ็็ญกุุล ต่่อมา คืือ เจ้้าพระยา มหิินทรศัักดิ์์�ธำำ�รง) อุุปทููต อายุุ๓๖ ปีีเป็็นหััวหมื่่�นมหาดเล็็กเวรศัักดิ์์� ๓. จมื่่�นมณเฑีียรพิิทัักษ์์ตรีทููีต อายุุ๓๓ ปีีเป็็นปลัดกัรมพระตำำ�รวจ สนมซ้้ายในพระบวรราชวััง ๔. หม่่อมราโชทััย (หม่่อมราชวงศ์์กระต่่าย อิิศรางกููร) อายุุ๓๘ ปีี เป็็นเจ้้าราชนิิกููลใช้้ในมหาดเล็็ก เป็็นผู้้มีีความรู้้ภาษาอัังกฤษดีี ทำำ�หน้้าที่่�เป็็น ล่่ามในการเจรจาอย่่างเป็็นทางการ คณะทููตไปอัังกฤษครั้้�งแรกนี้้�มีีจำำ�นวน ๒๗ นาย ก่่อนที่่�คณะทููตจะออกเดิินทาง พระบาทสมเด็็จพระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว พระราชทานพระบรมราโชวาทให้้ทุุกคนในคณะทููต มีีความสามััคคีี มีีจิิตใจ ร่่วมกัันเป็็นหนึ่่�งเดีียว “อย่่าไปมีีความถืือเปรีียบแก่่งแย่่งแก่่กััน แลทำำ�การที่่� มิิควรให้้เสีียราชการแลเสีียเกีียรติิยศแก่่พระนครนี้้�ได้้เป็็นอัันขาดทีีเดีียว” เรืือที่่รั�ฐับาลอัังกฤษส่่งมารัับคณะทููตของไทย คืือเรืือรบซึ่�งเป็็นเ ่ รืือกลไฟ ชื่่�อ เอนเคาน์์เตอร์์ (Encounter) ออกเดิินทางจากกรุุงเทพฯ เมื่่�อวัันที่่�๒๔ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๐๐ ถึึงเมืืองท่่าพอร์์ตสมััท (Portsmouth) ในอัังกฤษ เมื่่�อวัันที่่�๒๘ ตุุลาคม พ.ศ. ๒๔๐๐ และได้้เดิินทางต่่อไปที่่�กรุุงลอนดอน พระยามนตรีีสุุริิยวงศ์์พร้้อมคณะทููตได้้เข้้าเฝ้้าฯ ถวายพระราชสาส์์น และเครื่่�องมงคลบรรณาการแด่่สมเด็็จพระราชิินีีนาถวิิกตอเรีีย ที่่�วัังวิินด์์เซอร์์ ซึ่�งเป็็น ่ ที่่ป�ระทัับในฤดููหนาวเมื่่�อวัันที่่�๑๙ พฤศจิกาิยน พ.ศ. ๒๔๐๐ โดยราชทููต อ่่านคำำ�กราบทููลเป็็นภาษาไทย แล้้วนายเอดเวิิร์์ด ฟาวล์์ [(Edward Fowle) เคยอยู่่พม่่า ต่่อมาเป็็นหลวงสยามานุุเคราะห์์ กงสุุลสยามประจำำ�เมืืองย่่างกุ้้ง ของพม่่าจนถึึงรััชกาลที่่�๕] เป็็นผู้้แปลเป็็นภาษาอัังกฤษ สมเด็็จพระราชิินีีนาถวิิกตอเรีียทรงให้้การต้้อนรัับคณะทููตของไทย เป็็นอย่่างดีีพระราชทานเลี้้�ยงรัับรองคณะทููตอย่่างเป็็นทางการในเวลาต่่อมา _23-0693(001-198)P3.indd 125 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 126 โดยทรงร่่วมโต๊๊ะเสวย มีีพระยามนตรีีสุุริิยวงศ์์นั่่�งอยู่่ตรงกัันข้้าม และยัังทรง เชิิญราชทููตทั้้�ง ๓ (คืือ ราชทููต อุุปทููต และตรีีทููต) และหม่่อมราโชทััย (แต่่หม่่อมราโชทััยป่่วยเป็็นไข้้จึึงไปไม่่ได้้) ไปเฝ้าที่่ ้ �พระราชวัังบักกิั ิงแฮม พร้้อมกัับ ชมการฝึึกของทหารปืืนใหญ่่ ทหารม้้า เมื่่�อคณะราชทููตจะเดิินทางกลัับไทย ยัังได้้เข้้าเฝ้้าฯ ทููลลาสมเด็จ็พระราชินีิีนาถวิิกตอเรีียอีีกในวัันที่่�๑๙ กุมุภาพัันธ์์ ค.ศ. ๑๘๕๘ (ยัังเป็็น พ.ศ. ๒๔๐๐)ซึ่�ง่ทรงมีีพระราชสาส์์นและถวายพระแสงดาบ แด่่พระบาทสมเด็็จพระเจ้้าจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว คณะทููตไทยอยู่่ที่่�อัังกฤษเป็็นเวลา ๔ เดืือน ๗ วััน เดิินทางกลัับในวัันที่่� ๖ มีีนาคม พ.ศ. ๒๔๐๑ โดยไปกรุุงปารีสก่ี ่อน ได้้เข้้าเฝ้า้ฯจัักรพรรดิินโปเลีียนที่่�๓ และพระมเหสีีแล้้วจึึงมาลงเรืือที่่�เมืืองมาร์์แซย์์เพื่่�อเดิินทางกลัับและมาถึึง กรุุงเทพฯในวัันที่่�๒๕ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๐๑ รวมเวลาการเดิินทาง ๑๐ เดืือน ถืือได้ว่้า ่คณะทููตชุดุแรกของไทยที่่�ไปทวีปยุี ุโรป ประสบผลสำำ�เร็จ็อย่า่งดีี อัังกฤษได้้ให้กา้รรัับรองอย่า่งสมเกีียรติิได้้พบปะเจรจากัับผู้้นำำ�ทางการเมืืองของ อัังกฤษหลายคน สื่่�อมวลชนก็็ให้้ความสำำ�คััญลงข่่าวเป็็นประจำำ� ๓ ปีต่ี่อมา พระบาทสมเด็จ็พระจอมเกล้า้เจ้า้อยู่่หััวทรงส่่งทููตไปฝรั่่�งเศส เป็็นคณะต่่อมา ราชทููตไทยคนแรกประจำำ�ทวีีปยุุโรป เมื่่�อพระบาทสมเด็็จพระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวโปรดเกล้้าฯ แต่่งตั้้�งพระยา มนตรีสุีริุิยวงศ์์(ชุ่่ม บุุนนาค) เป็็นราชทููตไปอัังกฤษ ใน พ.ศ. ๒๔๐๐ นั้้�น ถืือได้ว่้า่ เป็็นราชทููตคนแรกที่่�ไปเจริิญทางพระราชไมตรีกัีับชาติิในทวีีปยุุโรป และการที่่� ทรงแต่่งตั้้�งเซอร์์จอห์์น เบาว์ริ์ิง (JohnBowring) ผู้้เคยมาเจรจาทำำ�สนธิิสััญญา ระหว่่างอัังกฤษกัับไทยเมื่่�อ พ.ศ. ๒๓๙๘ ให้้เป็็นราชทููตสยามประจำำ�ทวีปยุี ุโรป และมีีบรรดาศัักดิ์์�เป็็น พระยาสยามานุุกููลกิิจสยามมิิตรมหายศ ก็็ยัังถืือได้้ว่่า เป็็นการแต่่งตั้้�งชาวต่่างชาติิให้้เป็็นราชทููต _23-0693(001-198)P3.indd 126 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 127 การส่่งราชทููตไทยที่่�เป็็นคนไทยไปประจำำ�ในทวีีปยุุโรปเริ่่�มในรััชสมััย พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว ราชทููตไทยองค์์แรกที่่�พระบาท สมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวโปรดเกล้้าฯ แต่่งตั้้�งไปประจำำ�ทวีีปยุุโรปและ สหรััฐอเมริิกาเมื่่�อ พ.ศ. ๒๔๒๔ คืือ หม่่อมเจ้้าปฤษฎางค์์ ชุุมสาย (ต่่อมาคืือ พระวรวงศ์์เธอ พระองค์์เจ้้าปฤษฎางค์์พ.ศ. ๒๓๙๔-๒๔๗๕) หม่่อมเจ้้าปฤษฎางค์์เป็็นนัักเรีียนไทยรุ่่นแรกที่่�พระบาทสมเด็็จพระ จุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวทรงส่่งไปเรีียนที่่�สิิงคโปร์์และต่่อมาก็็เป็็นนัักเรีียนไทย รุ่่นแรกเช่่นกัันที่่�ทรงส่่งไปเรีียนที่่�ประเทศอัังกฤษ หม่่อมเจ้้าปฤษฎางค์์เป็็นผู้้ที่่� เรีียนหนัังสืือเก่่งมาก สอบได้้ที่่�๑ ในหลายวิิชา เมื่่�อพระบาทสมเด็จ็พระจุลจุอมเกล้า้เจ้า้อยู่หั่ัวโปรดเกล้า้ฯให้้หม่่อมเจ้า้ ปฤษฎางค์์เป็็นราชทููตไปประจำำ�ทวีปยุี ุโรป เช่่น อัังกฤษ ฝรั่่�งเศส เยอรมนีีออสเตรีีย โดยมีีสถานทููตตั้้�งอยู่่ที่่�กรุุงลอนดอน ประเทศอัังกฤษ นั้้�น ได้้พระราชทาน พระบรมราโชวาท เมื่่�อวัันที่่�๓๑ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๒๔ ซึ่�ง่มีีความสำำ�คัญัหลาย ประการต่่อความเจริิญและความมั่่�นคงของประเทศ เช่่น การที่่�ไทยส่่งทููตไป ประจำำ�ต่่างประเทศ ต่่างประเทศก็็ควรตั้้�งทููตประจำำ�ที่่�เมืืองไทย และมีีฐานะ เสมอกััน ซึ่�ง่จะทำำ�ให้ทา้งพระราชไมตรีีเจริญยิ่่�งขึ้้�น การซื้้�อตอร์ปิิ์ โดและปืืนใหญ่่ เพื่่�อป้้องกัันรักัษาปากน้ำำ��เจ้้าพระยา นัักเรีียนไทยที่่�ไปเรีียนที่่�อัังกฤษซึ่่�งออกไป พร้้อมกัับราชทููต ต้้องเรีียนรู้้ภาษาสำำ�คััญ ๓ ภาษา คืือ ภาษาอัังกฤษ ฝรั่่�งเศส และเยอรมััน ถ้้าเวลาไม่่พอต้้องให้้ได้้๑ ภาษากัับเลข ถ้้าใครสนใจเรีียนทาง ทหาร การทููต กฎหมาย การแพทย์ ก็์ ็ให้้พยายามเรีียนให้รู้้ดี้ จี ะได้้เป็็นประโยชน์์ แก่่บ้้านเมืือง หม่่อมเจ้้าปฤษฎางค์์เป็็นราชทููตถึึง พ.ศ. ๒๔๓๐ ระหว่่างที่่�เป็็นราชทููต อยู่่นี้้�ใน พ.ศ. ๒๔๒๖ โปรดเกล้า้ฯ สถาปนาเป็็น พระวรวงศ์์เธอ พระองค์์เจ้้า ปฤษฎางค์์ _23-0693(001-198)P3.indd 127 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 128 ราชสีีห์์ หนัังสืือไตรภููมิิกถา พระราชนิิพนธ์์ของพระเจ้้าลิิไทย ในสมััยสุุโขทััย มีีคำำ�อธิิบายเกี่่�ยวกัับราชสีีห์์ว่่า ราชสีีห์์มีี๔ ประเภท คืือ ติิณราชสีีห์์ คำำ�ว่่า ติิณ แปลว่่า หญ้้า ติิณราชสีีห์์ตััวสีีหม่่นคล้้ายสีีปีีก นกเขา กิินหญ้้าเป็็นอาหาร กาฬราชสีีห์ คำ์ ำ�ว่า กา่ฬ แปลว่า ่ ดำำ� กาฬราชสีห์ี์ตััวสีีดำำ�เหมืือนวััวดำำ� กิินหญ้้าเป็็นอาหาร ปัณัฑุุรราชสีีห์ คำ์ ำ�ว่า ปั่ณฑุัุรแปลว่า สี่ ีเหลืือง ปัณฑุัุรราชสีห์ีตั์ ัวสีีเหลืือง เหมืือนใบไม้้ในฤดููใบไม้้ร่่วง กิินเนื้้�อเป็็นอาหาร ไกรสรราชสีีห์์ คำำ�ว่่า ไกรสรแปลว่่า ผู้้มีีขนสร้้อยคอไกรสรราชสีีห์์มีีตััว สีีขาวงามดัังหอยสัังข์์ที่่�ฝนมาใหม่่ๆ ริิมฝีีปาก ท้้อง และปลายตีีนเป็็นสีีแดง มีีแนวขนเป็็นวงสีีแดงตั้้�งแต่่หััวถึึงหลัังและลงไปถึึงขา ที่่�คอมีีขนงามราวกัับ สร้้อย หรืือราวกัับเอาผ้า้แดงอัันมีค่ีา่แสนตำำ�ลึึงทองมาพาดเอาไว้้ไกรสรราชสีห์ี์ กิินเนื้้�อเป็็นอาหาร ราชสีีห์์ทั้้�ง ๔ ประเภทนี้้�ไกรสรราชสีีห์์เป็็นราชสีีห์์ที่่�รู้้จัักกัันมากที่่�สุุด เพราะว่่าจิิตรกรนิิยมเขีียนภาพไกรสรราชสีีห์์เป็็นจิิตรกรรมฝาผนัังโบสถ์์ วิิหาร นอกจากนี้้�ในภาคเหนืือยัังนิิยมสร้้างรููปไกรสรราชสีีห์์คู่่ไว้้เฝ้้าประตููวััดและ วิิหาร ราชสีีห์์ซึ่่�งเป็็นสััตว์์ในนิิยายนี้้�อาจเรีียกว่่า สิิงห์์หรืือ สีีหะ ส่่วน ราชสีีห์์ ในนิิทานอีีสปไม่่ใช่่สััตว์์ในนิิยายแต่่หมายถึึง สิิงโต _23-0693(001-198)P3.indd 128 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 129 รู้้หลบเป็็นปีีก รู้้หลีีกเป็็นหาง สำำ�นวน รู้้หลบเป็็นปีีก รู้้หลีีกเป็็นหาง มีีความหมายตามพจนานุุกรม ฉบัับราชบััณฑิิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔ ว่่า รู้้จัักเอาตััวรอดหรืือปรัับตััวให้้ เข้้ากัับเหตุุการณ์์ มีีหนัังสืือของกระทรวงศึึกษาธิิการ เป็็นบทประพัันธ์์อธิิบาย สำำ�นวนสุุภาษิิตสำำ�หรัับเป็็นบทอ่่านให้้นัักเรีียนชั้้�นประถมศึึกษาฝึึกอ่่านและ ท่่องจำำ� เพื่่�อให้้เด็็กได้้เรีียนรู้้และเข้้าใจความหมายของสำำ�นวนสุุภาษิิต สามารถ นำำ�มาใช้้ประโยชน์์ในชีีวิิตประจำำ�วัันได้้เฉพาะสำำ�นวน รู้้หลบเป็็นปีีก รู้้หลีีก เป็็นหาง นี้้�บทประพัันธ์์ของอาจารย์์เจืือสตะเวทิิน อธิิบายไว้้อย่่างชััดเจน ดัังนี้้� “อัันนกกาอาศััยซึ่่�งปีีกหาง ไปสู่่�ทางที่่�ประสงค์์จำำนงหมาย รู้้หลบหลีีกปีีกป้้องประคองกาย อัันตรายมิิได้้ใกล้้ให้้อาวรณ์์ แม้้จะมีีพรานไพรใจฉกาจ คอยพิิฆาตฆ่่าด้้วยธนููศร ใช้้ปีีกหลบหางหลีีกปลีีกทางจร ไม่่ม้้วยมรณ์์ร่่อนลงระหว่่างทาง ฉัันใดคนควรมีีคติิวิิเศษ คืือรู้้เลศหลบหลีีกเหมืือนปีีกหาง เอาปััญญาเป็็นปีีกคอยกั้้�นกาง สติิเป็็นหางอีีกด้้วยช่่วยเชิิดชูู อัันเชิิงหนีีทีีไล่่ต้้องให้้พร้้อม อย่่าให้้ยอมจนปััญญาน่่าอดสูู ถึึงเสีียหลัักต้้องหลบให้น่่ ้าดูู ทั้้�งต้้องรู้้ตนหลีีกปลีีกตนดีี” คำำ�ว่า รู้้ ่หลบเป็็นปีีก หมายความว่า ่ ให้้รู้้จัักหลบอัันตรายเปรีียบเสมืือน มีีปีีกบิินหนีีจากภััยอัันตรายนั้้�น รู้้หลีีกเป็็นหาง มีีความหมายว่่า ให้้รู้้จัักหลีีกหนีี สิ่่�งชั่่�วร้้าย เหมืือนกัับมีีหางคอยบัังคัับทิิศทางให้้ไปสู่ที่่่�ปลอดภััย _23-0693(001-198)P3.indd 129 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 130 โรงเรีียนข้้าราชการพลเรืือนแห่่งแรกของไทย โรงเรีียนสำำ�คััญโรงหนึ่่�งซึ่่�งพระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว โปรดเกล้า้ฯ ให้้ตั้้�งขึ้้�นในระยะแรก คืือ โรงเรีียนพระตำำ�หนัักสวนกุุหลาบ โรงเรีียนพระตำำ�หนัักสวนกุุหลาบ เริ่่�มต้้นด้้วยการเป็็นโรงเรีียนฝึึกสอน ผู้้จะเป็็นนายร้้อยนายสิิบในกรมทหารมหาดเล็็กเมื่่�อ พ.ศ. ๒๔๒๔ และตั้้�งอยู่่ใน บริิเวณโรงทหารมหาดเล็็ก คืือ ทางด้า้นตะวัันตกต่่อพระระเบีียงวััดพระศรีรัีัตนศาสดาราม ปีีต่่อมามีีนัักเรีียนเพิ่่�มมากขึ้้�น พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้า เจ้้าอยู่่หััวจึึงโปรดเกล้้าฯ พระราชทานพระตำำ�หนัักสวนกุุหลาบ อยู่่ทางด้้าน ตะวัันออกเฉีียงใต้้พระบรมมหาราชวััง ซึ่่�งเป็็นที่่�ประทัับแต่่เดิิมก่่อนเสด็็จขึ้้�น ครองราชสมบััติิให้้เป็็นที่่�สอน ดัังนั้้�นจึึงเรีียกโรงเรีียนนี้้�ว่่า โรงเรีียนพระตำำ�หนััก สวนกุุหลาบ โรงเรีียนพระตำำ�หนัักสวนกุุหลาบเป็็นที่่�นิิยมของเจ้้านายและขุุนนางนำำ� บุุตรหลานมาเข้้าเรีียนเพิ่่มมากขึ้� ้�นอย่า่งรวดเร็็ว พระบาทสมเด็จ็พระจุลจุอมเกล้า้ เจ้า้อยู่หั่ัวจึึงมีีพระราชดำำ�ริว่ิา ่ ถ้้าจะฝึกสึอนผู้้จะเป็็นนายร้้อยนายสิิบในกรมทหาร มหาดเล็ก็อย่่างเดิิม คงต้้องจำำ�กััดการรัับนัักเรีียน เพราะตำำ�แหน่่งราชการทหาร มีจำีำ�กัด ัแต่่ในเวลานั้้�น หน่่วยงานราชการต่า่งๆ มีีความต้้องการคนที่่�ได้้เล่า่เรีียน วิิชาความรู้้เป็็นจำำ�นวนมาก จึึงโปรดเกล้้าฯ ให้้ปรัับปรุุงสถานที่่�ให้้รัับนัักเรีียน ได้้มากขึ้้�น โรงเรีียนพระตำำ�หนัักสวนกุุหลาบจึึงเป็็นโรงเรีียนฝึึกสอนผู้้ที่่�จะเป็็น ข้้าราชการพลเรืือนแห่่งแรก สอนความรู้้ทั้้�งวิิชาภาษาไทย ภาษาอัังกฤษ และ วิิชาจำำ�เป็็นสำำ�หรัับรัับราชการฝ่่ายพลเรืือน โรงเรีียนนี้้�มีีหลวงโอวาทวรกิิจ (แก่่น โอวาทสาร ต่่อมาคืือ พระยาโอวาทวรกิิจ) เป็็นอาจารย์์ใหญ่่ ใน พ.ศ. ๒๔๒๗ โรงเรีียนพระตำำ�หนัักสวนกุุหลาบเริ่่�มมีีการสอบไล่่ นัักเรีียน ซึ่่�งเป็็นครั้้�งแรกที่่�มีีการสอบความรู้้ชั้้�นประโยค ๑ (เทีียบได้้ชั้้�นประถม _23-0693(001-198)P3.indd 130 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 131 ศึึกษา) โดยสอบความรู้้ภาษาไทยจากหนัังสืือชุุดมููลบทบรรพกิิจ ของพระยา ศรีสุีุนทรโวหาร(น้้อยอาจารยางกููร) มีนัีกัเรีียนสอบได้จ้บทุกุเล่ม ่๔ คน ปีต่ี่อมา (พ.ศ. ๒๔๒๘) สอบชั้้�นประโยค ๒ (เทีียบเท่่าชั้้�นมััธยมศึึกษา) เพิ่่�มวิิชาสอบคืือ เลข บัญชีั ีแต่่งและย่่อความภาษาไทย มีนัีักเรีียนสอบได้้๓ คน หนึ่่�งใน ๓ คนนี้้� สอบได้้ทั้้�งประโยค ๑ และประโยค ๒ ในคราวเดีียวกััน คืือ หม่่อมราชวงศ์์เปีีย มาลากุุล (ต่่อมาคืือ เจ้้าพระยาพระเสด็็จสุุเรนทราธิิบดีีเสนาบดีีกระทรวง ธรรมการ) อนึ่่�ง ในการสอบครั้้�งแรก พระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว เสด็็จพระราชดำำ�เนิินพระราชทานรางวััล และมีีพระบรมราโชวาทที่่�สำำ�คััญมาก ความตอนหนึ่่�งว่่า จะให้้ทุุกคนในบ้้านเมืืองมีีโอกาสเล่่าเรีียนได้้เสมอกััน และ จะให้้ความสำำ�คััญในการจััดการศึึกษาเล่่าเรีียน “เป็็นข้้อสำำ�คััญที่่�หนึ่่�ง” ให้้ เจริิญขึ้้�น ต่่อมา เมื่่�อจำำ�นวนนักัเรีียนเพิ่่มมากขึ้� ้�น สถานที่่�ไม่่พอเพีียง จึึงโปรดเกล้า้ฯ ให้้ย้้ายโรงเรีียนพระตำำ�หนัักสวนกุุหลาบไปตั้้�งบริิเวณใกล้้กัับวััดราชบุุรณ (วัดัเลีียบ)และเรีียกชื่่�อว่า ่ โรงเรีียนสวนกุุหลาบวิทิยาลััย นอกจากนี้้�ในพ.ศ.๒๔๔๕ ยัังโปรดเกล้้าฯ ให้้ตั้้�งโรงเรีียนมหาดเล็็กเป็็นโรงเรีียนฝึึกหััดข้้าราชการขึ้้�นมาอีก ี ต่่อมา ในรัชสมััยพระบาทสมเด็จ็พระมงกุุฎเกล้า้เจ้า้อยู่หั่ัวโปรดเกล้า้ฯให้้ยกเป็็น โรงเรีียนข้้าราชการพลเรืือน และสถาปนาเป็็นจุุฬาลงกรณ์์มหาวิิทยาลััย ต่่อมา ใน พ.ศ. ๒๕๒๕ สมเด็็จพระกนิิษฐาธิิราชเจ้้า กรมสมเด็็จ พระเทพรััตนราชสุุดาฯ สยามบรมราชกุุมารีีโปรดให้้บููรณะพระตำำ�หนััก สวนกุุหลาบ และตั้้�งเป็็นโรงเรีียนพระตำำ�หนัักสวนกุุหลาบ มีีการเรีียนการสอน ตั้้�งแต่่ระดัับอนุุบาลถึึงระดัับมััธยมศึึกษาตอนต้้นจนปััจจุุบััน _23-0693(001-198)P3.indd 131 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 132 โรงเรีียนหลวงสำำ�หรัับราษฎรแห่่งแรก เมื่่�อพระบาทสมเด็จ็พระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวทรงเริ่่�มปฏิิรููปการศึึกษา สมััยใหม่่ โดยโปรดเกล้้าฯ ให้้ตั้้�งโรงเรีียนขึ้้�น เช่่น โรงเรีียนหลวงสอนภาษาไทย โรงเรีียนพระตำำ�หนัักสวนกุุหลาบ แต่่โรงเรีียนดัังกล่่าวนัักเรีียนล้้วนแต่่เป็็น บุุตรหลานของเจ้า้นายและข้้าราชการ ถึึง พ.ศ. ๒๔๒๗ เมื่่�อเสด็จ็ไปพระราชทาน รางวััลแก่่นัักเรีียนในการสอบไล่่ครั้้�งแรกของโรงเรีียนพระตำำ�หนัักสวนกุุหลาบ ทรงมีีพระบรมราโชวาทที่่�สำำ�คัญัตอนหนึ่่�งว่า ่ ไม่่ได้ท้รงลืืมบุุตรหลานของราษฎร จะให้้ทุุกคนในบ้้านเมืืองมีีโอกาสในการเล่่าเรีียนได้้เสมอกััน ดัังนั้้�น ในปีีเดีียวกัันนี้้ จึึ�งโปรดเกล้า้ฯให้ตั้้้ �งโรงเรีียนหลวงสำำ�หรัับราษฎร ขึ้้�นเป็็นแห่่งแรกที่่�วััดมหรรณพาราม ซึ่่�งตั้้�งอยู่่ริิมถนนตะนาว กรุุงเทพมหานคร การที่่�โปรดเกล้า้ฯ ให้้ตั้้�งโรงเรีียนหลวงสำำ�หรัับราษฎรในวััด ก็็เพราะว่่า โดยประเพณีีไทย วััดเป็็นศููนย์์กลางของชุุมชน ชาวบ้้านนิิยมนำำ�บุุตรหลานไป บวชเรีียน หรืือเป็็นศิิษย์วั์ด ัเพื่่�อให้้พระภิกษุิ ุได้้อบรมสั่่�งสอน แต่กา่รสอนการเรีียน ยัังไม่่เป็็นระบบอาจจะมากบ้้าง น้้อยบ้้าง ตามความรู้้ของพระอาจารย์์และ ความใส่่ใจในการเรีียนของเด็็ก ดัังนั้้�น การตั้้�งโรงเรีียนในวััดจึึงมีีทั้้�งครูู อาจารย์์ และสถานที่่�เรีียน และโปรดให้้สอนตามแบบเรีียนหลวง ซึ่่�งทำำ�ให้้ความรู้้ของ นัักเรีียนดีีขึ้้�นกว่่าเดิิม พร้้อม ๆ กััน ก็็ได้้มีีการตั้้�งโรงเรีียนหลวงสำำ�หรัับราษฎรขึ้้�นในวััดอื่่�น ๆ ด้้วย ทั้้�งในกรุุงเทพฯ และเมืืองใกล้้เคีียง ปรากฏว่่าเพีียงปีีแรกมีีโรงเรีียนวััดถึึง ๑๗ โรง นักัเรีียนประมาณ ๑,๐๔๐ คน ในจำำ�นวนนี้้�เป็็นนัักเรีียนของโรงเรีียน วััดมหรรณพาราม ๗๓ คน และยัังคงดำำ�เนิินการเรีียนการสอนอยู่่จนถึึงปััจจุุบััน โรงเรีียนหลวงสำำ�หรัับราษฎรที่่�ตั้้�งขึ้้�นในวััดเพิ่่�มจำำ�นวนขึ้้�นเรื่่�อย ๆ และ ขยายออกไปยัังเมืืองต่า่งๆ มากขึ้้�น พระบาทสมเด็จ็พระจุลจุอมเกล้า้เจ้้าอยู่่หััว ทรงให้้ความสำำ�คััญและเร่่งรััดให้้มีีการขยายการศึึกษาให้้บุุตรหลานราษฎรได้้ _23-0693(001-198)P3.indd 132 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 133 เล่่าเรีียนมากขึ้้�นตลอดรััชสมััย สมดัังที่่�มีีพระราชดำำ�รัสว่ั ่า “เจ้้านายราชตระกููล ตั้้�งแต่ลููกฉั่ ันเป็็นต้้นลงไปตลอดจนถึึงราษฎรที่่ต่ำ� ำ��ที่่สุ�ด จุะให้้ได้มี้ีโอกาสเล่า่เรีียน ได้้เสมอกััน” ฤๅษีีดััดตน ฤๅษีดัีดัตน เป็็นรููปหล่่อโลหะแสดงแผนนวดร่า่งกายตามหลักวิัชาิแพทย์์ ของไทยโบราณ แสดงท่่าเคลื่่�อนไหวร่่างกายในอิิริิยาบถที่่�ส่่งผลให้้ร่่างกาย คลายจากอาการโรคต่่าง ๆ วิิชาฤๅษีีดััดตนนี้้� ปรากฏหลัักฐานครั้้�งแรกในรััชกาลพระบาทสมเด็็จ พระพุทธุยอดฟ้้าจุุฬาโลกมหาราช เมื่่�อโปรดเกล้้าฯ ให้้ปฏิิสัังขรณ์์วััดโพธาราม ปััจจุุบัันคืือวััดพระเชตุุพนวิิมลมัังคลารามราชวรมหาวิิหาร ใน พ.ศ. ๒๓๓๑ ครั้้�งนั้้�นโปรดเกล้า้ฯให้้รวบรวมตำำ�รายาและปั้้�นรููปฤๅษีีแสดงท่าดั่ดัตนประดิิษฐาน ไว้ที่่้วั�ดัเพื่่�อให้้ราษฎรทั่่�วไปได้ศึึก้ษาเล่า่เรีียนและใช้้รักัษาโรคได้้อย่า่งกว้า้งขวาง ต่่อมา ในรััชกาลพระบาทสมเด็็จพระนั่่�งเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว วััดพระเชตุุพน วิิมลมัังคลาราม ชำำ�รุุดทรุุดโทรมมาก รวมทั้้�งรููปปั้้�นฤๅษีีดััดตนก็็สููญหาย จึึงทรง ปฏิสัิังขรณ์์ใหม่ทั้้่ �งวัดัเมื่่�อ พ.ศ. ๒๓๗๙ โดยโปรดเกล้า้ฯให้ก้รมหมื่่�นณรงค์์หริรัิกษ์ั ์ พระโอรสรััชกาลที่่�๑ (พระนามเดิิม พระองค์์เจ้้าดวงจัักร) เป็็นแม่่กองกำำ�กัับ ช่า่งหล่่อรููปฤๅษีีแสดงท่าดั่ดัตนด้้วยสัังกะสีีผสมดีบุีก ุ (เรีียกว่าชิ่ ิน) จำำ�นวน ๘๐ ท่า่ แล้้วโปรดเกล้้าฯ ให้้พระราชวงศ์์เสนาอำำ�มาตย์์และนัักปราชญ์์ราชบััณฑิิต ร่่วมกัันแต่่งโคลงประกอบรููปฤๅษีดัีัดตน พระองค์์เองก็็ทรงพระราชนิิพนธ์์ด้้วย แล้้วจารึึกโคลงเหล่่านั้้�นลงบนแผ่่นศิิลาติิดไว้้ตามผนัังศาลารายรอบวััด โดยตั้้�งรููปฤๅษีีดััดตนไว้้กัับจารึึกเหล่่านั้้�น และให้้จดโคลงทั้้�งหมดลงในหนัังสืือ สมุดุไทยพร้้อมวาดรููปฤๅษีีไว้้ด้้วยดัังปรากฏในโคลงบานแผนกกล่า่วว่่า _23-0693(001-198)P3.indd 133 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 134 “ลุศัุักราชพ้้น พัันมีี เศษเฮย ร้้อยกัับเก้้าสิิบแปดปีี วอกตั้้�ง นัักษััตรอััฐศกรวีี วารกติิก มาศแฮ สุุกรปัักษ์์ห้้าค่ำ ำ� ครั้้�ง เมื่่�อไท้้บรรหาร ให้้พระประยุุรราชผู้้ เป็็นกรม หมื่่�นแฮ ณรงค์์หริิรัักษ์์รดม ช่่างใช้้ สัังกสีีดิิบุุกผสม หล่่อรููป นัักสิทธิ์์�แปดสิิบให้้ เทิดถ้ิ ้าดััดตน เสร็็จเขีียนเคลืือบภาพพื้้�น ผิิวกาย ตั้้�งทุุกศาลาราย รอบล้้อม อาวาสเชตวัันถวาย นามทั่่�ว องค์์เอย จารึึกแผ่่นผาพร้้อม โรคแก้้หลายกล” รููปฤๅษีีดััดตนที่่�พระบาทสมเด็็จพระนั่่�งเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวโปรดเกล้้าฯ ให้้ สร้า้งขึ้้�นและประดิิษฐานไว้ ณ วั้ดัพระเชตุุพนวิมลมัิ ังคลาราม เป็็นตำำ�ราวิชากาิร ที่่�จััดสร้า้งไว้้ในที่่สาธา �รณะเปิิดโอกาสให้ป้ระชาชนทุกุเพศทุกวัุัยทุกชุนชั้้�นเข้้าถึึง และศึึกษาจดจำำ�ไปใช้้ให้้เกิดปิ ระโยชน์์ทั้้�งต่่อตนเองและครอบครััวได้้ตามความ ประสงค์์อย่า่งกว้า้งขวางทั่่�วถึึงทุกุเวลา ดัังปรากฏข้้อความในโคลงบทต่่อมาจาก ข้้างต้้น แสดงให้้เห็็นพระราชประสงค์ข์องพระองค์์ไว้้อย่่างชััดเจนว่่า “เป็็นประโยชน์์นรชาติิสิ้้�น สบสถาน เฉกเช่่นโอสถทาน ท่่านให้้ พููนเพิ่่�มพุุทธสมภาร สมโพธิ์์� พระนา ประกาศพระเกีียรติิยศไว้้ ตราบฟ้้าดิินศููนย์์” _23-0693(001-198)P3.indd 134 7/7/2566 BE 18:23