นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 35 ปััจจุุบััน ความสำำ�คััญของงานวััดในบางด้้านอาจจะลดลงไปบ้้าง แต่่บางด้้านยัังคงมีีความสำำ�คััญอยู่่โดยเฉพาะเรื่่�องการทำำ�บุุญและความสามััคคีี ระหว่่างวัดกัับชาวบ้้าน งามหน้้า คำำ�ว่า ่งาม มีีความหมายเหมืือนกัับคำำ�ว่่า สวย คืือมีีลัักษณะที่่�เห็็นแล้้ว ชวนให้้ชื่่�นชม หรืือพึึงพอใจ หรืือมีีลัักษณะสมบููรณ์์ดีีเช่่น นัักเรีียนโรงเรีียนนี้้� มีีมารยาทงาม, น้้องสาวของเขาเป็็นคนรููปงาม, ข้้าวในนาแปลงนี้้�งามดีี เมื่่�อนำำ�คำำ�ว่่า งาม ประกอบกัับคำำ�ว่่า หน้้า เป็็น งามหน้้า ใช้้เป็็นสำำ�นวน มีีความหมายทั้้�งในด้้านดีีและไม่่ดีี งามหน้้า ที่่�ใช้้ในความหมายดีีปรากฏใน วรรณคดีีเรื่่�อง มหาเวสสัันดรชาดก กััณฑ์์ทานกััณฑ์์ซึ่่�งเป็็นสำำ�นวนแต่่งของ สำำ�นักวัดถันน กล่า่วถึึงตอนที่่�พระนางมัทรีักีราบทููลพระเจ้ากรุุ้งสญชััยขอติดิตาม ไปอยู่่ป่่ากัับพระเวสสัันดรผู้้เป็็นพระสวามีีว่่า “พระพุุทธเจ้้าข้้า สามีีมีีอยู่่�แล้้วเสมืือนหนึ่่�งฉััตรแก้้วอัันกั้้�นเกศ งามหน้้างามเนตรทุุกเวลา” คำำ�ว่่า งามหน้้า ในที่่�นี้้�ใช้้ในความหมายด้้านดีีหมายความว่่า พระนางมััทรีีมีีพระเวสสัันดรเป็็นสามีีก็็เป็็นที่่�เชิิดหน้้าชููตา ส่่วน งามหน้้า ที่่�ใช้้ในความหมายไม่่ดีีหมายถึึง ไม่่งาม ไม่่เหมาะสม เป็็นการใช้้แบบประชดประชััน ปรากฏในละครนอกเรื่่�อง สัังข์ท์อง พระราชนิิพนธ์์ ในพระบาทสมเด็็จพระพุุทธเลิิศหล้้านภาลััย ตอนหาเนื้้�อหาปลา เมื่่�อหกเขย ซึ่่�งถููกพระสัังข์์ตััดจมููกและหููแหว่่งวิ่่�นเข้้ามาเฝ้้า ท้้าวสามนต์์จึึงตรััสประชดว่่า _23-0693(001-198)P3.indd 35 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 36 “เมื่่�อนั้้�น ท้้าวสามนต์์สำำรวลสรวลร่่า ตบพระหััตถ์์ตรัสัแก่่นางมณฑา มัันงามหน้้าแล้้วเหวยลููกเขยยาย หููแหว่่งจมููกวิ่่�นสิ้้�นทุุกคน สมประกอบชอบกลน่่าใจหาย” ปััจจุบัุันคำำ�ว่่า งามหน้า ที่่ ้ �ใช้้เป็็นสำำ�นวนประชด มีีความหมายด้้านไม่่ดีี เป็็นการตำำ�หนิิว่่า ทำำ�สิ่่�งที่่�น่่าอาย น่าขา่ยหน้้า เช่่น งามหน้้าแล้้วไหมล่่ะ ลููกสาว หอบเสื้้�อผ้้าไปอยู่่�บ้้านผู้้ชายเสีียแล้ว้ จองหองพองขน คำำ�ว่า จ่องหองพองขน ประกอบด้้วยคำำ�ว่่า จองหอง แปลว่่า เย่่อหยิ่่�ง อวดดีี ทะนงตน กัับคำำ�ว่่า พองขน แปลว่่า ทำำ�ขนตั้้�งขึ้้�น พองขึ้้�น เป็็นอาการ ของสััตว์์เช่่นแมวหรืือลิิง คำำ�ว่า จ่องหองพองขน ใช้้เป็็นสำำ�นวนมีีความหมายว่่า เย่่อหยิ่่�ง อวดดีีแสดงอาการลบหลู่่ดููหมิ่่�น โดยเปรีียบกัับอาการของลิิงที่่�ทำำ� ขนพองขึ้้�นแสดงอารมณ์์โกรธหรืือไม่่พอใจ พร้้อมทั้้�งส่่งเสีียงขู่่ตะคอกเมื่่�อคน เข้้าไปใกล้้ สำำ�นวน จองหองพองขน ใช้้กัันมาแต่่โบราณปรากฏในวรรณคดีีไทย หลายเรื่่�อง เช่่น ในนิิราศเมืืองแกลง ของสุุนทรภู่ กล่่่าวถึึงตอนที่่�เดิินทางโดย ทางเรืือเมื่่�อถึึงคลองขวาง มีีลิิงแสมจำำ�นวนมากอยู่ริ่มิตลิ่่�งวิ่่�งตามเรืือความตอนนี้้� มีีว่่า “โอ้้คลองขวางทางแดนแสนโสทก ดููบนบกก็็แต่่ล้ว้นลิิงแสม เลีียบตลิ่่�งวิ่่�งตามชาวเรืือแพ ทำำลอบแลหลอนหลอกตะคอกคน คำำ โบราณท่่านผููกถููกทุุกสิ่่�ง เขาว่่าลิิงจองหองมัันพองขน ทำำหลุุกหลิิกเหลืือกลานพานลุุกลน เขาด่่าคนจึึงว่่าลิิงโลนลำำ พอง” _23-0693(001-198)P3.indd 36 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 37 กิริิยาของลิิงที่่ทำ�ำ�ขนพองและขู่ตะคอ่กคนจึึงนำำ�มาเป็็นสำำ�นวนเปรีียบเทีียบ กัับกิิริิยาของคนที่่�แสดงความเย่่อหยิ่่�ง อวดดีีหรืือลบหลู่่ผู้้อื่่�น ในบทละครนอก พระราชนิิพนธ์์ในพระบาทสมเด็็จพระพุุทธเลิิศหล้้า นภาลััย เรื่่�อง สัังข์์ทอง และคาวีี ก็็ปรากฏสำำ�นวน จองหองพองขน เช่่นกััน ในเรื่่�องสัังข์์ทองตอนหาเนื้้�อหาปลา หกเขยหาเนื้้�อได้้น้้อยกว่่าเจ้้าเงาะแต่่ ท้้าวสามนต์์ไม่ล่ งโทษ เจ้้าเงาะจึึงแสดงกิริิยาลบหลู่่ ทำำ�ใบ้้ให้้ท้้าวสามนต์์ตััดคอ หกเขย ท้้าวสามนต์์โกรธมากจึึงด่า่เจ้้าเงาะว่่า “จองหองพองขนพ้้นปััญญา บ้้าใบ้้ไม่่เสงี่่�ยมเจีียมตััวเลย กลัับมาทำำชี้้�มืือซื้้�อรู้้ สอนกููให้้ฆ่่าไอ้้หกเขย มิิหนำำซ้ำ ำ� หััวเราะเยาะเย้้ย เกิินเลยนัักหนาน่่าขััดใจ” และในเรื่่�อง คาวีีตอนที่่�ไวยทััตหลานชายของนางคัันธมาลีีมเหสีีของ ท้้าวสัันนุุราชยกทััพมารบกัับพระคาวีีเพื่่�อแก้้แค้้นให้้นางคัันธมาลีีไวยทััตด่่า พระคาวีีว่่าเป็็นชาวป่่า พระคาวีีจึึงเยาะเย้้ยว่่าถึึงเป็็นชาวป่่าก็็ลวงเผาท้้าว สัันนุุราชผู้้เป็็นลุุงของไวยทััตได้้ไวยทััตโกรธจึึงด่่าพระคาวีีกัับนางจัันท์สุ์ุดาว่่า “ไม่่เจีียมตััวผัวัเมีียสองคน จองหองพองขนน่่าใจหาย” สำำ�นวน จองหองพองขน ใช้้ตำำ�หนิิผู้้ที่่�แสดงกิิริิยา เย่่อหยิ่่�ง อวดดีี ทะนงตนหรืือลบหลู่่ผู้้อื่่�น เช่่นเด็็กที่่�อวดดีีไม่่เชื่่�อฟัังผู้้ใหญ่่หรืือแสดงกิิริิยา กระด้า้งกระเดื่่�องมักจัะถููกดุุว่่า จองหองพองขน _23-0693(001-198)P3.indd 37 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 38 จัักรยาน จัักรยาน เป็็นยานพาหนะชนิิดหนึ่่�ง ปรกติิมีี๒ ล้้อถ้้ามีี๓ ล้้อ ก็็เรีียกว่่า จัักรยานสามล้้อ ถ้้ามีีเครื่่�องยนต์ก็์ ็เรีียกว่า ่ จัักรยานยนต์ คำ์ ำ�ว่า ่ จัักร หมายถึึง ล้้อ คำำ�ว่า ่ยาน หมายถึึง พาหนะเช่่นที่่�ใช้้ว่า ่ยวดยาน คำำ�ว่า ่ จัักรยานจึึงแปลตรงๆ ว่่า พาหนะที่่�มีีล้้อ เริ่่�มใช้้เรีียกยานพาหนะที่่�มีี๒ ล้้อ และเคลื่่�อนที่่�ไปด้้วยแรง คนถีีบให้้ล้้อหมุุน รถจัักรยานเข้้ามาแพร่่หลายในประเทศไทยในสมััยรััชกาลที่่�๕ เพราะ มีีการฝึึกหััดขี่่�จัักรยาน มีีการประกวดแฟนซีีขี่่�จัักรยาน และมีีการตั้้�งสโมสร ผู้้ขี่่�จัักรยาน คำำ�ว่า ่ จัักรยาน มีีใช้้ตั้้�งแต่สมั่ ัยพระบาทสมเด็จ็พระจุลจุอมเกล้า้เจ้า้อยู่หั่ัว แล้้ว ดัังปรากฏในสรรพพจนานุุโยค ของแซมมวล สมิท ิซึ่�ง่พิมพ์ิ ์เมื่่�อ พ.ศ. ๒๔๔๒ ให้้นิิยามคำำ� bicycle ว่่า “รถถีีบด้้วยเท้้าให้้เดิิน มีีล้้อใหญ่่ข้้างหน้้า ล้้อเล็็ก ข้้างหลััง รถไบไศรเก็็ล รถจัักรยานเช่่นนี้้�ถีีบเดิินเร็็วนััก” อย่่างไรก็็ตาม จมื่่�นอมรดรุุณารัักษ์์(แจ่่ม สุุนทรเวช)อดีีตมหาดเล็็กของ พระบาทสมเด็็จพระมงกุุฎเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว ได้้บัันทึึกไว้้ว่่า ผู้้คิิดคำำ�ว่่า จัักรยาน คืือพระบาทสมเด็็จพระมงกุุฎเกล้้าเจ้้าอยู่่หััว ซึ่่�งคงจะทรงคิิดขึ้้�นตั้้�งแต่่เมื่่�อครั้้�ง ยัังไม่่เสด็็จขึ้้�นครองราชย์์ จารึึกวััดโพธิ์์� : มรดกความทรงจำำ�แห่่งโลก วััดโพธิ์์� คืือ วััดพระเชตุุพนวิิมลมัังคลาราม ตั้้�งอยู่่ที่่�บริิเวณท่่าเตีียน เขตพระนครเป็็นวัดัโบราณมีมาีแต่สมั่ ัยอยุธุยา เดิมชื่ิ ่�อวัดัโพธาราม แต่่คนทั่่�วไป นิิยมเรีียกสั้้�น ๆ ว่า วั่ดัโพธิ์์�เมื่่�อครั้้�งพระบาทสมเด็็จพระพุุทธยอดฟ้้าจุุฬาโลก มหาราชเสด็็จขึ้้�นครองราชย์์เป็็นปฐมกษััตริิย์์แห่่งกรุุงรััตนโกสิินทร์์ ทรงสร้้าง _23-0693(001-198)P3.indd 38 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 39 พระบรมมหาราชวัังขึ้้�นใหม่่ทางตะวัันออกของแม่่น้ำำ��เจ้้าพระยา เหนืือวััด โพธาราม ครั้้�นสร้้างพระบรมมหาราชวัังเสร็็จ ก็็โปรดเกล้้าฯ ให้้ปฏิิสัังขรณ์์ วััดโพธารามทั้้�งวััด กัับให้้จารึึกเรื่่�องการปฏิิสัังขรณ์์และตำำ�รายาลงแผ่่นศิิลา รวมทั้้�งกล่า่วกัันว่ามี่ รููปปั้้ ี �นฤๅษีีแสดงท่าดั่ดัตนประดิิษฐานไว้ที่่้วั�ด ัเพื่่�อให้้ราษฎร ทั่่�วไปได้้ศึึกษาเล่่าเรีียนและใช้้รัักษาโรคได้้ด้้วยตนเอง เสร็็จแล้้วสถาปนาขึ้้�น เป็็นพระอารามหลวง พระราชทานนามใหม่่ว่่า วัดัพระเชตุุพนวิิมลมัังคลาวาส ภายหลัังพระบาทสมเด็็จพระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวทรงแปลงสร้้อยนามใหม่่ว่่า วััดพระเชตุุพลวิิมลมัังคลาราม ต่่อมา ในรัชกาลัพระบาทสมเด็็จพระนั่่�งเกล้า้เจ้า้อยู่หั่ัวเสนาสนะภายใน วััดชำำ�รุดทรุุดโทรมไปมาก ได้้โปรดเกล้้าฯ ให้้ปฏิิสัังขรณ์์ใหญ่่อีีกครั้้�ง ในการนี้้� มีีพระราชประสงค์์พิิเศษซึ่่�งจะให้้วััดนี้้�เป็็นแหล่่งเรีียนรู้้ของมหาชนไม่่เลืือก ชั้้�นวรรณะ จึึงโปรดเกล้้าฯ ให้้รวบรวมตำำ�ราวิิชาการสาขาต่่าง ๆ ซึ่่�งสมควรจะ ศึึกษาเล่่าเรีียนเป็็นชั้้�นวิิสามััญศึึกษามาตรวจสอบแก้้ไขใช้้ของเดิิมบ้้าง ประชุุม ผู้้รู้้ในวิชานั้้ ิ �น ๆให้้แต่่งขึ้้�นใหม่บ้่า้งแล้้วโปรดเกล้า้ฯให้จารึึกวิ ้ชาิความรู้้เหล่านั้้ ่ �น ลงแผ่่นศิิลา ประดัับไว้้ตามผนััง เสา คอสอง และส่่วนต่่าง ๆ ของอาคาร สิ่่�งก่่อสร้้างภายในบริิเวณวััด มีีภาพจิิตรกรรมฝาผนััง รวมทั้้�งรููปปั้้�นลอยตััว ประกอบกัับตำำ�ราที่่�จารึึกไว้้นั้้�นด้้วย เพื่่�อคนทั้้�งหลายไม่่เลืือกชนชั้้�น ใครมีีใจรััก วิิชาอย่่างใด ก็็ให้้สามารถเล่่าเรีียนได้จากจารึึก ้เหล่านั้้ ่ �น ทั้้�งได้้รัับการยกย่่องว่่า เป็็นมหาวิิทยาลััยแห่่งแรกของไทย เรื่่�องที่่�จารึึกไว้้บนแผ่่นศิิลาในวััดโพธิ์์�มีีจำำ�นวนมากกว่่า ๑,๔๐๐ แผ่่น ส่่วนใหญ่่เป็็นภาษาไทยแบ่่งเป็็น ๘ หมวดวิชา ดัิ ังนี้้� ๑. หมวดประวัติัิเช่่น จารึึกประวััติิการปฏิิสัังขรณ์์วััด ๒. หมวดศาสนา เช่่น จารึึกเรื่่�องชาดกตอนนิิทานกถา ๓. หมวดวรรณคดีีเช่่น จารึึกตำำ�ราฉัันท์์วรรณพฤติิและโคลงกลบท _23-0693(001-198)P3.indd 39 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 40 ๔. หมวดตำำ�รายา เช่่น จารึึกชื่่�อโรค สมุุฏฐานโรค ยารัักษาโรค ๕. หมวดสุุภาษิิต เช่่น จารึึกเรื่่�องกฤษฎาสอนน้้อง ๖. หมวดทำำ�เนีียบ เช่่น จารึึกทำำ�เนีียบสมณศักดิ์์ ั� ๗. หมวดประเพณีีเช่่น จารึึกเรื่่�องตำำ�นานสงกรานต์์ ๘. หมวดอนามััย เช่่น จารึึกเรื่่�องท่่าฤๅษีีดััดตน ภาพแผนนวด จารึึกวััดโพธิ์์�เป็็นเอกสารโบราณที่่�สะท้้อนให้้เห็็นภููมิิปััญญาของ บรรพชนคนไทย ที่่ส่�่งประกายคุณคุ่าวิ่ชาิความรู้้ด้า้นต่า่งๆไม่่เฉพาะแต่่คนไทย ในประเทศไทยเท่่านั้้�นที่่�รู้้ แม้้คนต่่างชาติิก็็รู้้จัักและคุ้้นเคย นัับได้้ว่่าวิิชาความรู้้ ที่่�มีีอยู่่ในจารึึกวัดัโพธิ์์�มีีลัักษณะเป็็นสากล ใน พ.ศ. ๒๕๕๑ จึึงได้้รัับยกย่่องจาก องค์์การศึึกษา วิิทยาศาสตร์์และวััฒนธรรมแห่่งสหประชาชาติิ(UNESCO) ประกาศขึ้้�นทะเบีียนมรดกความทรงจำำ�แห่่งโลกของภููมิิภาคเอเชีียแปซิิฟิิก และต่่อมาเมื่่�อวัันที่่�๒๗ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๕๔ จารึึกวััดโพธิ์์�ก็็ได้้รัับยกย่่อง เป็็นมรดกความทรงจำำ�แห่่งโลกในทะเบีียนนานาชาติอีิีกด้้วย เจว็็ด เจว็็ด (อ่่านว่่า จะ-เหฺฺว็็ด) คืือ แผ่่นไม้้รููปคล้้ายใบเสมาแต่่มีีลัักษณะ สููงเพรีียว ด้า้นหน้้าเขีียนหรืือแกะเป็็นรููปเทพารักษ์ั ์ยืืนอยู่่บนแท่่นหัันหน้า้เฉีียง ไปข้้างๆ มืือหนึ่่�งถืือพระขรรค์ อี์ กมืื ีอหนึ่่�งถืือสมุด ุบางทีก็ีถืื็อพระขรรค์กั์ ับถุุงเงิิน หรืือพระขรรค์์กัับแส้้และสมุุดดำำ� ขนาดความสููงของเจว็็ดอาจเปลี่่�ยนแปลงไป ตามแต่่ความต้้องการและสถานที่่�เจว็ด็ ใช้้ประดิิษฐานไว้้ในศาลพระภููมิิตามคติิ พราหมณ์์เชื่่�อว่่าเทพารัักษ์์หรืือพระภููมิิเทวดา ทำำ�หน้าที่่ ้�พิิทัักษ์์เหย้้าเรืือนและ เขตที่่�ตั้้�งบ้้านของผู้้เป็็นเจ้้าของที่่�ดิินตลอดจนผู้้อยู่่อาศััยให้้พ้้นภััยทั้้�งปวง _23-0693(001-198)P3.indd 40 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 41 คนส่่วนใหญ่่มองเห็็นเจว็็ดเป็็นแผ่่นไม้้ที่่�มีีรููปเทวดายืืนอยู่่เฉย ๆ จึึงใช้้ คำำ�ว่่า เจว็็ด ในความหมายโดยปริิยายว่่า ผู้้ที่่�ได้้รัับยกย่่องให้้เป็็นประธานหรืือ เป็็นใหญ่่แต่่ไม่่มีีอำำ�นาจ เช่่น ถึึงเขาจะเป็็นหััวหน้้าแต่่ก็็เป็็นแค่่เจว็ด ็ ไม่่มีีอำำนาจ สั่่�งการใด ๆ ช้้างและการใช้้ช้้างในราชการ ตำำ�ราคชศาสตร์์ ช้้างเป็็นสััตว์์ที่่�มีีลัักษณะพิิเศษ มีีความสััมพัันธ์์กัับสัังคมมนุุษย์์มา แต่่โบราณกาล แม้้โดยธรรมชาติิจะเป็็นสััตว์์ป่่ามีีรููปร่่างใหญ่่โต มีีพละกำำ�ลััง มหาศาล แต่่ช้้างก็็มีีอิิริิยาบถที่่�สง่่างาม เฉลีียวฉลาด อดทน สามารถสอนได้้ เรีียนรู้้ได้้ ฝึึกหััดไว้้ใช้้งานต่่าง ๆ ได้้ จึึงเป็็นเรื่่�องที่่�น่่าประหลาดมหััศจรรย์์ อย่่างยิ่่�ง นอกจากนั้้�น ความรู้้เกี่่�ยวกัับช้้างยัังเป็็นวิิชาการสำำ�คััญวิิชาหนึ่่�งที่่�มีี ความผููกพัันกัับคติิความเชื่่�อ เป็็นศาสตร์์ที่่�มีีต้้นกำำ�เนิิดมาจากประเทศอิินเดีีย เรีียกว่่า คชศาสตร์์ ตำำ�ราคชศาสตร์์เป็็นคััมภีีร์์สำำ�คััญและศัักดิ์์�สิิทธิ์์� ในสมััยโบราณผู้้ศึึกษา คัมภีัร์ี์คชศาสตร์จ์ะศึึกษาได้จากกา้รอ่า่นและท่่องจำำ�เพีียงอย่า่งเดีียวไม่่อนุญา ุต ให้้คััดลอก การเรีียนรู้้ทำำ�ได้้โดยวิิธีีสอนกัันด้้วยปากและปฏิิบััติิจริิง ซึ่่�งมัักจะ ถ่่ายทอดความรู้้ต่่อกัันเฉพาะกลุ่่มบุุคคลที่่�อยู่ใน่สายสกุุลหรืือครััวเรืือนเดีียวกััน เท่่านั้้�น ส่่วนตำำ�ราคชศาสตร์์ที่่�บัันทึึกไว้้เป็็นลายลัักษณ์์อัักษรมีี๒ หมวดคืือ ตำำ�ราคชลัักษณ์์และตำำ�ราคชกรรม ตำำ�ราคชลักัษณ์์ กล่า่วถึึงเรื่่�องกำำ�เนิดิช้้างโดยเทพเจ้า้ในศาสนาพราหมณ์์ เป็็นผู้้เนรมิิตให้้มีีช้้างบัังเกิิดขึ้้�นในโลก แบ่่งออกเป็็นช้้างตระกููลต่า่งๆตามนาม เทพเจ้้าทั้้�ง ๔ เนรมิิตให้บั้ ังเกิิดขึ้้�น ได้้แก่่ ช้้างที่่�พระอิิศวรให้้บัังเกิดขึ้ิ ้�นเป็็นช้้าง _23-0693(001-198)P3.indd 41 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 42 ตระกููลอิิศวรพงศ์ ์ช้้างที่่�พระวิิษณุุให้บั้ ังเกิดขึ้ิ ้�นเป็็นช้้างตระกููลวิิษณุุพงศ์ ์ช้้างที่่� พระพรหมให้้บัังเกิิดขึ้้�นเป็็นช้้างตระกููลพรหมพงศ์ ์ช้้างที่่�พระอััคนีีให้้บัังเกิดขึ้ิ ้�น เป็็นช้้างตระกููลอััคนิิพงศ์์ช้้างตระกููลต่่าง ๆ มีีรููปร่่างลัักษณะแตกต่่างกััน ตามตำำ�ราคชลักัษณ์์แบ่่งลัักษณะช้้างออกเป็็น ๒ กลุ่่มใหญ่่ๆ คืือช้้างศุุภลัักษณ์์ และช้้างอััปลัักษณ์์ ช้้างศุุภลัักษณ์์ เป็็นช้้างลัักษณะดีีเป็็นมงคลแก่่ผู้้เป็็นเจ้้าของและ ผู้้พบเห็็น เป็็นช้้างที่่�มีีรููปร่่างงดงาม สมส่่วน ฉลาด สามารถสอนได้้ ฝึึกหััด ใช้้งานได้้นานาประการ ช้้างอััปลัักษณ์์ เรีียกอีีกอย่่างหนึ่่�งว่่า ช้้างบาปลัักษณ์์หรืือทุุรลัักษณ์์ เป็็นช้้างลัักษณะร้้าย ไม่่เป็็นมงคลแก่่ผู้้เป็็นเจ้้าของและผู้้พบเห็็น รููปร่่าง ไม่่งดงาม ดื้้�อรั้้�น สอนยาก ตำำ�ราคชกรรม กล่า่วถึึงกิิจกรรมต่า่ง ๆ เกี่่�ยวกัับช้้าง ซึ่่�งแต่ล่ะขั้้�นตอน จะต้้องประกอบพิิธีีกรรมที่่�มีีเวทมนตร์์คาถากำำ�กัับด้้วย เริ่่�มตั้้�งแต่่การจัับช้้าง ที่่�เรีียกว่่า การคล้้องช้้าง มีีวิิธีีดำำ�เนิินการ ๒ แบบ คืือ การคล้้องช้้างในป่่า และการสร้า้งเพนีียดหรืือคอก สำำ�หรัับต้้อนช้้างป่า่ เข้้ามาไว้้ในเพนีียด แล้้วเลืือก คล้้องช้้างเฉพาะที่่�มีีรููปลัักษณะและขนาดตามต้้องการ เมื่่�อได้้ช้้างแล้้วในตำำ�รา จะอธิิบายเกี่่�ยวกัับการบัังคัับช้้าง ฝึึกหััดช้้างให้้เรีียนรู้้งานในหน้้าที่่�ต่่าง ๆ โดยเฉพาะในสมััยโบราณ ราชการทััพของไทยใช้้ช้้างเป็็นยุุทธปััจจััยสำำ�คััญ สำำ�หรัับกองทััพอย่่างมาก เพราะไม่่เพีียงแต่่จะใช้้ต่่อสู้้เพื่่�อการชนเท่่านั้้�น ยัังใช้้เป็็นกำำ�ลัังพล หรืือแทนกำำ�ลัังทหาร เพื่่�อทำำ�ลายข้้าศึึก บุกุไล่่ข้้าศึึก ทำำ�ลาย ประตููเมืือง ใช้้บรรทุุกปืืนใหญ่่และใช้้เป็็นพาหนะขนสััมภาระต่่าง ๆ ด้้วย นอกจากนั้้�น ตำำ�ราคชกรรมยัังได้้กล่่าวถึึงวิิธีีการเลี้้�ยงดููช้้าง การรัักษา โรคภััยไข้้เจ็็บ รวมทั้้�งบอกชื่่�อโรค อาการของโรค และยาที่่�ใช้้รัักษาโรคต่่าง ๆ ของช้้างด้้วย _23-0693(001-198)P3.indd 42 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 43 ช้้างเผืือก ช้้างเผืือก เป็็นช้้างลัักษณะดีีพร้้อมด้้วยมงคล ตามตำำ�ราคชลัักษณ์์ กำำ�หนดให้้เป็็นช้้างสำำ�คััญอยู่่ในกลุ่่มช้้างศุุภลัักษณ์์ ลักัษณะมงคลของช้้างเผืือก ประกอบด้้วย บางส่่วนของร่่างกายเป็็นสีีขาวหรืือสีีเดีียวกัับผิิวกาย ได้้แก่่ ตา ขน เล็็บ เพดานปาก ปาก ผิิวหนััง ขนหาง ช่่องแมลงภู่ ่(รููน้ำำ��มััน) สนัับงา (เนื้้�อหุ้้มโคนงา)ข้้างในไรเล็็บ และอัณฑั โกส (หนัังหุ้้มอวััยวะเพศของช้้างพลาย) ตามคติิโบราณเชื่่�อกัันว่่า ลัักษณะมงคลนั้้�นบัังเกิิดอยู่่ภายในกายตััวของ ช้้างเผืือกเอง กัับยัังส่่งสิริิมงคลนั้้�นออกไปถึึงผู้้เป็็นเจ้้าของ ผู้้ได้้ปรนนิิบััติิเลี้้�ยงดูู รวมถึึงผู้้อื่่�น แม้้เพีียงได้้เห็็นช้้างก็็ได้้รัับสิิริิมงคลนั้้�นด้้วยแล้้ว ช้้างเผืือกจึึงเป็็น สัญลักัษณ์์แห่่งศุุภสิริทั้้ิ�งปวง หากมีีช้้างเผืือกอยู่ ณ บ้่า้นเมืืองใด ก็ยั็ังให้้แผ่่นดิินนั้้�น บ้า้นเมืืองนั้้�นอุดมสมบูู ุรณ์์ มีฝีนตกต้้องตามฤดููกาล ประชาชนอยู่่ร่ม่เย็็นเป็็นสุข ุ ดัังเช่่นปรากฏในเรื่่�องเวสสัันดรชาดก มีีความโดยย่่อว่่า เมื่่�อพระเวสสัันดรประสููติินั้้�น ได้้ช้้างเผืือก คืือ ช้้างปััจจััยนาเคนทร์์ เป็็นช้้างคู่่พระบารมีีของพระเวสสัันดร ยัังให้้บ้้านเมืืองอุุดมสมบููรณ์์ ชาวเมืือง ต่่างก็็อยู่่เย็็นเป็็นสุุขถ้้วนหน้้า ครั้้�งนั้้�นเมืืองกลิิงคราษฎร์์เกิิดฝนแล้้ง ชาวเมืือง ได้้รัับความทุุกข์์ยากลำำ�บากเดืือดร้้อนอย่่างยิ่่�ง พราหมณ์์ชาวเมืืองกลิิงคราษฎร์์ ก็็พากัันเดิินทางไปหาพระเวสสัันดร ณ กรุุงสีีพีีได้้ทููลขอช้้างเผืือกจาก พระเวสสัันดรเพื่่�อนำำ�ไปเมืืองกลิิงคราษฎร์์พระเวสสัันดรก็็ยอมยกให้้ ทำำ�ให้้ ชาวเมืืองสีพีีไม่่พอใจ กล่า่ วโทษและขอให้้พระเจ้ากรุุ้งสัญชััยลงโทษพระเวสสัันดร โดยขัับไล่่ออกไปจากเมืือง ช้้างเผืือกได้้รัับยกย่่องให้้เป็็นสััญลัักษณ์์หนึ่่�งของสิ่่�งมงคลคู่่พระบารมีี ของพระมหากษััตริิย์์ คืือ เป็็นหนึ่่�งในสััปตรััตนะหรืือแก้้ว ๗ ประการ อัันเป็็น เครื่่�องหมายของพระจัักรพรรดิิได้้แก่่ จัักรแก้้ว มณีีแก้้ว นางแก้้ว ขุุนคลัังแก้้ว ขุุนพลแก้้ว ม้้าแก้้ว และช้้างแก้้ว _23-0693(001-198)P3.indd 43 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 44 ช้้างแก้้ว ก็็คืือ ช้้างเผืือก เป็็นช้้างที่่�เมื่่�อบัังเกิิดขึ้้�นคู่่พระบารมีีของ พระมหากษััตริิย์์พระองค์์ใด แสดงว่่าพระมหากษััตริิย์์พระองค์์นั้้�นทรงมีี บุุญญาธิิการยิ่่�งด้้วยพระบรมเดชานุุภาพ นัับแต่่โบราณมามีีข้้อกำำ�หนดเป็็น กฎหมายว่่า ผู้้ใดมีีช้้างลัักษณะเป็็นมงคล จะด้้วยการคล้้องได้้จัับได้้หรืือ แม่่ช้้างของตนตกลููกออกมา ต้้องนำำ�ช้้างนั้้�นขึ้้�นน้้อมเกล้า้ฯ ถวายพระบาทสมเด็จ็ พระเจ้้าอยู่่หััว ต่่อเมื่่�อผู้้รู้้พิสููจน์ิ ์แน่่ชััดว่่า ช้้างนั้้�นมีีลัักษณะมงคล ถึึงแม้้ไม่่ครบ ทุุกส่่วนตามที่่�ปรากฏในตำำ�รา ก็็จััดเป็็นช้้างสำำ�คััญ หรืือรองจากช้้างเผืือกเอก เป็็นช้้างเผืือกโท ช้้างเผืือกตรีีและเมื่่�อประกอบพระราชพิิธีีสมโภชขึ้้�นระวาง (ขึ้้�นทะเบีียนเป็็นช้้างหลวง) แล้้วจะได้้รัับพระราชทานนาม เครื่่�องคชาภรณ์์ และเครื่่�องยศ เป็็นช้้างต้้น ช้้างพระที่่�นั่่�ง หรืือช้้างเผืือก เครื่่�องคชาภรณ์์ประกอบด้้วย ผ้้าปกกระพอง (ผ้้าคลุุมศีีรษะช้้าง มีีตาข่่ายห้้อยลงมาอยู่่ที่่�หน้้าผาก) พู่่หูู(พู่่สีีขาว ห้้อยจากผ้้าปกกระพองอยู่่ ๒ ข้้างด้้านหน้้าใบหูู) ทามคอ (เชืือกถัักเป็็นแผ่่นแบนใช้้วนรอบคอช้้าง) พานหน้้า (เชืือกถัักเป็็นแผ่่นแบนใช้้วนรอบอกช้้าง) พานหลััง (เชืือกถัักเป็็น แผ่่นแบน ๒ เส้้นคู่่ มีีเส้้นโยงเชื่่�อม ๑ เส้้น ใช้้วางทอดบนหลัังช้้าง) ส่่วนปลาย เส้้นเชืือกทามคอ พานหน้า ้และพานหลััง จะมีีห่่วงไว้้เป็็นที่่ยึึด�แต่ล่ะเส้้น กัับยัังมีี สำำ�อาง (ห่่วงโลหะรููปโค้้งครึ่่�งวงกลม ใช้้คล้้องใต้้หางช้้าง) พนาศ (ผ้้าคลุุม หลัังช้้าง) และเสมาคชาภรณ์์ (สายสร้้อยคอทองคำำ� ห้้อยจี้้�รููปเสมาทองคำำ� ลงยา) เครื่่�องยศ ประกอบด้้วย หม้้อน้ำำ��(ทำำ�ด้้วยเงิิน) ๒ หม้้อ โต๊๊ะ(ทำำ�ด้้วยเงิิน) ๔ โต๊๊ะ ใช้้ใส่่อาหารช้้าง อนึ่่�ง เครื่่�องคชาภรณ์์และเครื่่�องยศที่่�พระราชทานนี้้�จะแตกต่่างกััน ตามชั้้�นยศของช้้างโดยจะแตกต่า่งกัันเฉพาะวััสดุุและรููปแบบที่่นำ�ำ�มาใช้้ซึ่�งเป็็น ่ ของมีีค่่ามากน้้อยต่่างกัันตามชั้้�นยศที่่�ได้้รัับพระราชทาน โดยเฉพาะตาข่่ายที่่� _23-0693(001-198)P3.indd 44 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 45 ห้้อยต่่อจากผ้้าปกกระพองลงมาอยู่่ที่่�หน้้าผาก ช้้างเผืือกหรืือช้้างพระที่ ่�นั่่�ง พระราชทานเครื่่�องกุุดั่่�น (ลููกปััดทำำ�ด้้วยแก้้วเจีียระไนประดัับตุ้้งติ้้�งทองคำำ� หรืือแก้้วแกมทอง) ช้้างต้้น พระราชทานเครื่่�องถมปััด (ลููกปััดและตุ้้งติ้้�งทำำ�ด้้วย โลหะถมน้ำำ��ยาผสมลููกปััดสีีป่่นให้้เป็็นผงถมให้้เป็็นสีีและลวดลายต่่าง ๆ) ช้้างดั้้�ง พระราชทานลููกพลูู (ใช้้ผ้้าปัักดิ้้�นทองฉลุุเป็็นลวดลายมีีพู่่ห้้อยตาม ส่่วนต่่าง ๆ ของเครื่่�องคชาภรณ์์) ตามประเพณีีสืืบมาแต่่โบราณกำำ�หนดว่่า ช้้างเผืือกที่่�ได้้รัับพระราชทาน นามสมโภชขึ้้�นระวางเป็็นพระยาช้้างต้้นแล้้วนั้้�น มีีศัักดิ์์�สููงเทีียบเท่่ากัับ พระราชวงศ์ชั้้์ �นเจ้าฟ้้า สั้ ังเกตได้จาก้ ในการพระราชพิธีิสมี โภชขึ้้�นระวางช้้างเผืือก จะมีีการอ่่านฉัันท์์ดุุษฎีสัีังเวยและขัับไม้้ซึ่�ง่ถืือว่า ่ เป็็นของสููงมีีได้้ในพระราชพิิธีี สำำ�คััญเท่่านั้้�น เช่่น การพระราชพิิธีีสมโภชพระมหาเศวตฉััตรและเครื่่�อง สิิริิราชกกุุธภััณฑ์์ในงานพระราชพิิธีีฉััตรมงคล การพระราชพิิธีีสมโภชเดืือน ขึ้้�นพระอู่่ของสมเด็็จพระเจ้้าลููกเธอที่่�ดำำ�รงพระยศชั้้�นเจ้้าฟ้้า การพระราชพิิธีี สมโภชขึ้้�นระวางช้้างเผืือก ช้้างเผืือกมีีหน้้าที่่�หลัักคืือ แต่่งเครื่่�องคชาภรณ์์ออกยืืนแท่่นเพื่่�อแสดง พระเกีียรติิยศของพระมหากษััตริย์ิ์ในงานพระราชพิิธีีสำำ�คััญ ได้้แก่่พระราชพิิธีี บรมราชาภิิเษก พระราชพิิธีีเฉลิิมพระชนมพรรษา พระราชพิิธีีฉััตรมงคล รวมทั้้�งในการเสด็จ็ออกรัับราชทููตต่า่งประเทศ นอกจากนั้้�น ยัังมีีความเชื่่�อสืืบ ๆ กัันมาอีกว่ี ่า ช้้างเผืือกมีีความขลัังและ ศัักดิ์์�สิิทธิ์์�ในตััว จึึงนิิยมนำำ�อวััยวะบางส่่วนของร่า่งกายช้้างเผืือก ได้้แก่่งา ขน หาง เล็็บ ไคล มาใช้้เป็็นสิ่่�งมงคลอัันศักดิ์์ ั�สิิทธิ์์� มีคุีุณสมบััติิเสมอด้้วยเครื่่�องราง ของขลัังใช้้รักัษาโรคภััยไข้้เจ็็บ ใช้้ป้้องกัันอัันตรายให้้แคล้้วคลาดจากภยัันตราย นานาประการ _23-0693(001-198)P3.indd 45 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 46 การใช้้ช้้างในราชการ คนไทยน่่าจะมีีความรู้้เรื่่�องช้้างมาแต่่โบราณ ได้้มีีการศึึกษาฝึึกฝน สืืบทอดต่่อกัันมา และได้้รัับความนิิยมอย่่างแพร่่หลายจนเกิิดความชำำ�นาญ ในการใช้้ช้้างเพื่่�อการศึึกสงครามและกิิจการต่่างๆ ทั้้�งส่่วนที่่�เป็็นของบ้้านเมืือง และประชาชนทั่่�วไป ดัังปรากฏหลัักฐานในจารึึกพ่่อขุุนรามคำำ�แหง สร้้างเมื่่�อ พ.ศ. ๑๘๓๕ ในสมััยอยุุธยาราชการของไทยโดยเฉพาะกองทััพไทย ใช้้ช้้างเป็็น ยุุทธปััจจััยสำำ�คััญสำำ�หรัับการศึึกสงครามในการปกป้้องพระราชอาณาเขต และ ปฏิิบััติิภารกิิจต่่าง ๆ โดยมีีกรมพระคชบาลหรืือกรมช้้าง ทำำ�หน้้าที่่�ควบคุุม ดููแล ตั้้�งแต่่การจััดหาช้้าง ฝึึกหััดช้้างสำำ�หรัับใช้้ราชการด้้านต่่าง ๆ โดยแบ่่ง ออกเป็็นหมู่่เหล่่า มีีชื่่�อเรีียกตามภารกิิจที่่�ปฏิิบััติิ มีีกรมใหญ่่ ๒ กรม คืือ กรมช้้างต้้น และกรมช้้างนอก กรมช้้างต้้น หรืือเรีียกอีีกอย่่างหนึ่่�งว่่า กรมช้้างระวางใน มีีหน้้าที่่�เลี้้�ยงดูู ฝึกหัึด ัและรักัษาสุขุภาพช้้างที่่สม�โภชขึ้้�นระวางเป็็นช้้างเผืือก ช้้างต้้น ช้้างสำำ�คัญ ั และช้้างพระที่่�นั่่�ง โดยต้้องฝึึกหััดช้้างให้้ทำำ�หน้้าที่่�ได้้เป็็นอย่่างดีีเช่่น ช้้างเผืือก ต้้องฝึึกให้้สามารถยืืนนิ่่�ง ๆ ได้้นาน ๆ ให้้เคยชิินกัับเสีียงดนตรีีเสีียงขัับกล่่อม ส่่วนช้้างพระที่่�นั่่�งต้้องฝึึกให้้สามารถเดิินในกระบวนได้้เรีียบร้้อย ฝึึกให้้รู้้จััก การต่่อสู้้ได้้คล่่องแคล่่วเช่่น ฝึกกาึ รใช้้งาชน หรืือประงากัับคู่ต่่่อสู้้ หรืือที่่�เรีียกว่า ่ ช้้างบำำ�รููงา กรมช้้างนอก มีีหน้าที่่ ้ �ควบคุมดูู ุแลช้้างที่่�ใช้้ในราชการเพื่่�อจััดเป็็นกระบวน ช้้างศึึก และกระบวนช้้างในพิิธีีซึ่่�งต้้องเลี้้�ยงดููรัักษาสุุขภาพให้้มีีพละกำำ�ลััง แข็็งแรง ฝึกหัึดัให้รู้้้จัักการต่่อสู้้โดยใช้้งาชนปะทะวิ่่�งไปข้้างหน้า ้แทง งัด ทำั ำ�ลาย สิ่่�งกีีดขวาง เคยชิินกัับเสีียงปืืนและอาวุุธชนิิดต่่าง ๆ ช้้างในกรมนี้้�มีีชื่่�อเรีียก ตามหน้าที่่ ้� ดัังนี้้� _23-0693(001-198)P3.indd 46 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 47 ช้้างดั้้�ง เป็็นช้้างที่่�จััดเข้้าในกระบวนทััพหน้า ้ซึ่่�งนำำ�ไปหน้้าทััพ เพื่่�อทำำ� หน้้าที่่�ปะทะชน บุกุตะลุุยทำำ�ลายสิ่่�งกีีดขวาง เป็็นต้้น ถ้้าเป็็นกระบวนแห่่ช้้างดั้้�ง จะอยู่่หน้้ากระบวน ช้า้งกััน เป็็นช้้างที่่�จััดเข้้ากระบวนหน้า้–หลัังเป็็นหน่่วยเสริมกำิ ำ�ลัังช้้างดั้้�ง ช้้างแทรก เป็็นช้้างที่่�จััดไว้้ระหว่่างกระบวน และกระบวนหลััง ทำำ�หน้าที่่ ้�ป้้องกัันด้้านหลััง ช้้างแซง เป็็นช้้างที่่�จััดไว้้เป็็นแถวยาวเรีียงขนาบ ๒ ข้้างกระบวน ทำำ�หน้าที่่ ้�ป้้องกัันด้้านข้้าง ช้้างล้้อมวััง เป็็นช้้างที่่�จััดไว้้รอบช้้างพระที่่�นั่่�ง กลางกระบวน หรืือ ล้้อมพระคชาธาร ทำำ�หน้าที่่ ้ �เหมืือนทหารรัักษาพระองค์์ ช้้างค้ำำ��และช้้างค่่าย บางทีีเรีียกว่่า ช้้างต้้นเชืือกค่่าย ปลายเชืือกค้ำำ�� ทำำ�หน้้าที่่�นำำ�หน้้า ตามหลัังช้้างพระที่่�นั่่�งในกระบวน ทำำ�หน้้าที่่�เหมืือนทหาร ราชองครัักษ์์ ช้้างพัังคา เป็็นหมู่่ช้้างศึึก จะติดิหน้้าตามหลัังช้้างพระที่่�นั่่�งในกระบวน และตลอดกระบวน ช้้างโคตรแล่่น เป็็นช้้างวิ่่�งเร็็ว มีนิีิสััยดุุจััดให้้อยู่่ท้้ายกระบวน ทำำ�หน้าที่่ ้� เหมืือนเป็็นกองหนุุน ในสมััยต้้นรััตนโกสิินทร์์ มีีช้้างที่่�ใช้้ราชการขึ้้�นระวางเป็็นช้้างต้้น ทั้้�งพลาย (ช้้างตััวผู้้) พััง (ช้้างตััวเมีีย) ครบตามทำำ�เนีียบช้้างครั้้�งกรุุงศรีีอยุุธยา ประมาณว่่ามีีจำำ�นวน ๓๙๘ ช้้าง และได้รั้ับพระราชทานนามคล้้องจองกัันเป็็น คู่่ ๆ ดัังเช่่น “(ช้้างต้้น) เจ้้าพญาไชยานุุภาพ (ช้้างต้้น) เจ้้าพญาปราบไตรจัักร มงคลจัักรพาฬ พิิมานจัักรพรรดิ์์� จัักรอำำมริินทร์์ ศิิลปนารายณ์์” _23-0693(001-198)P3.indd 47 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 48 ชิ้้�นโบแดง สำำ�นวน ชิ้้�นโบแดง มีีที่่�มาจากการเล่่นเครื่่�องบููชาแบบจีีน คืือการนำำ� เครื่่�องกระเบื้้�องที่่�มาจากเมืืองจีีนมาวางแสดง และมีีการพิิจารณาว่่าชิ้้�นใด เป็็นของแท้้จากจีีน มีีคุุณภาพดีี รัักษาไว้้ดีีไม่่แตกร้้าว เป็็นของเก่่า และผู้้อื่่�น ไม่มี่ ีเหมืือน ชิ้้�นที่่�เด่่นก็จ็ะได้ผููก้ โบสีีแดง เครื่่�องกระเบื้้�องที่่นำ�ำ�มาแสดงมีกีระบอก ปัักธููป เชิิงเทีียน ขวดใหญ่่ปัักดอกไม้้ กระถางเผาเนื้้�อไม้้ ชามมีีเชิิงหรืือไม่่มีีเชิิง เป็็นต้้น สมเด็็จพระเจ้้าบรมวงศ์์เธอ กรมพระยาดำำ�รงราชานุุภาพทรงเล่่าไว้้ ในหนัังสืือตำำ�นานเรื่่�องเครื่่�องโต๊๊ะและถ้้วยปั้้�นว่่า “การประชุุมตั้้�งโต๊๊ะเมื่่�อใน รััชกาลที่่�๔ ตั้้�งที่่�ไหนไม่่สนุุกเท่่าที่่�บ้้านสมเด็็จเจ้้าพระยาบรมมหาศรีีสุุริิยวงศ์์ ตั้้�งแต่่อายุุท่่านได้้๕๐ ท่่านทำำบุุญวัันเกิิดทุุกปีีเวลามีีงานทำำบุุญวัันเกิิด เป็็นเชิิญประชุุมเครื่่�องโต๊๊ะไปตั้้�งที่่�หอนั่่�งปีีละครั้้�ง ใครหาเครื่่�องโต๊๊ะสิ่่�งไร ได้้แปลก ได้้ใหม่่ ก็็เอาออกไปอวดกัันในงานนั้้�น สมเด็็จเจ้้าพระยาฯ ให้้พระยาโชฏึึกพุุกเป็็นผู้้ตรวจ ถ้้าเห็็นชิ้้�นใดดีีได้้มาใหม่่เป็็นของแปลก ของดีี ก็็เอาแพรแดงมาผููกทำำขวััญของชิ้้�นนั้้�น อัันนี้้�เป็็นต้้นของวิิธีีผููกผ้้าแดง ที่่�มาเล่่นกัันในรััชกาลที่่�๕” ชิ้้�นเครื่่�องโต๊๊ะที่่�กรรมการเห็็นพร้้อมกัันว่่าดีีจะได้้ผููกผ้้าแดง เรีียกว่่า “ชิ้้�นผ้้าแดง” ต่่อมามีีการเอาแพรแดงมาทำำ�เป็็นโบ เป็็นเครื่่�องหมายสำำ�หรัับรางวััล ในการประกวด ของสิ่่�งใดได้้โบแดงก็็หมายความว่่าดีีเด่่นเป็็นที่่�๑ โบแดง หรืือ ชิ้้�นโบแดงจึึงกลายเป็็นสำำ�นวนใช้้กัันต่่อมา เช่่น งานนี้้�เป็็นงานชิ้้�นโบแดง ของเขา ทำำ ให้้เขาได้้รัับการยกย่่อง _23-0693(001-198)P3.indd 48 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 49 ชุุบตััว คำำ�ว่่า ชุุบตััว เป็็นสำำ�นวนที่่�มีีความหมายว่่า ทำำ�ตััวเองให้้ดีีขึ้้�น มีีค่่าขึ้้�น มีีเกีียรติิเป็็นที่่�ยอมรัับในสัังคม คำำ�ว่า ชุุ่บ หมายถึึง หย่่อนหรืือจุ่่มสิ่่�งใดสิ่่�งหนึ่่�ง ลงในน้ำำ��เพื่่�อให้้เปีียก เช่่น ชุุบมืือก่่อนเปิิบข้้าว หรืือจุ่่มลงในของเหลวอย่่างอื่่�น ให้้ของเหลวติิดสิ่่�งที่่�จุ่่มลงไปนั้้�นขึ้้�นมา เช่่น ชุุบถั่่�วกวนที่่�ปั้้�นเป็็นรููปผลไม้้ลงใน น้ำ ำ�วุ้้นทำำเป็็นลููกชุุบ, ชุุบถั่่�วกวนปั้้�นเป็็นรููปกลมรีีลงในไข่่แดงทำำเป็็นเม็็ดขนุุน, กล้้วยชุุบแป้้งแล้้วทอดเป็็นกล้้วยแขก กรรมวิิธีีที่่�ทำำ�ให้้โลหะบางชนิิดเคลืือบ ผิิวโลหะหรืือวััสดุุอื่่�น ก็็เรีียกว่่า ชุุบ เช่่น กระดุุมชุุบทอง ดอกกล้้วยไม้้ชุุบทอง สำำ�นวน ชุุบตััว มีีที่่�มาจากวรรณคดีีไทยหลายเรื่่�อง มีีการชุุบตััวด้้วย วิิธีีการที่่�แตกต่่างกััน บทละครนอกเรื่่�องสัังข์์ทอง พระราชนิิพนธ์์ในพระบาท สมเด็็จพระพุุทธเลิิศหล้้านภาลััย กล่่าวถึึงการชุุบตััวของพระสัังข์์ในบ่่อทอง ของนางยัักษ์์พัันธุุรััตผู้้เป็็นมารดาเลี้้�ยงว่่า “ลอบลงชุุบองค์์ในบ่่อทอง ผิิวเนื้้�อนวลละอองผ่่องศรีี เป็็นทองคำำธรรมชาติิชาตรีี สมถวิิลยิินดีีดัังใจคิดิ” การชุุบตััวของพระสัังข์มี์วัีัตถุปุระสงค์์เพื่่�อให้ร่้า่งกายมีผิีิวพรรณสวยงาม ดููดีีและมีีค่่าขึ้้�น การชุุบตััวแบบพระสัังข์์มีีความหมายตรงตััวคืือหย่่อนตััว ลงในบ่่อ ซึ่่�งมีีสารละลายโลหะทอง ทองก็็ติิดตััวขึ้้�นมา ทำำ�ให้้ร่่างกายเป็็นทอง ทั้้�งตััว การชุุบตััวแบบพระสัังข์์นี้้�ทำำ�ได้้สำำ�เร็็จสมความปรารถนา เมื่่�อผิิวกาย เป็็นทองแล้้ว พระสัังข์์ได้้เอารููปเงาะสวมปิิดบัังไว้้ไม่่ให้้ใครเห็็น แต่่นางรจนา ได้้เห็็นเพราะเทวดาชัักนำำ�ให้้ได้้เป็็นคู่่ครองกััน ต่่อมาพระสัังข์์ก็็ถอดรููปเงาะ ที่่�หน้า้ตาขี้้�เหร่ ผิ่ ิวดำำ�น่า่เกลีียดออก เผยให้้เห็็นรููปร่า่งผิิวพรรณที่่ส�วยงาม ทำำ�ให้้ ท้้าวสามนต์์ผู้้เป็็นพ่่อตาและประชาชนพลเมืืองยอมรัับและยกย่่อง _23-0693(001-198)P3.indd 49 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 50 การชุุบตััวเพื่่�อให้้ตนดููดีี มีีค่่าขึ้้�น ปรากฏในวรรณคดีีไทยอีีกเรื่่�องหนึ่่�ง คืือการชุุบตััวของท้้าวสัันนุุราชในบ่่อไฟเพื่่�อให้้ร่่างกายที่่�แก่่ชราแล้้วกลัับเป็็น หนุ่่มขึ้้�นใหม่่ ในบทละครนอกเรื่่�องคาวีีพระราชนิิพนธ์์ในพระบาทสมเด็็จ พระพุทธุเลิิศหล้า้นภาลััย คำำ�ว่า ชุุ่บตััวในเรื่่�องคาวีนี้้�หมายถึึงเข้้าพิธีิทำีำ�ให้กลั้ ับ เป็็นหนุ่่ม แต่่ในเนื้้�อเรื่่�องเป็็นการหลอกลวง เนื้้�อเรื่่�องกล่่าวว่่า ท้้าวสัันนุุราช ให้้คนไปลัักพาตััวนางจัันท์์สุุดามาเพื่่�อให้้เป็็นชายาของตน แต่่นางจัันท์์สุุดา ไม่่ยิินยอมเพราะรัักและซื่่�อสััตย์์ต่่อสามีีคืือพระคาวีี ท้้าวสัันนุุราชคิิดว่่านาง ไม่่รัักเพราะพระองค์์แก่่ชราเกิินไป จึึงประกาศหาคนมาช่่วยทำำ�ให้้พระองค์์ กลัับเป็็นหนุ่่มขึ้้�นมาใหม่่พระหลวิิชััยซึ่่�งพาพระคาวีีมาตามหานางจัันท์์สุุดา จึึงแปลงกายเป็็นฤๅษีีอาสาทำำ�พิิธีีชุุบตััวให้้ท้้าวสัันนุุราชโดยให้้ขุุดหลุุมแล้้วก่่อ กองไฟในหลุุม ใช้้ม่่านกั้้�นรอบบริิเวณที่่�ทำำ�พิิธีี ห้ามผู้้ ้ ใดเข้้ามารบกวนเด็็ดขาด พระหลวิิชััยบอกให้ท้้ ้าวสัันนุุราชนั่่�งที่่�ปากหลุุม “แล้้วเดิินเวีียนวนบ่่นบริิกรรม งึึมงึึมพึึมพำำเข้้ามาใกล้้ ได้้ทีีผลัักท้้าวเจ้้ากรุุงไกร คะมำำ ม้้วนลงไปในอััคคีี เห็็นม้้วยมุุดคุุดคู้้อยู่่�ในหลุุม เอาฟืืนสุมุใส่่เข้้าเหมืือนเผาผีี ซากศพโทรมสิ้้�นก็ยิ็ินดีี ถ้้อยทีีสรวลสัันต์์สำำราญใจ” เมื่่�อพระหลวิิชััยผลัักท้้าวสัันนุุราชลงไปในหลุุมไฟจนร่่างกายถููกเผา เป็็นเถ้้าถ่่านแล้้ว จึึงให้้พระคาวีีแต่่งตััวด้้วยเครื่่�องทรงของท้า้วสัันนุุราชออกมา แสดงตััวว่า่ เป็็นท้้าวสัันนุุราชซึ่่�งชุุบตััวกลัับเป็็นหนุ่่มขึ้้�นใหม่่แล้้ว สำำ�นวน ชุุบตััว นอกจากจะปรากฏในวรรณคดีีไทยเรื่่�องสัังข์์ทองและ คาวีีแล้้ว ยัังปรากฏในเรื่่�องรามเกีียรติ์์�พระราชนิิพนธ์์ในพระบาทสมเด็็จ พระพุุทธยอดฟ้้าจุุฬาโลกมหาราช กล่่าวถึึงการชุุบตััวของทศกััณฐ์์เพื่่�อให้้ ร่า่งกายเป็็นเพชร มีีความแข็็งแกร่่งใครฆ่่าก็็ไม่่ตาย สาเหตุทีุ่่ทำ�ำ�ให้ท้ศกัณั ฐ์์ชุุบตััว _23-0693(001-198)P3.indd 50 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 51 ก็็เนื่่�องมาจากทศกััณฐ์์ทำำ�สงครามแพ้้พระราม ร่่างกายถููกตััดออกเป็็นชิ้้�น ๆ แม้้จะประสานให้ร่้า่งกายกลัับคืืนดีีได้้แต่ก็่ ็เจ็็บปวดมาก ทศกัณั ฐ์์จึึงทำำ�พิธีิชุีุบตััว ในอุุโมงค์์เชิิงเขา ห้้ามคนเข้้าไปในบริิเวณพิิธีีและระหว่่างทำำ�พิิธีีทศกััณฐ์์ต้้อง ไม่่โกรธผู้้ใดด้้วย กำำ�หนดทำำ�พิิธีีเป็็นเวลา ๗ วััน การชุุบตััวจึึงจะสำำ�เร็็จ “กายาจะกลัับเป็็นเพชร สำำเร็็จปรารถนายัักษีี อัันนิ้้�วพระยาอสุุรีี แม้้นชี้้�ผู้้ใดจะวายปราณ ถึึงจะแต่่งพลก็็ได้้ด้้วย ใครฆ่่าไม่่ม้้วยสัังขาร” แต่กา่รชุุบตััวของทศกัณั ฐ์์ไม่่ประสบผลสำำ�เร็็จ เพราะถููกสุุครีีพ หนุมาุน และนิิลนนท์์เข้้ามาทำำ�ลายพิิธีีโดยนำำ�นางมณโฑมาหยอกเย้้าต่่อหน้้าทศกััณฐ์์ ทำำ�ให้้ทศกััณฐ์์โกรธมากถึึงกัับไล่่ฆ่่าวานรทั้้�ง ๓ พิธีิีชุุบตััวจึึงล้้มเหลว เห็็นได้้ว่่าการชุุบตััวด้้วยวิิธีีการต่่าง ๆ ดัังกล่า่ วแม้้บางวิิธีีจะทำำ�ไม่่สำำ�เร็็จ แต่่ก็็มีีวััตถุุประสงค์์อย่่างเดีียวกัันคืือ เพื่่�อทำำ�ให้้ตนเองดีีขึ้้�นมีีค่่าขึ้้�นให้้เป็็นที่่� ยอมรัับของผู้้อื่่�น ปััจจุุบัันสำำ�นวน ชุุบตััวใช้้ในความหมายว่า่ ได้้ไปศึึกษาเพิ่่ม�เติิม ให้มี้คุีณวุฒิุ สููิงขึ้้�น โดยเฉพาะในประเทศแถบยุุโรป และสหรัฐัอเมริกา ิเมื่่�อกลัับมา จะเป็็นที่่�ยอมรัับและยกย่่องในสัังคมว่่าเป็็นผู้้มีีเกีียรติ มีิ ีความรู้้สููง เรีียกได้้ว่่าไป ชุุบตััวมาจากต่่างประเทศ ซี้้�ซั้้�ว ซี้้�ซั้้�ว เป็็นคำำ�ที่่�ยืืมมาจากภาษาจีีนแต้้จิ๋๋�ว ในภาษาจีีนแต้้จิ๋๋�วคำำ�ว่่า ซี้้�ซั้้�ว (四散) เป็็นคำำ�ประสม มาจากคำำ�ว่่า สี่่� (四) แปลว่่า จำำ�นวน ๔ กัับคำำ�ว่่า ซั้้�ว (散) แปลว่่า กระจััดกระจาย ดัังนั้้�น ซี้้�ซั้้�ว (四散) จึึงมีีความหมายตาม ตััวอัักษรว่่ากระจััดกระจายออกไปทั้้�ง ๔ ทิิศ หมายถึึง ไม่่เจาะจง ไม่่ระมััดระวััง ไม่่มีีเป้้าหมายในทิิศใดทิิศหนึ่่�ง ใช้้เปรีียบการพููดหรืือทำำ�สิ่่�งใดสิ่่�งหนึ่่�งโดยไม่่ _23-0693(001-198)P3.indd 51 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 52 ยั้้�งคิิด ไม่่พิิจารณาตรวจสอบข้้อเท็็จจริิงให้้ถููกต้้องก่่อนพููดหรืือก่่อนทำำ� และ ไม่่รัับผิิดชอบกัับคำำ�พููดของตนหรืือการกระทำำ�ของตน ในภาษาไทย ซี้้�ซั้้�ว มีีความหมายว่่า มัักง่่าย ลวก ๆ พููดหรืือทำำ�ไป อย่่างส่่ง ๆ โดยไม่่คิิดหรืือไม่่คำำ�นึึงถึึงข้้อเท็็จจริิงหรืือไม่่รัับผิิดชอบ เช่่น เวลา ไม่่สบาย อย่่าซื้้�อยามากิินซี้้�ซั้้�ว จะทำำ ให้้โรคดื้้�อยา, เขาดาวน์์โหลดข้้อมููลซี้้�ซั้้�ว จนคอมพิิวเตอร์์ติิดไวรััส ข้้อมููลหายเกลี้้�ยง ในภาษาจีีนแต้จิ๋๋้�วใช้้คำำ�ว่า ซี้้ ่ ซั้้� �วเป็็นคำำ�กริิยาและมักัใช้้คำำ�กริิยาอีกคำี ำ�หนึ่่�ง ตามมา เช่่น ซี้้�ซั้้�วต่่า แปลว่่า พููดโดยไม่่ระมัดัระวััง ซี้้�ซั้้�วเจี๊๊�ยะแปลว่่า กิินทุกสิุ่่�ง โดยไม่่ระวััง แต่่ในภาษาไทย ซี้้�ซั้้�วใช้้เป็็นเป็็นคำำ�ขยายกริิยา จึึงใช้้ว่่า พููดจาซี้้�ซั้้�ว กิินซี้้�ซั้้�วแต่่ปััจจุบัุัน เริ่่�มมีีผู้้ใช้้คำำ�ว่่า ซี้้�ซั้้�วอย่่างภาษาจีีน คืือใช้้เป็็นคำำ�กริิยาและ มีีคำำ�กริิยาอื่่�นตามมา แทนที่่�จะพููดว่่า พููดจาซี้้�ซั้้�ว กลัับพููดว่า ซี้้ ่�ซั้้�วพููด แทนที่่�จะ พููดว่่า กิินซี้้�ซั้้�ว กลัับพููดว่่า ซี้้�ซั้้�วกิิน เช่่น เธอชอบไปซี้้�ซั้้�วกิิน ก็็ท้้องเสีีย อย่่างนี้้�แหละ นอกจากนี้้� คำำ�ว่่า ซี้้�ซั้้�ว ยัังอาจใช้้เป็็นกริิยาเดี่่�ยว ๆ ได้้เช่่น ผมไม่่เคยซี้้�ซั้้�ว เมื่่�อรัับปากแล้้วก็็ต้้องทำำ ให้้สำำเร็็จ เซปัักตะกร้้อ เซปัักตะกร้้อ ประกอบด้้วยคำำ�ว่่า เซปััก และ ตะกร้้อ เซปััก เป็็นภาษามาเลย์์แปลว่่า เตะ ตะกร้้อเป็็นอุปกุรณ์์สำำ�หรัับเล่่นกีีฬาชนิดิหนึ่่�งของไทย ลููกตะกร้้อทำำ�เป็็น รููปทรงกลม มัักสานด้้วยหวายให้้มีีตาโปร่่งโดยรอบ การเล่่นตะกร้้อของไทย หรืือบางทีีเรีียกว่า กา่รเตะตะกร้้อใช้้อวััยวะส่่วนใดส่่วนหนึ่่�งของร่่างกายยกเว้้น มืือและแขน ส่่งลููกตะกร้้อให้้กระดอนไปยัังอีีกคนหนึ่่�ง เช่่น ใช้้เท้้า ไหล่่หลััง สะโพก ศีีรษะ ข้้อศอก อก หรืือ เข่่า บางคนอาจพลิิกแพลงเล่่นอวดฝีีมืือ เช่่น _23-0693(001-198)P3.indd 52 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 53 ระหว่่างการเดาะลููกไม่่ให้้ตกพื้้�นนั้้�นก็็บัังคัับให้้ลููกไปค้า้งอยู่่ตามส่่วนต่า่งๆ ของ ร่่างกาย เรีียกว่่า ติิด วิธีิกาีรเล่่นตะกร้้อแข่่งขัันมีีหลายวิธีิคืืีอ ตะกร้้อเตะทนวงเล็ก็และวงใหญ่่ ผู้้เล่่นจะยืืนล้้อมกัันเป็็นวง คู่่เล่่นแต่่ละคู่่จะพยายามโต้้ลููกส่่งกัันไปมาไม่่ให้้ ลููกตะกร้้อตกพื้้�น การเล่่นจะดำำ�เนิินไปจนลููกตาย คืือ ลููกตกพื้้�น หรืือหมดเวลา ที่่�กำำ�หนด การแพ้้ชนะจะนัับคะแนนที่่�ได้้เป็็นสำำ�คััญ ตะกร้้อลอดบ่่วง ผู้้เล่่นจะพยายามเตะลููกให้้ไปเข้้าบ่่วงซึ่่�งแขวนให้้ลอย อยู่่ในอากาศ โดยท่่าที่่�กำำ�หนดให้้แต่ล่ะท่่าจะมีีคะแนนไม่่เท่่ากััน เมื่่�อหมดเวลา แล้้วก็็นัับคะแนนดููแพ้้ชนะ ตะกร้้อข้้ามตาข่่าย แบ่่งผู้้เล่่นเป็็น ๒ ฝ่า่ย โต้้ลููกข้้ามตาข่่ายซึ่่�งขึึงขวาง กลางสนาม แข่่งขัันจนกว่่าลููกจะตาย คืือลููกตกลงพื้้�นหรืือลููกถููกมืือโดยเจตนา คิิดแพ้้ชนะตามคะแนนที่่�กำำ�หนด กติิกาการเล่่นตะกร้้อข้้ามตาข่่ายคล้้ายกัับ การเล่่นแบดมิินตััน ในการแข่่งขัันกีีฬาแหลมทองครั้้�งที่่�๓ มาเลเซีียเสนอให้้มีีการแข่่งขััน ตะกร้้อเป็็นผลสำำ�เร็็จ และในการแข่่งขัันได้้ปรัับปรุุงกติิกาตามระเบีียบของไทย และมาเลเซีียร่่วมกััน เรีียกกีีฬาชนิิดนี้้�ว่่า เซปัักตะกร้้อ วิธีิีเล่่นคล้้ายกัับตะกร้้อ ข้้ามตาข่่ายของไทย ต่่างกัันที่่�รายละเอีียดของกติิกาเท่่านั้้�น ดอกพิิกุุลร่่วง กลััวดอกพิิกุุลร่่วง ดอกพิิกุุลร่่วง หรืือกลััวดอกพิิกุุลจะร่่วง เป็็นสำำ�นวนใช้้พููดเปรีียบเปรย คนที่่�นิ่่�งเฉยไม่่พููดว่่า ไม่่ยอมอ้าปากพููด ้เพราะกลััวว่าด่อกพิิกุุลจะร่่วงจากปาก สำำ�นวนนี้้�มีีที่่�มาจากนิิทานเรื่่�องพิิกุุลทอง ซึ่่�งตััวเอกคืือนางพิิกุุลทอง นางมีี คุุณสมบััติิพิิเศษคืือผมหอมและเมื่่�อพููดจะมีีดอกพิิกุุลทองร่่วงออกจากปาก ดอกพิกุิุลมีีลัักษณะคล้้ายกงจัักรเล็็ก ๆ สีีขาวนวล มีีกลิ่่�นหอม _23-0693(001-198)P3.indd 53 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 54 นางพิกุิุลทองได้้เป็็นชายาท้า้วพิชัิัยวงศ์กุ์ุฎ และมีีโอรส ๒ องค์ ชื่์ ่�อเจ้้ารักั และเจ้้ายม ต่่อมานางยัักษ์์ตนหนึ่่�งลุ่่มหลงท้้าวพิิชััยวงศ์์กุุฎและหาทางแย่่งมา เป็็นของตนโดยสาปนางพิกุิลทุองให้้เป็็นชะนีีแล้้วแปลงเป็็นนางพิกุิลทุองไปอยู่่ กัับท้้าวพิชัิัยวงศ์์กุุฎแทน โอรสทั้้�ง ๒ ไม่่ยอมอยู่่กัับนางพิิกุุลทองแปลง จึึงถููกไล่่ ให้้ไปอยู่่กัับนางชะนีีและได้้นำำ�พิิกุุลทองที่่�ร่่วงจากปากนางชะนีีซึ่่�งเป็็นมารดา ที่่�แท้้จริิงของตนไปขายเพื่่�อซื้้�ออาหารกิิน เรื่่�องนี้้�รู้้ไปถึึงนางสุุพรรณซึ่่�งเป็็น พระมารดาท้้าวพิิชััยวงศ์์กุุฎ จึึงคิิดอุุบายช่่วยนางพิิกุุลทองให้้พ้้นคำำ�สาป และ ฆ่่านางยัักษ์์ตายในที่่�สุุด ดอกพิิกุุลทองในเรื่่�องนี้้�เปรีียบเหมืือนถ้้อยคำำ�ไพเราะซึ่่�งมีีค่่า อาการที่่� นางพิิกุุลทองพููดแล้้วดอกพิิกุุลทองร่่วง นำำ�มาว่่าคนที่่�ไม่่ค่่อยพููดว่่าคงจะกลััว ดอกพิกุิุลจะร่่วง ดึึกดำำ�บรรพ์์ คำำ�ว่า ดึึก ่ ดำำ�บรรพ์ ์ เป็็นคำำ�ที่่�มีีที่่�มา ๒ ทาง คำำ�หนึ่่�งมาจากภาษาเขมรว่่า ทึึกตมฺฺบาญ แปลว่่า การกวนน้ำำ�� หมายถึึงการกวนน้ำำ��อมฤตของเทวดากัับอสููร เพื่่�อเอาน้ำำ��อมฤตมาชุุบชีวิีิตผู้้ที่่�ตายในสงครามระหว่า่งเทวดากัับอสููรนั้้�น เรีียกว่า ่ การชัักนาคดึึกดำำ�บรรพ์์ ก็็ได้้ ในการกวนน้ำำ��นั้้�น เทวดาและอสููรใช้้พญานาค ผููกเขามัันทระ แล้้วยืืนอยู่่คนละข้้าง เมื่่�อได้้น้ำำ��อมฤตมาแล้้ว เทวดาได้้แย่่งน้ำำ�� ไปหมด คำำ�ว่า ดึึก ่ ดำำ�บรรพ์์ อีีกคำำ�หนึ่่�ง ประกอบด้้วย คำำ�ว่่า ลึึก หรืือ ดึึก ล้ำำ�� หรืือ ด่ำำ�� และคำำ�ว่่า บรรพ์์ แปลว่่า ก่่อน ดึึกดำำ�บรรพ์์ คำำ�นี้้�จึึงแปลว่่า ลึึกล้ำำ�� แต่่เก่าก่่ ่อน ลึึกล้ำำ��นมนานมาแล้้ว เช่่น ไดโนเสาร์์เป็็นสััตว์ดึึ์กดำำบรรพ์ที่่์สูู�ญไป หลายล้้านปีีแล้้ว, คุุณไปเอาเรื่่�องดึึกดำำบรรพ์์ครั้้�งไหนมาเล่่าให้้เด็็ก ๆ ฟััง _23-0693(001-198)P3.indd 54 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 55 ในสมััยรััชกาลที่่�๕ พระบาทสมเด็็จพระจุลจุอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวโปรดฯ ให้้เจ้า้พระยาเทเวศร์์วงศ์์วิวัิัฒน์์(หม่่อมราชวงศ์์หลาน กุุญชร)จััดดนตรีีปี่่�พาทย์์ แสดงเวลาพระราชทานเลี้้�ยงพระราชอาคัันตุุกะ ตอนแรกเจ้้าพระยาเทเวศร์์ วงศ์์วิิวััฒน์์จััดเพลงขัับร้้องประกอบดนตรีีไทย ต่่อมาจััดเป็็นคอนเสิิร์์ตเรื่่�อง คืือร้้องเพลงติิดต่่อกัันเป็็นเรื่่�องอย่่างละคร และจััดตััวละครแต่่งเครื่่�องเต็็มที่่� มาแสดงประกอบเพลงร้้องนั้้�นด้้วย การแสดงนั้้�นผู้้ดููชมชอบกัันมาก ต่่อมา เจ้้าพระยาเทเวศร์์วงศ์์วิิวััฒน์์ได้้พััฒนาการแสดงคอนเสิิร์์ตเรื่่�องให้้มาเป็็นละคร และจััดแสดงที่่�โรงละครของท่า่นชื่่�อ โรงละครดึึกดำำ�บรรพ์ กา์รแสดงละครของ เจ้า้พระยาเทเวศร์์วงศ์วิ์วัิัฒน์ มี์ลัีกัษณะพิิเศษต่า่งกัับละครที่่�เคยแสดงมาแต่่เดิม ิ เช่่น ตััวละครร้้องเอง มีีฉากประกอบที่่�สมจริิง คนทั้้�งหลายจึึงเรีียกละครแบบ ของเจ้้าพระยาเทเวศร์์วงศ์วิ์ ิวััฒน์์ว่่าละครดึึกดำำ�บรรพ์์ไปด้้วย ต้้นไม้้ตายเพราะลููก สำำ�นวน ต้้นไม้้ตายเพราะลููก มีีที่่�มาจากการสัังเกตธรรมชาติขิองต้้นไม้้ บางชนิิด เช่่น ต้้นกล้้วยที่่�เมื่่�อมีีลููกแล้้วต้้นกล้้วยจะตาย พ่่อแม่่ที่่�รัักลููกมาก สามารถสละชีีวิิตเพื่่�อลููกได้้และพร้้อมที่่�จะรัับความทุุกข์์แทนลููก ก็็จะเปรีียบ กัับต้้นไม้้ที่่�ตายเพราะลููก วรรณคดีีไทยหลายเรื่่�องใช้้สำำ�นวนนี้้ ดั�ังเช่่นในร่า่ยยาวเรื่่�องมหาเวสสัันดร ชาดก กััณฑ์์มััทรีีหลัังจากที่่�พระเวสสัันดรทรงยก ๒ กุุมารให้้แก่่ชููชก โดยที่่� พระนางมััทรีีไม่่ทรงทราบ เมื่่�อโอรสธิิดาหายไปก็็ทรงตามหาด้้วยความทุุกข์์ แสนสาหััส เมื่่�อไม่่พบก็็รำำ�พัันว่่า “ทั้้�งลููกรัักดัังแก้้วตาก็็หายไป อกเอ๋๋ยจะอยู่่� ไปไยให้้ทนเวทนา อุุปมาเสมืือนหนึ่่�งพฤกษาลดาวััลย์์ ย่่อมจะอาสััญลงเพราะ ลููกเป็็นแท้้เที่่�ยง” _23-0693(001-198)P3.indd 55 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 56 ในบทละครเรื่่�องอิิเหนา พระราชนิิพนธ์์ของพระบาทสมเด็็จพระพุุทธเลิิศหล้้านภาลััย ตอนศึึกกะหมัังกุุหนิิง ท้า้วกะหมัังกุุหนิิงสงสารวิิหยาสะกำำ� ผู้้เป็็นโอรสที่่�ไปหลงรัักนางบุุษบาแล้้วไม่่ได้้ดัังใจหมาย เพราะท้้าวดาหายก นางบุุษบาให้้จรกาไปก่่อนแล้้ว จึึงตััดสิินใจจะรบเพื่่�อชิิงนาง พระอนุุชาก็็ทููล เตืือนว่่า นางบุุษบาเป็็นเผ่่าพงศ์์ของวงศ์์เทวา ไม่่ควรจะไปก่่อสงครามกัับ ผู้้มีีอำำ�นาจ แต่่ท้้าวกะหมัังกุุหนิิงก็็ยืืนยัันว่่าจะต้้องสู้้เพื่่�อโอรส แล้้วกล่่าว เปรีียบเทีียบว่า ่ “พี่่ดั�ังพฤกษาพนาวััน จะอาสััญเพราะลููกดัังกล่่าวมา” ในที่่สุ�ดุ ท้้าวกะหมัังกุุหนิิงก็็ถููกอิิเหนาฆ่่าตายในที่่�รบ ตบะแตก ตบะ หมายถึึง พิิธีีข่่มกิิเลสโดยทรมานตััว ผู้้บำำ�เพ็็ญตบะคืือฤๅษีี ตบะแตก หมายถึึง บำำ�เพ็ญ็ตบะต่่อไปไม่่ได้้เพราะทนสิ่่�งยั่่�วยวนไม่่ไหว ปัจจุัุบััน มัักใช้้หมายถึึง สิ้้�นความอดทน หมดความอดกลั้้�น เช่่น เขาตั้้�งใจว่่าวัันนี้้�จะทำำ รายงานให้้เสร็็จ แต่่พอเพื่่�อนชวนหนัักเข้้าก็็ตบะแตก เลิิกทำำรายงาน ออกไป ดููหนัังกัับเพื่่�อน, น้้องแกล้้งยั่่�วให้้เขาโกรธ เขาพยายามข่่มใจ แต่่ในที่่�สุุดก็็ ตบะแตก ตีีน้้องเข้้าป้้าบหนึ่่�ง เรื่่�องเล่า่เกี่่�ยวกัับฤๅษีีที่่�ตบะแตก ปรากฏอยู่่ในวรรณคดีีหลายเรื่่�อง เช่่น ฤๅษีีกไลโกฏในเรื่่�องรามเกีียรติ์์� ที่่�บำำ�เพ็็ญตบะจนทำำ�ให้้ฝนแล้้ง พระราชาต้้อง ส่่งพระราชธิิดามาทำำ�ลายตบะ พระฤๅษีีตบะแตก ฝนจึึงตกลงมา หรืือเรื่่�องฤๅษีี วิิศวามิิตรในวรรณคดีีสัันสกฤตเรื่่�องมหาภารตะ ฤๅษีีวิิศวามิิตรบำำ�เพ็็ญตบะ นานเป็็นพััน ๆ ปีี จนมีีบารมีีมากแข่่งกัับพระอิินทร์์พระอิินทร์์จึึงต้้องส่่ง นางอัปสัรชื่่�อเมนกา ซึ่�ง่สวยงามมีีเสน่่ห์์ไปทำำ�ลายตบะ ฤๅษีวิีิศวามิิตรได้้นางเป็็น ภรรยาและมีีธิิดาชื่่�อศกุุนตลา ต่่อมาฤๅษีีวิิศวามิิตรบำำ�เพ็็ญตบะอีีก ๑,๐๐๐ ปีี _23-0693(001-198)P3.indd 56 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 57 และพยายามข่่มกิิเลสไม่่ยอมให้้ตบะแตกอีีก เมื่่�อพระอิินทร์์ส่่งนางอััปสรชื่่�อ นางรัมัภามายั่่�วยวนฤๅษีวิีิศวามิิตรไม่่ยอมตกเป็็นเหยื่่�อ สาปนางให้กลา้ ยเป็็นหิิน ไป ๑๐,๐๐๐ ปีี ตัักบาตรเทโว ตัักบาตรเทโว หรืือ ตัักบาตรเทโวโรหนะ หมายถึึง การตัักบาตรในวััน ออกพรรษา ตามเรื่่�องราวในพุุทธประวััติิมีีว่่า ในช่่วงเวลาเข้้าพรรษาครั้้�งหนึ่่�ง พระพุุทธเจ้้าเสด็็จขึ้้�นไปโปรดพุุทธมารดา ณ ดาวดึึงส์์เทวโลก และเมื่่�อถึึง วัันแรม ๑ ค่ำำ�� เดืือน ๑๑ ออกพรรษาแล้้ว จึึงเสด็็จกลัับลงมาสู่่มนุุษยโลก ณ ที่่�ใกล้้ประตููเมืืองสัังกััสสนคร ห่่างจากเมืืองสาวััตถีี๓๐ โยชน์์พระอิินทร์์ เนรมิิตบัันไดทิิพย์์ทั้้�ง ๓ จากเทวโลกทอดลงมา คืือ บัันไดทอง บัันไดแก้้ว และบัันไดเงิิน บัันไดทองอยู่เ่บื้้�องขวา บัันไดเงิินอยู่เ่บื้้�องซ้า้ย บัันไดแก้้วอยู่กลา่ง พระพุุทธเจ้้าเสด็็จลงทางบัันไดแก้้ว พระอิินทร์์และเหล่่าเทพยดาเสด็็จลง ทางบัันไดทอง ท้้าวสหััมบดีีพรหมและพรหมทั้้�งหลายเสด็็จลงทางบัันไดเงิิน เรื่่�องราวการเสด็็จลงมาจากเทวโลกของพระพุุทธเจ้้านี้้�มีีอยู่่ในหนัังสืือ ปฐมสมโพธิิกถา ปริิเฉทที่่�๒๔ หรืือ บทที่่�๒๔ ซึ่่�งมีีชื่่�อว่่า เทโวโรหนปริิวััตต์์ คำำ�ว่า ่เทโวโรหน ประกอบด้้วยคำำ�ว่่า เทว และ โอโรหน เทว หมายถึึง เทวโลก โอโรหน แปลว่่า การลง เทโวโรหน จึึงแปลว่า ่ การลงจากเทวโลก พระพุุทธเจ้้าไม่่ประทัับอยู่่ในมนุุษยโลกถึึง ๓ เดืือน เมื่่�อ เสด็็จกลัับลงมาพุุทธบริิษััทต่่างยิินดีีเป็็นที่่�สุุด จึึงพากัันมาตัักบาตรมากมาย ทำำ�ให้้ไม่่สามารถเข้้าถึึงพระองค์์ได้้ จึึงได้้ปั้้�นข้้าวเป็็นก้้อนและโยนไป ข้้าว ทั้้�งหลายนั้้�นก็็ตกลงสู่บ่าตรของพระพุทธุองค์ทั้้์ �งสิ้้�น จึึงถืือเป็็นประเพณีกัีันต่่อมา _23-0693(001-198)P3.indd 57 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 58 ทำำ�ข้้าวต้้มลููกโยนใส่่บาตรร่่วมกัับของอื่่�น ๆ ในวัันออกพรรษา เรีียกว่่า ตัักบาตรเทโว หรืือ ตัักบาตรเทโวโรหนะ ข้้าวต้้มลููกโยน คืือ ข้้าวต้้มผััดซึ่่�งห่่อด้้วยใบมะพร้้าวอ่่อน หรืือใบจาก มีปลา ียหางยาวออกไป บางท้้องถิ่่�น เรีียกว่า ่ ข้้าวต้ม้หางเพราะเป็็นข้้าวต้มที่่ ้ห่�่อ ให้้มีีหางยาวไว้้ให้้ถืือโยนออกไปใส่่บาตร ต่่าง ต่่าง เป็็นภาชนะสานใส่่สิ่่�งของเพื่่�อบรรทุุกบนหลัังสััตว์์เช่่น โค ลา ม้้า มีีคานไม้้พาดบนหลัังสััตว์ห้์ ้อยต่่างลงมาทั้้�ง ๒ ข้้าง โดยมีีอานต่่าง ซึ่่�งเป็็น เบาะรองคานไม้้นั้้�น เพื่่�อกัันไม่่ให้้หลัังโคหรืือหลัังลาบาดเจ็็บหรืือเป็็นแผล มีสาียรัดัคานนั้้�นไว้กั้ับอกของโคหรืือลา เรีียกว่า สา่ยผ่า่นอก เพื่่�อให้ก้ระชัับกัับอก ต่่างที่่�ใช้้ในราชการทหารสมััยก่่อนมีีโครงติิดกัับต่่าง สำำ�หรัับให้้ยกขึ้้�นบรรทุุก หลัังสััตว์์และนำำ�วางลงบนพื้้�นได้้สะดวก ต่่าง มีีหลายแบบแล้้วแต่่ชนิิดของสััตว์์ที่่�บรรทุุก และเรีียกชื่่�อตามชนิิด ของสััตว์์นั้้�น ๆ เช่่น ต่่างโคใช้้สำำ�หรัับโค ถ้้าใช้้สำำ�หรัับลา เรีียกว่่า ต่่างลา คำำ�ว่่า ต่่าง นอกจากจะมีีความหมายว่่า ภาชนะที่่�ใช้้บรรทุุกของแล้้ว ยัังใช้้เป็็นคำำ�กริิยา หมายความว่่า บรรทุุก เช่่น ชาวนาต่่างข้้าวมาส่่ง คืือ ชาวนา บรรทุุกข้้าวมาส่่ง โคต่่าง ลาต่่าง ก็็คืือโคหรืือลาที่่�ใช้้บรรทุุกของ โคต่่างลาต่่าง ใช้้กัันมานานทั้้�งในยามปรกติิและยามสงคราม เพราะโคต่า่งและลาต่า่งเดิินทาง ได้้ทุุกภููมิิประเทศ เช่่น ป่า ่เขา ลำำ�ธาร ที่่�ยานพาหนะอื่่�นผ่่านเข้้าไปไม่่ได้้ จึึงใช้้ กัันทั่่�วไปในภาคพื้้�นเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้ ทั้้ ้ �งพม่่า ไทย ลาว เขมร เป็็นต้้น _23-0693(001-198)P3.indd 58 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 59 ตาสีีตาสา ตาสีีตาสา หมายถึึง ชาวบ้า้น คนธรรมดา หรืือคนทั่่�วไป ที่่�ไม่่ใช่่ข้้าราชการ ไม่่ใช่่คนใหญ่่คนโตหรืือคนที่่�มีียศถาบรรดาศัักดิ์์�คนเหล่่านี้้�มัักไม่่ได้้รัับความ เกรงใจ และอาจถููกข่ม่ เหงได้้ง่่าย เพราะมัักจะพากัันคิดว่ิ ่าเป็็นคนที่่�ไม่่มีีความรู้้ หรืือไม่่มีีพวกพ้้อง เช่่น ฉัันละเกลีียดนััก พวกเจ้้าหน้้าที่่�ที่่�พููดจากัับชาวบ้้าน อย่่างไม่่เกรงใจ แถมดุุเอาเพราะเห็็นว่่าเป็็นตาสีีตาสา ไม่่มีีปากไม่่มีีเสีียง คำำ�ว่่า ตาสีีตาสา ยัังอาจต่่อสร้้อยว่่า ยายมา ยายมีีเป็็น ตาสีีตาสา ยายมายายมีีใช้้ในความหมายเดีียวกััน เช่่น แม้้ผมจะเป็็นลููกตาสีีตาสายายมา ยายมีีแต่่ก็็พอรู้้กฎหมายอยู่่�บ้้าง ไม่่ยอมให้้ใครเอาเปรีียบได้้ง่่าย ๆ หรอก มีีข้้อสัังเกตว่่า คำำ�ว่่า ตาสีีตาสา ใช้้ในปริิบทที่่�ผู้้พููดเป็็นชายหรืือหญิิง ก็็ได้้ ตำำ�น้ำำ��พริิกละลายแม่่น้ำำ�� สำำ�นวน ตำำ�น้ำำ��พริิกละลายแม่่น้ำำ�� ใช้้เปรีียบการทำำ�งานใด ๆ ที่่�ใช้้จ่่าย ทรััพย์์ไปมาก เป็็นการจ่่ายที่่�ไร้้ประโยชน์์ จ่่ายไปโดยไม่่ได้้ผลอะไรตอบแทน เช่่น การจััดงานแต่่งงาน งานขึ้้�นบ้า้นใหม่ ่งานศพ หรืืองานใด ๆ ที่่�จััดอย่า่ งใหญ่่โต ทำำ�ให้้ต้้องเสีียเงิินทองมากโดยใช่่เหตุุเปรีียบเหมืือนตำำ�น้ำำ��พริิกแกงได้้น้ำำ��พริิก แล้้วก็็ควรละลายลงหม้้อแกง แต่่กลัับนำำ�น้ำำ��พริิกไปละลายลงในแม่่น้ำำ�� น้ำำ��พริิก ก็็จะสููญไปไม่่ได้้ประโยชน์์อัันใด การทำำ�การใหญ่่แบบสุุรุ่่ยสุุร่่ายสููญเสีียเงิิน โดยเปล่่าประโยชน์์จึึงเปรีียบได้้กัับการตำำ�น้ำำ��พริิกละลายแม่่น้ำำ�� สำำ�นวนนี้้� ตรงข้้ามกัับสำำ�นวนว่่าฆ่ ่าควายเสีียดายพริิก หรืือ ฆ่ ่าควายเสีียดายเกลืือ _23-0693(001-198)P3.indd 59 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 60 ซึ่�งเ่ ปรีียบการทำำ�งานใหญ่่แต่่ประหยัดสิ่่ ั �งที่่�ไม่่ควรประหยัด ทำั ำ�ให้้งานนั้้�นไม่่ได้้ผล ตามที่่�ควร เหมืือนการฆ่่าควายทั้้�งตััวเพื่่�อทำำ�แกงแต่่ใส่่พริิกน้้อย แกงนั้้�นก็็ ไม่่ได้้รส หรืือฆ่่าควายทั้้�งตััวเพื่่�อทำำ�เนื้้�อเค็็มแต่่ใส่่เกลืือน้้อย เนื้้�อนั้้�นก็็เน่่า การทำำ�งานใด ๆ จึึงควรพิิจารณาให้้พอดี มากี ไปหรืือน้้อยไปก็็ไม่่ได้ป้ ระโยชน์์ เท่่าที่่�ควร ติิเรืือทั้้�งโกลน ติิเรืือทั้้�งโกลน เป็็นสำำ�นวน หมายความว่่า ติิสิ่่�งที่่�ยัังทำำ�ไม่่เสร็็จ หรืือ ที่่�ยัังไม่่รู้้ว่่าเป็็นอะไร สำำ�นวนนี้้�บางทีีก็็ต่่อท้้ายว่่า ติิเรืือทั้้�งโกลน ติิโขนไม่่ได้้ ทรงเครื่่�อง คำำ�ว่า ่ โกลน ในสำำ�นวนติิเรืือทั้้�งโกลน หมายความว่่า ทำำ�พอเป็็นรููปร่่าง แต่่ยัังไม่่เสร็็จเรีียบร้้อยสำำ�นวน ติิเรืือทั้้�งโกลน มีีที่่�มาจากการทำำ�เรืือขุุด ผู้้ทำำ�เรืือ นำำ�ต้้นไม้้ที่่�ตััดเป็็นท่่อนตามขนาดที่่�ต้้องการ มาเจีียนหััวเจีียนท้้ายให้้เป็็นรููปเรืือ แล้้วขุุดเซาะจากหััวไปหากลาง และจากท้้ายไปหากลาง ใช้้ขวานเกลาตกแต่่ง เรืือที่่�สร้้างไว้้ยัังไม่่เสร็็จเรีียบร้้อย เรีียกว่่า เรืือโกลน เช่่น เรืือมาดที่่�ขุุดแล้้วแต่่ ยัังไม่่ได้้เบิกลำิ ำ�เรืือให้้กว้้างตามต้้องการ เรีียกว่่า มาดเรืือโกลน เรืือโกลนแม้้จะยัังไม่่เสร็็จสมบููรณ์์แต่ก็่ ็อาจจะนำำ�ไปใช้้ได้้ มีีเรื่่�องเล่่าว่่า เมื่่�อกรุุงศรีีอยุธุยาใกล้จ้ะแตก นายสุดจิุินดา ซึ่�ง่ต่่อมาคืือสมเด็จ็พระบวรราชเจ้า้ มหาสุุรสิิงหนาท ใช้้เรืือซึ่�งโ่กลนค้า้งอยู่บนบ่กเป็็นพาหนะไปหาหลวงยกกระบััตร เมืืองราชบุุรีีผู้้เป็็นพี่่�ชาย ซึ่่�งต่่อมาคืือพระบาทสมเด็็จพระพุุทธยอดฟ้าจุุ้ฬาโลก มหาราช _23-0693(001-198)P3.indd 60 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 61 ตีีปลาหน้้าไซ ตีีปลาหน้้าไซ เป็็นสำำ�นวนมีีความหมายว่่าพููดหรืือทำำ�อย่่างใดอย่่างหนึ่่�ง เป็็นเหตุุให้้กิิจการของผู้้อื่่�นซึ่่�งกำำ�ลัังดำำ�เนิินไปด้้วยดีีต้้องหยุุดชะงัักลงหรืือ ไม่่สำำ�เร็็จ เปรีียบกัับการจัับปลาโดยใช้้ไซวางไว้้ในลำำ�น้ำำ��เพื่่�อดัักให้้ปลาเข้้า เมื่่�อมีี คนตีีปลาหรืือกระทุ่่มน้ำำ��ตรงหน้า้ไซทำำ�ให้้น้ำำ��ปั่่�นป่่วน ปลาจึึงตื่่�นหนีีไปไม่่เข้้าไซ ที่่ดั�กัไว้้สำำ�นวนนี้้มี�ีใช้้มาตั้้�งแต่่โบราณดัังปรากฏในมหาเวสสัันดรชาดก กัณฑ์ักุ์มาุร สำำ�นวนเจ้้าพระยาพระคลััง (หน) ว่่า เมื่่�อพระเวสสัันดรยกสองกุุมารให้้ชููชกแล้้ว ชููชกตีีสองกุมาุรต่่อหน้้าพระองค์์พระเวสสัันดรทรงรำำ�พึึงว่่า “...แต่่ก่่อนโสดค่่าสิินไถ่่สืืบมาถึึงสี่่�ชั่่�ว ผู้้อื่่�นรู้้ก็็เกรงกลััวไม่่ทำำ ได้้เหมืือน พราหมณ์์ผู้้นี้้�... เสมืือนหนึ่่�งพรานเบ็็ดมาตีีปลาที่่�หน้้าไซบรรดาปลา จะเข้้าไปให้้แตกฉาน ตััวเราผู้้ทำำทานเหมืือนตััวปลา พระโพธิิญาณ ในภายหน้้านั้้�นคืือไซ ปรารถนาจะเข้้าไปจึ่่�งยกพระลููกให้้เป็็นทานบารมีี พระลููกรัักทั้้�งสองศรีีดัังกระแสสิินธุ์์ พราหมณ์์ประมาทหมิ่่�นมาด่่าตีี เสมืือนกระทุ่่�มวารีีให้้ปลาตื่่�น” ความตอนนี้้�อธิิบายความหมายของสำำ�นวนตีีปลาหน้้าไซไว้้ชััดเจน พระเวสสัันดรเปรีียบพระโพธิิญาณเป็็นไซ พระองค์์เป็็นปลาที่่�จะเข้้าไปในไซ คืือหวัังจะสำำ�เร็จ็ พระโพธิญาณ สิองกุมาุรเปรีียบเหมืือนน้ำำ�� ชููชกมากระทุ่่มน้ำำ�� คืือ มาตีสีองกุมาุรต่่อหน้า้พระองค์ ทำ์ ำ�ให้้พระองค์์หวั่่�นไหวจะไม่่สำำ�เร็จ็ พระโพธิญาณ ิ สำำ�นวนนี้้�มีีใช้้มาตั้้�งแต่่โบราณ นอกจากนี้้�ในบทละครนอกเรื่่�อง ไกรทอง พระราชนิิพนธ์์ในพระบาท สมเด็็จพระพุุทธเลิิศหล้้านภาลััยตอนไกรทองพานางวิิมาลาขึ้้�นจากถ้ำำ��ใต้้น้ำำ�� มาไว้้ที่่�สวนและคิิดจะพาเข้้ามาอยู่่ด้้วยในบ้้าน นางตะเภาแก้้วนางตะเภาทอง _23-0693(001-198)P3.indd 61 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 62 รู้้เรื่่�องจึึงไปด่่าว่่าตบตีีวิิมาลา ทำำ�ให้วิ้ิมาลาอยู่่ไม่่ได้้ต้้องกลัับไปถ้ำำ�� ไกรทองโกรธ จึึงใช้้สำำ�นวนตีปลา ีหน้้าไซด่่าว่่า ดัังนี้้� “ชะนางตััวขยัันขัันสิ้้�นทีี ช่่างชวนกัันด่่าตีีวิิมาลา เหมืือนแกล้้งตีีปลาหน้้าไซ เอออะไรมาคิดริิษยา” ความตอนนี้้�มีีความหมายเปรีียบเทีียบว่่า ไกรทองวางไซดัักปลาไว้้ คืือ ได้้วิิมาลามาจวนจะถึึงบ้้านอยู่่แล้้ว แต่่ตะเภาแก้้วตะเภาทองมาชวนทะเลาะ เหมืือนมากระทุ่่มน้ำำ��หน้้าไซทำำ�ให้้วิิมาลาไม่่ยอมอยู่่ด้้วย เหมืือนปลาไม่่ยอม เข้้าไซ การกระทำำ�ของตะเภาแก้้วตะเภาทองขััดขวางให้้ไกรทองต้้องเสีีย ประโยชน์์ สำำ�นวน ตีีปลาหน้้าไซ ใช้้เปรีียบเทีียบคำำ�พููดหรืือการกระทำำ�ซึ่่�งขััดขวาง กิิจการที่่�กำำ�ลัังดำำ�เนิินไปด้้วยดีีให้้หยุุดชะงัักลง หรืือขััดผลประโยชน์์ที่่�เขาควรมีี ควรได้้อยู่่แล้้วให้้เสีียไป เช่่น แม่่ค้้าเขาต้้องว่่าฉัันเป็็นพวกชอบตีีปลาหน้้าไซ แน่่ ๆ เพราะเวลาเพื่่�อนจะซื้้�อของฉัันมัักถามว่่า ที่่�ซื้้�อไปแล้้วได้้ใช้้แล้้วหรืือ ทำำ ให้้เพื่่�อนตััดสิินใจไม่่ซื้้�อทำำ ให้้แม่่ค้้าเขาเสีียผลประโยชน์์ไป ตู้้ไทยโบราณ ตู้้ไทยโบราณ เป็็นตู้้ที่่�มีีลัักษณะเป็็นแบบฉบัับของไทยโดยเฉพาะ นิิยมทำำ�ด้้วยไม้้สัก รููปท ัรงสี่่�เหลี่่�ยม ด้า้นล่า่งกว้า้ง ด้า้นบนสอบเข้้า ด้า้นหน้า้และ ด้้านหลัังจะกว้้างกว่่าด้้านข้้างขวาและซ้้าย ขนาดของตู้้โดยเฉลี่่�ยสููงประมาณ ๑๐๐-๓๐๐เซนติิเมตร ด้า้นหน้า้และด้า้นหลัังกว้า้งประมาณ ๘๐-๒๐๐เซนติิเมตร ด้้านข้้างขวาซ้า้ยกว้้างประมาณ ๖๐-๑๘๐ เซนติิเมตร ตััวตู้้ประกอบด้้วยเสาขอบตู้้ ๔ เสา ตั้้�งอยู่่บนเสาขาตู้้ ๔ ขา บนหลัังตู้้ บางตู้้มีีเสาขอบตู้้สููงขึ้้�นไปทั้้�ง ๔ มุุม หััวเสาที่่�สููงขึ้้�นไปนั้้�นบางตู้้ทำำ�เป็็นหััวเม็็ด _23-0693(001-198)P3.indd 62 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 63 ขอบตู้้บนเรีียกว่่า รััดเกล้้า ขอบตู้้ล่่างเรีียกว่่า แม่่แคร่่ ส่่วนใหญ่่จำำ�หลัักเป็็นทรง บััวหงาย มีีบััวคว่ำำ��บ้้างเป็็นส่่วนน้้อย ด้้านหน้้าทำำ�เป็็นประตููตู้้มีี๒ บาน เปิิดปิิด ด้้วยเดืือยหรืือบานพัับก็มี็ ีภายในตู้้มีชั้้ี�นไม้้๒-๓ ชั้้�น เชิิงตู้้อยู่่ใต้ข้อบตู้้ด้า้นล่่าง มัักตกแต่่งด้้วยหููช้้าง หรืือปากสิิงห์์บางทีีมีีลิ้้�นชัักตู้้ด้้วย องค์์ประกอบของตู้้ตั้้�งแต่่ขอบล่่างลงไปมีีลัักษณะแตกต่่างกััน ผู้้รู้้ แต่่โบราณจึึงใช้้เรีียกชนิิดของตู้้ต่่าง ๆ ได้้แก่่ ตู้้ขาหมูู คืือ ตู้้ที่่�ใต้้ขอบตู้้ด้้านล่่างลงไปมีีขาตู้้เป็็นขาตรงทรงสี่่�เหลี่่�ยม ทั้้�ง ๔ ขา และบางตู้้อาจมีีเชิิงตู้้เป็็นรููปปากสิิงห์์หรืือหููช้้างอีีกด้้วย ตู้้ขาหมููมีีลิ้้�นชััก คืือ ตู้้ที่่�มีีขาสี่่�เหลี่่�ยมเหมืือนตู้้ขาหมูู แต่่เพิ่่�มส่่วน ที่่�เป็็นกรอบลิ้้�นชััก และตััวลิ้้�นชัักที่่�ใต้ข้อบล่่างก่่อนถึึงขาตู้้ ตู้้เท้้าสิิงห์์ คืือ ตู้้ที่่�มีีการจำำ�หลัักส่่วนล่่างของขาตู้้ให้้เป็็นรููปเท้้าสิิงห์์ มีีนิ้้�วและเล็็บสิิงห์์บางตู้้ช่่างประดิิษฐ์์พิิเศษขึ้้�นไป ทำำ�เป็็นรููปเท้าสิ้ ิงห์์เหยีียบอยู่่ บนลููกแก้้ว ตู้้เท้าสิ้ ิงห์มีีลิ้้ ์ �นชักั คืือ ตู้้ที่่มี�ขาตู้้ ี เป็็นรููปเท้าสิ้ ิงห์์แต่่เพิ่่มส่�่วนที่่�เป็็นกรอบ ลิ้้�นชััก และตััวลิ้้�นชัักที่่�ใต้้ขอบล่่างก่่อนถึึงขาตู้้ ตู้้ฐานสิิงห์์ คืือ ตู้้ที่่�ไม่่มีีขาตู้้ แต่่ตััวตู้้ตั้้�งอยู่่บนฐานเป็็นชั้้�นซ้้อนจำำ�หลััก ลายรููปขาสิิงห์์และปากสิิงห์์ ตู้้เท้้าคู้้ คืือ ตู้้ที่่�ส่่วนของขาตู้้ตอนบนทำำ�เป็็นรููปสี่่�เหลี่่�ยม และลบเหลี่่�ยม นอกตรงมุุมขาตู้้ให้้มนเล็็กน้้อย ส่่วนตอนล่่างของขาตู้้โค้้งเข้้าไปใต้้พื้้�นตู้้ ลวดลายของตู้้ไทยโบราณ ตู้้ไทยโบราณดัังกล่่าวนี้้� นิิยมตกแต่่งส่่วนต่า่ง ๆ ของตู้้ด้้วยลวดลายไทย แบบต่่าง ๆ ส่่วนใหญ่ทำ่ ำ�เป็็นลายรดน้ำำ��ลงรัักปิิดทองบนพื้้�นรัักดำำ� ที่่�ทำำ�เป็็นลาย กำำ�มะลอ (เป็็นลายที่่�ได้้รัับอิิทธิิพลมาจากจีีน ใช้้รัักสีีเขีียน เดิินเส้้นด้้วยสีีทอง) ลายจำำ�หลัักประดัับกระจก และลายประดัับมุุกก็็มีีบ้้างแต่่เพีียงส่่วนน้้อย _23-0693(001-198)P3.indd 63 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 64 ลวดลายที่่�ใช้้ตกแต่่งในแต่ล่ะส่่วนของตู้้ ช่า่งจะเลืือกใช้้ลายตามประเภท หรืือหน้้าที่่�อัันเป็็นลัักษณะเฉพาะของศิลปิะลายไทย ได้้แก่่ ลายหน้้ากระดาน ก็็จะใช้้ตกแต่่งเฉพาะขอบบนและขอบล่่างของตู้้ ส่่วนลายเชิิงใช้้เฉพาะเสา ขอบตู้้บนและล่า่ง ส่่วนบริิเวณด้า้นหน้้า ด้า้นหลัังและด้้านข้้างซ้้ายขวาของตู้้ มีพื้้ ี �นที่่�กว้้าง ช่่างตกแต่่งด้้วยลายกระหนก ซึ่่�งทำำ�เป็็นเถากระหนก เริ่่�มต้้นจากขอบล่่าง ของตู้้พุ่่งยอดขึ้้�นสู่่ขอบบน เปรีียบเสมืือนพัันธุ์์ไม้้เลื้้�อย ถ้้าลัักษณะเส้้นลายมีี ปลายอ่่อนสะบััดพลิ้้�วแบบเปลวเพลิิงต้้องลม จะเรีียกว่่า ลายกระหนกเปลว แต่่ถ้้าลวดลายพื้้�นมีีลัักษณะเหมืือนทรงของใบฝ้้ายเทศ เรีียกว่่า กระหนก ใบเทศ หรืือเหมืือนต้้นข้้าวมีีรวง ก็็จะเรีียกว่่า กระหนกรวงข้้าว เป็็นต้้น ถ้้าใน ระหว่่างเถากระหนก ช่่างได้้เขีียนภาพสััตว์์จำำ�พวกนก ลิิง กระรอก เกาะหรืือ ไต่่อยู่่ตามกิ่่�งก้้านของลายกระหนก เป็็นการสะท้้อนภาพความเป็็นไปตาม ธรรมชาติิของไม้้เถาไม้้เลื้้�อย เรีียกตามศััพท์์ช่่างว่่า ลายกระหนกเครืือเถาเคล้้า ภาพสััตว์์เป็็นต้้น นอกจากนี้้� ยัังมีีภาพเคล้้ากระหนกที่่�แสดงถึึงความรู้้ความสามารถของ ช่่างไทยในการสร้้างสรรค์์สิ่่�งอัันเป็็นเอกลัักษณ์์ของความเป็็นชาติิอีีกหลาย ลัักษณะซึ่่�งช่่างจะเขีียนภาพคละเคล้้าไปกัับลวดลายแม้้บางตู้้จะใช้้เส้้นสิินเทา หรืือเส้้นแผลงคืือเส้้นแบ่่งพื้้�นที่่�ไว้้ด้้วย ช่่างก็็สามารถวางจัังหวะของภาพและ ลวดลายให้ดูู้งดงามสอดคล้้องกลมกลืืนกัันอย่่างยิ่่�ง จิิตรกรรมบนตู้้ไทยโบราณ จิิตรกรรมบนตู้้ไทยโบราณส่่วนใหญ่่มีีลัักษณะเป็็นงานจิิตรกรรมแบบ เอกรงค์์หรืือมีีสีีเดีียว คืือ ลายรดน้ำำ�� ตู้้ไทยโบราณส่่วนที่่�ตกแต่่งเป็็นภาพสิ่่�งมีีชีีวิิตจะแสดงด้้วยภาพคน หรืือสััตว์์ซึ่่�งมีีลัักษณะเป็็นภาพประดิิษฐ์์ ถ้้าเป็็นภาพคนจะประกอบด้้วย _23-0693(001-198)P3.indd 64 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 65 เครื่่�องแต่่งกายและกิริิยาท่าทา่ งเป็็นที่่รู้้กั�ันโดยง่า่ยเพราะเป็็นเช่่นเดีียวกัับกิริิยา ท่่าทางการแสดงบทบาทและอารมณ์์ของตััวละครตามแบบฉบัับนาฏศิิลป์์ไทย อิิริิยาบถดัังกล่่าวใช้้แทนอาการเคลื่่�อนไหวที่่�ให้้ความรู้้สึึก บ่่งบอกอารมณ์์ ประกอบกัับองค์ป์ระกอบอื่่�น ๆซึ่�ง่ช่า่งสามารถเขีียนให้้เห็็นสภาพป่า ่เขา บ้า้นเมืือง พระราชวััง เทวดา กษััตริย์ิ์ ภิกษุิุ ชนชั้้�นสููง ชนธรรมดาสามัญ สััตว์หิ์ ิมพานต์์ สััตว์์ป่่า ยัักษ์์ลิิง เป็็นต้้น ทำำ�ให้้ผู้้ดููสามารถอ่่านภาพได้้ทัันทีีว่่าเป็็นภาพอะไร ถ้้าเป็็นภาพเล่่าเรื่่�องก็จ็ะรู้้ว่่าเป็็นตอนใดของเรื่่�อง ภาพเคล้้ากระหนกที่่�มัักปรากฏอยู่่ตามตู้้ไทยโบราณที่่�น่่าจะได้้กล่่าวถึึง คืือ ๑. ภาพทวารบาล นิิยมเขีียนเป็็นภาพเทพารัักษ์์เทพทวารบาลหรืือ เซี่่�ยวกาง ยืืนบนแท่่น หรืือนาคบััลลัังก์์ มีีลายช่่อกระหนก หรืือช่่อดอกไม้้ เป็็นพื้้�นหลััง เป็็นต้้น ๒. ภาพจัับ เป็็นภาพตััวละครในเรื่่�องรามเกีียรติ์์�พื้้�นหลัังเป็็นลวดลาย ตััวภาพแสดงอิิริิยาบถต่่าง ๆ เป็็นต้้นว่่า ต่่อสู้้กััน ท่า่ โลม มีทั้้ี�งจัับเป็็นหมู่่ และ จัับเป็็นคู่่ เช่่น ภาพหนุุมานรบกัับยัักษ์์หลายตน พระรามกำำ�ลัังรบกัับทศกััณฐ์์ และหนุมาุนโลมนางสุุวรรณมััจฉา ๓. ภาพเล่่าเรื่่�อง เป็็นภาพเกี่่�ยวกัับเรื่่�องพุุทธประวััติิ ทศชาติิ ชาดก และรามเกีียรติ์์� เป็็นต้้น ภาพที่่�นำำ�มาเขีียนนิิยมเลืือกมาจากตอนสำำ�คััญ หรืือ ตอนที่่�เห็็นซ้ำำ�� ๆ กััน ในภาพจิิตรกรรมซึ่่�งเป็็นที่่�รู้้จัักทั่่�วไป ไม่่จำำ�กััดว่่าจะต้้อง ใช้้ทุกุตอน แล้้วช่า่งผููกประดิิษฐ์์ขึ้้�นอย่า่งมีกีฎเกณฑ์์ในการแสดงออกของตััวภาพ ที่่�แตกต่่างกััน ตััวอย่่างเช่่น ภาพพระพุุทธเจ้้าซึ่่�งเป็็นประธานของเรื่่�อง ช่่างจะ สร้้างให้้เป็็นภาพที่่�ผสมผสานระหว่่างลัักษณะสมจริิงกัับพุุทธลัักษณะอัันเป็็น อุุดมคติิที่่�ระบุุไว้้ในคััมภีีร์์พุุทธลัักษณะ กัับเน้้นให้้เห็็นพุุทธบารมีีโดยช่่างจะ สร้า้งภาพให้้มีกีรอบประภามณฑลรอบพระวรกายหรืือรอบพระเศีียร หรืือรััศมีี _23-0693(001-198)P3.indd 65 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 66 รููปเปลวเหนืือพระเศีียร ส่่วนตััวภาพอื่่�น ๆ ช่่างจะทำำ�ให้้มีีรููปร่่างลัักษณะอย่่าง อุุดมคติิกึ่่�งสมจริิง โดยไม่่แสดงอารมณ์์หรืือความรู้้สึึกของตััวภาพทางใบหน้้า แต่่สื่่�อความหมายแสดงพฤติิกรรมต่่าง ๆ ด้้วยกิิริิยาท่่าทาง ตััวอย่่างเช่่น ภาพ พุุทธประวััติิปางเสด็็จออกมหาภิิเนษกรมณ์์ ช่า่งจะเขีียนเป็็นภาพพระราชฐาน ชั้้�นใน พระนางพิิมพาบรรทมอยู่่กัับพระราหุุลบนบรรจถรณ์์ มีีสาวสรรกำำ�นััล ในนอนอยู่่ในอิิริิยาบถต่่าง ๆ ตามพื้้�นพระราชฐาน เจ้้าชายสิิทธััตถะกำำ�ลัังก้้าว พระบาทออกไปทางพระทวารที่่�หน้้าพระราชฐาน มีีภาพนายฉัันนะยืืนอยู่่กัับ ม้้ากััณฐกะ เมื่่�อเห็็นภาพนี้้�ก็็จะรู้้ได้้ทัันทีีว่่า เจ้้าชายสิิทธััตถะทรงลาพระนาง พิิมพากัับพระราหุุลแล้้ว กำำ�ลัังเสด็็จออกจากห้้องบรรทมไปทรงม้้ากััณฐกะ ซึ่่�งนายฉัันนะเตรีียมไว้้รอรัับเสด็จ็ บางภาพช่่างก็็จะจัับเรื่่�องมาเฉพาะตอนพระสิิทธััตถะประทัับอยู่่บน หลัังม้้ากััณฐกะ มีีนายฉัันนะเกาะหางม้้าตามเสด็็จ และมีีเทวดาแห่่ห้้อม โดยเสด็็จด้้วย บางภาพเบื้้�องหน้้าม้้ากััณฐกะ มีีภาพพระยามารซึ่่�งเขีียนเป็็น รููปยัักษ์ยืื์นขวางทาง ห้ามกา้รเสด็็จ บางภาพจัับมาเขีียนเฉพาะตอนที่่�เจ้้าชาย สิิทธััตถะประทัับนั่่�งอยู่่ริิมฝั่่�งน้ำำ�� แสดงอิิริิยาบถในท่่ากำำ�ลัังตััดพระเกศา มีีนาย ฉัันนะกัับม้้ากััณฐกะนอนฟุุบอยู่่ด้้านข้้าง ภาพปางนี้้�บางตู้้อาจเขีียนตลอด ทุุกตอน แต่่บางตู้้ก็็เขีียนเฉพาะตอนใดตอนหนึ่่�ง แต่่ก็็ยัังจััดว่่าเป็็นปางเสด็็จ ออกมหาภิิเนษกรมณ์์ นั่่�นเอง ภาพเล่่าเรื่่�องที่่�น่่าจะได้้กล่่าวถึึงอีีกคืือ เรื่่�องทศชาติิหรืือทศชาติิชาดก เนื้้�อเรื่่�องเกี่่�ยวกัับอดีีตชาติิของพระพุุทธเจ้้าเมื่่�อครั้้�งเสวยพระชาติินั้้�นรวม ๑๐ ชาติิสุุดท้้ายก่่อนที่่�จะได้้มาเสวยพระชาติิตรััสรู้้เป็็นพระพุุทธเจ้้า เรื่่�อง ดัังกล่า่วนี้้มี�ทั้้ี�งแบบที่่�เขีียนครบทั้้�ง ๑๐ ชาติิในตู้้เดีียวแบบที่่คั�ดัเลืือกมาบางชาติิ และแบบที่่�เขีียนเพีียงชาติิเดีียวทั้้�งตู้้ ซึ่่�งแต่่ละเรื่่�องมัักมีีหลายตอนที่่�นำำ�มาเขีียน _23-0693(001-198)P3.indd 66 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 67 เป็็นภาพ โดยอาจเขีียนเป็็นภาพต่่อเนื่่�องกัันไปตามความยาวของเนื้้�อเรื่่�องแต่่หาก มีีเนื้้�อที่่�จำำ�กััดก็็จะตััดเรื่่�องยกมาเขีียนภาพเป็็นตอนสั้้�น ๆ ดัังตััวอย่่าง เตมิิยชาดก แสดงเนกขััมบารมีี(ไม่่หวั่่�นไหว) ส่่วนใหญ่่จะเขีียนภาพ ตอนพระเตมิิยกุุมารถููกทดสอบเพื่่�อให้้ตกใจกลััวด้้วยอาวุุธ และสััตว์์ร้้าย โดยเขีียนเป็็นภาพพระกุมาุรนั่่�งสมาธิิอยู่บนพระแ่ท่่น มีทีหารยกดาบทำำ�ท่าจ่ะฟััน หรืือจัับงููพุ่่งเข้้าใส่่หรืือตอนพระกุมาุรทรงยกราชรถขึ้้�นแกว่่งอยู่เห่นืือพระเศีียร มีีนายสารถีีกำำ�ลัังขุุดหลุุมอยู่่ด้้านข้้าง เป็็นต้้น มหาชนกชาดก แสดงวิิริิยบารมีี นิิยมเขีียนภาพตอนเรืือสำำ�เภาอัับปาง ในภาพพระมหาชนกกำำ�ลัังทรงว่า่ยน้ำำ��อยู่อ่ย่า่ งไม่ลดล่ะ ท่ามกลา่งปลาใหญ่่และ สััตว์์ร้้ายในทะเล มีีนางเมขลาเทพธิิดาแห่่งทะเลเหาะลงมาเพื่่�อพาพระองค์์ ขึ้้�นจากทะเล หรืือตอนพระมหาชนกบรรทมหลัับอยู่่ในอุุทยาน มีีราชรถหยุุด อยู่่หน้้าพระแท่่น เป็็นต้้น สุุวรรณสามชาดก แสดงเมตตาบารมีีตอนสำำ�คััญของเรื่่�องที่่�เห็็นกััน บ่่อยๆ มักัเป็็นภาพสุุวรรณสามกำำ�ลัังแบกหม้้อน้ำำ�� มีกีวางและสััตว์ป่์า่นานาชนิดิ อยู่่ล้้อมรอบ มีีภาพกษััตริิย์์ปิิลยัักษ์์กำำ�ลัังยกศรเล็็งมาที่่�สุุวรรณสาม หรืือตอน สุุวรรณสามถููกศรของกษััตริิย์์ปิิลยัักษ์์ซวนเซจะล้้มลง มีีหม้้อน้ำำ��หกคว่ำำ��อยู่่ ด้้านหน้้า บางทีีก็ตั็ ัดมาเฉพาะตอนสามีีภรรยาผู้้ตาบอดนั่่�งฟุุบสลบอยู่่กัับร่่างที่่� ต้้องศรของสุุวรรณสาม มีีกษััตริิย์์ปิิลยัักษ์์แสดงอาการสลดพระทััยอยู่่ด้้านข้้าง เป็็นต้้น เนมีีชาดกแสดงอธิิษฐานบารมีีภาพที่่�เห็็นบ่่อยเป็็นตอนที่่�พระเนมีปีระทัับ อยู่่บนราชรถ มีีมาตุุลีีเทพบุุตรเป็็นสารถีีนำำ�เสด็็จชมเมืืองนรก และเมืืองสวรรค์์ มโหสถชาดกแสดงปัญญาับารมีี ชาดกเรื่่�องนี้้�มีีตอนสำำ�คัญที่่ ั�นิิยมนำำ�มา เขีียนหลายตอน เช่่น ตอนมโหสถกัับนางปริิพาชิกาถามิตอบกัันด้้วยหััตถปัญัหา _23-0693(001-198)P3.indd 67 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 68 ช่่างจะเขีียนเป็็นภาพของนางปริิพาชิิกายกมืือลููบหััว เป็็นคำำ�ถามมโหสถว่่า เหตุุใดไม่่บวช มโหสถยกมืือลููบท้้อง เป็็นคำำ�ตอบว่่ามีีภาระต้้องเลี้้�ยงดููครอบครััว หรืือตอนที่่ม�โหสถทำำ�อุุบายลักัพาตััวพระราชมารดา พระมเหสีีพระราชโอรสธิดาิ ของพระเจ้้าจุุลนีีไปซ่่อนอยู่่ในอุุโมงค์์หรืือตอนมโหสถยกพระขรรค์์ขู่่พระเจ้้า จุุลนีีเป็็นต้้น ภููริิทััตตชาดก แสดงศีีลบารมีีภาพที่่�เห็็นซ้ำำ�� ๆ ในงานจิิตรกรรมคืือ ตอนพราหมณ์์อาลััมพายณ์์จัับนาคภููริิทััตต์์ซึ่่�งลำำ�ตััวพัันอยู่่รอบจอมปลวกชูู เศีียรขึ้้�นเบื้้�องบน จัันทกุุมารชาดก แสดงขัันติิบารมีีตอนที่่�ตััดมาเขีียนภาพส่่วนใหญ่่ จะเป็็นตอนที่่�ท้้าวสัักกะเสด็็จลงมาทำำ�ลายพิิธีีบููชายััญ ในภาพจะประกอบด้้วย พระเจ้า้เอกราชประทัับนั่่�งในพลัับพลา มีกีองเพลิิงอยู่ในพ่านเบื้้�องหน้า้พระพักัตร์์ ตอนบนมีีภาพท้้าวสักกัะกำำ�ลัังเหาะลงมาหักฉััตรทำำ�ลายพิิธีีบููชายััญ และบางที่่� ก็็มีีภาพฝููงชนกำำ�ลัังวุ่่นวายไล่่ฆ่่าพราหมณ์์กััณฑหาลด้้วย นารทชาดก แสดงอุุเบกขาบารมีีภาพที่่�นิิยมนำำ�มาเขีียนเป็็นตอนที่่� พระพรหมนารทหาบภาชนะทองคำำ�เหาะลงมาเพื่่�อมอบให้้เจ้้าหญิิงรุุจาใช้้ บริิจาคทาน วิิธุุรชาดก แสดงสััจจบารมีีตอนสำำ�คััญของเรื่่�องที่่�นิิยมนำำ�มาเขีียนภาพ มักัเป็็นตอนที่่วิ�ธุิุรบัณั ฑิิต ถููกปุณณกุะยักษ์ั ์แกล้้งให้้เกาะหางม้้าเหาะมา ในภาพ ปุุณณกะยัักษ์์ขี่่�ม้้าเหาะมาในอากาศ มีีวิิธุุรบััณฑิิตเกาะอยู่่ที่่�หาง หรืือตอนที่่� วิิธุุรบัณั ฑิิตถููกปุณณกุะยัักษ์์จัับโยนลงไปที่่�หน้้าผา เวสสัันดรชาดกแสดงทานบารมีี ชาดกเรื่่�องสุุดท้้ายนี้้�เรีียกว่่า มหาชาติิ หรืือชาติิใหญ่่ เป็็นเรื่่�องที่่�นิิยมนำำ�มาเขีียนภาพมากกว่่าเรื่่�องอื่่�น ๆ เนื้้�อเรื่่�อง มีทั้้ี�งหมด ๑๓ กัณฑ์ั ช่์า่งนิิยมตัดัเรื่่�องยกมาเขีียนเป็็นตอน ๆเช่่น ตอนทานกัณฑ์ั ์ เขีียนเป็็นภาพพระเวสสัันดรทรงหลั่่�งน้ำำ��ลงบนมืือพราหมณ์์แสดงการประทาน _23-0693(001-198)P3.indd 68 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 69 ช้้างเผืือกให้้แก่่พราหมณ์์ตอนกััณฑ์์ชููชก เขีียนเป็็นภาพพระเวสสัันดรยืืนอยู่่ ริมสิระน้ำำ��ซึ่�ง่มีี๒ กุมาุรซ่่อนตััวอยู่ใ่ต้้ใบบััวในสระนั้้�น บางทีีเป็็นภาพพระเวสสัันดร ประทัับนั่่�งในบรรณศาลามีี๒ กุุมารอยู่่บนพระเพลากำำ�ลัังหลั่่�งน้ำำ��ลงในมืือชููชก แสดงว่่ายก ๒ กุุมารให้้แก่่ชููชก หรืือภาพพระนางมััทรีีกำำ�ลัังเก็็บผลไม้้ใส่่ตะกร้้า มีีราชสีีห์์กัับเสืือนอนขวางทางเสด็็จ เป็็นต้้น ส่่วนภาพเล่า่เรื่่�องรามเกีียรติ์์�นั้้�น นิิยมจัับเรื่่�องตอนยกทััพ เขีียนเป็็นภาพ กองทััพฝ่่ายเมืืองหรืือฝ่่ายยัักษ์์ มีีทศกััณฐ์์หรืือยัักษ์์กษััตริิย์์ทรงราชรถเทีียม ราชสีีห์์๑-๒ ตััว แวดล้้อมด้้วยหมู่่พลยัักษ์์ มีีท่่าทางเหี้้�ยมหาญทะยานศึึก หมายเขม้้นเข่่นฆ่่าศััตรูู อีกฝ่ี ่ายหนึ่่�งหัันหน้้าเข้้าหากัันเป็็นกองทััพฝ่า่ยพลัับพลา หรืือฝ่่ายพระราม มีีพระรามทรงราชรถเทีียมม้้า ๑–๒ ตััว พระลัักษมณ์์ประทัับ อยู่่หน้้ารถ แวดล้้อมด้้วยขุุนกระบี่่�และหมู่่พลลิิง ในท่่าทางเขม้้นหมายประหาร ศััตรููเช่่นเดีียวกััน และช่า่งมัักเขีียนภาพแสดงความซุุกซนของลิิงแฝงไว้้ด้้วย ในกลุ่่มภาพเล่่าเรื่่�องช่่างเขีียนก็็ยัังไม่่งดเว้้นที่่�จะเขีียน ภาพกาก หรืือ ภาพแสดงให้้เห็็นความเป็็นอยู่่อย่่างธรรมดาสามััญของคน สััตว์์ทั่่�ว ๆ ไป และ สััตว์์หิิมพานต์์เช่่น ภาพคนกำำ�ลัังทำำ�งาน กำำ�ลัังเล่่นหััวหยอกล้้อเกี้้�ยวพาราสีีกััน เป็็นต้้น ภาพคนและสััตว์์ส่่วนปลีีกย่่อยเหล่่านี้้�เป็็นการแสดงออกอย่่างอิิสระ ของช่่าง ซึ่่�งมัักจะเขีียนด้้วยอารมณ์์สนุุกเปิิดเผยไปตามสภาพแท้จริ้ ิง คติินิิยมในการสร้้างตู้้ไทยโบราณ ความนิิยมในการสร้้างตู้้ไทยโบราณนั้้�น สืืบเนื่่�องมาจากคนไทยโบราณ มีีคติิความเชื่่�อว่า กา่รสร้า้งสิ่่�งของถวายไว้กั้ับพระพุทธุศาสนาเพื่่�อเป็็นพุทธบููชา ุ หรืือเพื่่�อสืืบอายุุพระพุุทธศาสนาจะได้้อานิิสงส์์ส่่งให้้ตนเองได้้เกิิดบนสวรรค์์ ในที่่อั�ันบรมสุข ุหรืือได้้พบพระศรีีอาริย์ิ์ซึ่�ง่จะได้้ตรัสรู้้ ั เป็็นพระพุทธุเจ้า้ในอนาคต หรืือเพื่่�อให้้ได้้บรรลุถึึุงความเป็็นผู้้สำำ�เร็จสิ่่ ็ �งปรารถนาถึึงพระนิิพพานเป็็นที่่สุ�ดบุ้า้ง _23-0693(001-198)P3.indd 69 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 70 หรืือเพื่่�ออุทิุิศผลบุญุผลทานนั้้�น ๆให้้แก่ญาติ่ พี่่ิน้�้อง บุุพการีีครููอาจารย์ผู้้ล่์ ่วงลัับ ไปแล้้วบ้้าง เรื่่�องนี้้�มีีตััวอย่่างคำำ�จารึึกปรากฏอยู่่ที่่�ตู้้หลายตู้้ เช่่น ตู้้หมายเลข กท. ๑๒๗ ในหอสมุุดแห่่งชาติิตรงขอบล่่างด้้านหน้้า มีีจารึึกความว่่า “๏ ตู้้ใบนี้้�นายแกน แม่่หนัับ แม่่ทองอยู่่� สร้้างเมื่่�อพระพุุทธศาสนา ล่่วงแล้้ว ๒๔๐๘ พระวััสสา ปีีฉลูู สััปตศก เป็็นเงิินตรา ขอให้้เป็็นปััจจััยแก่่พระนิิพพานเถิิด” นอกจากจะสร้้างสิ่่�งของถวายแก่่พระศาสนาแล้้ว ยัังนิิยมนำำ�สิ่่�งของ ชิ้้�นสำำ�คััญหรืือดีีที่่�สุุด ซึ่่�งผู้้เป็็นเจ้้าของเคยใช้้อยู่่ หรืือของใหม่่ที่่�ผู้้เป็็นเจ้้าของยััง ไม่่เคยใช้้และเมื่่�อสิ้้�นชีีวิิตทายาทไม่่ประสงค์์จะเก็็บไว้้ นิิยมนำำ�ไปถวายวััด เพื่่�ออุุทิิศส่่วนกุุศลส่่งเป็็นหนทางบุุญให้้แก่่เจ้้าของผู้้ล่่วงลัับไปแล้้ว สิ่่�งของ ดัังกล่่าวรวมถึึงตู้้ด้้วย ซึ่่�งนัักปราชญ์์บางท่่านตั้้�งข้้อสัังเกตว่่า ตู้้ที่่�ถวายไว้้กัับ พระพุทธุศาสนานั้้�น แต่่เดิิมผู้้เป็็นเจ้้าของอาจจะใช้้เป็็นที่่�เก็็บเสื้้�อผ้้าหรืือสิ่่�งของ เครื่่�องใช้้อื่่�น ๆเมื่่�อถวายไว้้แก่วั่ดัแล้้วพระสงฆ์์ใช้้เป็็นที่่�เก็็บพระธรรมคัมภีัร์ี ต่์ ่อมา คนทั่่�วไปอาจเห็็นว่่าเป็็นตู้้ที่่มี�คุีณคุ่า่ เป็็นของสููง จึึงนิิยมสร้า้งถวายวัดัอย่า่งเดีียว และเลิิกสร้้างสำำ�หรัับไปใช้้ในครััวเรืือนไปโดยปริิยาย ตู้้ไทยโบราณเหล่านี้้ ่�เมื่่�อใช้้เป็็นตู้้เก็็บคัมภีัร์ี์ใบลานและหนัังสืือที่่�เกี่่�ยวกัับ พระธรรมคำำ�สั่่�งสอนในพระพุุทธศาสนาของวััดต่่าง ๆ จึึงเรีียกกัันตามสิ่่�งที่่�เก็็บ อยู่่ในตู้้ว่่า ตู้้พระธรรม และด้้วยเหตุุที่่�มีีการตกแต่่งลวดลายลงรัักปิิดทอง ตลอดทั้้�งตู้้ จึึงมีีผู้้นิิยมเรีียกตามชนิิดของสีีหรืือตามวิิธีีการเขีียนลายว่่า ตู้้ลายทองบ้้าง ตู้้ลายรดน้ำำ��บ้้าง ต่่าง ๆ กัันไป ๑๑ ๒ ๓ _23-0693(001-198)P3.indd 70 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 71 ไต้้ฝุ่่�น คำำ�ว่่า ไต้้ฝุ่่น เป็็นชื่่�อที่่�ใช้้เรีียกพายุุที่่�เกิิดในมหาสมุุทรแปซิิฟิิกเหนืือ ทางด้้านตะวัันตกและทะเลจีีนใต้้ ไต้้ฝุ่่นเป็็นพายุุหมุุนที่่�รุุนแรงมาก มีี เส้้นผ่่าศููนย์์กลางตั้้�งแต่่๑๐๐-๑,๖๐๐ กิิโลเมตร ลมจะพััดทวนเข็็มนาฬิิกา เข้้าสู่่ศููนย์์กลางที่่�เรีียกว่่าตาพายุุ (eye) ใกล้้ศููนย์์กลางมีีความเร็็วตั้้�งแต่่๑๑๗ กิิโลเมตรต่่อชั่่�วโมง (๖๔ นอต) ขึ้้�นไป มีีลัักษณะอากาศเลวร้้ายตามมาด้้วย เช่่น ฝนตกหนัักผิิดปรกติิ ฟ้้าคะนองคลื่่�นในทะเลสููง น้ำำ��ขึ้้�นสููง วาตภััย อุุทกภััย รุุนแรงและเป็็นบริิเวณกว้้าง แต่่ภายในบริิเวณตาพายุุมีีอากาศแจ่่มใส มีีเมฆ น้้อยมาก ท้้องฟ้า้โปร่่งใส ลมพัดอ่ั ่อนมากจนเกืือบเป็็นลมสงบ ส่่วนบริิเวณที่่�มีี ความเร็็วลมสููงสุุดจะอยู่่ในแถบวงกลมตั้้�งแต่่ขอบของตาพายุุไกลออกไป ๓๐-๖๐ กิิโลเมตร หรืือมากกว่านั้้ ่ �น ตััวพายุจุะเคลื่่�อนที่่�ช้้ามากประมาณ ๒๐-๔๐ กิิโลเมตรต่่อชั่่�วโมง และบางครั้้�งก็็หยุุดอยู่่กัับที่่� พายุุหมุุนชนิดิเดีียวกัับพายุุไต้ฝุ่่ ้นเกิดขึ้ิ ้�นหลายแห่่งในโลก แต่มี่ชื่ี่�อเรีียกไป ต่่าง ๆ กััน เช่่น เกิิดในมหาสมุุทรแอตแลนติิกเหนืือ ทะเลแคริิบเบีียน และ ในอ่่าวแม็กซิ็ ิโก เรีียกว่่า “เฮอริิเคน” ถ้้าเกิิดในอ่่าวเบงกอลและทะเลอาเรเบีีย ในมหาสมุุทรอิินเดีีย เรีียก “ไซโคลน” คำำ�ว่่า ไต้้ฝุ่่น น่่าจะมาจากภาษาจีีนกวางตุ้้งว่่า ไตฟุุง แปลว่่า ลมใหญ่่ ลมแรง พายุุ ทิ้้�งกระจาด ทิ้้�งกระจาด เป็็นประเพณีีของคนจีีน เรีียกชื่่�อว่่า ซิิโกว จะทำำ�ช่่วงหลััง เทศกาลสารทจีีน ก่่อนเทศกาลไหว้้พระจัันทร์์ พระยาอนุุมานราชธนเล่่าถึึงการทิ้้�งกระจาดของคนจีีนว่่า _23-0693(001-198)P3.indd 71 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 72 “... มีีการปลููกร้้านยกพื้้�นสููง นำำเอาขนมผลไม้้เป็็นกระจาดขึ้้�นไปไว้้ บนนั้้�น นอกจากนี้้�ก็็ยัังมีีของมีีราคา เช่่น เสื้้�อผ้้าหุ้้มเครื่่�องสานไม้้ไผ่่ คล้้ายตะกร้้า เมื่่�อถึึงเวลามีีเจ้้าหน้้าที่่�๒-๓ คนขึ้้�นไปประจำำอยู่่�บนนั้้�น แล้้วจัับสิ่่�งของบนพื้้�นโยนลงมาข้้างล่่างให้้แย่่งชิิงกััน เดิิมเห็็นจะโยน ทิ้้�งลงมาทั้้�งกระจาด จึึงได้้เรีียกชื่่�อว่่าอย่่างนั้้�น ส่่วนเสื้้�อผ้้าโดยส่่วนมาก เป็็นผ้้าขาวม้้า เขาทิ้้�งลงมาทั้้�งตะกร้้า ที่่�เอาผ้้าติิดไว้้ ผลไม้้และขนม โดยมากเป็็นขนมเข่่ง... เสื้้�อผ้้าที่่�ทิ้้�งลงมานี้้�แย่่งกัันจนขาดไม่่มีีชิ้้�นดีี บางทีีคนแย่่งไม่่ทัันใจ ปีีนร้้านขึ้้�นไปแย่่งกัันบนนั้้�น เจ้้าหน้้าที่่�มีีน้้อย ห้้ามไม่่ไหว คราวนี้้�ชุุลมุุนวุ่่�นวายกัันใหญ่่ ถึึงกัับร้้านทานน้ำ ำ� หนัักไม่่ไหว พัังลงมาก็็เคยมีี...” ปััจจุบัุัน แต่่ละศาลเจ้้า โรงเจ และสมาคมต่่าง ๆ ได้้จััดระเบีียบการทิ้้�ง กระจาด เช่่น บางแห่่งผู้้จะรัับแจกทานต้้องมีีเอกสารมาแสดง คืือ ทะเบีียนบ้้าน หรืือบััตรประชาชน แล้้วรัับคููปองเพื่่�อไปรัับของได้้บางแห่่งถ้้าผู้้มาเข้้าคิิว ตั้้�งแต่่กลางดึึกคอยรัับแจกมีีจำำ�นวนมาก ก็็จะแจกตั้้�งแต่่ยัังไม่่สว่่าง ไม่่ต้้องรอ ถึึงเวลาเช้้า เทศน์์ไตรมาส เทศน์์ไตรมาส ประกอบด้้วยคำำ�ว่่า เทศน์์และ ไตรมาส เทศน์์ เป็็นรููปคำำ�ที่่�มาจากภาษาสัันสกฤตว่่า เทศน (เท-สะ-นะ) หมายถึึง การแสดงพระธรรมคำำ�สอนของพระพุทธุเจ้า้แก่สาธา่รณชน โดยปรกติิ มีีพุุทธานุุญาตให้้มีีการแสดงธรรมในวัันอุุโบสถหรืือวัันพระเช่่น วัันพระบางวััน เจ้้าอาวาสเทศน์์เอง บางวัันก็็ให้ท่่ ้านพระครููเทศน์์แทน, คุณุยายไปวัดัไม่่ไหวแล้ว ้ เลยฟัังเทศน์ท์างวิิทยุุบ้้าง โทรทััศน์์บ้้าง _23-0693(001-198)P3.indd 72 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 73 ไตร เป็็นรููปที่่�มาจากภาษาสัันสกฤต แปลว่่า สาม เช่่นที่่�ใช้้ในคำำ�สมาส ต่่างๆ ไตรรััตน์์แปลว่่า แก้้ว ๓ ประการ ไตรรงค์์แปลว่่า ๓ สี ีไตรเพท แปลว่่า พระเวททั้้�ง ๓ มาส มาจากภาษาบาลีีและสัันสกฤต มาส (มา-สะ)แปลว่า ่เดืือน เมื่่�อรวม ไตรและ มาส เป็็น ไตรมาส แปลว่่า ๓ เดืือน คำำ�นี้้�มัักใช้้หมายถึึง ช่่วงระยะเวลา ที่่�เข้้าพรรษาซึ่่�งกิินเวลา ๓ เดืือน นำำ�คำำ�ว่่า ไตรมาส มาขยายคำำ�ว่่า เทศน์์ เป็็น เทศน์์ไตรมาส หมายถึึง การแสดงธรรมทุุกวัันในระหว่่างเข้้าพรรษาคืือ ตลอดทั้้�ง ๓ เดืือน ในช่่วงเวลาดัังกล่่าว วััดต่่าง ๆ จะจััดให้้มีีเทศน์์ไตรมาส โดยให้้ภิิกษุุในวััดผลััดเปลี่่�ยนกัันแสดงธรรมแก่่พุุทธศาสนิิกชน ซึ่่�งจะผลััดกััน เป็็นเจ้้าภาพเทศน์์ไตรมาส คืือ รายหนึ่่�งจะรัับเป็็นเจ้้าภาพจากช่่วงวัันพระหนึ่่�ง จนถึึงอีีกวัันพระหนึ่่�ง แล้้วจึึงจะเปลี่่�ยนเป็็นเจ้้าภาพรายต่่อไป เช่่น ถึึงเทศกาล เข้้าพรรษาคุุณยายจะไปฟัังเทศน์์ไตรมาสอย่่างนี้้�ทุุกปีีเพราะเชื่่�อว่่าได้้อานิิสงส์์ มาก เทีียนอบ ขนมหรืือของหวานอย่่างไทยหลาย ๆ อย่่าง มีีทั้้�งรสหวาน รสมััน มากหรืือน้้อยต่่างกัันอยู่่บ้้างก็็ดีี ล้้วนเป็็นของกิินที่่�ชวนให้้ต้้องการกิินได้้เสมอ ไม่่จำำ�เพาะเด็็ก ๆ ซึ่่�งชอบกิินขนม แต่ผู้้ ่ ใหญ่่ก็็มัักพอใจจะกิินขนมเหมืือนกััน ขนมอย่่างไทยหลาย ๆ อย่่าง มีีรสทั้้�งหวานทั้้�งมััน แล้้วยัังมีีขนมอีีก หลายชนิิดที่่�ทำำ�ให้้มีีกลิ่่�นหอมชวนกิิน เป็็นต้้นว่า ่ ข้้าวตูู ข้้าวตอกตั้้�ง ลอดช่่อง น้ำำ��กะทิิ การทำำ�ขนมให้้มีีกลิ่่�นหอมนั้้�น ทำำ�ได้้ด้้วยวิิธีีอบด้้วยดอกไม้้สดชนิิดที่่�มีี กลิ่่�นหอม เช่่น ดอกมะลิิ กุุหลาบมอญ กระดัังงา อบขนมให้้หอมพอสมควร อย่่างหนึ่่�ง และวิิธีีอบให้้มีีกลิ่่�นหอมด้้วยควัันของ “เทีียนอบ” อีกีอย่่างหนึ่่�ง _23-0693(001-198)P3.indd 73 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 74 “เทีียนอบ” เป็็นเทีียนที่่�ได้้รัับการปรุุงเนื้้�อเทีียนและด้้ายไส้้เทีียนด้้วย เครื่่�องหอมต่่าง ๆ เมื่่�อจุุดเทีียนให้้เกิิดควัันก็็จะมีีกลิ่่�นหอม ควัันหอมนี้้�ใช้้อบ ของต่่าง ๆ ให้้มีีกลิ่่�นหอม ดัังเช่่น อบขนมต่่าง ๆ ที่่�ว่่ามาแต่ต้่ ้น หรืืออบผ้้าห่่ม ผ้้านุ่่ง ผ้้าเช็็ดหน้้า อบบุุหงา อบน้ำำ��อบไทย เป็็นต้้น ผู้้ใหญ่่แต่่ก่่อนมักัหาเทีียนอบมาไว้้ใช้้ติิดบ้้านเสมอ ถ้้าต้้องการจะใช้้งาน เมื่่�อใด ก็็หยิิบจุุดใช้้ได้้ กระนั้้�นก็็ตาม ผู้้ใหญ่่บางคนก็็พอใจทำำ�เทีียนอบไว้้ใช้้เอง ก็็มีี ที่่�เป็็นเช่่นนี้้� ก็็ด้้วยความต้้องการ “กลิ่่�นหอม” จากเครื่่�องหอมต่่างๆ ที่่�ปรุุง เนื้้�อเทีียนและด้้ายไส้้เทีียน เมื่่�อจุดุแล้้วเกิดิควัันหอมถููกใจมากหรืือน้้อยนั่่�นเอง การทำำ�เทีียนอบก็็ไม่่เป็็นการยุ่่งยากแต่่อย่่างไร ถ้้าจะทำำ�เทีียนอบไว้้ใช้้ ก็็อาจทำำ�ได้้ตามวิธีิีที่่�จะเล่า่ ให้ท้ราบเป็็นลำำ�ดัับ ดัังนี้้� สิ่่�งแรกที่่�จะต้้องหามา คืือ ขี้้�ผึ้้�งแท้้พาราฟิินหรืือเทีียนไข กัับเครื่่�องหอม ได้้แก่่ กำำ�ยาน ผิิวมะกรููด ชะลููด จัันทน์์เทศ น้ำำ��มัันจัันทน์์ น้ำำ��อบไทย และ ด้้ายดิิบสำำ�หรัับทำำ�ไส้้เทีียน เมื่่�อได้้ของจะทำำ�เทีียนอบครบแล้้ว ขั้้�นแรกเอาด้้ายดิิบมาซัักให้้สะอาด บิิดให้้หมาด ชุุบน้ำำ��อบไทยให้้ทั่่�วเอาผึ่่�งไว้้ในร่่มให้้แห้้ง จึึงเอามารวมกัันเข้้าเป็็น เส้้นขนาดนิ้้�วก้้อย ตััดให้้ยาวประมาณ ๑ คืืบ เอาน้ำำ��มัันจัันทน์์รููดด้้ายที่่�จะทำำ� เป็็นไส้้เทีียนอบนี้้�เล็็กน้้อย แล้้วเอาใส่่โถอบด้้วยควัันกำำ�ยาน อบหลาย ๆ ครั้้�ง จนกลิ่่�นหอมเข้้าเนื้้�อด้้ายไส้้เทีียน ขั้้�นต่่อไป ก็็จััดการเตรีียมเครื่่�องหอมต่า่งๆ คืือ ชะลููด กำำ�ยาน จัันทน์์เทศ ป่่นให้้เป็็นผงไม่่ต้้องละเอีียดนััก ผิิวมะกรููดหั่่�นซอยให้้ละเอีียด ตัักใส่่ภาชนะ รวมเข้้าด้้วยกัันไว้้ การทำำ�เทีียนอบขั้้�นสุุดท้้าย คืือ การฟั่่�นเทีียนให้้เป็็นเล่่ม เทีียนอบเล่่ม หนึ่่�งๆใช้้ขี้้ผึ้�้�งแท้้๒ ส่่วน พาราฟิินหรืือเทีียนไข ๑/๔ ส่่วน เอา ๒ สิ่่�งนี้้�ใส่่ภาชนะ ตั้้�งไฟให้้ละลายเข้้าด้้วยกััน ยกลงจากไฟพัักไว้้ให้้เย็็นพอจัับได้้ จึึงควัักขี้้�ผึ้้�งขึ้้�น _23-0693(001-198)P3.indd 74 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 75 คราวละประมาณ ๑ ช้้อนคาว ปั้้�นและแผ่่ขี้้�ผึ้้�งให้้เป็็นแผ่่นกลม ตักัเครื่่�องหอม ใส่่พอประมาณ บีีบบี้้ขี้้�ผึ้�้�งกัับเครื่่�องหอมให้้เข้้าเป็็นเนื้้�อเดีียวกััน ทำำ�เช่่นเดีียวกัันนี้้� กัับขี้้�ผึ้้�งและเครื่่�องหอมจนหมด จึึงเอาขี้้�ผึ้้�งที่่�ทำำ�ไว้้นี้้�อัังไฟให้้นิ่่�มจัับรวมและ นวดเข้้าด้้วยกััน แล้้วแผ่่ให้้เป็็นแผ่่นแบน ยาวประมาณ ๑ คืืบ กว้า้งประมาณ ๑ นิ้้�ว เอาลนไฟให้อ่้ ่อนนิ่่�ม วางลงบนกระดานหน้้าเรีียบ เอาด้้ายไส้้เทีียนวางตามยาว ให้้ไส้้เทีียนยื่่�นออกพ้้นแผ่่นเทีียนทั้้�ง ๒ ข้้าง รวบเทีียน ๒ ข้้างหุ้้มไส้้เทีียน บีีบขี้้�ผึ้้�งให้้ติิดไส้้เทีียนแล้้ว “ฟั่่�น” คืือ คลึึงให้้เป็็นเล่่มกลมทั้้�งหััวและท้้าย เมื่่�อฟั่่�นเทีียนเป็็นเล่่มสำำ�เร็็จแล้้ว ก็็ต้้องขดเป็็นวงให้้ปลาย ๒ ข้้างไขว้้กััน และ ชููขึ้้�นสำำ�หรัับจุด กัุับตัดัแต่่งปลายไส้้เทีียนให้้เสมอกััน เป็็นสำำ�เร็จกา็รทำำ�เทีียนอบ ไว้้ใช้้เองได้้แล้้ว เทีียนอบเมื่่�อจะใช้้มัักจะเอาเทีียนนี้้�ติิดไว้้ข้้างใต้้ฝาโถ หรืือฝาขวดโหล พอจุุดเทีียนติิดไฟขึ้้�นแล้้ว จึึงปััดให้้ดัับ พอมีีควัันก็็เอาฝาครอบโถหรืือขวดโหล ให้้ควัันหอมอบสิ่่�งที่่�อยู่่ในโถ ในขวดโหลนั้้�นซัับกลิ่่�นหอมไว้้แต่่ถ้้าจะใช้้เทีียนอบ อบร่ำำ��ผ้้าให้้หอมต้้องใช้้หีีบร่ำำ�� โดยตั้้�งทวนไว้้ในหีีบ จึึงวางเทีียนอบบนทวน จุุดเทีียนทำำ�ให้้มีีควััน ปิิดฝาหีีบอบควัันหอมให้้เข้้าเนื้้�อผ้้า ทำำ�อย่่างนี้้�หลาย ๆ ครั้้�ง กลิ่่�นหอมจะติิดผ้้าอยู่่ได้้นาน นกมีีหููหนููมีีปีีก นกมีีหููหนููมีีปีีก คืือ ค้า้งคาว ใช้้เป็็นสำำ�นวนหมายถึึง คนที่่�ไม่่จริิงใจต่่อ พวกพ้้อง ไม่่ยอมรัับผิิดชอบอะไร ใช้้วิิธีีหลบเลี่่�ยงเอาตััวรอดไปเรื่่�อย ๆ เรื่่�องเดิิมในนิิทานอีีสปนั้้�น เป็็นเรื่่�องการทำำ�สงครามระหว่า่งนกกัับสััตว์์ สี่่�เท้า ้เมื่่�อสััตว์สี่่์ �เท้้ามีีท่่าว่่าจะชนะค้้างคาวก็็ไปเข้้าพวกด้้วยและบอกว่า่ ตนเป็็น หนููเนื่่�องจากมีีหูู ครั้้�นนกเป็็นฝ่่ายชนะสััตว์์สี่่�เท้้า ค้า้งคาวก็็กลัับไปเข้้าพวกนก _23-0693(001-198)P3.indd 75 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 76 และบอกว่่าตนเป็็นนกเนื่่�องจากมีีปีีก สััตว์์ทั้้�งหลายเห็็นว่่าค้้างคาวเป็็นสััตว์์ที่่� ไม่่จริิงใจต่่อพวกพ้้อง จึึงไม่รั่ ับเป็็นพวกด้้วย ค้า้งคาวจึึงต้้องหนีีไปอยู่่ในถ้ำำ��และ ออกหากิินเฉพาะเวลากลางคืืน สำำ�นวนนี้้�มีีที่่�มาจากนิิทานที่่�กล่่าวถึึงค้้างคาว สััตว์์ที่่�มีีทั้้�งหููทั้้�งปีีก เดิมค้ิา้งคาวอยู่กั่ับหนูู เมื่่�อพวกหนููขอให้ช่้่วยทำำ�งาน ค้า้งคาวก็อ้็า้งว่า่ ตนไม่่ใช่่หนูู แต่่เป็็นนกเพราะมีีปีีก เมื่่�อค้้างคาวไปอยู่่กัับนก พอจะต้้องทำำ�งานก็็ปฏิิเสธและ บอกกัับพวกนกว่่าตนไม่่ใช่่นกแต่่เป็็นหนููเพราะมีีหูู ในที่่�สุุดค้้างคาวก็็ไม่่มีีเพื่่�อน ทั้้�งนกและหนูู เพราะขาดความจริิงใจและเห็็นแก่่ตััว นพเก้้า คำำ�ว่า ่ นพเก้้า แปลว่่า เก้้า ทั้้�ง นพ และ เก้้า มีีความหมายอย่่างเดีียวกััน ไทยใช้้คำำ�ว่่า นพเก้้า เป็็นชื่่�อแหวนฝัังนพรััตน์์ คืือแก้้วมณีีหรืือหิินมีีค่่า ๙ อย่่าง ได้้แก่่เพชร ทัับทิิม มรกต บุุษราคััม โกเมน นิล มุิกดา ุเพทาย ไพฑููรย์์ ทำำ�เป็็นยอดก็็มีี ฝัังรอบวงแหวนก็็มีีสำำ�หรัับสวมในงานมงคล พระบาทสมเด็็จพระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่่หััวทรงพระราชนิิพนธ์์เรื่่�อง แหวนนพเก้้าไว้้ว่่า พระเจ้้าแผ่่นดิินพระราชทานให้้ผู้้มีีบรรดาศัักดิ์์�ใหญ่่ ตั้้�งแต่่ “ผู้้เป็็นที่่�สองพระเจ้้าแผ่่นดิินลงไปจนเสนาบดีี” ใช้้สอดประคดคาดเอวอย่่าง เครื่่�องยศแหวนนพเก้้านี้้ถืื�อกัันว่า่ เป็็นมงคลยิ่่�ง พนักังานผู้้ปฏิบัิติัิพระเจ้า้แผ่่นดิิน ถวายเครื่่�องใหญ่คืื่อตััดผม ก็็สอดสวมแหวนนพเก้้าในนิ้้�วเมื่่�อเวลาถวายเครื่่�อง ใหญ่่ ผู้้จะทำำ�การมงคลต่่าง ๆ เช่่น ตััดจุุกเด็็ก รดน้ำำ��ให้้พรคู่่บ่่าวสาวจะสอด แหวนในนิ้้�วชี้้�มืือขวา แล้้วทำำ�การมงคลนั้้�น ๆ ผู้้มีีบรรดาศักดิ์์ ั�ต่่าง ๆ ตลอดจน ราษฎรที่่�มั่่�งมีีก็็ทำำ�แหวนนพเก้้าไว้้ใช้้สอยในการมงคลเช่่นกััน แต่่ใช้้ทองเปล่่า ไม่่มีีเพชรประดัับข้้าง และเล็็กย่่อมกว่่าแหวนเครื่่�องยศ _23-0693(001-198)P3.indd 76 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 77 นพรััตน์์ คำำ�ว่า ่นพรััตน์์แปลว่่า แก้้วมณีีหรืือหิินมีีค่่า ๙ อย่่าง ได้้แก่่เพชร ทัับทิม ิ มรกต บุุษราคัม ั โกเมน นิล มุิกดา ุเพทายไพฑููรย์์แก้้ว ๙ อย่่างนี้้�มีีสีีต่่างๆ กััน ดัังคำำ�ประพัันธ์์ในตำำ�รานพรััตน์์ที่่�พระยาสุุริิยวงศ์์มนตรีีและคณะได้้สอบทาน ตำำ�ราเพชรรััตน์์กัับตำำ�รัับพราหมณ์์และเรีียบเรีียงเพื่่�อทููลเกล้้าฯ ถวายพระบาท สมเด็็จพระพุุทธเลิิศหล้า้นภาลััย ว่่า “เพชรดีี (เพชรที่่�๑) มณีีแดง (ทัับทิมิ) เขีียวใสแสง มรกฎ เหลืืองใสสด บุุษราคำำ แดงแก่่ก่ำำ� โกเมนเอก ศรีีหมอกเมฆ นีีลกาฬ มุุกดาหาร หมอกมััว แดงสลััว เพทาย สัังวาลสาย ไพฑููรย์์” นอกจากนี้้�คำำ�ว่่า นพรััตน์์ ยัังเป็็นชื่่�อเครื่่�องราชอิสริิยาภรณ์์ซึ่่�งมีีชื่่�อเต็็ม ว่่า “เครื่่�องราชอิิสริิยาภรณ์์อัันเป็็นโบราณมงคลนพรััตนราชวราภรณ์์” เป็็น เครื่่�องราชอิิสริิยาภรณ์์สำำ�หรัับพระราชทานเป็็นบำำ�เหน็จ็ความชอบในราชการ แผ่่นดิิน ปัจจุับัุันมีทั้้ี�งหมด ๒๗ สำำ�รัับ เป็็นเครื่่�องต้้นของพระมหากษััตริย์ิ์๑ สำำ�รัับ และสำำ�หรัับพระราชทานแก่่พระบรมวงศานุุวงศ์์และข้้าราชการชั้้�นผู้้ใหญ่่ ๒๖ สำำ�รัับ เครื่่�องราชอิิสริิยาภรณ์์นพรััตนราชวราภรณ์์ที่่�เป็็นเครื่่�องต้้นของ พระมหากษััตริิย์ ป์ระกอบด้้วย พระสัังวาลนพรััตน มหานพรััตน ดารานพรััตน _23-0693(001-198)P3.indd 77 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 78 และแหวนนวรััตน ถ้้าสำำ�หรัับพระราชทานฝ่่ายหน้้าจะไม่่มีีสัังวาลนพรััตน และ ถ้้าพระราชทานฝ่่ายในจะไม่มี่ ีสัังวาลนพรััตนกัับแหวนนวรััตน สัังวาลนพรััตน เป็็นเครื่่�องราชููปโภคที่่�พระมหากษััตริย์ิท์ รงในพระราชพิธีิี บรมราชาภิิเษก ตกทอดมาตั้้�งแต่่ครั้้�งกรุุงศรีีอยุธุยาเป็็นราชธานีีองค์์เดิมิเรีียกว่า ่ สัังวาลพระนพ มีีลัักษณะเป็็นสายสร้้อยพระสัังวาลประดัับนพรััตน์์ ทำำ�ด้้วย ทองคำำ�ล้้วน มีี๓ เส้้น เส้้นหนึ่่�งยาวประมาณ ๑๒๔ เซนติิเมตร มีดีอกประจำำ�ยาม ทำำ�ด้้วยทองคำำ�ประดัับนพรััตน์์๑ ดอก ใน พ.ศ. ๒๓๒๘ พระบาทสมเด็็จ พระพุทธุยอดฟ้าจุุ้ฬาโลกมหาราช ได้ท้รงพระกรุณาุโปรดเกล้า้โปรดกระหม่่อม ให้สร้้า้งพระมหาสัังวาลนพรััตนราชวราภรณ์์เพิ่่มขึ้� ้�นอีกสาียหนึ่่�งเป็็นสัังวาลแฝด ทำำ�ด้้วยทองคำำ�ล้้วน ยาว ๑๗๖ เซนติิเมตร มีดีอกประจำำ�ยามทองคำำ�ฝัังนพรััตน์์ ดอกละชนิดสลัิ ับกัันไปเป็็นดอก ๆ นรกอเวจีี แดนนรกซึ่่�งอยู่่ใต้้แผ่่นดิินโลกมนุุษย์์ลงไปเป็็นชั้้�น ๆ มีีนรกที่่�เรีียกว่่า “นรกใหญ่่” ๘ ขุุม เรีียงถััดกัันลงไปตามโทษหนัักเบาที่่�สััตว์์นรกจะได้้รัับตาม บาปที่่ก�ระทำำ� นรกใหญ่่แต่ล่ะขุมมีุี“นรกบ่า่ ว”เป็็นบริิวารอีกมากมาีย นรกใหญ่่ ขุุมแรกใน ๘ ขุุม ถััดจากโลกมนุุษย์์ลงไปชื่่�อ สััญชีีพนรก อยู่่เหนืือนรกใหญ่่อีีก ๗ ขุุม ส่่วนนรกใหญ่ขุุ่มที่่�๘ เป็็นขุุมที่่�ลึึกที่่�สุุดมีชื่ี่�อว่่า อเวจีมีหานรก เป็็นที่่�อยู่่ ของสััตว์์นรกที่่�ได้้ทำำ�บาปหนัักมากที่่�สุุด สััตว์์นรกในนรกอเวจีีต้้องถููกไฟนรกเผาไหม้้ทนทุุกข์์ทรมานนานยิ่่�งกว่่า สััตว์์นรกในนรกขุมอืุ่่�น ๆ นานจนถึึงสิ้้�นกัปสิ้้ ั �นกัลป์ั ผู้้ที่่ ์ �ตกนรกขุมนีุ้้จึึ�งเรีียกได้ว่้า ่ ไม่่ได้ผุ้ดุไม่่ได้้เกิดอีิกีนานแสนนาน ทั้้�งนี้้�เพราะเมื่่�อยัังเป็็นคนได้ทำ้ ำ�บาปอย่า่งหนักั ที่่�เรีียกว่่า อนัันตริิยกรรม ซึ่่�งมีี๕ อย่่าง เรีียกว่่า ปััญจานัันตริิยกรรม ได้้แก่่ _23-0693(001-198)P3.indd 78 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 79 ๑. ฆ่่าบิิดา ๒. ฆ่่ามารดา ๓. ฆ่่าพระอรหัันต์์๔. ทำำ�ให้้พระกายของพระพุุทธเจ้้า ห้้อเลืือด ๕. ทำำ�ให้ส้งฆ์์แตกแยกกััน ผู้้ใดทำำ�บาปอย่า่งหนักัเพีียงอย่า่ งใดอย่า่งหนึ่่�ง ก็็ต้้องตกนรกอเวจีี นาคปรก นาคปรก เป็็นชื่่�อปางหนึ่่�งของพระพุุทธรููป เรีียกว่่า “ปางนาคปรก” เป็็นพระพุทธรููปนั่่ ุ�งขัดสมาธิั ิหงายพระหััตถ์ทั้้์ �ง ๒ วางซ้้อนกัันบนพระเพลา (ตักั) มีีพญานาค ๗ เศีียร แผ่่พัังพานคลุุมเหนืือพระเศีียร เป็็นพระพุุทธรููปประจำำ� วัันเสาร์์ ตามตำำ�นานมีีว่่า เมื่่�อพระพุุทธเจ้้าตรััสรู้้แล้้ว ในสััปดาห์์ที่่�๕ ได้้เสด็็จ ประทัับใต้้ต้้นไทรใหญ่่ ในสััปดาห์์ที่่�๖ ได้้เสด็็จไปประทัับใต้ต้้ ้นมุุจลิินท์์(ต้้นจิิก) ซึ่�งอ่ยู่ทา่งทิิศตะวัันออกของต้้นมหาโพธิ์์�ตรัสรู้้ ัเวลานั้้�นฝนตกพรำำ�ๆไม่ขาดสา่ย ตลอด ๗ วััน พญามุจุลิินทนาคราชได้ป้รากฏกายมาทำำ�ขนดล้้อมรอบพระวรกาย ไว้้๗ ชั้้�น แล้้วแผ่่พัังพานใหญ่่คลุุมเบื้้�องบนถวายพระพุุทธเจ้้า เมื่่�อฝนหาย พญามุุจลิินทนาคราชก็็คลายขนดออกจากพระวรกายจำำ�แลงร่่างเป็็นมาณพ (ชายหนุ่่ม) ยืืนทำำ�อััญชลีีเฉพาะพระพัักตร์์พระพุุทธองค์์พระปางนาคปรกมีี ๒ แบบ แบบที่่�๑ ประทัับนั่่�งสมาธิิภายในขนดพญานาคที่่�ขดซ้้อนกัันขึ้้�นไป ๗ ชั้้�น ขนดพญานาคนั้้�นล้้อมพระวรกายไว้สูู้งถึึงพระอัังสา (ไหล่่) เพื่่�อป้้องกัันลม และฝน แบบที่่�๒ สร้า้งเป็็นพระนั่่�งขัดสมาธิั ิ(อ่า่นว่า ขั่ดั-สะ-หฺมาดฺ ) บนขนดตััว พญานาคเสมืือนนาคเป็็นบััลลัังก์์เศีียรพญานาคแผ่่พัังพานคลุุมอยู่่เบื้้�องบน ดููสง่่างาม ผู้้สร้้างอาจจะได้้ลัักษณะเช่่นนี้้�มาจากพระนารายณ์์ประทัับเหนืือ อนัันตนาคราช _23-0693(001-198)P3.indd 79 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 80 นางแก้้ว เมื่่�อพููดถึึงหญิิงผู้้ประเสริิฐ มีีความงามทั้้�งกายและใจ คนไทยเรามััก นำำ�ไปเปรีียบกัับนางแก้้ว นางแก้้วหมายความว่่า นางผู้้เป็็นที่่�รััก นางผู้้มีค่ี่า ในหนัังสืือไตรภููมิิพระร่่วงซึ่่�งเป็็นพระราชนิิพนธ์์ของพระเจ้้าลิิไทย ในสมััยสุุโขทััย กล่า่วถึึงนางแก้้วว่่า นางแก้้วเป็็นหญิิงพิิเศษที่่�เกิิดมาคู่่บุุญบารมีี ของพระเจ้า้จัักรพรรดิิ นางแก้้วมีี๒ ประเภท ประเภทแรกเป็็นหญิิงที่่�ได้ทำ้ ำ�บุญุ อัันยิ่่�งใหญ่่มาแต่่ชาติิปางก่่อนแล้้วได้้มาเกิิดในตระกููลกษััตริย์ิ์และได้้เป็็นมเหสีี ของพระเจ้้าจัักรพรรดิินางแก้้วอีีกประเภทหนึ่่�งเป็็นหญิิงงามจากอุุตรกุุรุุทวีีป ซึ่่�งอยู่่ทางทิิศเหนืือของเขาพระสุุเมรุุ นางแก้้วทั้้�ง ๒ ประเภท เป็็นหญิิงที่่�งดงามมากทั้้�งรููปร่่างหน้้าตาและ กิิริิยามารยาท ร่่างกายนางแก้้วหอมฟุ้้งโดยไม่่ต้้องใส่่น้ำำ��หอม รอบตััวนางแก้้ว มีีรััศมีีแผ่่ไปไกล ๑๐ ศอก จึึงไม่่ต้้องอาศััยแสงไฟเลย เมื่่�อใดพระเจ้้าจัักรพรรดิิ รู้้สึึกหนาว ตััวนางแก้้วจะอุ่่น เมื่่�อใดพระเจ้้าจัักรพรรดิิรู้้สึึกร้้อน ตััวนางแก้้ว จะเย็็น ทำำ�ให้้พระเจ้้าจัักรพรรดิิรู้้สึึกสบายพระองค์์ตลอดเวลา นางเฝ้้าดููแล ปรนนิิบััติิพระเจ้้าจัักรพรรดิิด้้วยมารยาทอัันงดงาม และไม่่เคยล่่วงเกิิน พระสวามีีเลย _23-0693(001-198)P3.indd 80 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 81 น้ำำ��บ่่อน้้อย สำำ�นวน น้ำำ��บ่่อน้้อย หรืือ น้ำำ��ในบ่่อน้้อย หมายถึึง น้ำำ��ลาย น้ำำ��ลายเมื่่�ออยู่่ ในปากอาจจะถืือว่่าเป็็นสิ่่�งที่่�ใช้้ประโยชน์์ได้้หลายอย่่างเช่่นช่่วยในการเคี้้�ยว อาหารทำำ�ให้กลืื ้นอาหารได้้ง่่าย สำำ�นวนนี้้มี�ที่่มาจาก�บทละครเรื่่�องรามเกีียรติ์์�พระราชนิิพนธ์์ในพระบาท สมเด็็จพระพุุทธยอดฟ้้าจุุฬาโลกมหาราช ตอนพระรามให้้หนุุมานไปสืืบข่่าว นางสีีดาที่่�ถููกทศกััณฐ์์ลัักพาไปไว้้ในกรุุงลงกา หลัังจากหนุุมานไปบอกข่่าว พระรามแก่่นางสีีดาแล้้ว หนุุมานได้้เข้้าไปทำำ�ลายสวนของทศกััณฐ์์และฆ่่ายัักษ์์ ตายมากมายจนอิินทรชิิตซึ่่�งเป็็นโอรสของทศกััณฐ์์ออกมารบกัับหนุุมาน หนุุมานแกล้้งทำำ�เป็็นแพ้้ให้้อิินทรชิิตจัับได้้เมื่่�อทศกััณฐ์์สั่่�งให้้ประหารนั้้�น ทำำ�อย่่างไรหนุุมานก็็ไม่่ตาย หนุุมานจึึงออกอุุบายให้้ใช้้ไฟเผาตน โดยเอาสำำ�ลีี และผ้้าชุุบน้ำำ��มัันยางมาพัันรอบตััวและใช้้เชืือกมััดให้้แน่่นแล้้วจุุดไฟเผา เมื่่�อไฟติิดแล้้วหนุุมานก็็วิ่่�งเข้้าไปในปราสาทแล้้วก็็วิ่่�งไปวิ่่�งมาทั่่�วเมืืองทำำ�ให้้ไฟ ลุุกไหม้้ไปทั่่�ว หนุุมานดัับไฟที่่�ไหม้้ตััวได้้หมด ยกเว้้นที่่�ปลายหาง จึึงเหาะไป ขอให้้พระฤๅษีีนารทช่่วย พระฤๅษีีแนะให้้ใช้้น้ำำ��บ่่อน้้อย คืือ น้ำำ��ลาย หนุุมาน จึึงดัับไฟที่่�ติิดปลายหางได้้ ดัังคำำ�ประพัันธ์์ว่่า “เมื่่�อนั้้�น พระนารทอาจารย์์ฌานกล้้า ฟัังวายุุบุุตรเจรจา หััวเราะร่่าร่่าแล้้วตอบไป เอ็็งเป็็นทหารพระจัักรกฤษณ์์ เพลิิงนิดิเท่่านี้้�ไม่่ดัับได้้ น้ำ ำ�ในบ่่อน้้อยจะไว้้ไย เหตุุใดไม่่ดัับอััคคีี บััดนั้้�น หนุมุานผู้้ชาญชััยศรีี ได้้ฟัังพระมหามุุนีี กระบี่่�คิิดได้้ด้้วยปรีีชา จึ่่�งเอาหางใส่่ในปากอม อััดลมในช่่องนาสา เพลิิงนั้้�นก็็ดัับดั่่�งจิินดา ด้้วยอุุบายปััญญาพระนัักพรต” _23-0693(001-198)P3.indd 81 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 82 น้ำำ��ปรุุงอย่่างไทย การแต่่งกายด้้วยเครื่่�องนุ่่งห่่มเพื่่�อให้้แลดููสุุภาพเรีียบร้้อย และสวยงาม ด้้วยสีสัีัน ลวดลาย ดอกดวงต่า่งๆแล้้ว ยัังต้้องเพิ่่ม�เครื่่�องประทิ่่�นหรืือเครื่่�องหอม ใช้้ทา ประพรม หรืือฉีดพ่ี ่นให้ติ้ดตัิ ัว ติดิเครื่่�องนุ่่งห่ม่ ให้้เป็็นที่่ชื่� ่�นใจแก่ผู้้่ ใกล้ชิ้ดบ้ิา้ง ผู้้เป็็นเพื่่�อนร่่วมงานในสถานที่่�เดีียวกััน หรืือผู้้อื่่�นที่่�ร่่วมโดยสารไปในรถในเรืือ เดีียวกััน เป็็นต้้น ได้้รัับกลิ่่�นหอมเป็็นเครื่่�องชููใจบ้้าง เครื่่�องประทิ่่�นหรืือเครื่่�องหอมอย่่างที่่�ใช้้ทา ประพรม หรืือฉีีดพ่่นให้ติ้ิด ร่่างกาย หรืือเครื่่�องนุ่่งห่่ม ย่่อมเป็็นเครื่่�องหอมชนิิดน้ำำ�� จึึงใช้้ทา ประพรมหรืือ ฉีีดพ่่นได้้ เครื่่�องหอมชนิิดน้ำำ��อย่่างที่่�คนไทยนิิยมใช้้กัันเมื่่�อสมััยที่่�ผ่่านมาก็็มีีแต่่ น้ำำ��อบกัับน้ำำ��ปรุุงเป็็นพื้้�น ส่่วนที่่นำ�ำ�เข้้าจากต่า่งประเทศได้้ใช้้อยู่บ้่า้งเช่่น น้ำำ��กุุหลาบ น้ำำ��ดอกไม้้เทศแต่่ก็็เป็็นเครื่่�องประทิ่่�นที่่�มีีราคาแพง มักัใช้้กัันในหมู่่คนที่่�มีีฐานะ มั่่�งคั่่�ง หรืือเจ้้านายแต่่ก่่อน ตััวอย่่างเช่่นนี้้�มีีอยู่่ในบทละครนอกเรื่่�อง สัังข์์ทอง พระราชนิิพนธ์์ของพระบาทสมเด็จ็พระพุุทธเลิิศหล้้านภาลััย เป็็นภาพสะท้้อน ให้้ทราบได้ดั้ังนี้้� “ครั้้�นรุ่่�งแสงสุริุิยใสไตรตรััส ทั้้�งร้้อยเอ็็ดกษััตริย์ิ์ทรงภููษา สอดเครื่่�องประดัับระยัับตา แต่่งกายาโอ่่อวดประกวดกััน บ้้างถืือห่่อบุุหงาทััดยาดม ผ้้าห่่มชุุบน้ำ ำ� กุุหลาบกลั่่�น ต่่างองค์์กรายกรจรจรััล พากัันเข้้าไปในวััง” น้ำำ��อบก็็ดีี น้ำำ��ปรุุงก็ดี็ ีคนไทยได้้ใช้้มาแต่่เดิิม ภายหลััง มีน้ำีำ��หอมนำำ�จาก ต่่างประเทศเข้้ามาเมืืองไทยเรีียกกัันว่่า “น้ำำ��อบฝรั่่�ง” หรืือ perfumes เป็็นน้ำำ�� ใส ๆ เป็็นน้ำำ��สีีจาง ๆ ก็มี็ ี กลิ่่�นหอมต่่างกัับน้ำำ��อบไทย น้ำำ��ปรุุง มัักกลิ่่�นฉุุนจััด _23-0693(001-198)P3.indd 82 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 83 และราคาแพง ชาวบ้้านทั่่�วไปยัังคงนิิยมใช้้น้ำำ��อบไทยและน้ำำ��ปรุุงซึ่�งร่าคาถููกกว่า ่ อีีกทั้้�งยัังทำำ�ใช้้เองได้้ด้้วย อัันที่่�จริิง“น้ำำ��หอม” หรืือ“น้ำำ��อบฝรั่่�ง” ที่่�คนไทยเคยเห็็นและเคยใช้้กััน แต่ก่่ ่อนจนในปัจจุับัุัน ก็็ไม่สู้้ต่่า่งกัันกัับน้ำำ��ปรุุงแต่่อย่า่ งไร กระนั้้�นเพื่่�อให้ท้ราบว่า่ น้ำำ��ปรุุงอย่า่ งไทยเป็็นเช่่นไร ก็จ็ะเล่า่เรื่่�องน้ำำ��ปรุุง ว่าด้่ ้วยเครื่่�องหอม และวิธีิปรุีุงน้ำำ�� ทำำ�ให้้เป็็นน้ำำ��ปรุุง โดยย่่อดัังต่่อไปนี้้� เริ่่�มแรกจะทำำ�น้ำำ��ปรุุง ต้้องหาดอกไม้้หลายอย่่างที่่�มีีกลิ่่�นหอมเป็็นต้้นว่่า ดอกชำำ�มะนาด มะลิิ กระดัังงา อย่่างใดอย่่างหนึ่่�งแล้้วแต่่จะชอบกลิ่่�นดอกอะไร โดยมากมัักใช้้ดอกชำำ�มะนาด กัับต้้องมีีใบเตยหอมอีกด้ี ้วย ส่่วนของที่่�จะทำำ�ให้้เป็็นน้ำำ��ปรุุง คืือ แอลกอฮอล์์ชนิิดเมทิิลแอลกอฮอล์์ น้ำำ��สะอาดผ่่านการต้้มให้้สุุก หััวน้ำำ��มัันไฮซิิน พิมิเสน และเทีียนอบ เมื่่�อจััดหาดอกไม้้และของที่่�จะทำำ�ไว้้พร้้อมแล้้ว จึึงเอาขวดโหลแก้้ว ใบใหญ่่สัักหน่่อย ตวงน้ำำ��สุุกใส่่ตามขนาดที่่�ต้้องการ ลอยดอกไม้้ลงในน้ำำ�� แล้้วอบด้้วยเทีียนอบ แล้้วปิิดฝาขวดโหลไว้้ให้้น้ำำ��ซึึมซัับกลิ่่�นหอม ทำำ�อย่่างนี้้� หลาย ๆ ครั้้�งจนเป็็นน้ำำ��หอม จึึงเติิมแอลกอฮอล์์ลงผสมกัับน้ำำ��หอมกวนให้้เข้้า ด้้วยกััน ปิิดฝาโหลให้้สนิิท วางไว้้ในที่่�ไม่่ถููกแดด ขั้้�นตอนถััดมา นำำ�ใบเตยหอมมาหั่่�นเป็็นท่่อนสั้้�น ๆใส่่ลงในขวดโหลแก้้ว อีีกลููกหนึ่่�ง เติิมแอลกอฮอล์์ลงพอท่่วมใบเตย แช่่ใบเตยในแอลกอฮอล์์ไว้้จน น้ำำ��ออกเป็็นสีีเขีียว ขั้้�นที่่�จะต้้องทำำ�ต่่อ คืือนำำ�พิิมเสนบดให้้ละเอีียด ใส่่ขวดแก้้ว แล้้วเติิม แอลกอฮอล์์ปิิดจุุกขวด แช่่พิิมเสนให้้ละลายในแอลกอฮอล์์ จึึงเอาขวดแก้้ว อีกลููกีหนึ่่�งใส่่แอลกอฮอล์์ใส่หั่ ัวน้ำำ��มัันไฮซิินลง ปิิดฝาขวดเขย่า่ ให้ป้ นเข้้าด้้วยกััน ทิ้้�งค้้างไว้้สัก ั ๒-๓ คืืน _23-0693(001-198)P3.indd 83 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 84 งานขั้้�นท้า้ยสุดก็ุนำ็ ำ�สิ่่�งที่่�เตรีียมไว้ทั้้ ้ �งหมดริินใส่่ลงรวมกัันในขวดโหลแก้้ว ใหญ่ลููก่หนึ่่�งแล้้วเขย่า่เบา ๆให้สิ่่้�งที่่�ใส่่อยู่ใน่ขวดโหลเข้้าเป็็นเนื้้�อเดีียวกััน จึึงหา ขวดแก้้วปากแคบขนาดเขื่่�องมาลููกหนึ่่�ง นำำ�กรวยสำำ�หรัับกรอกน้ำำ��ใส่่ปากขวด ก้้นกรวยกรุุด้้วยกระดาษกรอง นำำ�กระบอกตัักน้ำำ��ที่่�ปรุุงไว้้ในขวดโหลใหญ่่ ใส่่กรวยกรองน้ำำ��ที่่�ปรุุงไว้้ลงในขวดแก้้ว ก็็จะได้้น้ำำ��ปรุุงที่่�มีีกลิ่่�นหอมเอาไว้้ใช้้ได้้ ต่่อไป อนึ่่�ง น้ำำ��ปรุุงตามวิธีิที่่�เล่ามานี้้ ่ มั�กมีัสีีเขีียวอ่่อน ๆซึ่�งเป็็น ่สีที่่�ได้จาก้ ใบเตย กระนั้้�นว่่าไปแล้้วน้ำำ��ปรุุงดููจะไม่่สู้้ต่่างกัับน้ำำ��อบฝรั่่�ง แต่่น้ำำ��ปรุุงมิิได้้ใช้้วิิธีีกลั่่�น ให้้น้ำำ��มีีกลิ่่�นหอม ปััจจุุบัันน้ำำ��ปรุุงได้้รัับการบรรจุุขวดชนิิดฉีีดพ่่นเพื่่�อให้้ใช้้ได้้ สะดวกยิ่่�งขึ้้�น น้ำำ��อบไทย เมื่่�อย่่างเข้้าฤดููร้้อน ตามปรกติิของฤดููนี้้�อากาศก็็ย่่อมจะร้้อน แต่่จะ ร้้อนน้้อยหรืือร้้อนมากนั้้�นเอาแน่่กัับฤดููกาลนั้้�นย่่อมจะคาดคะเนเอาเป็็นแน่่ ได้้ยาก แต่่ก็็ร้้อนอยู่่ราว ๓-๔ เดืือน เมื่่�อฤดููร้้อนมาถึึง คนทั้้�งหลายต่่างก็็หาวิิธีีคลายร้้อนผ่่อนให้้เย็็น มีีอยู่่ มากมายหลายวิิธีีเป็็นต้้นว่่า อาบน้ำำ��บ่่อย ๆ พอให้้คลายร้้อน ดื่ ่� มน้ำำ��เย็็นดัับ กระหาย รัับประทานข้้าวแช่่หรืือใช้้พััดโบกลมให้้เย็็นกายได้้บ้้าง ทำำ�อย่่างใด อย่่างหนึ่่�งแล้้วแต่่จะหาวิธีิีใดให้้คลายร้้อนได้้ วิิธีีคลายร้้อนอย่่างหนึ่่�งซึ่่�งคนไทยแต่่ก่่อนมัักชอบทำำ�คืือใช้้“น้ำำ��อบ” ลููบไล้้ชโลมใบหน้้าและตามตััวช่่วยคลายร้้อนได้้บ้้าง หรืือใช้้น้ำำ��อบผสมกัับ แป้้งนวลหรืือแป้้งร่ำำ�� ประตามหน้้าตามตััวก็็ช่่วยคลายร้้อนกัับซัับเหงื่่�อมิิให้้ เหนีียวตััว และการทาหรืือใช้้แป้้งกัับน้ำำ��อบ ยัังมีีกลิ่่�นหอมจรุุงใจ ระงัับอารมณ์์ หงุุดหงิิดได้้อีีกด้้วย _23-0693(001-198)P3.indd 84 7/7/2566 BE 18:23