นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 185 ภาชนะใส่่หมากพลููสำำ�หรัับเจ้า้นายอีกีอย่า่งหนึ่่�งเรีียกว่า ่พานหมากเสวย ใช้้ตั้้�งในการพระราชพิธีิีสำำ�คัญ ั เป็็นอย่า่งเครื่่�องยศเจ้า้นายชั้้�นพระองค์์เจ้า้แต่ก่่ ่อน เรื่่�องนี้้�มีีอยู่่ในหมายรัับสั่่�งสมััยรััชกาลที่่�๔ เรื่่�องรัับทููตฮอลัันดา เมื่่�อพุุทธศัักราช ๒๔๐๔ ว่า่ “อนึ่่�ง ให้้กรมพระสััสดีีหมายบอกเจ้้ากรม ปลััดกรมให้้ทููลพระเจ้้า น้้องยาเธอ ให้้ทููลพระเจ้้าลููกยาเธอ ให้้ทููลพระวรวงศ์์เธอ ให้้แต่่ง พระองค์์ทรงผ้้าเขีียนทองพื้้�นศรีีเสื้้�อทรงอย่่างน้้อยข้้างในกรุุยกรองศรีี ชั้้�นนอก ให้้เอาเสื้้�อทรงศรีีอย่่างน้้อยเตรีียมไปด้้วย แล้้วเอาพานหมาก เสวย เอาพระเต้้าบ้้วนพรโอษฐ์์น้้อย เข้้าไปตั้้�งในพระที่่�นั่่�งอนัันตสมาคม เหมืือนอย่่างเสด็็จออกแขกเมืืองครั้้�งก่่อน” อนึ่่�ง ภาชนะใส่่หมากพลููของหลวงซึ่่�งจะได้้ใช้้ในบางโอกาส และใช้้แก่่ บุุคคลที่่�มิิใช่่เจ้้านาย ยัังเรีียกต่่างกัันออกไป ดัังเช่่น กรณีีใช้้รัับรองแขกเมืือง สมััยก่่อน มีีแบบอย่่างให้้ทราบได้้ ดัังนี้้�“เกณฑ์์ให้้ขุุนทิินบรรณาการ ขุุนธารกำำนััลรัับพานหมาก พานบุุหรี่่� ต่่อวิิเศษหมากพลูู ไปตั้้�งให้้แขกเมืือง รัับพระราชทานที่่�เก๋๋งพััก แล้้วให้้จััดคนโทน้ำ ำ� ถ้้วยแก้้วสำำหรัับกิิน ทำำคอย ให้้พร้้อม” หมากรุุกและสำำ�นวนไทยซึ่่�งมีีที่่� มาจากหมากรุุก หมากรุุกเป็็นชื่่�อการเล่่นชนิิดหนึ่่�ง มีีกระดานกัับตััวหมากเป็็นอุุปกรณ์์ การเล่่น เล่่นได้้ครั้้�งละ ๒ คน สมมติตัิัวหมากของแต่่ละฝ่่ายเป็็นกองทหารเข้้า ต่่อสู้้กัันในสมรภููมิิถ้้าหมากตััวสำำ�คัญที่่ ัสุ�ดขุองฝ่า่ ยใดถููกกิิน ฝ่า่ยนั้้�นแพ้้หมากรุกุ เป็็นการเล่่นของหลายชาติิ ที่่�รู้้จัักกัันดีีในประเทศไทย คืือ หมากรุุกไทย หมากรุุกจีีน และหมากรุุกสากล หมากรุุกไทยเล่่นโดยใช้้กระดานที่่�มีีตาราง _23-0693(001-198)P3.indd 185 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 186 รููปสี่่�เหลี่่�ยมจััตุุรััสจำำ�นวน ๖๔ ช่่อง แต่ล่ะช่่องเรีียกว่่า ตา แต่ล่ะฝ่่ายมีีตััวหมาก จำำ�นวน ๑๖ ตััว ประกอบด้้วย เบี้้�ย ๘ ตััว เรืือ ม้้า โคน อย่่างละ ๒ ตััว และ เม็็ด กัับ ขุุน อย่่างละตััว ขุุน เป็็นตััวหมากที่่�สำำ�คััญที่่�สุุด ในขุุนช้้างขุุนแผน ตอนนางศรีีประจัันไปวััดเพื่่�อนิิมนต์์พระมาเจริิญ พระพุทธมุนต์์ในงานแต่่งงานระหว่า่งพลายแก้้วกัับนางพิมพิลาิ ไลย มีีบทบรรยาย เกี่่�ยวกัับหมากรุุกดัังนี้้� “ถึงึวััดแคขึ้้�นกุุฎีีรี่่�เข้้าไป ศรีีประจัันนั่่�งไหว้้แล้้วว่่าพลาง สมภารผิินหลัังเล่่นหมากรุุก สบสนุุกจัับโคนเข้้าโยนผาง เข้้ากลจะจนที่่�ตากลาง ศรีีประจัันนั่่�งค้้างว่่าเจ้้าคุุณ ดีีฉัันมาหมายว่่าจะนิมินต์์ สมภารว่่าไม่่จนให้้หลบขุุน ศรีีประจัันว่่าดีีฉัันจะทำำบุุญ สมภารว่่าเรืือจุุนเข้้ารุุกจน เหลีียวหลัังเห็็นศรีีประจัันกลั้้�นหััวร่่อ จึึงถามข้้อเนื้้�อความตามเหตุุผล” ภาษาไทยมีีสำำ�นวนหลายสำำ�นวนซึ่่�งมีีที่่�มาจากหมากรุุก เช่่น เข้้าตาจน หน้้างอเป็็นม้้าหมากรุุก ไม่่ดููตาม้้าตาเรืือ รุุกคืืบ รุุกฆาต ภาษาไทยมีีสำำ�นวนจำำ�นวนมากที่่�มาจากหมากรุก ุหมากรุกุเป็็นการเล่่น ที่่�ใช้้กระดานเป็็นอุุปกรณ์์ กระดานหมากรุุกทำำ�เป็็นตารางประกอบด้้วยช่่อง สี่่�เหลี่่�ยมจััตุุรััสเล็็ก ๆ จำำ�นวน ๖๔ ช่่อง แต่่ละช่่องเรีียกว่่า “ตา” สำำ�หรัับเดิินตััว หมากรุุก หมากรุุกนั้้�นตััดสิินแพ้้ชนะกัันที่่�ขุุน หากขุุนของฝ่่ายใดถููกกิิน ฝ่า่ยนั้้�น ก็็แพ้้หรืือหากขุุนเดิินต่่อไปไม่่ได้้เรีียกว่่า “จน” ก็็แพ้้เช่่นกััน ขุุนที่่�เดิินเข้้าไป ในตาที่่�ทำำ�ให้้จน ต้้องแพ้้เรีียกว่่า เข้้าตาจน สำำ�นวน เข้้าตาจน หมายถึึง อัับจน หนทางอย่่างที่่�สุุด ไม่่สามารถหาทางออกที่่�ดีีได้้อาจต้้องเลืือกทางที่่�เป็็นผลเสีีย เช่่น เขาถููกให้้ออกจากงาน เงิินที่่�เก็็บไว้้ก็็ใช้้จนหมด พอเข้้าตาจน ก็็ต้้องไป กู้้หนี้้�นอกระบบ _23-0693(001-198)P3.indd 186 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 187 หากขุุนเดิินหนีีหมากของฝ่่ายตรงข้้ามไปอยู่่ในตาตรงมุุมของกระดาน และไม่่มีีตาให้้เดิินต่่อไปอีีก เรีียกว่่า จนมุุม ภาษาไทยใช้้จนมุุมเป็็นสำำ�นวน หมายถึึง หนีีการจัับกุุมไม่่รอด ถููกจัับตััวที่่�ใดที่่�หนึ่่�งจนได้้เช่่น หลัังจากที่่� ก่่อคดีีสะเทืือนขวััญ เขาก็็หนีีการจัับกุุมของเจ้้าหน้้าที่่� สุุดท้้ายไปจนมุุมที่่�บ้้าน ญาติิในต่่างจัังหวััด หากฝ่า่ยหนึ่่�งไล่่รุุกขุุนของอีีกฝ่่ายหนึ่่�งแต่่ไล่่เท่่าไร ก็็ไม่่สามารถต้้อนขุุน ของฝ่่ายตรงข้้ามเข้้าสู่่ตาที่่�ทำำ�ให้้จน หรืือไม่่สามารถต้้อนขุุนให้้ไปจนอยู่่ที่่�มุุม ของกระดานได้้เรีียกว่่า ไล่่ไม่่จน ใช้้เป็็นสำำ�นวน หมายถึึง ซักัไซ้้เท่่าไรก็็ไม่่สิ้้�น ปััญญาตอบ สามารถเอาตััวรอดได้้เช่่น เขาได้้ศึึกษาค้้นคว้้าและเรีียบเรีียง วิิทยานิิพนธ์์มาเป็็นอย่่างดีีแม้้กรรมการจะถามลึึกซึ้้�งอย่่างไร ก็็ไล่่ไม่่จน เห็็นกงจัักรเป็็นดอกบััว สำำ�นวน เห็็นกงจัักรเป็็นดอกบััว เปรีียบคนที่่�เห็็นผิิดเป็็นชอบ เห็็นสิ่่�งชั่่�ว ว่่าเป็็นสิ่่�งดีี ใช้้เปรีียบคนที่่�หลงไปกัับอบายมุุข หลงสิ่่�งเสพติิด หรืือหลงเพื่่�อนที่่� ชักนำั ำ�ไปในทางเสื่่�อมเสีีย ว่า่ เป็็นสิ่่�งดีีเพราะอบายมุข สิุ่่�งเสพติด ิหรืือเพื่่�อนชั่่�วนั้้�น ตอนแรกอาจจะทำำ�ให้รู้้สึึก ้ เพลิิดเพลิินพอใจ แต่่ในที่่สุ�ดก็ุจ็ะทำำ�ให้ป้ระสบหายนะ สำำ�นวนนี้้�มาจากเรื่่�องนิิทานในนิิบาตชาดกของพระพุุทธศาสนา เรื่่�อง จตุทุวารชาดก ซึ่�ง่มีจุีดมุ่่งหมายสอนคนที่่�อกตัญัญูู ไม่่เชื่่�อคำำ�สั่่�งสอนของพ่่อแม่่ ที่่�สอนหรืือสั่่�งให้้ทำำ�อะไรก็็ขััดขืืน ไม่่เชื่่�อฟััง ว่่าจะต้้องได้้รัับทุุกข์์ ต้้องตกนรก โดยกล่่าวถึึงลููกชายเศรษฐีีคนหนึ่่�งที่่�มีีชื่่�อว่่า มิิตตวิินทุุกะ ซึ่่�งอวดดีีไม่่เชื่่�อ คำำ�สั่่�งสอนแนะนำำ�ของพ่่อแม่่และทำำ�ร้้ายแม่่เมื่่�อถููกขัดัใจ จึึงทำำ�ให้้ต้้องตกนรก และเพราะกรรมของตนที่่�เป็็นคนอกตััญญูู จึึงทำำ�ให้้เห็็นกงจัักรที่่�หมุุนอยู่่บนหััว ของเปรตตนหนึ่่�งว่่าเป็็นดอกบััว เห็็นเลืือดที่่�ไหลย้้อยลงมานั้้�นเป็็นสร้้อยสัังวาล ที่่�งดงาม อยากได้มา้ เป็็นของตน จึึงไปขอกงจัักรจากเปรตตนนั้้�นมาใส่ศี่ ีรษะตน _23-0693(001-198)P3.indd 187 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 188 มิิตตวิินทุุกะจึึงได้้รัับโทษมีีกงจัักรมาหมุุนอยู่่บนศีีรษะตนนานแสนนานตาม กรรมของตนที่่�ทำำ�ไว้้กัับพ่่อแม่่ เห็็นชายผ้้าเหลืือง ผ้้าเหลืือง เป็็นผ้้าที่่�ภิิกษุุในพระพุุทธศาสนาใช้้เป็็นเครื่่�องนุ่่งห่่ม ประกอบด้้วยผ้านุ่่ ้งที่่�เรีียกว่า ส่บง ผ้าที่่ ้ห่�ม่คลุมทัุ้้�งตััวที่่�เรีียกว่า จี่ ีวร และผ้า้คลุมุ กัันหนาวอีีกผืืนหนึ่่�งที่่�ภิิกษุุใช้้ทาบบนจีีวร เรีียกว่่า สัังฆาฏิิ ผ้้าทุุกผืืนล้้วนเป็็น สีีออกเหลืือง ในภาษาพููดอาจจะใช้้คำำ�ว่่า ผ้า้เหลืือง หมายถึึง พระภิิกษุุ เช่่น ไม่่เห็็นแก่่ชีีก็็เห็็นแก่่ผ้้าเหลืือง, เกาะชายผ้้าเหลืือง ในวััฒนธรรมไทย ผู้้ชายไทยเมื่่�อมีีอายุุครบ ๒๐ ปีีจะบวชเป็็นภิิกษุุ อย่่างน้้อย ๑ พรรษา เพื่่�อศึึกษาพระธรรมวิินััย และได้รั้ับการอบรมคุณธุรรม เพื่่�อให้้เป็็นพลเมืืองดีีเป็็นผู้้นำำ�ครอบครััวได้ต่้ ่อไป ในสมััยก่่อนการบวชเป็็นภิกษุิุ เป็็นความจำำ�เป็็นเนื่่�องจากเป็็นทางให้กุ้ลบุุตรได้รั้ับการศึึกษาอบรม เพื่่�อให้พ่้ ่อแม่่ บัังคัับลููกชายให้้บวชสักัพรรษาหนึ่่�งก่่อนที่่จ�ะแต่่งงานมีีครอบครััว จึึงมีคำีำ�กลอน ที่่�แต่่งเป็็นเรื่่�องเพื่่�อโน้้มน้้าวใจให้้ลููกชายได้้บวช ว่่า สุุบิินกลอนสวด เล่่าเป็็น เรื่่�องว่า สุ่บิุินมีพ่ี่อแม่่เป็็นคนใจบาป พ่่อตายไปแล้้วและเป็็นเปรตอยู่ สุ่บิุินบวช เป็็นเณร วัันหนึ่่�งพญายมให้้ยมทููตออกตรวจโลกมนุุษย์์และได้้มาพบแม่่ของ สุุบิินนอนหลัับอยู่่ จึึงนำำ�ตััวมาสอบประวััติิและพบว่่า นางไม่่เคยทำำ�บุุญเลย พญายมจึึงสั่่�งให้ล้งโทษ แต่ขณ่ะที่่�ไฟนรกกำำ�ลัังจะไหม้้นางนั้้�น นางได้นึึกถึึ ้งลููกชาย ที่่�บวชเป็็นเณรอยู่ ่ทัันใดนั้้�นก็มี็ดีอกบััวผุดขึุ้้�นมารัับและไฟนรกก็ดั็ับไป เพราะนาง นึึกเห็็นผ้า้เหลืืองของลููกชายจึึงพ้้นจากโทษที่่กำ�ำ�ลัังจะได้รั้ับ และเมื่่�อสุบิุินได้้บวช เป็็นภิกษุิก็ุช่็ ่วยพ่่อให้พ้้ ้นจากการเป็็นเปรต เรื่่�องของสุบิุินกุมาุรทำำ�ให้ผู้้ชา ้ ยไทย เชื่่�อว่่าเมื่่�อตนบวชจะทำำ�ให้้ได้้กุุศล และกุุศลนั้้�นช่่วยพ่่อแม่่ให้้พ้้นบาปได้้ จึึงเกิดิ เป็็นคำำ�กล่า่วว่่า ลููกบวชให้้พ่่อแม่่ได้้เห็็นชายผ้้าเหลืือง _23-0693(001-198)P3.indd 188 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 189 อยู่่ไฟ นอนไฟ ออกไฟ การคลอดบุุตรถืือเป็็นงานหนัักที่่�สุุดในชีีวิิตของผู้้หญิิง คนไทยมีีวิิธีี ฟื้้�นฟููร่่างกายและรัักษาสุุขภาพของผู้้หญิิงที่่�เพิ่่�งคลอดบุุตรใหม่่ๆ หลายวิิธีี วิิธีีหนึ่่�งที่่�ทำำ�สืืบต่่อกัันมาช้้านาน คืือ การอยู่่ไฟ หรืือบางครั้้�งเรีียกว่่า นอนไฟ คำำ�ว่า ่อยู่่ไฟ หรืือ นอนไฟ มีีความหมายว่่า นอนใกล้้ไฟ เพื่่�อให้ร่้่างกายของหญิิง หลัังคลอดได้้รัับความร้้อน เชื่่�อกัันว่่าจะทำำ�ให้้มดลููกเข้้าสู่่สภาพปรกติิอย่่างที่่� เรีียกกัันว่่า มดลููกเข้้าอู่่ ได้้เร็็วขึ้้�น เมื่่�อนอนไฟได้้ครบ ๑ เดืือนแล้้ว จึึงออกไฟ คืือ เลิิกนอนใกล้้ไฟ เชื่่�อกัันว่่าการอยู่่ไฟครบ ๑ เดืือนมีีผลให้้ร่่างกายฟื้้�นตััว แข็็งแรงดีีไม่่เจ็็บป่่วยง่่าย คำำ�ว่่า อยู่่ไฟ นอนไฟ และ ออกไฟ ปรากฏในวรรณคดีีไทย เช่่น บทละครนอกเรื่่�องไชยเชษฐ์์พระราชนิิพนธ์์ของพระบาทสมเด็จ็พระพุทธุเลิิศหล้า้ นภาลััย ตอนพระไชยเชษฐ์์ขัับไล่่นางสุุวิิญชาออกจากเมืืองเพราะหลงเชื่่�อคำำ� กล่่าวหาของมเหสีีอื่่�น ๆ ที่่�ว่่านางสุุวิิญชาคลอดบุุตรเป็็นท่่อนไม้้นางสุุวิิญชา ไม่่ยอมไปและขอร้้องพระไชยเชษฐ์์ว่่า “เที่่�ยงนางกลางคืืนถึึงเพีียงนี้้� จะเดิินดงพงพีีกระไรได้้ ตััวเป็็นผู้้หญิิงวิ่่�งไป หนทางกลางไพรพนาดร โปรดให้้เมีียพัักแต่่สัักคืืน พออยู่่�ไฟอยู่่�ฟืืนเสีียหน่่อยก่่อน” และตอนที่่�พระบิิดาพระมารดาตรััสเตืือนพระไชยเชษฐ์์ให้้ดููแลนาง สุุวิิญชาตอนคลอดบุุตรว่า่ “นางไกลชนนีีปิิตุุรงค์์ เจ้้าจงเอาใจดููหููใส่่ จะคลอดลููกคลอดเต้้าไม่่เข้้าใจ ให้้นอนฟืืนนอนไฟอย่่าใจเบา” _23-0693(001-198)P3.indd 189 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 190 นอกจากนี้้�ในเสภาเรื่่�องขุุนช้้างขุุนแผน ปรากฏคำำ�ว่่า นอนไฟ และ ออกไฟ ตอนพลายแก้้วเกิิด มีีคำำ�กลอนกล่่าวถึึงนางทองประศรีีว่่า เมื่่�อบุุตร คลอดออกมาแล้้ว พวกญาติิอาบน้ำำ��ให้้เด็ก ็เอาลงเปลนอน แล้้วจึึงจััดการให้้ นางทองประศรีีอยู่่ไฟ “เอาขึ้้�นใส่่อู่่�แล้ว้แกว่่งไกว แม่่เข้้านอนไฟให้้ร้้อนทั่่�ว เดืือนหนึ่่�งออกไฟไม่่หมองมัวั ขมิ้้�นแป้้งแต่่งตัวน่่ ัาเอ็็นดูู” วิธีีกา ิรอยู่่ไฟ การอยู่่ไฟหรืือนอนไฟหลัังคลอด หมายถึึง การนอนใกล้้ไฟที่่�ก่่อด้้วยฟืืน โดยให้้หญิิงที่่�เพิ่่�งคลอดบุุตรใหม่่ๆ นอนบนแผ่่นกระดานที่่�เรีียกว่่า กระดานไฟ มีกีองฟืืนสุมุไฟวางไว้้ข้้างๆ หรืือนอนบนแคร่่เตี้้�ยๆใต้้แคร่มี่ ีฟืืนสุมุไฟวางอยู่บน่ แผ่่นสัังกะสีีแคร่่นั้้�นทำำ�ด้้วยฟาก คืือ ไม้้ไผ่่ที่่�ทำำ�เป็็นซี่่�ใช้้หวายหรืือเถาวััลย์์ถััก ให้้ติิดกัันเป็็นผืืนสี่่�เหลี่่�ยม กว้้างและยาวพอนอนได้้ มีีเสาเป็็นเครื่่�องรองรัับ ความร้้อนของไฟจะผ่่านขึ้้�นมาถึึงตััวหญิิงที่่�นอนอยู่่บนแคร่่ ต้้องมีีคนคอยดููแล ให้้หญิิงนั้้�นได้้รัับความร้้อนอย่่างสม่ำำ��เสมอ ไม่่ให้้ร้้อนจนเกิินไป ในระยะหลััง หญิิงที่่�เพิ่่�งคลอดบุุตรไม่่ได้้อยู่่ไฟอย่่างในอดีีต ทั้้�งนี้้�อาจ เป็็นเพราะไม่ส่ะดวก ไม่มี่ ีเวลาพอหรืือเพราะมีอุีปสุรรคอื่่�น ๆ จึึงใช้้วิธีิกาีรอยู่ไ่ฟ ด้้วยการใช้้ ชุด ุซึ่�ง่ทำำ�ด้้วยด้า้ยหรืือสำำ�ลีอัีดัแน่่นเป็็นแท่่งกลมขนาดเส้้นผ่าศูู่นย์กลา์ง ประมาณ ๑.๕ เซนติิเมตร ยาวประมาณ ๗-๘ เซนติิเมตร จุุดไฟที่่�ปลายทั้้�ง ๒ ข้้างของชุุด แล้้วใส่่ลงในกล่่องสัังกะสีีที่่�มีีผ้้าหุ้้ม ๔-๕ กล่่อง ใส่่กล่่องลงใน กระเป๋าผ้๋ าที่่ ้ �เย็็บเป็็นช่่องแล้้วนำำ�ไปคาดไว้้รอบเอวเพื่่�อให้ร่้า่งกายได้รั้ับความร้้อน ตลอดเวลาเช่่นเดีียวกัับการนอนใกล้้ไฟ บางคนใช้้วิิธีีการอยู่่ไฟด้้วยกระเป๋๋า น้ำำ��ร้้อน โดยใช้้กระเป๋๋าน้ำำ��ร้้อนวางรองหลัังวางข้้างลำำ�ตััวทั้้�ง ๒ ด้า้น และวางบน หน้้าท้้องด้้วย ร่่างกายก็็จะได้้รัับความร้้อนสม่ำำ��เสมอเช่่นเดีียวกัับวิิธีีอื่่�น ๆ _23-0693(001-198)P3.indd 190 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 191 นอกจากการอยู่่ไฟยัังมีีวิิธีีฟื้้�นฟููร่่างกายให้้ผู้้หญิิงหลัังการคลอดบุุตร ซึ่่�งมัักจะทำำ�ต่่อเนื่่�องกัันไปอีก คืื ีอ การนึ่่�งหม้้อเกลืือ การประคบตััว และการ เข้้ากระโจม นึ่่�งหม้้อเกลืือ ประคบตััว เข้้ากระโจม ในอดีีตการฟื้้�นฟููร่่างกายของหญิิงหลัังการคลอดบุุตรมัักทำำ�เป็็น กระบวนการต่่อเนื่่�อง เริ่่�มด้้วยการอยู่่ไฟเพื่่�อให้้ร่่างกายได้้รัับความร้้อนซึ่่�งเชื่่�อ กัันว่าทำ่ ำ�ให้มดลููก้ เข้้าอู่ คืื่อเข้้าสู่ส่ภาพปกติิเร็็วขึ้้�น หลัังจากนั้้�นต้้องทำำ�อย่า่งอื่่�นอีก ี คืือ นึ่่�งหม้้อเกลืือ ประคบตััว และเข้้ากระโจม การนึ่่�งหม้้อเกลืือ เป็็นวิิธีีทำำ�ให้้ร่่างกายได้้รัับความร้้อนโดยเฉพาะ บริิเวณท้้องของผู้้หญิิงหลัังการคลอดบุุตร ในอดีีตผู้้หญิิงที่่�มีีอาชีีพทำำ�คลอด ตามแผนโบราณซึ่่�งเรีียกกัันว่่า หมอตำำ�แย จะเป็็นผู้้นึ่่�งหม้้อเกลืือให้้แก่่หญิิง หลัังคลอด โดยใช้้หม้้อดิินบรรจุุเกลืือเม็็ด ปิิดฝาหม้้อตั้้�งไฟให้้ร้้อนจััดแล้้วห่่อ หรืือพัันด้้วยใบพลัับพลึึงซ้้อนกัันหลาย ๆ ใบ ใช้้ผ้้าหนา ๆ หุ้้มทัับอีีกทีีหนึ่่�ง นำำ�หม้้อเกลืือไปนาบที่่�หน้าท้้ ้อง บริิเวณรอบเอวและหลััง มดลููกจะได้้เข้้าอู่เ่ร็็วขึ้้�น การประคบตััวเป็็นวิธีิทีทำีำ�ให้้หญิิงที่่�เพิ่่�งคลอดบุุตรคลายความปวดเมื่่�อย ตามร่่างกาย คำำ�ว่า ป่ระคบ หมายถึึง นาบ หรืือคลึึงด้้วยลููกประคบ ลููกประคบ คืือผ้้าที่่�ห่่อเครื่่�องยาสมุุนไพรผููกเป็็นลููกกลม ๆ หลัังจากนึ่่�งหม้้อเกลืือแล้้ว หมอตำำ�แยจะประคบร่่างกายของหญิิงหลัังคลอดด้้วยลููกประคบ โดยนำำ� ลููกประคบไปอัังไฟให้้ร้้อนนำำ�มานาบหรืือกดคลึึงตามร่่างกายหรืือบริิเวณที่่� ปวดเมื่่�อย เพื่่�อให้้รู้้สึึกสบายตััวขึ้้�น การเข้้ากระโจม เป็็นวิธีิีอบตััวให้้เหงื่่�อออกและรัับควัันยาสมุุนไพรโดยให้้ เข้้าไปอยู่่ในผ้้าที่่�ทำำ�เป็็นกระโจม ภายในกระโจมมีีหม้้อบรรจุุเครื่่�องยาสมุุนไพร ที่่�ต้้มจนเดืือดเต็็มที่่� ผู้้เข้้ากระโจมจะค่่อยๆเผยอฝาหม้้อยา ให้้ไอร้้อนและควััน _23-0693(001-198)P3.indd 191 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 192 ของยาสมุุนไพรออกมาอบตััวทีีละน้้อย ความร้้อนจะขัับเหงื่่�อออกมาได้้มาก และควัันยาสมุุนไพรจะทำำ�ให้้ตาสว่่าง การนึ่่�งหม้้อเกลืือ นวดประคบ และเข้้ากระโจม เป็็นภููมิปัิญญาขั องคนไทย ซึ่่�งมีีมาแต่่โบราณ ปััจจุุบัันคนทั่่�วไปยัังใช้้การนวดประคบและเข้้ากระโจม เพื่่�อทำำ�ให้้ผิิวพรรณดีีแต่่อาจเปลี่่�ยนจากกระโจมผ้้าเป็็นตู้้อบที่่�ออกแบบขึ้้�น เป็็นพิิเศษ หรืืออบตััวในห้้องแคบ ๆ ที่่�เรีียกว่่าห้้องอบไอน้ำำ�� อ้้อยควั่่�น อ้้อยพวง อ้้อยส้้อม ผู้้ใหญ่่แต่่ก่่อนมัักคุ้้นหููกัับสำำ�นวนหนึ่่�งในเพลงยาวถวายโอวาทของ ท่่านกวีีเอกสมััยต้้นรััตนโกสิินทร์์ คืือ สุุนทรภู่่ หรืือพระสุุนทรโวหาร (ภู่่) ที่่�ว่่า “อัันอ้้อยตาลหวานลิ้้�นแล้้วสิ้้�นซาก แต่่ลมปากหวานหููไม่่รู้้หาย แม้้เจ็็บอื่่�นหมื่่�นแสนจะแคลนคลาย เจ็็บจนตายนั้้�นเพราะเหน็็บให้้เจ็็บใจ” สุุนทรภู่่เข้้าใจนำำ� “อ้้อย” มาเปรีียบเปรยขึ้้�นไว้้ในเพลงยาวตอนนี้้� แสดงให้้ทราบดีีว่่า “อ้้อย” มีีรสหวาน แม้้ชั่่�วขณะผ่่านลิ้้�นเลยเข้้าคอไปแล้้ว ก็็ไม่่รู้้รสได้้อีีก กระนั้้�นก็็ดีี“อ้้อย” ก็็จััดว่่าเป็็นของกิินอย่่าง “ของหวาน” ได้้อย่่างหนึ่่�ง คนแต่่ก่่อนต่่างชอบกิินอ้้อยกัันเป็็นปรกติิ อ้้อย เป็็นพรรณไม้้ชนิิดหนึ่่�ง ลำำ�ต้้นกลมและยาวเป็็นปล้้อง คล้้ายต้้นอ้้อ ต้้นแขม มีีข้้อเป็็นช่่วง ๆ ระหว่่างปล้้อง ลำำ�ต้้นชุ่่มไปด้้วยน้ำำ��หวาน ใช้้หีีบเอา น้ำำ��หวานนี้้�มาทำำ�น้ำำ��ตาลได้้แต่่ไม่่ว่่าผู้้ใหญ่่หรืือเด็็กชอบกิินอ้้อยสด ๆ ตััดจากลำำ� เป็็นท่่อน ๆ ปอกเปลืือกให้้เหลืือแต่่เนื้้�อในซึ่่�งชุ่่มด้้วยน้ำำ��หวาน กััดแทะเคี้้�ยวกิิน น้ำำ��อ้้อยได้้ชุ่่มคอชื่่�นใจ ส่่วนเนื้้�อที่่�เคี้้�ยวจนหมดหวานเรีียกว่่า “ชานอ้้อย” ก็็คายทิ้้�งไป _23-0693(001-198)P3.indd 192 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 193 การกิินอ้้อยให้้สะดวกดีีกว่่ากััดแทะจากลำำ�อ้้อยนั้้�นต้้องนำำ�อ้้อย ปอกเปลืือกและเกลาลำำ�อ้้อยให้้เกลี้้�ยงกลม ใช้้มีีดบางควั่่�นหรืือตััดขวางลำำ�อ้้อย ให้้ขาดออกเป็็นข้้อ ๆ ขนาดหนาประมาณ ๒ เซนติิเมตร จััดวางเรีียงลงในจาน ตามลำำ�ดัับ พร้้อมเป็็นของหวานกิินได้ส้ะดวก อ้้อยควั่่�นนี้้�บางทีีต้้องการให้้มีีกลิ่่�นหอมชวนกิิน ทั้้�งหวานและหอมแล้้ว ก็็สามารถนำำ�อ้้อยซึ่�งค่ วั่่�นแล้้วบรรจุลุงในโถหรืือขวดโหลแก้้ว แล้้วอบกลิ่่�นด้้วย ควัันเทีียนอบไว้้ชั่่�วเวลาหนึ่่�งจึึงเอาอ้้อยออกจากโถหรืือขวดโหลแก้้ว จััดลำำ�ดัับ ใส่จา่น ก็็จะชวนกิินยิ่่�งขึ้้�น อ้้อยควั่่�นนี้้�นอกจากจะควั่่�นกิินเองแล้้ว แต่่ก่่อนยัังมีีแม่ค้่ ้าควั่่�นอ้้อยขาย อีกด้ี ้วยซึ่�งเ่ขาเอาอ้้อยควั่่�นใส่ตู้้ก่ระจกรููปร่า่งคล้า้ยปีีบขนาดย่่อม อ้้อยที่่�อยู่ใน่ ตู้้ จะโรยด้้วยกลีีบกุุหลาบ และดอกมะลิิ ทำำ�ให้้หอมชวนกิินไปอีีกแบบหนึ่่�ง แม่่ค้้าขายอ้้อยควั่่�นนี้้� มัักออกมานั่่�งร้้านขายตอนเย็็นไปจนหััวค่ำำ�� เมื่่�อมีีคน มาซื้้�อก็็จะเปิิดฝาตู้้ ซึ่่�งอยู่่ข้้างบนหยิิบอ้้อยใส่่กระทงใบตองตามจำำ�นวนที่่�ผู้้ซื้้�อ ต้้องการ การขายอ้้อยควั่่�นนี้้�ยัังมีีอย่่างพิิเศษออกไป อย่่างแรก คืือ เอาตอกไม้้ รวกเสี้้�ยมปลายให้้แหลม แทงร้้อยอ้้อยแต่่ละข้้อเข้้าด้้วยกััน และทำำ�ให้้เป็็นพวง เรีียกว่่า “อ้้อยพวง” เมื่่�อผู้้ซื้้�ออ้้อยกิิน ก็ปลดอ้ ็ ้อยออกจากพวงกิินไปทีลีะข้้อ ๆ จนหมด อ้้อยไม่่หายหกตกหล่่นดัังใส่ก่ระทง การควั่่�นอ้้อยขายเป็็นพิิเศษอย่่างหลััง เรีียกว่่า “อ้้อยส้้อม” คืือ เอาไม้้รวกเกรีียกเป็็นท่่อนเล็ก็ยาวประมาณคืืบหนึ่่�งแล้้วจัักปลายไม้้ทำำ�เป็็นซี่่�ๆ คลี่่�ปลายไม้้แต่ล่ะซี่่�ให้้กางออก จึึงเอาอ้้อยควั่่�นแต่ล่ ะข้้อเสีียบปลายซี่่�ไม้้แต่ล่ะซี่่� จััดเรีียงให้้เป็็นพุ่่มทรงกลม เหลืือด้าม้ ไม้้ไว้้สำำ�หรัับถืืออยู่่ตอนล่่าง อย่่างนี้้�ก็็เป็็น การทำำ�อ้้อยควั่่�นขายอีีกแบบหนึ่่�ง _23-0693(001-198)P3.indd 193 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 194 อนึ่่�ง การกิินอ้้อยนี้้�นอกจากกิินอ้้อยควั่่�นซึ่่�งควั่่�นจากอ้้อยสดตามกล่่าว ข้้างต้้นแล้้ว บางคนยัังชอบที่่�จะนำำ�อ้้อยสดไปเผาพอให้้“ตายนึ่่�ง” เสีียก่่อน จึึงเอามาปอกเปลืือกกิินน้ำำ��หวาน นััยว่่าได้น้ำ้ ำ��หวานรสดีกว่ีา ่และออกกลิ่่�นหอม ด้้วย เรีียกว่า ่ “อ้้อยเผา” กระนั้้�นก็็ตาม บางคนคร้า้นที่่จ�ะเคี้้�ยวอ้้อยควั่่�นก็ช็อบที่่จ�ะเอาอ้้อยมาหีีบ เอาแต่น้ำ่ ำ��อ้้อยสด ๆ เอามาดื่ ่� มกัันก็็มีี ทั้้�งนี้้� ก็็สุุดแท้้แต่ช่ อบใจจะกิิน อาชาไนย อาชาไนย เป็็นคำำ�ที่่�ยืืมมาจากภาษาสัันสกฤตว่่า อาชาเนย แปลตาม รููปศััพท์์ว่่า ซึ่่�งมีีกำำ�เนิิดดีี คืือ มีีสายพัันธุ์์ดีีเนื่่�องจากมีีกำำ�เนิิดจากพ่่อพัันธุ์์และ แม่่พัันธุ์์บริิสุุทธิ์์� คำำ�ว่่า อาชาไนย ใช้้เป็็นคำำ�ขยายคำำ�อื่่�น เช่่น ขยายคำำ�ว่่า บุุรุุษ เป็็น บุุรุุษอาชาไนย หรืือ บุุรุุษชาติิอาชาไนย หมายถึึง บุุรุุษที่่�เกิิดในตระกููลบริสุิุทธิ์์� คืือเกิิดจากพ่่อและแม่่ที่่�อยู่่ในวรรณะเดีียวกััน นอกจากนี้้�ยัังอาจแปลว่่า บุุรุุษ ที่่�ได้้รัับการฝึึกฝนมาแล้้วอย่่างดีีก็็ได้้ ส่่วนที่่�ใช้้ขยายสััตว์์ ได้้แก่่ โค ช้้าง ม้้า ราชสีห์ี์เป็็น โคอาชาไนยช้้างอาชาไนย ม้้าอาชาไนยราชสีห์ี์อาชาไนย สััตว์ที่่์มี�ี ลัักษณะ อาชาไนย หมายถึึง สััตว์์ที่่�มีีสายพัันธุ์์บริิสุุทธิ์์� คำำ�ว่่า โคอาชาไนย ช้้างอาชาไนย ราชสีีห์์อาชาไนย บุุรุุษอาชาไนย มีีปรากฏในวรรณกรรม พระพุทธุศาสนาที่่�แปลมาจากภาษาบาลีี คำำ�ว่่า อาชาไนย อาจตััดพยางค์์ท้้าย ออกไปเป็็น อาชา และนำำ�ไปรวมกัับคำำ�ว่่า ชาติ ที่่ ิ �แปลว่่า กำำ�เนิด ิ เป็็น อาชาชาติิ อีีกด้้วย ในมหาชาติิคำำ�หลวง กััณฑ์์ทานกััณฑ์์ ปรากฏคำำ�ว่่า อาชาชาติิหรืือ อาชาไนย ในความหมายเดีียวกัับความหมายเดิิมในภาษาสัันสกฤต คืือ หมายถึึง มีกำีำ�เนิิดดี มีสาียพัันธุ์์ดีีเช่่น ม้้าที่่�พระเวสสัันดรให้้เป็็นทานล้้วนเป็็น “อาชาชาติชิาญเหตุุเกอดในเทศแสนทพ กู้้พิิภพพ่่าหนลม” _23-0693(001-198)P3.indd 194 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 195 วรรณคดีีไทยใช้้คำำ�ว่่า ม้้าอาชาไนยอาชาไนยอาชา อาชาชาติิหมายถึึง ม้้าทั่่�วไป เช่่น ปรากฏในบทละครนอกเรื่่�องสัังข์์ทอง ตอนพระสัังข์์ตีีคลีี ว่่า “พระสัังข์์ทรงมิ่่�งม้้าอาชาไนย สององค์์อรไทขึ้้�นวอทอง เกณฑ์์แห่่เกณฑ์์แหนแน่่นหนา ธงทวนนำำหน้้าเป็็นแถวถ้้อง” ในบทละครเรื่่�องอิิเหนา ตอนศึึกกะหมัังกุุหนิิง ก็็ใช้้ในความหมายว่่า ม้้า เช่่นเดีียวกััน ดัังคำำ�ประพัันธ์์ว่่า “เมื่่�อนั้้�น ท้้าวกะหมัังกุุหนิิงใจกล้้า เห็็นโอรสต้้องศาสตรา ตกจากอาชาบรรลััย พระกริ้้�วโกรธโกรธาบ้้าจิิตต์์ จะรอรั้้�งยั้้�งคิิดก็็หาไม่่ แกว่่งหอกควบขัับอาชาไนย เข้้ารุุกไล่่สัังคามาระตา” เอราวััณ เอราวััณ เป็็นชื่่�อช้้างทรงของพระอิินทร์์แห่่งสวรรค์์ชั้้�นดาวดึึงส์์ตามที่่� กล่่าวไว้้ในไตรภููมิิกถา พระราชนิิพนธ์์ของพระเจ้้าลิิไทย ในสมััยสุุโขทััย อัันที่่�จริิงบนสวรรค์์ไม่มี่ ีสััตว์์ใด ๆ ช้้างเอราวัณั ไม่่ใช่่ช้้าง แต่่เป็็นเทวดา ชื่่�อไอยราพััณเทวบุุตร เมื่่�อพระอิินทร์์ประสงค์์จะทรงช้้างไปเที่่�ยวเล่่นที่่�ใด ไอยราพััณเทวบุุตรก็็เนรมิิตตนเป็็นช้้างเผืือกสููงใหญ่่เพื่่�อเป็็นพาหนะของ พระอิินทร์์ช้้างเอราวััณมีีความสููง ๑๕๐ โยชน์์ มีี๓๓ เศีียร เศีียรใหญ่่ที่่�สุุด อยู่่ท่่ามกลางเศีียรทั้้�งหลาย มีีชื่่�อว่่า สุุทััศน์์ซึ่่�งเป็็นที่่�ประทัับของพระอิินทร์์ เหนืือเศีียรช้้างนั้้�นเป็็นแท่่นแก้้วกว้า้งใหญ่ มี่ ปีราสาทกลางแท่่นแก้้ว ประดัับด้้วย แก้้ว ๗ ประการ มีีพรวนทองคำำ�ห้้อยลงทุุกแห่่ง แกว่่งไปมาเกิดิเสีียงไพเราะ _23-0693(001-198)P3.indd 195 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 196 เศีียรช้้างเอราวััณทั้้�ง ๓๓ เศีียรนั้้�น แต่่ละเศีียรมีีงา ๗ กิ่่�ง งาแต่่ละกิ่่�ง มีีสระ ๗ สระ สระแต่่ละสระมีบัีัว ๗ กอ บััวแต่่ละกอมีีดอก ๗ ดอก ดอกบััว แต่่ละดอกมีีกลีีบ ๗ กลีีบ กลีีบบััวแต่่ละกลีีบมีีนางฟ้้ายืืนร่่ายรำำ�อยู่่ ๗ องค์์ นางฟ้้าแต่ล่ะองค์์มีีนางบริิวารอยู่ ่๗ คน คิดิรวมแล้้วช้้างเอราวััณ ๓๓ เศีียร มีีงา ๒๓๑ กิ่่�ง ในงามีีสระบััว ๑,๖๑๗ สระ กอบััวในสระมีี๑๑,๓๑๙ กอ ดอกบััวมีี ๗๙,๒๓๓ ดอก มีกลีีบ ๕๕๔,๖๓๑ กลีีบ นางฟ้้าที่่�ร่่ายรำำ�อยู่่มีี๓,๘๘๒,๔๑๗ องค์์ และนางบริิวารของนางฟ้้ามีี๒๗,๑๗๖,๙๑๙ คน _23-0693(001-198)P3.indd 196 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 197 _23-0693(001-198)P3.indd 197 7/7/2566 BE 18:23

นานาสาระภาษาและวัฒนธรรมไทย 198 _23-0693(001-198)P3.indd 198 7/7/2566 BE 18:23

_23-0693 �������.indd 1 7/7/2566 BE 18:26

จััดพิิม พ์์เนื่่�องใ นวัันภาษาไทยแห่่งชาติิ พุุทธศัักราช ๒๕๖๖ นานาสาระภาษาและวััฒนธรรมไทย น า นาสาระภาษาและวััฒ นธรรมไทย ฉบัับราชบััณฑิิตยสภา นนานนาสาระภาษาและวััฒ าสาระภาษาและวััฒนนธรรมไทย ธรรมไทย ฉบัับราชบััณฑิิตยสภา จััดพิิมพ์์เนื่่�องในวัันภาษาไทยแห่่งชาติิ พุุทธศัักราช ๒๕๖๖ _23-0693 cover15mm.indd 1 11/7/2566 BE 13:27