152 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั๓ อยาง ตามถนดัแตงฉนทั อะไรแจ งช อไว ื่ดวย (มงคลวเสสกถาิหนา๑๗๖ -๑๗๘) วนิยคัอพระพืทธบุ ญญัตั ิ เปนคำส งปร ั่บอาบัตัแกิภกษิผุ ประพฤต ูทางกายวาจาิ เปนอาสวฏฐานัยธรรมิคอื การกระทำทไมี่ดงามี เปนทตี่งแหั้งอาสวะกเลสดองจิตสินดานนันๆั้ โดยทรงปรารภความประพฤตดิงนันของภั้กษิุ รปหนูงเป ึ่นเหตุจงทรงบึญญัตัวินิยปัองก นเป ันสกขาบทๆิหรอเป ืนขอๆ ไป โดยภกษิผุนูนเป ั้นตนเหต ใหุทรงบญญัตัิ ไมตองอาบตัิเพราะยงมั ไดิทรงบญญัตัไวิ สวนภกษิผุ ประพฤต ูดิงนันหลั้งจากทรงบัญญัตัแลิวจงตึองอาบตัิชอวื่าวนิยั เพราะเปนเคร องกำจ ื่ดัหาม ปองกนั โทษละเมดทางกายวาจาเป ินเคร องนำไปโดยว ื่เศษิ เปนเหต ใหุเกดความเริยบี รอยดงามีดงทัพระผี่มูพระภาคเจีาตร สไว ั โดยความว าทรงอาศ ยอำนาจประโยชน ั ๑๐ ประการ ทรงบญญัตัสิกขาบทิ แกภกษิทุงหลายั้คอเพือความดื่งามแหีงสงฆ เพอความผาสื่กแหุงสงฆ เพอขื่มบคคลทุเกี่อยากเพออยื่ผาสูกแหุง ภกษิทุงหลายผั้มูศีลเป ีนทรี่กัเพอสำรวมระว ื่งปัองกนอาสวะทังหลายทั้เปี่นปจจบุนัเพอกำจ ื่ดหัามอาสวะทงหลายทั้ี่ เปนภายหนาเพอความเลื่ อมใสแห ื่งผทูยี่ งไมัเล อมใส ื่เพอความเลื่ อมใสย ื่งขิ่นแหึ้งผทูเล่ี อมใสแล ื่วเพอความตื่งมั้นั่ แหงสทธรรมัเพออนื่เคราะหุถอเอาตามวืนิยั วนิยนันชั้อวื่าศกษาดึแลีว เพราะไมต องโทษเคร องเศรื่าหมอง และเพราะทำตนใหตงอยั้ ในค ูณมุมารยาทีชอื่ วาเป นมงคล เพราะนำประโยชนส ขมาใหุในโลกท งสองั้ พระดาบสโพธสิตวัชอวื่าค นธาระได ักลาวเตอนดาบสสหายวืา “ถาปญญาของตนเองหรอวืนิยทัศี่กษาดึแลีวจะ ไมพงมี ไซร ี ชนเปนอนมากกัจะพ็งเทึ ยวไป ี่เหมอนกระบือบอดเทื ยวไปในป ี่ากแต็เพราะสตวับางเหล าในโลกน เปี้นผ ู ศกษาดึแลี วในสำน กอาจารยั ฉะนนสั้ตวัเหลาน นเป ั้นผมูปีญญามวีนิยอันอาจารยั แนะนำแล วมใจมีนคงแลั่วจงเทึ ยวไป ี่ พระโพธสิตวั ไดแสดงความนวี้ากผ็นูที้ยี่งเป ันคฤหสถั ควรศกษาขึอศกษาอึนสมควรแกัสกลของตนุทเปี่น บรรพชตกิควรศ็กษาขีอควรศกษาอึนสมควรแกับรรพชา เพราะวาแมคฤหสถัทงหลายผั้ศูกษาดึ ในการงาน ีมกสีกรรมิ และโครกขกรรมเป ันตนชอวื่าสมควรแกสกลของตนุเปนผมูอาชีพสมบีรณูแลวชอวื่าเปนผมูนคงดั่เที ยวไป ี่แมบรรพชติ ผศูกษาดึ ในมารยาท ีมความกี าวไปข างหนาและถอยกล บเป ันตนอ นนำมาซ ังความเลึ่ อมใส ื่ และในอธสิลสีกขาอธิจิติ สกขาิและอธปิญญาสกขาิ ซงสมควรแกึ่บรรพชาชอวื่าเป นผมูจีตมินคงดั่เที ยวไป ี่ พระผมูพระภาคเจี าไดตร สไว ั ในมงคลส ตรวูาว นโย ิจ สสุกิขฺโติเอตมมงคลมฺตุตมฺ ํวนิยอันศักษาดึแลีวขอ นเปี้นมงคลอนอัดมุ (มว. ๑๗๖-๑๗๘) วนยคาถาิ๒ ปฐยาวตรั : อตกิกมตฺ ิคารยหฺํ โย อชฌาจารโมมกฺํ อาปชชตฺ ิจ อาปตตฺึ ปาปธมโมฺ จ โหต ิ โส พทุธสฺสาณาปนฺ ํ โหติวนโย ิ โยป สาสเน เอโส นวารณิ ํ ปาป- กมมสฺสฺ ตสสฺ ภกิขฺโนุ อารภติวานฺ ภกิขฺสุส อชฺฌาจารสฺสตฺกิกมฺํ ทส อตถวเสเยว สงฺฆสฺสฺ สฏุตาทุเกิ
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 153 ปฏจิจฺ ปาปภกิขฺนูํนคิคหายฺ จ สาสเน สกิขาปทนฺตฺ ินาเมน อกขาตฺ ํวนยิ ํอธิ ปญาเปส ฺ ิยตนีจ นฺคิคหายฺ ตถาคโต วนโย ิ สงกฺเลสานิ ํ อนาปชชนโตฺ จ โข อตตานฺ ํอถ อาจาร- คณสณุ ฐาปเนนป ฺ สสุกิขฺโติ ทวฺโลเกส ิุอตถาวเหนฺ มงคลฺํ อนทรวงศิ : คนธารนาโมฺ อสิ ิอาห ตาปสํ ปญา ฺ สเจ วา วนโย ิ น สกิขฺโติ โลเก จเรยยฺ ุ ํพหกาุ ชฬา ชนา อนโธฺ ยถาต ํมหโสิ วนมหฺ ิเว นตาี สยิุ ํอาจรเยหิ ิเย นรา เมธ ีจเรยยฺ ุ ํสสมาหุตาิ อเมิ อนทรวิเชิยรี : เอวจฺ ทเปต ี ิส โพธสติ โตฺ สาตถฺ ํห ิย ํ โข อธิ สกิขฺตพิพฺํ สกิเขยฺยฺเมตุ ํคหิโนิ สปญา ฺ ฐานานรุเปนู สพุทุธฺชาตาิ สกิเขยฺยฺเมตุเถวฺ ยตปี สกิขาฺ ย ํสกิขฺตพิพฺ ํกสอาทิกมิมฺํ ตสมฺิจฺ ทกขาฺ คหิโนิ ภเวยยฺํ เอเต ว อาชวสมงีคฺโนิ จ เย สาสนสมฺ ึต ุปรปชูวีี เต ตสี ุสกิขาสฺ ุสสุกิขกามาฺ อาจารยตุตาฺ อริยาปเถส ิุ ปาสาทกาิ เต ยตโย ภวนตฺิ ปาสาทนยาี อติ ิวจุจเรฺ เต เอเต จเรยยฺ ุ ํอถ ทฬหจฺติตาฺ ปฐยาวตรั : ตสมาฺ วตุตฺ ํมนุนิเทน สพฺพโลกานฺกมุปฺนา เอโส วตุตานฺสิโสํว เอตมมงฺคลมฺตุตมนฺตฺิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํ ฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
154 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั๓ อยาง ตามถนดัแตงฉนทั อะไรแจ งช อไว ื่ดวย (หนงสัอพระมงคลวืเสสกถาิ หนา ๑๗๘) การเวนจากอกศลกรรมบถคุอทางแหืงกรรมท เปี่นอกศลุ ๑๐ ประการ ชออาคารื่ยวินิยั วนิยของคฤหัสถั คอื เวนจากกายกรรมฝ ายอกศลุ ๓ ไดแก ฆาสตวั ลกทรัพยั ประพฤตผิดในกาม ิ เวนจากวจ กรรมฝ ีายอกศลุ ๔ ไดแก พดเทูจ็ พดสูอเสยดี พดหยาบคายู พดเพูอเจ อเหลวใหล เวนจากมโนกรรมฝ ายอกศลุ ๓ ไดแก โลภเพงเลงทร็พยัสมบตัของผิอูนื่ คดปองร ิายผอูนื่ เหนผ็ดจากิ ทำนองคลองธรรม แตมสีมมาทัฏฐิ ิเหนชอบตามทำนองคลองธรรม ็ แมศลสำหร ีบคฤหัสถัทงหมดมั้ศีลี ๕ เปนตน กน็บรวมเขัาดวย วนิยนันชั้อวื่าศกษาดึแลีว เพราะไมต องโทษเคร องเศรื่าหมอง และเพราะทำตนใหตงอยั้ ในค ูณคุอมารยาทื ชอวื่าเป นมงคล เพราะนำประโยชนส ขมาใหุในโลกท งสองั้ พระดาบสโพธสิตวัชอคื่ นธาระได ักลาวเตอนดาบสสหายวืา “ถาปญญาของตนเองหรอวืนิยทัศี่กษาดึแลีวจะ ไมพงมึ ไซร ี ชนเปนอนมากกัจะพ็งเทึ ยวไป ี่ เหมอนกระบือบอดเทื ยวไปในป ี่า กแต็เพราะสตวับางเหล าในโลกน เปี้น ผศูกษาดึแลี วในสำน กอาจารยั ฉะนนสั้ตวัเหลาน นเป ั้นผมูปีญญา มวีนิยั อนอาจารยั แนะนำแล ว มใจมีนคงแลั่ว จงเทึ ยวไป ี่ พระโพธสิตวั ไดแสดงความนวี้า “กผ็นูที้ยี่งเป ันคฤหสถั ควรศกษาขึอศกษาอึนสมควรแกั้สกลของตนุ ที่ เปนบรรพชิตก็ควรศึกษาขอควรศึกษาอั้นสมควรแกบรรพชา เพราะวาแมคฤหัสถทั้งหลายผูศึกษาดีในการงานมี กสกรรมและโคร ิ กขกรรมเป ันตน ชอวื่าสมควรแกสกลของตนุ เปนผมูอาชีพสมบีรณูกแลวชอวื่าเป นผมูนคงดั่เทียวี่ ไป แมบรรพชตผิศูกษาดึ ในมารยวาทม ีการกี าวไปข างหนาและถอยกล บเป ันตน อนนำมาซ ังความเลึ่ อมใส ื่ และใน อธศิลสีกขาิ อธจิตสิกขาิ และอธปิญญาสกขาิ ซงสมควรแกึ่บรรพชาชอวื่าเป นผมูจีตมินคงดั่เที ยวไป ี่ พระผมูพระภาคเจี าไดตร สไว ั ในมงคลส ตรวูา วนโย ิ จ สสุกิขฺโติ เอตมมงฺคลมฺตุตมฺ ํวนิยอันศักษาดึแลีว ขอน เปี้นมงคลอนอัดมุ . (มว. ๑๗๘) กุสลกมฺมปถคาถา อนทรวิเชิยรี : กาเยน วาจาย ว เจตสา วา ยา อารต ีเวรมณ ีจ ปาปา อาคารโยิ โข วนโยต ิเยวิ สา วจุจเตฺ โคตมสาสนสมฺึ ปฐยาวตรั : วนโย ิ สงกฺเลสานิ ํ อนาปชชนโตฺ จ โข อตตานฺ ํอถ อาจาร- คณสณุ ฐาปเนนป ฺ สสุกิขฺโติ ทวฺโลเกส ิุอตถาวเหนฺ มงคลฺํ
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 155 อสิ ิ โอวท ิคนธาโร เอวฺ ํ สหายตาปสํ โน เจ อสสฺ สกา พทุธฺิวนโย ิ วา สสุกิขฺโติ วเน อนธมหฺโสีว จเรยยฺ พหโกุ ชโน ยสมาฺ จ ปนเธกจิเจ อาเจรมฺหฺ ิสสุกิขฺตาิ ตสมาฺ วนิตวีนยาิ ธรา จรนีตฺ ิสสมาหุตาิ อเปนทรวุเชิยรี : อเนนทิ ํทสสฺตมติถรฺปูํ ยตหี ิสกิขาฺ อธิ สกิขฺตพิพาฺ คหิหี ิกมมฺ ํกสอาทิกิ ํ โข สสุกิขฺตพิพฺํว กลานุรุปูํ อเมิว อาชวสมงีคฺโนิ จ ปรปชูวี ี ปน สาสเน เย อมาสิ ุสกิขาสฺ ุสสุกิขกามาฺ จเรยยฺเมเตปุ สทฬุหจฺติตาฺ ปฐยาวตรั : วตุตฺเหตฺ ํมนุนิเทน วฺนโย ิ จ สสุกิขฺโติ เอโส วตุตานฺสิโสํว เอตมมงฺคลมฺตุตมนฺตฺิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํ ฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
156 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ วชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั ๓ อยางตามถนดัแตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (มงคลวเสสกถาิหนา๑๗๙-๑๘๐) พระราชรฏฐาภั ปาลโนบายน ินั้ คอวืธิปกครองพระราชอาณาจ ีกรั สมเดจบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิา ไดทรงอาศยธรรมวันิยัทรงสกการะเคารพธรรมวันิยัทพระบรมศาสดาตรี่สบรรหารตังพระธรรมวั้นิยไว ัแทนพระองค แกพระอานนทพทธอุปุ ฏฐากในสม ยใกล ัจะเสดจด็บขั นธปร ันิพพานวิา “ดกูอนอานนท ธรรมและวนิยใดท ัเราผี่ ู ตลาคตไดแสดงแลว ไดบญญัตัแลิวแกทานทงหลายั้ ธรรมและวนิยนันจั้กเป ันศาสดาของทานทงหลายภายหลั้งั แตเราล วงไปแล ว โดยนยสัทธรรมั ธรรมเปนคำสอน วนิยเป ั นคำส งั่รวมเปนพทธศาสนาุ คำสงสอนของพระั่ พทธเจุาคอสืตถัศาสนุคำสงสอนของพระศาสดาเป ั่นปร ยิตัธรรมิธรรมทพี่งเรึยนกีอนจงเป ึนธรรมวนิยทั เปี่นปฏ บิตั ิธรรม สมเดจบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิาทรงศกษาธรรมศึกษาวึนิยัทงภาคเรั้ยนีทงภาคปฏ ั้บิตัิเปนอตตสมบัตัิ แลว ไดทรงประย กตุ ปฏบิตัในพระราชจรรยาท ิ เปี่นสวนรฏฐาภั ปาลโนบายท ิ งปวง ั้จงปรากฏว ึ าทรงปฏ บิตัไดิสมบรณู ทงในส ั้วนท ทรงปฏ ี่บิตัตามกำหนดกฎหมายพระราชประเพณ ิ ีทงในส ั้วนท ทรงปฏ ี่บิตัในฐานองค ิ พระประม ขแหุงชาต ิ ทงในฐานพระมหากร ั้ ณาพระราชทานโครงการพระราชดำรุติางๆ เปนอนมากัเพอบำบ ื่ดทักขุบำรงสุ ขประชาราษฎร ุ ทงปวง ั้ พระราชกรณยกีจทิ งปวงท ั้ทรงปฏ ี่บิตัแลิวกด็ีทกำล ี่งทรงปฏ ับิตักิด็ีทจะทรงปฏ ี่บิตัติอไปก ด็ีทเปี่ นไปตาม โครงการทไดี่ทรงม พระราชดำร ี ไวิแลวเพยงประการเด ียวกียากท็ จะพรรณนาให ี่ จบลงในกถามรรคก ณฑัน ี้จะรบพระั ราชทานบรรยายถวายโดยสงเขปเพ ั ยงบางประการ ี สมเดจบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิ าไดทรงตระหน กเป ันอยางด ในป ีญหาสภาพแวดล อมป จจบุนของแตัละ ประเภทในโลกทเสี่อมลงอยื่างรวดเรว็และเกดภาวะสิงแวดลิ่อมเป นพษเพิมมากขิ่นึ้ซงผี่ทรงความรูทุงปวงในแต ั้ละ สวนของโลกต างพากนวัตกวิา หากชาวโลกไมรวมมอกืนแกั ไขแล วสงแวดลิ่อมท เปี่นพษนิตี้องทำให มนษยุในโลกไม สามารถอาศยบนโลกได ั โดยปกต สิขสุบไป ืจงทรงพยายามประกอบพระราชกรณ ึยกี จในหลายๆ ิดานเพอเป ื่นการ อนรุกษัสงแวดล่ิ อมของประเทศให อย ในสภาพท ูดี่ทีสี่ดเทุาท จะทรงกระทำได ี่ มพระราชประสงค ี ใหเสาะแสวงหาพนธั ุ พชทื ใหี่ ประโยชน หลายๆอยางพรอมกนัทรงเหนว็าทกคนตุองมความรีบผัดชอบติอการสร างมลภาวะให แก โลก ทรง พยายามใหทกคนหลุกเลียงการี่ “เผา” เชอเพลื้ งให ิมากทสี่ดเทุาท จะทำได ี่ รวมทงการเผาป ั้า ทรงพยายามเรงสง เสรมการปล ิกตูนไม โดยน กวั ชาการป ิ าไมควรวจิยวัาพนธั ไมุชน ดใดบ ิางเพ อจะได ื่พ จารณาใช ิพนธั ไมุดงกลั าวในก จการิ ปลกปูาทดแทนในอนาคตอ นจะมั ผลให ีคงความสมด ลของปรุมาณกิาซทตี่องการ . (มว. ๑๗๙-๑๘๐) วินยปริยาปนฺนรฏฐาภิปาลโนปายคาถา อนทรวิเชิยรี : พทุเธนฺ โย โข วนโย ิ จ ธมโมฺ ปญตฺตภฺโตู มนุสาวกานิ ํ วจุจนฺตฺ ิเทวเมฺ มนุสาสนนิตฺิ เอเตป สาตถาฺ ปฏปชิชตฺ ํเว
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 157 อนทรวงศิ : สทธาธฺโกิ ภปตู ิ โหต ิสาสเน โส พทุธธมฺมฺ ํอนสุกิขมานโกฺ ชานาต “ ิสาตถฺ ํมนุสาสนนิตฺ ิ โข ยา นตี ิ ปารมปรฺยิ ํ ปราณกุํ โส นตีอาทินี ิ ปฏจิจฺ ภมูโปิ รฏเฐ ชนาน ํมขยุ ีนรตุตโมฺ ทกุขปฺปเนตาฺ จ สโขปสุหโร ํ อตถายฺ รฏฐสสฺ จ รฏฐวาสนิํ สาตถฺ ํ นโยปายมมิจฺ กพุพเตฺ กจิจานฺกุจิจานฺ ิ กโรต ิสฏุนาุ ปฐยาวตรั : กรณยีจฺ อารมภฺ - นโยปาโย หตติ ถโกฺ สพพนฺตฺ ํวณณฺติุเยว กถามคํเคนฺ ทกุกรฺํ เอกจจฺปํ กเถสสามฺิสงเขปโตฺ อทานิหิํ รฏฐสสฺ สพพภาเคสฺ ุอตถฺ ิยงกฺิจฺ ิ ปากฏํ หานภาโว ิ จ สพเพสฺํวตตเตฺ อนปุพุพโตฺ ตปปจฺจยาฺ น โลกสมฺึชนา ผาสวุหาริ โนิ ราชา ตมารภติวาน สพฺเพฺ ญาเปตกามโกุ หตติเถฺ สหรํติวาน โรเปนฺตฺ ุพชพนี ธโวฺ ย ํสวํชิชตฺ ิ โลกสมฺึต ํรกขนฺตฺ ุทยยฺกาิ สมคคาฺเอกฉนทาฺ จ มา ต ํ หาเปนตฺ ุสพพโสฺ รฏฐสมฺ ึสปสนุเนน รฺกุเขฺ โรเปนตฺ ุเจตสา สทา ผาสวุหาราย สพิพรฏ ฺ ฐนวาสินนิตฺ ิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
158 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ วชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั ๓ อยางตามถนดัแตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (มงคลวเสสกถาิหนา๑๘๙-๑๙๐) ชาดกทที่านยกข นสำหร ึ้บเมตตาบารมักีค็อสื วรรณสามชาดกไดุแกชาดกเรองพระสื่วรรณสามุ มเรี องโดย ื่ ยอวา ไดมบีตรและธุดาของเนสาทคิ อนายพรานป ืา๒ ตระกลูซงบึ่ ดามารดาได ิ ปรารถนาท จะให ี่ตบแตงอยครองู เรอนืแตบคคลทุงสองนั้นเป ั้นผมูจีตใจท ิ ไดี่นอมไปในการบรรพชาค อการบวชื และเปนผทูไมี่น ยมในการฆ ิาสตวัซงึ่ เปนอาชพของตระกีลูจงไดึพาก นออกไปบวชเป ันฤษและฤษีณิ ี ไดมบีตรคนหนุงนามวึ่าสามะซงมึ่กเรัยกวีาสวรรณุ สาม ตอมาบดามารดาของสิ วรรณสามไดุถกงูพูษพินพษเขิานยนัตา จงตาบอดหมดทึงสองคนั้สวรรณสามไดุเลยงี้ บดามารดาของตนอยิ ในป ูา บดามารดาและบิตรทุงสามนั้เจรี้ญเมตตาภาวนาอยิ เปูนประจำ ดวยอำนาจของ เมตตาสตวั ปาทงหลายทั้เปี่นสตวัรายและทงทั้เปี่นสตวั ไมรายกพาก็นมัจีตอิ อนไม ทำอ นตรายและให ัความคนเคยสนุทิ สนมดจเปุนมตรสหายิ สวรรณสามนุนเมั้ อได ื่ ออกไปทำก จติางๆเชนตกนั้ำหาอาหารเปนตนเลยงบี้ดามารดาิกได็ สตวั ปาทงหลายพากั้นหัอมล อมไปและกล บั ทงสามคนนั้นกั้ ได็อย เปูนส ขในปุา จนคราวหนงพระราชาแหึ่งกรงุ พาราณสไดีเสดจออกมาล็าเนอื้ และไดแอบซอนมองเหนส็วรรณสามพรุอมทงหมั้เนูอกำล ื้ งออกไปต ักนั้ำใหบดามารดาิ จงไดึยงดิวยลกธนูอาบยาพูษไปถ ิกสูวรรณสามลุมลง กอนทสี่ วรรณสามสลบไสลดุวยอำนาจของศรอาบยาพ ษนินั้ กได็กลาวเรยกหาบีคคลผุยูงดิวยวาจาอนอัอนหวาน ไมแสดงความโกรธ พระราชาพาราณส ีไดทรงฟ งเรยกเชีนนนกั้ม็พระหฤทียอั อนและได เสดจเข็ าไปหาส วรรณสามซุงนอนกระวนึ่ กระวายคร่ำครวญอยวูา ตอไปน จะได ี้ ใครเป นผเลูยงบี้ดามารดาิ กได็ทรงถามและครนทรงทราบแลั้วกทรงร็นทดั เสยพระหฤที ยในการท ั ไดี่ ทำไป และกร็บทรงเป ันผอูปการะบุดามารดาของสิวรรณสามุสวรรณสามกุสลบไสลไป ็ ในขณะ นนดั้วยอำนาจของศรอาบยาพ ษิ พระราชาแหงพาราณสกีได็เสด จไปอาศรมซ ็ งเป ึ่นทอยี่ของบูดามารดาิและ กได็ ทรงทำการปฏ บิตั ิ ฝายบดามารดาของสิวรรณสามสุงเกตัเหนความผ็ ดปกต ิ ในก ิริยาเป ินตน กำหนดวาคงจะไม ใชสวรรณสามุจงไดึถามขนึ้ พระราชาแหงพาราณสกีทรงเล็ าให ทราบตามจรงทิงสองทั้านนนครั้ นได ั้สดบกั ขอให ็ พระราชาแหงกรงพาราณสุชีวยนำไปย งสัวรรณสามุ ครนเมั้ อไปถ ื่งทึนี่นแลั้วทงสองทั้านนนกั้ม็ความโศกร ีนทดและั กได็ตงสั้ตยาธัษฐานขินวึ้า “สามะนเปี้นผ ประพฤต ูธรรมิ ประพฤตดิงพรหมักลาวแต คำส จจรังิเลยงบี้ดามารดาประพฤต ิ ิ ออนนอมตอผ ใหญูในตระก ลูรกสัตวัมชีวีติดวยความสตยัน ขอให ี้พ ษศรในกายของสามะเห ิอดหายเถืดิ” และกม็แสดงวีานางพสนธรุเทวธี ิดาซงสถึ่ตอยิทูเขาคี่นธมาทนั ซงเคยเป ึ่นมารดาของส วรรณสามมาในภพุ อดตี กได็ มาทำส จจกัริยาเชินเดยวกีนวัา “ไมม ใครอ ีนซื่งจะเป ึ่นทรี่กของตนยั งไปกว ิ่าสวรรณสามุดวยอำนาจ สจจกัริยานินั้ สวรรณกุฟ็นขนึ้ บดามารดากิหายจากความตาบอด็ ในขณะเดยวกีนกั ับอรณขุนึ้ เพราะฉะนนั้ บคคลทุงหมดนั้นกั้ ได็มความสวีสดั ีและพระราชาแหงกรงพาราณสุกีได็กลบทรงตังอยั้ ในธรรมของผ ูปกครองประชาชน ู .
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 159 (มว. ๑๘๙-๑๙๐) เมตตาปารมฺคาถาี ปฐยาวตรั : อทุทฺ ฏิฐ ํห ิยมารพภ เมตฺตาปารมฺมติถฺ ิเว เอต ํวจุจตฺ ินาเมน สวณุณสามชาตกฺํ เนสาทาน ํกเลเสุวว ทฺวฺสี ุปตุตาฺ จ ธตโร ี เทวฺ มาตาปตโร เอเต พหปุปฺยายมานกา ฆรสมพนฺธเนนาปฺเอเต พนธฺติกามกาุ เต ปพพชฺติกามาุว อโภุ ต ุปตุตธฺตโร ี ปตุโตฺ เอเตสเมโก ว สาโมต ิลทธนามโกฺ หลาหลวิเสเนว อนธาฺ อาสุํ อโภุ ตทา อนธภฺเตู อรฺญสมฺึอโภปุ ปฏชคิคฺ ิ โส เมตตฺ ํภาเวสเมเตุว ตสมาฺ ห ิเย มคาทโย ิ จณฑาฺ โหนตฺ ิอจณฑาฺ จ ตโย เตส ํอตปิ ปฺยา อนทรวิเชิยรี : พาราณสภีมูปตินิทราชาฺ สทธฺ ึมเคเหวิ ยทา อรฺญํ สาโม คโต โหต ิตทา สเรน ต ํวชิฌฺ ิ ปาเตส ิจ ภมูยิ ํตํ อนทรวงศิ : “โกทาน ิม ํวชิฌฺ ิสเรน โข อติิ สณหายฺ วาจาย ส อาห ภมูปิํ โส ต ํสณุติวาฺ มทุมานโสุ ตทา สามสสฺ โข คจฉฺ ิอมสิสฺ สนตฺกิํ ปฐยาวตรั : ราชา “ย ํเม กต ํกมมฺํต ํอสาธตู ิทมุมโนฺ โส ต ํอาห “ภรสิสฺ ํเต เทวฺ มาตาปตโร อติิ เอตสสฺ วชิฌเนเนว วฺสิฺญี โส อโหส ิเว พาราณสมหาราชา มาตาป ี ตูนมสฺสมํ คนตฺวานฺ อาทเรเนว อโภปุ ปฏชคิคฺ ิ โส ปจุฉฺสึ “ุน อย ํ สาโม อติ ิญตวาฺ อโภปุ ตํ ต ํ มาตาปตโร ญตฺวา “เนห ิ โน ตสสฺ สนตฺกิํ อติ ิราชานมายาจุํเต คนตฺวาฺ ตสสฺ สนตฺกิํ “ธมมจารฺ ีอย ํ สาโม มาตาปตภโรุ อหุ สรรมีหฺ ิวสิ ํตสส สจฺจวชฺเชนฺ หฺญตุ อจิเจวมาหฺ สจจฺํว ตทา เอกา วสนุธรฺี เทวธตาี คมติวานฺ “อโติ ปยตโร นโร มยหฺ ํนตถฺตี ิเอว ํ โข สจจเมวาหฺ ตขณํ ํ
160 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ สจจวชฺเชนฺ โส สาโม อโรโค จ อโหส ิเว เทวฺ มาตาปตโร ตสส จกฺขฺ ู ปฏลภิุํ ตทา อรโณุ อคุคโตฺ โหติสพเพสฺ ํอห ุโสตถฺตาิ ภปาโลู ราชธมเมสฺ ุปตฏิฐโติ อโหส ิเวติขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ (มว. ๑๘๙) เมตตาปารมฺคาถาีอกสำนวนหน ีงึ่ ปฐยาวตรั : สา เมตตาปารมฺทานี ิอทุทฺ ฏิฐา โหต ิชาตเก มาตา ปตา จ เอตสส สามสฺสฺ อนธจกฺขฺกาุ อเหสุ ํ ตาปสาเยว อรฺญวาสโนิ ตโย สมมาฺ สวณุณสาโมฺ ว โปเสส ิ ปพุพการฺโนิ อนทรวงศิ : ราชา กเรโก ิ ปลยก ขนามโกฺ เอโส อรฺญํ มควายิ โข คโต ตสมฺ ึมเคิ วชิฌฺติกามโกุ ว โข สาม ํว อาวชิฌฺยิ ทฏุ ฐมานโส ปาเตส ิต ํภมูตลมิหฺ ิตขณํ ํ โส วชิฌฺโติ โขป ตทา อโกธโน อนทรวิเชิยรี : สาโม ตทา มจจฺปรายโนุ โส เอตสสฺ ญตวานฺ อมมิ ปวตฺตฺึ ทฏ ุํว ต ํตตถปฺ เทวธตาี คนตฺวานฺ สจจฺ ํอธิ โข อโวจ สาโม อโรโค ว อทานิ ิ โหตุ มตุโตฺ ภยสมาปฺ จ โหต ุโสติ ปฐยาวตรั : วหาสิมสุสเมฺ ตสส เตฺ มาตาปตโร ตทา สา อานาปย ิ เอเตป ปลยกขฺ ํฐติ ํตหึ เต คนตฺวานฺ “อย ํ สาโม มาตาปตสุโปสโกุ สจเจนฺ อมินาิ โหตุอโรโคต ิ อโวจ โข เตส ํสจเจนฺ โส สาโม อโรโค จ นรามโย ิ เต มาตาปตโร โหนตฺิน โข อนธาฺ ภวนตฺ ิจ เอเต เมตตานฺภาเวน อโรคุโนิ ภวนตฺ ิเวติ ขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 161 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั ๓ อยางตามถนดัแตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (มงคลวเสสกถาิหนา๑๙๑-๑๙๒) อเบกขาในพรหมวุหารคิอความมื ใจมีธยัสถั เป นกลางในส ตวัทงหลายั้ ไมตกไปในราคะค อความยืนดิหรี อปฏ ืฆะิ ความยนริาย พรหมวหารมิ ี๔ ขอ ไดแก เมตตา ความรกใคร ั ปรารถนาให เปนสขุ กรณาุ ความสงสารคดจะชิวย ใหพนทกขุ มทุตาิ ความพลอยยนดิ ในเม ีอผื่อูนมื่ความสีขความเจรุ ญิ และอเบกขาุ ขอนที้จะพี่ งใชึ ในเวลาท ไมี่ ควรจะใชขอขางตน วธิอบรมี คอพืจารณาบิคคลนุนหรั้อทืงหมดวั้าม กรรมเป ีนของตน เปนทายาทคอรืบผลแหัง กรรมของตน เมอวางใจลงไปในกรรมได ื่ ใจกจะเก็ ดเป ินกลางค อเป ืนอเบกขาขุนได ึ้ อเบกขาในพรหมวุหารดิงั่ นี้พึงอบรมใหมีขึ้นในจิตใจ วธิอบรมคีอระวื งใจม ั ใหิขนลงดึ้วยความยนดิยีนริาย ทงในคราวประสบสมบ ั้ตัิทงในคราวประสบว ั้บิตั ิเมอื่ ภาวะของจตเชินนนเกั้ดขินกึ้พยายามระง็ บใจ ั หดคัดถิงกรรมและผลของกรรมึหดวางลงไปให ัแกกรรมเหมอนอยืาง ใหกรรมรบผั ดชอบเอาไปเส ิยเลยี เมอทำจ ื่ ตใจให ิ เปนอ เบกขาไดุ กห็ดแผัจตเชินน ออกไปแก ี้คนอนสื่ตวัอ นโดยเจาะจง ื่ หรอไม ืเจาะจงท วไป ั่ ดวยคดวิาทกสุตวับคคลมุกรรมเป ีนของตน เปนทายาทรบผลของกรรมั มกรรมเป ีน กำเนดิ มกรรมเป ีนเผาพนธั ุมกรรมเป ีนทอาศี่ยั ทำกรรมอนใดไว ั ดหรีอชืวกั่ตาม็ กต็องรบผลของกรรมนันั้ อนั ทจรี่งภาวะของจิ ตเป ินอเบกขานุยี้อมมอยี เปูนธรรมชาต ธรรมดาในเวลาปกต ิยิงไมัม อะไรมาทำให ีเกดความยินดิยีนริาย แตยงเจัอดื วยความไม รทูเรี่ยกวีาอญญาณั และจะเปลยนไปเป ี่นความยนดิยีนริ ายได โดยง ายฯ พระบรมครสูงสอนให ั่ปร บปร ังภาวะทุมี่อยีแลูวน แหละให ี้เป นธรรมปฏ บิตัขินึ้ คอให ื เปนคณอุนบรัสิทธุิ์ที่ เกอกื้ลกวูางขวางออกไป ไมใช ในเวลาท ไมี่มเรี องอะไรมากระทบจ ื่ตเทิานนั้แมมเรีองมากระทบจื่ ตให ิยนดิยีนริายกระง็บั ไดทำใจใหสงบให เปนอ เบกขาไดุดวยความรทูเรี่ยกวีาญาณะหรอญาณื เพราะวาความยนดิทีเรี่ยกวีาราคะความ ยนริายทเรี่ยกวี าปฏ ฆะิ เปนศตรัทูอยี่หูางของอเบกขาุ สวนอเบกขาดุวยความไม ร ูอนตั วความไม ัรอูนเรัยกวีาอญั ญาณนเปี้นศตรัทูอยี่ ใกล ูของอเบกขาุ ฉะนนในการปฏ ั้บิตัิเพออบรมอื่เบกขาพรหมวุหาริกพ็งยกตนขึ นเป ึ้นพยาน หรออื ปมาุ ดงเชันวา ตนไมชอบให คนอนมาเพื่งเล งชอบใจอยากได ็ อะไรของตน และไมชอบให ใครอ นมาหมายมื่นั่ ปองรายฉ นใด ั ตนกไม็ ควรจะไปค ดยินดิยีนริายดงนั่นแกั้คนเหลาอนื่ควรจะมใจมีธยัสถัค อเป ืนกลางฉนนันั้ และให ยกบคคลทุเปี่นกลางๆขนมาเป ึ้นอ ปมาุดงพระพัทธภาษุตทิตรี่ สสอนไว ัวา “พงแผึจตถิงสึตวัท งปวงด ั้วยอเบกขาเหมุอนื อยางเหนบ็คคลผุเปูนท ชอบใจก ี่ม็ ใชิ ผไมูชอบใจก ม็ ใชิ มอีเบกขาฉะนุนั้ ” (มว. ๑๙๑-๑๙๒) อุเปกฺขาปารมิคาถา อนทรวิเชิยรี : มชฌตฺตตาฺ วจุจตฺ ิ โข อเปกุขาฺ “เย ทกุขปตฺตาฺ สขุตาป ิ วาติ ราคจฺ เมธ ี ปฏฆิ ํชหติวาฺ “กมมสฺสกาฺ โหนตฺ ิ กโรนตฺ ิวา ยํ ปปโปนฺตฺ ิเอตสสฺ ผลจฺ เตติ
162 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ สมปสฺสมานาฺ ว อเปกุขจฺติตาฺ อนทรวงศิ : ยทา ห ิทกุขฺ ีสขุโตป ิ วา โย ตทา น ทสเสตฺ ิ นโร วการิ ํ ชหาต ิราค ํ ปฏฆิจฺ โย วา ปวจุจเตฺ เอส อเปกุขโกตฺิ ปฐยาวตรั : พทุโธฺ ภกิขฺนโมวาทูํอทาส ิทปทิตุตโมฺ อฏิเฐห ิวา อนฏิเฐหิจติตฺ ํอชโฌตฺถตฺ ํยทา ภกิขโวฺ สวเรยํยฺ ุํว ตทา มานสมตตโนฺ สทา ภกิขฺ ูอเปกุขาย ปยฺตุตมานสาฺ สยิุํ ราโค จ ปฏฆิ ํตสสา ทฺเรูว ปฏปกิขกาฺ อญาณม ฺปนฺเปกุขาย สมฺ ปปฏ ี ปกิขกาฺ ตสมาฺ ภาวยโมเปกขฺํอตตานฺ ํอปมุ ํกเร อนชุฌายฺตภาวิ ํว อภปติเถยฺยฺ วา นโร อภปติเถยฺยฺ ยงกฺิจฺิ โส วา อตถายฺ อตตโนฺ โส อพยาปนฺนภาวฺํว อภปติเถยฺยฺ โข ยถา น อปาทยุตพิ โพฺว ราโค วา ปฏฆิ ํตถา มชฌตฺตตายฺ สยํตุตฺ - จติโตฺ สยาิ อเปกุขโกฺ มชฌตฺตตายฺ สยํตุตฺ - มานส ํอปมุ ํกเร วตุตฺเหตฺ ํมนุนิเทน สพฺพโลกานฺกมุปฺนา ปย ํวา อปปฺย ํทสิวา อฺเปกุขโกฺ สยาิ ยถา ผเร จติเตนฺ สตเตสฺ ุอเปกุขายฺ นโร ตถาติขนตฺสาเรนิมยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 163 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั๓ อยางตามถนดัแตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (พระมงคลวเสสกถาิ หนา๑๙๔-๑๙๕) ขนตั ิความอดทน กริยาทิอดทนตี่ อโลภะความอยากได บาง ตอโทสะความโกรธเค องจนถืงพยาบาทมึงุ รายบาง ตอโมหะความหลงงมงายบ าง เพราะไดประสบอารมณ ทยี่ วให ั่เกดิ เมอมื่อารมณี มาประสบย วให ั่เกดอยากิ ได อยากลางผลาญ อยากเบยดเบียนี กอดทนไว ็ ไมแสดงวกลวิการอินชัวรั่ ายทางกายวาจาออกไปตามอำนาจ แหงโลภะ โทสะ โมหะ และอดทนตอทกขเวทนาุ มเยีนร็ อนเป นตน อนทำให ั ลำบาก อดทนตรากตรำ ประกอบ การงานตางๆ อดทนตอถ อยคำท มี่ผีกลูาวช วไมั่เปนท ชอบใจ ี่ ชอวื่าขนตั ิ พระมหากษตรัยิทรงบำเพ ญข็นตัราชธรรมเพิ อประชาชนในการปกครองบ ื่านเมองื และกลาวโดยเฉพาะ ขอทพระมหากษี่ตรัยาธิราชเจิามพระราชหฤทียกลัาหาญอดทนต อโลภะโทสะโมหะ ทเกี่ดขิ นเพราะได ึ้ประสบอารมณ ทมายี่ วให ั่เกดิ ทรงอดทนตอเวทนามเยีนร็ อนเป นตน ทรงตรากตรำอดทนปฏบิตัราชกรณิยกีจติางๆทรงอดทนตอ ถอยคำท มี่ผีกลูาวชวั่ รกษาพระราชหฤทัยและพระอาการั พระกายพระวาจาใหสงบเรยบรีอย ดงนัจี้ดเป ันขนตั ิ เมตตาและขนตัยิอมตองเนองกื่นและอาศัยกันั บารมขีอ ๙ อนได ัแกเมตตา กบทศพัธราชธรรมขิอ๙ คอขืนตั ิ ธรรมะทงสองขั้อนแมี้จะมชีอธรรมะตื่างกนั แตการปฏ บิตันินยั้อมตองตอเนองกื่นและอาศัยกันั คอเมตตาื นนจะตั้องมขีนตัชิวยอยจูงจะปฏ ึบิตัไปในเมตตาได ิ และได สม ่ำเสมอ แมในข อขนตัเหลิาน นจะเป ั้นขนตั ไดิกต็องมเมตตาี สนับสนุนอยู ในขอว าจะเป นเมตตาตองมขีนตัสนิบสนันนุนั้ กค็อวืา ความมงดุปรารถนาด ี ีหรอความรื กใคร ั ปรารถนา ใหเปนสขุ อนเป ันความหมายของเมตตานนั้ ตรงกนขัามก บโทสะพยาบาท ั เพราะฉะนนั้ หากวาเก ดโทสะพยาบาท ิ ขนึ้ กต็องมขีนตัคิออดทนดื บโทสะพยาบาทลงไป ั และมขีนตัอดทนติออารมณอ นเป ันทตี่ งของโทสะพยาบาท ั้ อนงึ่ ในการอบรมเมตตานนั้ นอกจากตองไม ใหจตใจประกอบด ิ วยโทสะพยาบาทแล ว ยงตั องไม ใหเมตตาน นนำให ั้เกดิ ราคะสเนหาอิ นเป ันกเลสิ เพราะฉะนนั้ จะตองมขีนตัอดทนติอราคะสเนหาอิ นเป ันตวกัเลสิ หากเกดขินึ้ อดทนตอ อารมณอ นเป ันทตี่งของราคะสั้เนหาดิวย เมอเป ื่นดงนั ี้การอบรมเมตตาจงจะเป ึ นไปได
164 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๑๙๔-๑๙๕) ขนฺติคาถา อนทรวิเชิยรี : โลภาทกานิ ํขมนนตฺ ิขนตฺิ อาคมมฺ ต ํขนตฺสมงิคฺภิโตู กาเยน วาจาย ว เจตสา วา ธโรี น ทสเสตฺ ิวการเมวิ อเปนทรวุเชิยรี : ปฏจิจฺ ต ํขนตฺสมงิคฺภิโตู อจนิตมาโนฺว สกปํ เขทํ กโรต ิกจิจฺ ํมหปินทราชาฺ หตายิ รฏฐสสฺ จ ทยยฺกานิ ํ สสนุตจฺติโตฺ อถ ตาทภิโตู น เอส ทสเสตฺ ิจ โข วการิ ํ ปฐยาวตรั : อาพทธปฏ ฺพทิธาฺ ว อโภุ เมตตาฺ จ ขนตฺ ิจ ภวนตฺ ิ โข อโภุ ธมมา เตฺ อฺญมฺญปจจยาฺ โย เว เมตตายฺ สยํตุโต ขนฺตฺยาิ โสปถมภฺโติ โย ขนตฺยาป ิ สยํตุโต เมตฺตายฺ โสปถมภฺโติ ตสมาฺ ยสสฺ ยทา จติตฺํ โทเสน อภภิยุยเตฺ ตทา โส ขนตฺมาคมิ ม โทสฺ ํวปสเมตู ิเว ตสมาฺ เมตตฺ ํวภาเวนิ โต โสฺ โหต ิขนตฺมานโส ิ ขนตฺ ึ ปฏจิจฺ ราคาทิ- กเลสานิ ํวโนทน ิ ํ เมตตายฺ ภาวนา โหติอปาเยนุ อเนน โขติขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 165 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ ใหเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ จากสำนวนไทยทใหี่ ไวขางลางน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั ๓ อยางตามถนดัแตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (พระมงคลวเสสกถาิ หนา๑๙๖-๑๙๗) อวโรธนะ ิทแปลว ี่ าความไม ผดิ สำหรบธรรมะในช ันนั้ควรหมายความวี้ารผูดแลิ วไมดอขื้นทำ ืคอไม ืยอม ทำผดิทงรั้ ูรผูดในท ินี่หมายถี้งผึดจากขิอมลทูถี่กทูควรที่กอยุาง เชนผดจากความยิตุธรรมดิ วยอำนาจอคต ิผดิ ไปจากปกติ คอเมื อประสบความเจร ื่ญหริอความเสือมกื่ร็กษาอาการกายวาจาไว ั ใหคงท ี่ ไมใหขนลงเพราะยึ้นดิยีนริาย คนสามญทั วไปในช ั่นตั้นย งทำผ ัดอยิ เพราะไม ูรวูาผดิถายอมปล อยไปเช นนนั้ ไมศกษาึ กจ็กเป ันผ ไมูรจูกชอบั ไม รจูกผัดิ ไมอาจปฏ บิตัใหิถกใหูด ไดี ผปกครอง ูผเปูนหวหนัาเมอทำผ ื่ดดิ วยอำนาจร กชอบบัาง อำนาจชงบัาง อำนาจ หลงบาง อำนาจกลวบัางผอยูในปกครองก ูเด็อดรือนอย เปูนทกขุผอยูในปกครอง ูเมอทำผ ื่ดเชินนนั้ผอยูในปกครอง ู ดวยกนตลอดจนถังผึ ปกครองเองก ูเด็อดรือนอย เปูนทกขุ แตถาผ ปกครอง ู ผเปูนหวหนัา มใจกอปรด ีวยธรรม มงความถุกู พยายามศกษาพึ จารณาให ิรจูกผัดและชอบแลิ วพยายามทำงานให ถกตูองตามคลองธรรมไม ใหผดิและ แนะนำพร่ำสอนผอยูในอำนาจปกครองให ู ประพฤต เชินนนดั้วย ผอยูในปกครองก ูพยายามทำให ็ถกตูองตามคลองธรรม ไมใหผดิ ตางฝ ายกจ็กอยัดูวยความสงบสขุฯ กลาวโดยเฉพาะข อทพระมหากษี่ตรัยาธิราชทรงติงอยั้ ในข ูนตั ราชประเพณ ิ ีไมทรงประพฤต ผิดจากราชธรรมิ จรรยานวุตรนัติศาสตริ ไมทรงประพฤต ใหิคลาดจากความยตุธรรมิทรงอปถุมภัยกยองคนผมูคีณความชอบุควรอปถุมภั ยกยอง บำราบคนมความผีดิ ควรบำราบ ในทางทเป่ีนธรรม ไมทรงอ ปถุมภัยกย องและบำราบคนน นๆั้ ดวย อำนาจอคติ๔ ประการมฉีนทาคตั เปินตนกด็ีเมอมื่ลาภียศสรรเสรญิสขุซงเป ึ่นทพอพระราชหฤที่ยมาถังพระองคึ ไมทรงแสดงความยนดิ ีซงเป ึ่นเหต ใหุผอูนดื่หมูนได ิ่วาทรงมวเมาอยั ในส ูงนิ่นั้เมอมื่ความเสีอมลาภื่ เสอมยศื่ ตอง นนทาิ ไดรบความททักขุรอนซงไมึ่เปนทพอพระราชหฤที่ยมาถังี กไม็แสดงความยนริายเสยพระที ยให ั ปรากฏ ซงเป ึ่นเหต ใหุผอูนดื่หมูนได ิ่วาทรงหาขนตัคิณมุไดิ หรอเป ืนเหต ใหุผนูอยซงอยึ่ ในพระบรมเดชาน ูภาพพลอยตกใจุ แตกตนอลหมื่าน ทรงรกษาพระอาการคงทัอยี่ ไมูแสดงความผ ดจากปกต ิเดิมกิด็ ีดงนัจี้ดเป ันอว โรธนะ ิ อวโรธนะ ิ ไมผดนิ ี้เมอพื่จารณาดิแลูวกจะเห็นว็ าเป นขอรวมของทกๆุขอได ดวยพระธรรมทกๆุขอท เป่ีนราชธรรม ราชธรรม นนลั้วนเป นข อปฏ บิตัทิไมี่ผดทิงนั้นั้คอเป ื นปฏ บิตัทิถี่กตูองสมควรถาไม ปฏบิตัขิอใดข อหนงึ่เรยกวี าเป นการปฏ บิตั ผิดในข ิอนนั้แตถ าปฏ บิตัในข ิอนนั้และทกๆุขอได แลวกได็ชอวื่าเป นการปฏ บิตัไดิถกตูองไม ผดิ เพราะฉะนนั้ขอ สรปคุอขือทวี่ าไมผดนิจี้งเป ึนขอท สำค ี่ ญในทศพ ัธราชธรรมทิงั้๑๐ ขอนนั้ .
166 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๑๙๖-๑๙๗) อวิโรธนคาถา อนทรวงศิ : มจฉาติ ิญตวานฺ นโร ชหาติโย โย โข น ฉนทาทฺวสานิ โคุ นโร ทกุขาทฺปติ โตปฺ จ ตาท ิ โย นโร โส วจุจเตฺ โข อวโรธโน ิ นโร อนทรวิเชิยรี : โย ฐานปตโตฺ คณเชฏฐภโตู เนวาป ฉนทาทฺวสานิ โคุว เย อตตนาฺ หนตราี ภวนตฺิ เต เจ นเวเสิ อวโรธเน ิ โส ตฏิฐนตฺ ิเจเต อวโรธนส ิมฺึ เอเต น ฉนทาทฺวสานิคาุ จ เต ยตุตฺธมิเมฺ จ ฐตาิ ภวนตฺิ ตสมาปฺ สพเพฺ สขุตาิ ภวนตฺิ ปฐยาวตรั : ขนตฺยาิ จ ฐโติ โหติราชา จ อวโรธเน ิ เมตตาลฺโกุ จ สพเพสฺํน ฉนทาทฺวสานิ โคุ โย ปคคหารโหฺ โหติต ํ ปคคณฺหาตฺ ิภมูโปิ โย นคิคหารโหฺ โหติต ํนคิคณฺหาตฺ ิยตุตฺโติ ทกุขาทฺปติตกาเลฺ จ สพพตฺถฺ ตาท ิ โหต ิ โส อปุปนฺเนสฺ ุภยาทสีุเอโส อภริ ุสพพทาฺ อจุจาวจฺ ํน ทสเสตฺิน วการิจฺ สพพโสฺ ตสมาฺ รโญฺ อย ํธมโม อวฺโรธนนามโก ิ อย ํ โข ทสโม ธมโม ทสธมฺเมสฺ ุราชโนต ิ ิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 167 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ ใหเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ จากสำนวนไทยทใหี่ ไวขางลางน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทั ลกษณะั๓ อยางตามถนดัแตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (มงคลวเสสกถาิหนา๑๙๗-๑๙๘). สมเดจพระบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิา ไดทรงแสดงพระบรมราชปณ ธานไว ิ ในพระปฐมบรมราชโองการ ในพระราชพธิบรมราชาภีเษกิเมอวื่นทั ี่๕ พฤษภาคม พทธศุกราชั๒๔๙๓ วา “เราจะครองแผนด นโดยธรรม ิเพอื่ ประโยชนสขแหุงมหาชนชาวสยาม ”กลาวได วา ไดทรงครองแผนด นโดยธรรม ิคอทศบารมืทีไดี่ยกขนถวายวึ้สิชนาั มาแลวศกละ๒ ขอโดยลำด บจนถังศกนึ ี้คอเมตตาและอืเบกขาุอนเป ันขอครบ๑๐โดยเปนมงคลวเสสสิวนอตตสมบัตัิ คกูนไปกบทศพ ัธราชธรรมทิ ไดี่ยกขนถวายวึ้สิชนามาแลั วโดยลำด บศกละั๒ ขอจนถงศกนึ ี้คอขืนตัและอวิ โรธนะ ิอนั เปนครบ๑๐ ขอ โดยเปนมงคลวเสสสิ วนปรห ตปฏ ิบิตั ิซงแตึ่ละขอของทงั้๒ หมวดนี้เทยบกี นได ั และในการปฏบิตั กิอาศ็ยกันและกันทักขุอจงกลึ าวได วาได ทรงปฏ บิตัอยิ ในท ูกขุอ ความลึกซึ้งแหงพระบรมราชปณิธานเปนการแสดงความกตัญูกตเวทีอยางยิ่งในพระราชหฤทัยซึ่งมีตอ ประเทศชาต ิศาสนา พระมหากษตรัยิพรอมบรบิรณู แผนดนนิสมเดี้จพระบรมราชบ็พการุทีกพระองคุทรงหวง แหนรักษาสืบตอกันมา เชนเดียวกับที่ทรงรักษาพระพุทธศาสนาและสถาบันพระมหากษัตริยที่ทรงมีพระบรมราช ปณธานและทรงมิ นคงปฏ ั่บิตัพระบรมราชปณ ิธานตลอดมาิ เปนการทรงแสดงพระราชสำน กในพระมหากร ึณาธุคิณุ ของสมเดจพระบรมราชบ็พการุีและทรงปฏบิตัสนองพระมหากริณาธุคิณนุนั้ซงเป ึ่นการแสดงความทรงมพระราชี สำนกและตอบสนองพระคึณชาตุิศาสนา พระมหากษตรัยิพรอมกบพระราชทานพระมหากัณาธุคิณตุออาณาประชา ราษฎรทงปวง ั้ เมอวื่นทั ี่๑ กรกฎาคม พทธศุกราชั๒๕๓๑ สมเดจบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิาทรงครองราชยยนนานื ๔๒ ป๒๒ วนัเสมอกบพระบาทสมเดัจพระจ็ลจอมเกลุาเจาอยหูวัพระบรมวงศานวงศุรฐบาลัขาราชการ ฝาย ทหารตำรวจ พลเรอนืแลพสกนกรชาวไทยท ิ งปวง ั้สำนกในพระมหากร ึณาธุคิณทุไดี่ทรงปฏ บิตัพระราชภารกิจอยิาง หนกเพัอแผื่นด นและประชาชนมาถ ิ งปึที่๔๓ ทงเสดั้จดำรงร ็ฐสัมายีนยาวยืงกวิ่าสมเดจพระมหากษ็ตรัยาธิราชเจิา พระองคใดท ปรากฏในพระราชพงศาวดาร ี่เปนทชี่ นชมโสมน ื่สพั นประมาณ จงมึสมานฉีนทัพรอมกนจัดงานเฉลัมพระิ เกยรตีสนองพระเดชพระคิ ณขอพระราชทานใหุทรงกำหนดงานพระราชก ศลและพระราชพุธิรีชมังคลาภัเษกิอนโลมุ ตามราชประเพณครีงพระบาทสมเดั้จพระจ็ลจอมเกลุาเจาอยหูวัจงทรงพระกรึ ณาโปรดเกลุาโปรดกระหม อมให กำหนด พระราชกศลทุกษัณานิ ปทานและพระราชพุธิรีชมังคลาภัเษกยิอเพยงี๓ วนัคอืพระราชพธิทีกษัณานิ ปทานุพระ ราชพธิสมโภชส ีริราชสมบิตัริชั มงคลาภัเษกิและพระราชพธิบวงสรวงสีงเวยสมเดัจพระมหากษ็ตรัยิในอด ตในว ีนั ที่๒-๓-๔ กรกฎาคม โดยลำดบั
168 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๑๙๗-๑๙๘) มหาราชวรสสฺปพุพราชทกฺขฺณานิ ปทานคาถาุ วสนตดัลกิ : “ธมเมนหฺ ํหตสิขายุธิ ทยยฺกานิ ํ กาเรสสเมตฺถฺ วรรชชมฺมิ ํสทาติ ทยยานมฺนิทปตฺโนิ อภเสกกาเลิ วตุตฺหฺ ิเตน ปณธานมิทิํว โหติ รโญฺ อทิ ํภวต ิ ปารมธมิมภฺตูํ เอตสสฺ มงคลวฺเสสมิทิจฺ โหติ อนทรวิเชิยรี : รญา ฺ กต ํ โข ปณธานเมติ ํ ทเปต ี ิเยสวํ กตฺภาวุํ เต ปพุพทยฺยฺนิทวราฺ ยถา โข รฏฐจฺ องคฺรสสาสนีจฺ ภมูนิทวฺสํ ํอนปาลยุสึุ ปพุเพฺ มหนิทานมฺทานิเยวิ รฏฐาทกานิจฺ คณุ ํสรนโตฺ รฏฐาทเกิ รกขตฺ ิทยยกฺนิโทฺ โยธาทเกิ ทยยชเนฺ นพทิธฺํ เขม ีอนเฆี จ กโรต ิเอวํ ปฐยาวตรั : ยทา เสฏโฐ มหาราชา นวมิสฺสรขตฺติโย ราชวสาวตารสํมฺึวตุตนฺนเยนฺ ราชนุํ รชชาภฺเสกกาลสิมา ทฺฆรตีตตรานฺ ิจ รชชาภฺเสกกาเลน ทยิ ยปฺจมราชฺิโน สมานาเนว กลยาณฺ - มงคลสฺสมฺมตานฺ ิเว เทวจตฺตาฬฺสวสีสานฺิพาวสตีทินานิ ิจ รชชฺ ํกาเรต ิธมเมน อตฺถายฺ ทยยวาสฺนิํ ตทา โข ทยยฺกาิ สพเพ ทยฺยฺนิทวฺสํ กาทโย ิ รฏฐสสฺ สพพภาเคสฺ ุภตตฺิจฺ ทยยราชฺโนิ รโญฺ อภถิตุิ จาปฺกตฺกตเวทุติํ ทสเสตฺ ุ ํ ปตสิยํตุตฺํมหามหจฺ กพุพเรฺ ปพุพทยฺยฺกราชินูํอนปุปเทนฺตฺ ิทกขฺณนิตฺิขนตฺสาเรนิมยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 169 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ ใหเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ จากสำนวนไทยทใหี่ ไวขางลางน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทั ลกษณะั๓ อยางตามถนดัแตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (มงคลวเสสกถาิหนา๒๐๑) ๕ ธนวาคมั๒๕๓๐ พระบาทสมเดจพระเจ็าอยหูวไดัม พระราชดำร ีสวัาขาพเจามความยีนดิชีนชมยื่งนิ่กทั ี่ ทานทงหลายมั้ ไมตร ีจีตพริอมเพรยงกี นมาให ัพรวนเกัดิ ขอขอบใจ ขอขอบพระทยั และขอบใจในคำอวยพรอนแสดงั ความมงดุีมงเจรุ ญดิ วยประการต างๆขอทกทุานจงได รบไมตร ัของขีาพเจาเชนเดยวกีนั คนไทยรกษาชาตัริกษาแผันด นให ิม นคงเป ั่นปกแผน ไดดวยสต ปิญญาความสามารถดวยความรกชาตัและิ ดวยคณความดุีอสรภาพิความรมเย นเป ็นสขุตลอดจนคณธรรมุความเจรญทิกอยุางทมี่อยี ูบดนับรรพชนของี้ เราผยูดมึ นในความเป ั่ นไทยผ สรูางสมไว ใหทงนั้นั้เราทงหลายในป ั้จจบุนจังตึ องเป นหนาท สำค ี่ญสังสูดทุจะตี่องรกษาั แผนด นไทยพร ิอมทงจั้ ตใจท ิ เปี่ นไทยไว ใหมนคงั่ทงสั้บทอดตือก นไปม ั ใหิขาดสาย ขอทกคนทุกฝุายจงรวมกำล งกายกำล ั งใจให ัพรอมเพอสรื่างเสรมพลิงแหังความรความสามารถและความู ดของเราให ีเพมพิ่นแนูนแฟ นเป นอนหนังอึ่นเดัยวกีนั แลวเรงร ดปฏ ับิตัสรรพกิจการงานบรรดามิ ีดวยความสจรุติ มนใจและบร ั่สิทธุใจโดยขะม ิ์กเขมั นให ดำเน นกิ าวไปโดยสอดคล องและเกอกื้ลกูนทักๆุสวนและสมฤทธัผลอิ นไพบ ัลยู คอความสถาพรยืนยงของชาตื ิความเจรญกิาวหนาของบานเมองและความอยืดูมีอีสรภาพของเราทิกคนุ ขออำนาจคณพระศรุรีตนตรัยและสังศิ่กดัสิ์ทธิทิ์ ชาวไทยท ี่งมวลเคารพเลั้ อมใส ื่จงอภบาลริกษาทั านให มความี สขุ ปราศจากความทกขุปราศจากภยัทกเมุอื่เพอให ื่มกำล ี งกายกำล ั งใจ ั และกำลงปัญญาทจะคี่ดอิ านปฏ บิตังานิ ของแผนดนิ และนำพาประเทศชาตใหิผานพนอ ปสรรคกุบทังภยั้นตรายทั งปวงไปได ั้ โดยสว สดั ”ี
170 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๒๐๑) ราโชวาทคาถา อเปนทรวุเชิยรี : อโวจ โอวาทกถ ํนรนิโทฺ “วร ํมม ํชาตทินมิหฺ ิตมุเหฺ อทานิ ิสพเพฺ อภวิฑุฒฺกามาิ สมาคตา โหถธิ เย ททาตุํ ปสนนโกฺ โว อหมสมฺ ิอชชฺ อมิ ํ ปฏคิคณฺหถฺ โว วร ํเม ปฐยาวตรั : ทยยรฏ ฺ ฐหฺ ิ ปญาย ทย ฺยาฺ สามตถฺเยนิ จ ถรติ ํอภปาเลน ิตฺิรฏฐกามา ห ิทยยฺกาิ นจิจฺ ํธมเมฺ ฐตาิ โหนตฺิเต อสิสรฺยกามกาิ ยสมาฺ ทยยชนาฺ ปพุเพ ทยฺยภาเวฺ สมาหตาิ ตสมาฺ อทานิ ิทยยานฺํกจิจฺ ํรฏฐานรกุขนฺํ สพฺพทยฺยานุรกฺขนฺตุอมิ ํทยยตมายตฺึ ปญาย ฺ จ พล ํสพเพ ทยฺยาฺ สามตถฺยสิสฺ จ สมคคาฺ อปพุรฺหนูตฺ ุธมมภาวฺจฺ อตตโนฺ ฐตาิ สจรุเติ เจว ทฬหจฺติตาฺ ภวนตฺ ุเว สมมาปณฺหิตาิ สพเพ ทยฺยฺกาิ สปรกกมาฺ รฏฐสสฺ จ หตติถาย ถฺรตายิ จ อายตึ สขายุ รฏฐวาสนีํ กโรนตฺ ุกิจจมตฺตโนฺ อนทรวิเชิยรี : พทุโธฺ จ ธมโมฺ อรโยิ จ สงโฆฺ สมมานฺตาิ ทยยชเนหฺ ิเทวา สพเพปฺ ทยเยฺ อภปาลยน ิตฺ ุ สพเพฺ สขุ ี โหถ สทา อนฆาี สพเพฺว สามตถฺยพิทธุยิตุตาฺ รฏฐสสฺ อตถายฺ กโรถ กจิจนฺตฺิฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 171 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในขอความขางทายน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั ๓ อยาง ตามถนดัแตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (มงคลวเสสกถาิหนา๒๑๑-๒๑๒) วธิรชาดกเปุนชาดกทแสดงสี่จจบารมั ีมเรีองยื่อวาวธิรบุณฑั ตเป ิ นปราชญ ในราชสำน กพระเจัาธนญชั ยโกร ัพยะั ผครองเมูองอื นทป ิตตะ เปนผ ทรงป ู ญญาหาผเสมอเหมูอนมื ไดิ วนหนังทึ่าวสกกเทวราชัวรณนาคราชุพระยาครฑุ และพระเจาธนญชัยั พรอมกนสมาทานอั โบสถศุลในพระราชอ ึทยานเมุองอื นทป ิตตะแหงกรุรุ ฐั เมอออกจากทื่อยีู่ ของตนกปรารภก ็นวัาผใดจะม ูศีลยีงกวิ่ากนัผใดเป ูนผสงบูไมอาจตกลงก นได ั จงเชึญวิธิรบุณฑั ตเป ินผชูขาดี้ ความ เหนของพระราชาท็งั้๔ พญานาคทรงสรรเสรญความไม ิ โกรธในบ คคลแมุควรโกรธ พญาครฑทรงสรรเสรุ ญการิ บรโภคอาหารแต ินอย ทาวสกกเทวราชทรงสรรเสรัญการละความยินดิ ในกามค ีณุ๕ พระเจาธนญชัยทรงสรรเสรัญิ ความไมมกีงวลั พระมหาสตวัวธิรบุณฑัตสดิบแลัวกลาววา คณธรรมทุงั้๔ ประการนตี้งมั้ นในนรชนใด ั่ บณฑัติ เรยกนรชนนีนวั้าผ สงบในโลก ู วธิรบุณฑั ตทำให ิศลของพระราชาทีงั้๔ พระองคมคีณเสมอกุนั ทำใหพระราชาทงั้๔ มพระหฤทียรัาเรงยินดิ ี ทรงชมเชยวธิรบุณฑัตวิา เปนผ ประเสร ู ฐสิดุมปีญญาด ีรกษาธรรมัรแจูงธรรม วเคราะหิ ป ญหาได ดวยดดีวยป ญญา ตดความสงสัยลั งเลใจให ั ขาดได ทนทั ีเหมอนชื างทำงาช างตดงาชั างให ขาด ดวยเลอยอื่นคมฉะนันั้ พญานาคราชทรงเลาให พระนางวมลาเทวิผีชายาฟ ูงถ งความสามารถในการแสดงธรรมได ึอย างไพเราะจ บใจ ั ของวธิรบุณฑัติ พระนางใครจะสดบธรรมกถาของวัธิรบุณฑัติ เพอให ื่สมประสงค จงแสรึงแสดงอาการด งเป ั นไข ทลพญานาคราชว ูา ตองการให นำดวงหท ยของวัธิรบุณฑั ตมาให ิ โดยชอบธรรม มใชิดวยความรนแรงุ มฉะนินกั้จะ็ ไมมชีวีตอยิตูอไป นางอิรันทตีธิดาพญานาคราชจึงประกาศจะรับผูยังความสมปรารถนาใหแกนางวิมลาเทวีเปนภัสดา ปณณยุกษักอาสาท็าพระเจาธนญชัยเลันสกา เมอชนะกื่ขอว็ธิรบุณฑัติ พระเจาธนญชั ยไม ัทรงยอมทรงกลาววา วิ ธรบุณฑั ตเปร ิ ยบเป ีนเชนชวีตคิ อเป ืนตวของพระเจัาธนญชัยเองั วธิรบุณฑั ตได ิรบเชั ญให ิชขาดี้วธิรบุณฑัตกลิาววา ชอวื่าทพี่ งในโลกน ึ่จะเสมอดี้วยคำจร งไมิม ีจงควรพึดแตูคำจร งเทิานนั้ ความจรงตนเป ินทาสของพระราชาเมอื่ พระราชาทรงแพพนนกัพ็งพระราชึ ทานตนเปนคาพนนแกัผชนะจูงจะชอบธรรมึดวยคำจร งของวิธิรบุณฑัติ ปณณยุกษั กได็วธิรบุณัฑตไปนาคพ ิภพิ พระนางวมลาเทวิกีได็ทรงสดบธรรมอั นไพเราะของว ัธิรบุณฑัติเรองนื่แสดงถี้งการรึกษาั สัจจะของวิธุรบัณฑิตที่ใหประโยชนและเปนธรรมยิ่ง
172 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๒๑๑-๒๑๒) สจฺจปารมีคาถา ปฐยาวตรั : ปารม ีเทสตาิ โหติยา โข วธิรชาตเกุ เอสา ว ปากฏา โหตินาเมน สจจปารมฺี สงเขปโตฺ ปเนตเถว เวทฺตพิพาฺ อย ํกถา อนทรวงศิ : นาเมน ธโรี วธิโรตุ ิ ปากโฏ โกรพยรฺ โญฺ วทิโรุ จ ปณฑฺโติ ธมมสฺสฺ จตถสสนฺสาสโกุ ตทา โส ปญวา ฺ พทุธฺวโร ิ อนตุตโรฺ อนทรวิเชิยรี : เทวา จ เอกมหฺ ิทเนิ มนสุสาฺ สพเพฺ สมาทนินอฺโปสถาุว เต นกิขมานาฺ สนวาสนมิหาฺ ปจุฉฺสึ “ุโย โข อธโกิ สสุโลี โย โข สสนุโตฺ ภวตตี ิเอวํ นฎิฐํว คนตฺ ุปํ อสกกมานาฺ ปกโกสยฺ ุ ํเต วธิรุ ํสเมธุึ นพิเพฐ ฺติุ ํตมปฺ สทุทุทสตฺถฺํ ปฐยาวตรั : เอเตส ุนาคราชา ว วิธุรํ กถมานโก ปคุคเลปฺ กชุฌฺตพิ เพปฺอกโกโธตฺ ิ ปสสยํ ิ ตโต สปณุณราชาปฺ อปปาหารสฺสฺ ภุชนฺํ สกโกปฺ ปจกาเมสฺ ุรตยาิ ชหน ํอติิ ธนชโยฺ มหาราชา อกิจนฺ ํ ปสสยํ ิ ต ํสตุวาฺ วธิโรุ วตวา อกฺโกธาทฺ ิจตพุพฺโธิ ธมโมฺ ยสสตฺถฺ ิ เอโส ว โลเก สนโตตฺ ิวจุจตฺิ จตนุนฺเยวํ สลสีส สมานคฺณตุ ํอกา เอเต หฏฐปปหฏ ฺ ฐาว วธิรนุตฺ ํ อโถมยุํ “เสฏโฐ เมธาวภิโตู จ ธมมานฺรกุขโกฺ ตถา ธมมวฺิฺ ูจ ปญาย ป ฺหฺ ํตลยเตุ วทิู ทนตกาโรฺ ยถาเยว ตณิเหนฺ กกเจนป ทนตฺ ํฉนิทตฺ ิ เฉโก ว ทนตสฺสฺ เฉทเน อติิ ตโต ว นาคราชาปตมตถฺ ํอาห เทวยาิ วธิโรุ มธรุ ํธมมฺํเทเสต ิธมมเวธโกฺ ตสสฺ ธมมกถฺ ํ สาป โสตกามาหุ สามกิํ “ธมมฺํว โสตกามมุหฺิอหเมตสสฺ สามกิ คจฉฺ , ธมเมนฺ เอตสส อาเนหฺ ิหทย ํตวุํ
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 173 ธตาี ห ินาคราชสสฺ “จติตฺ ํ โตเสต ิมาต ุโย โส ภวสิสตฺ ิเม สามีอติ ิสาเวส ิสพพธฺิ ยกโขปฺ ปณุณโกฺ เอตํวจน ํสมปฏฺจิฉฺยิ อนิทปตฺเตฺ คมติวาน ธนฺชยฺสฺสฺ สนตฺกิํ ราชาน ํอกขกฺฬายี ํยทุธตฺถายฺ อโวจ เว ยกโขฺ เอต ํ ปราเชตวา ตฺ ํยาจ ิวธิรุ ํตทา โส ต ํอทาตกาโมุว อมิ ํ ปหฺ ํวนิจิฉฺติุํ วธิรนุตฺ ํนมนิเตสฺิ โส ต ํ ปหฺ ํวนิจิฉฺยิ รโญฺ กเถส “ ิ โลกสมฺึนตถฺ ิสจจสโมปฺ โข อวสสโยฺ นโร สจจฺํภาเส ทาโสมหฺ ิราชโนิ ยทา โข อกขกฺฬายี ํราชา โหต ิ ปราชโติ ชนนิตสฺสฺ มม ํอกขฺ - มลภูตู ํทเท ตทา ปณุณโกฺ ต ํลภติวาน ตฺ ํนาคภวน ํนยิ เทว ีมธรเมตสุส ธมฺมฺ ํอสโสสฺเยวิ โข อทิ ํทเปต ี ิเอตสส หฺตติถฺ ํสจจรกฺขนนฺตฺ ิขนตฺสาเรนิมยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง
174 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๒๑๑-๒๑๒) สจจปารมฺคาถาีอกสำนวนหน ีงึ่ อนทรวงศิ : เวสสนฺตราทฺทิทสชาตฺชาตเกิ เมธาวภิตู ํวธิรุํว ปากฏา อารพภฺ อทุเทสฺตสจิ จปารมฺี โกรพยรฺ โญฺ กริ เอส สนตฺเกิ ปญาธโร ฺ รฏฐปสาสเน ตทา ธ ี โหต ิธมมตฺถวฺทิ ูอนตุตโรฺ อนทรวิเชิยรี : สกโกฺ จ โข เอกทเนิ สเมธุี ปญาสมง ฺคฺ ีวรโณุ สปณุโณฺ ภมูสิสรฺนิโทฺ จ ธนชโยตฺิ เอเต สมาทนินอฺโปสถาุว ปฐยาวตรั : นกิขมนฺตาฺ ฆรา สพเพฺ “กสสฺ สลี ํอนตุตรฺ ”ํ อจิเจวฺ ํอารภติวาน วฺธิรสุเสวฺ สนตฺกิํ คตา อาหสํ “ุปเหฺ โน วนิจิฉฺนาหิ ิเว อติิ เอเตส ุวรโณุ “สาธุอกโกโธตฺ ิ ปสสยํ ิ สปณุโณฺ “สาธ ุโข อปปฺ - โภชนนตฺ ิ ปสสยํ ิ สกโกฺ “ปจพฺพฺเธิ ยา โข อตถฺ ิกามคเณุ รติ ตสสาฺ ปชชหนฺ ํสาธุโลกสมฺนิตฺ ิ ปสสยํ ิ ธนชโยฺ จ ภมูนิโท อกฺิจนฺ ํ ปสสยํ ิ ต ํสตุวาฺ วธิโรุ อาห “สพเพฺ สมคณาุ อติิ เอว ํสตุวานฺ สพเพวฺ “วธิโรุ พทุธฺ ิ โหต ิจ ธมมฺโกิ ธมมเวทฺ ี จ ปเหฺ วนิจิฉฺนาติ ิเว ทนตกาโรฺ ยถา ทนเต กกเจเนวฺ ฉนิทตฺ ”ิ นาคราชา อมิ ํอตถฺํ อาโรเจส ิสเทวยาิ สา ตสสฺ วธิรสุเสว สทฺธมฺมฺ ํ โสตกามกาุ เอต ํอตถฺ ํวชานิติวา ตสฺสาฺ ธตาี อรนิทตฺี พทุธฺสิยํตุตตายสฺสา มโนรถฺํว สาธยิ เอตสสาฺ มธรุ ํธมมฺํสา เทว ีวมลาิ สณุิ อทิ ํทเปต ี ิเอตสส สาตฺถฺ ํสจจานฺรกุขนนฺตฺิขนตฺสาเรนิมยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 175 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายนแลี้วประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั๓ อยาง ตามถนดัแตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (หนงสัอมงคลวืเสสกถาหนิา ๒๑๓-๒๑๔) ตามทกลี่าวมานจะเหี้ นได ็วา วริยะิ ความเพยรี ขนตั ิอดทน สจจะั จรงิ และอธษฐานิทงั้ ๔ ประการ นเปี้นธรรมะท ประกอบก ี่นอยั ูเมอยกขื่นขึ้อหนงกึ่ย็อมมอีกี ๓ ขอ ประกอบดวยเสมอ ไมเชนนนจะมั้ ไมี ไดเลยสกั ขอเดยวี เชนอธษฐานิ ความตงใจม ั้งมุนในท ั่นี่ ี้ถาไมมอีกี ๓ ขอ เปนอธษฐานกิ สำเร ็จอธ็ษฐานขิ นมาไม ึ้ ได ทาน ไดเล าชาดกแสดงพระโพธ สิตวั ทรงบำเพ ญบารม็ขีอน มาในชาต ี้ติางๆ เปนอนมากั ในทศชาตไดิยกเนม ราชชาดกเป ิน ตวอยัางแหงอธษฐานบารมิ ี มเรีองยื่ อในเนม ราชชาดกนินวั้า กษตรัยิพระองคหนงทรงพระนามวึ่าเนมราชิ ครองเมองมืถิลาในแคว ินว ิ เทหะ เปนกษตรัยิทสนพระราชหฤที่ ยในการก ัศลุ โปรดการทำกศลทรงบรุจาคทานิ รกษาศัลอี โบสถอยุเปูนนตยิ ตามขตตั ยะประเพณ ิผีครองเมูองมืถิลานิ ี้เมอครองพระราชสมบื่ตัจนมิพระชนมายีเขุาสชราภาพแลูว ทรงมอบราช สมบตัใหิแก พระราชโอรส แลวพระองคกทรงออกผนวช็ แตพระเจาเนม ราชทรงบำเพ ิญทานอย็ เปูนนตยิ ทรงมพระราชป ี จฉาในปุ ญหาวาทานกบพรหมจรรยัอยาง ไหนจะมผลมากี ไมม ใครจะถวายว ีสิชนาได ั รอนถงทึาวสกกเทวราชั เสดจมาทรงอธ็บายผลของพรหมจรรยิตางๆ ซงมึ่มากกวีาทาน และดวยความประสงค ของทวยเทพ ใหเชญพระเจิาเนมราชเสดิ จไปเย ็ ยมเทวโลก ี่ ทาวสกกเทวราชจังสึงมาตลเทพบีตรมาเชุ ญิ และนำพระเจาเนมราชเสดิ จไปทอดพระเนตรนรกก ็อน แลวจ งนำเสด ึ จไปเทวโลก ็ หลงจากได ัทอดพระเนตรเหนนรกสวรรค็แลว พระเจาเนมราชทรงเหินว็า แมพระองค ไดบำเพ ญทานอย็างมากมายแลวกตาม็ แตพระองคกควรเสด็จออกผนวช็ เพอประพฤต ื่พรหมจรรยิอกี ดงนัน้ั พระองคจงเสดึจออกผนวชตามพระราชจร็ยานิวุตรของกษัตรัยิพระองคกอนๆ ในชาดกนแสดงวี้าพระเจาเนม ราชได ิทรงมอธีษฐานคิอความตืงพระทั้ยมังมุนในเหต ั่ทุจะทำและในผลท ี่พี่ งไดึ ดวยป ญญาดงทั ไดี่ทรงต งปั้ญหาขนึ้ และทรงแสวงหาผทูสามารถจะแกี่ปญหาของพระองค ไดดวยความตงพระหฤทั้ยั มงมุนจั่ งไดึทรงพบผมาถวายวูสิชนาได ัแจมแจงอย างเป ดนรกสวรรค ใหเหน็ ทำใหพระเจาเนม ราชทรงได ิรบความเขัา พระราชหฤทยแจัมแจงวา เพยงแตีทานอยางเดยวที ทรงบำเพ ี่ญอย็ หาเป ูนการเพ ยงพอไม ี ควรจะตองปฏ บิตัในพ ิ รหมจรรยดวย ชาดกนแสดงวี้า ผทูตี่องการแสวงหาความจรงติ องการจะรเหูนอะไร ็ เมอมื่ความตี งใจม ั้งมุนแลั่ว จะรู จะเหนได ็เพราะการแสวงหาผรู ูจะไดพบผรูทูจะแสดงให ี่รใหูเห นได ็ท งในเร ั้องของมนื่ษยุและในนรกสวรรค ตลอด ถงนึพพานิ .
176 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๒๑๓-๒๑๔) อธฏิฐานปารมคาถาี๑ ปฐยาวตรั : วริยิ ํขนตฺ ิสจจฺจ อธฺ ฏิฐานวโรตเมิ อาพทธปฏ ฺพทิธาฺว จตธมุมาฺ ภวนตฺ ิเว สาธก ํเอตถฺ ทฏฐพพฺํเนมราชสิสฺ วตถฺนาุ เนมราชาิ อตตสีมฺึมิถิลาปุรขตฺติโย ทานสโลี จ ธมมฏฺ โฐ สมาทนินอฺโปสโถุ ชราภิภูตกาลสฺมึ ปพพชฺชาภฺมานโส ิ รชชฺ ํทตวาฺ สปตุตสฺส เคหาฺ นกิขมฺมฺ ปพพชฺิ ปพพชฺติวาปฺ โส นจิจฺํ โหต ิ โวสสคฺคมานโสฺ “ก ึวร ํทนินทานฺ ํวา ก ึพรหฺมจรฺยิ ํอติิ อปุปนฺนสฺสโย ํ โหติ ปหฺ ํวสิสชฺชฺติุ ํอมิํ น โข โกจ ิตทา สกขฺิสกโกฺ เทวานมสิสโรฺ ตทิวาิ อาคมติวาน วฺสิสชฺชฺ ิตสสฺ โข อมิํ ต ํพรหฺมจรฺยิ ํ โหติสผล ํ ทานโต อติิ ตโต ต ํตทิวิ ํเนตุํ โส อาณาเปส ิมาตลึ ขตตฺโยิ นรยิ ํทสิวา ตโตฺ โข ตทิวิ ํ คโต อห ํทาน ํททติวาปฺสยิ ํ ปพพชฺโติ อติิ ปจจกฺขโตฺว ญตวาน โหตฺ ิ ปพพชฺโติ สยํ นครสสฺ วเทหสิ ส ปฺพุพราชปเวณฺยาิ อนทรวิเชิยรี : ทฏฐพพเมตฺํห ิวทิหู ิเอตถฺ รโญฺ อธฏิฐานมเธวิ ทฬหฺํ วสิสชฺชฺติุ ํ โย สกปหกมฺมฺํ เมธ ีสมตโถฺ จ อทานิ ิ โหติ เอต ํสย ํภปตู ิทฏกาโมุ ตสมาฺ ห ิอญาส ฺ ิส ปหกมฺมฺํ อนทรวงศิ : ทเปต ี ิเอว ํอธิ เนมชาตกิ ํ เมธาวนิ ํภปตู ิทฏกามโกุ ทสิวานฺ เอต ํนรยิจฺ โข ทวิํ เอเตน นโตีว วชานิ ิต ํสยนตฺ ิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 177 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายนแลี้วแต งให เป นภาษามคธในฉ นทลักษณะั๓ อยางตาม ถนดัแตงฉนทั อะไรแจ งช อไว ื่ดวย (มงคลวเสสกถาิหนา๒๑๔). พระโพธสิตวั ได ทรงบำเพ ญอธ็ฐานบารมิ มาโดยลำด ีบั เปนบารมสามีญัคอรืกษาอธัษฐานยิงกวิ่าคนทรี่กและั ทรพยัสนิเรยกวีาอธษฐานบารมิ ี เปนอ ปบารมุีคอสืงกวูาสามญั ไดแกรกษาอธัษฐานยิงกวิ่าอวยวะรัางกายเรยกี วาอธษฐานอิ ปบารมุ ี เปนปรม ตถบารมั ีคออยืางยงยวดขิ่ นไปเป ึ้นลำด บั ไดแกรกษาอธัษฐานยิงกวิ่าชวีติเรยกวีา อธษฐานปรม ิตบารมั ี พระพทธเจุาเมอพระองคื่ ทรงผจญมารในราตร ทีทรงตรี่สรั ูทานแสดงวา ไดทรงอธษฐานพระหฤทิยถังพระึ บารมทีไดี่ทรงบำเพ ญ็มทานีศลี เปนตน ทรงอางพระธรณ เปีนพยาน จงไดึทรงชนะมาร เมอได ื่ตรสรักูได็ทรง ทำสงขาราธัษฐานิคอตืงพระหฤทั้ยมังมุนจะดำรงพระอาย ั่สุงขารอยัตูอไป ยงไมัเสด จปร ็นิพพานิจนกวาบรษิทั๔ จะตงขั้นึ้พรหมจรรยคอพระพืทธศาสนาจะตุงมั้นลงมั่ นคงในโลก ั่ครนถั้งเวลานึนจั้ งไดึ ปลงอาย สุงขารเสดั จปร ็นิพพานิ จงกลึ าวได วาพระพทธศาสนาเปุนผลของพระพทธาธุ ษฐานซิงมึ่อานี ภาพอำนวยผลแกุผ ปฏูบิตัอยิทูกกาลสมุยั สมเดจบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิาตงอยั้ ในส ูจจะและอธั ษฐานในพระราชกรณ ิยกีจทิ งปวง ั้พระสจจะจังยึงิ่ ใหญไพศาล ควรจดเป ันพระสจจบารมั ไดีเชนเดยวกีบวัธิรบุณฑั ตในว ิธิรชาดกุพระอธษฐานกิเช็นเดยวกีนัควรจดเป ัน อธษฐานบารมิ ไดีเชนเดยวกีบพระเจัาเนม ราชในเนม ิราชชาดกินบเป ั นพระราชปฏ บิตัสิวนอตตสมบัตัิคอืสจจะัจดั เปนมงคลวเสสทิ ี่๑ อธษฐานคจิ ดเป ันมงคลวเสสทิ ี่๒ พระราชจรยาริฏฐาภั บาลโนบายน ินั้คอพระราชกรณืยกีจทิ ทรงปฏ ี่บิตักระทำเพ ิ อประโยชน ื่คณแกุพระราช อาณาจกรและประชาชน ัจะขอรบพระราชทานถวายดัวยทศพธราชธรรมขิอ๗ คอื อกโกธะ ั ความไมโกรธ และ ขอ๘ อวหิงสาิ ความไมเบยดเบี ยนโดยปรห ี ตปฏ ิบิตัปริยายิ .
178 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๒๑๔) อธฏิฐานปารมคาถาี๒ อนทรวงศิ : ยาย ํอธฏิฐานมยา ว ปารมี ปพุเพฺ อธฏิฐานมมิ ํ ปฏจิจฺ เว ยา โพธสติเตนฺ จ โหต ิ ปรูตาิ สา ปารม ี โหต ิตธาิ ปภนินกาฺ ภยิโยปฺ เอตํว ปเยต ิ โภคโต นาเมน สา วจุจตฺ ิ ปารมตี ิเว ภยิโยฺ อมิจาวยเวหฺ ิอตตโนฺ เมธาวภิโตูว ปเยต ิ โข นโร นาเมน วตุตาฺ อปปารมุ ีอยํ ภยิโยปฺ ต ํชวีตโต ิว อตตโนฺ ปฺญาย ยตุโตฺว ปเยต ิ โข นโร นาเมน วตุตาฺ ปรมตถปารมฺี อนทรวิเชิยรี : ทานาทธมิมฺ ํห ิ ปฏจิจฺ พทุโธฺ สมโพธฺวารมิหฺ ิมหามนุสิสฺ มาเร ชนิติวาฺ วรโพธปติ โตฺ เทเสส ิสทธมฺมวรฺ ํชนานํ “ตฏิฐนตฺ ิ โลเก ปรสาิ จตสโสฺ ยาวสสฺ สนตฺ ฏิฐต ิสาสนจฺ เหสสามฺหิ ํตาว สนุพิพฺโตตุิ พทุโธฺ อธฏิฐานมมิ ํอกาสิ เอวปํ โข สาสนมสสฺ โหติ ชาต ํอธฏิฐานมมิ ํ ปฏจิจฺ ปฐยาวตรั : สจเจฺ เจว อธฏิฐาเน สณฺฐโติ ทยยฺกิสิสโรฺ อตถายฺ ทยยวาสฺนีํกรณยานี ิกพุพเตฺ สจจฺ ํทยยานมฺนิทสฺส ภเวยฺยฺ สจจปารมฺี ปารมสทีสาิ เอสา วิธุรนฺนามเมธิโน อตริ ปํ อธฏิฐาน - ปารม ีราชโนิ สยาิ เนมิราชมหินฺทสฺส ปารมสทีสาิ อยํ สจจฺ ํเว ปฐม ํ โหติรโญฺ วเสสมงิคลฺํ อตริ ํทตุยิ ํ โหติรโญฺ วเสสมงิคลฺํ รฏฐาภปาลโนปาโย รฏ ิฐสสฺ จ วริฬุหฺยาิ ชนาน ํ โหต ิอตถาย กรณฺยฺํราชนาิ กตํ อกโกธฺ ํอวหิสึจ กเถสฺสามฺ ิอโติ ปรนตฺ ิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 179 วชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ จากขอความขางทายน ี้แลวแต งเป นฉนทัภาษามคธ๓ ฉนทั ตามถนดัแตง ฉนทั อะไร บอกชอไว ื่ดวย (หนงสัอพระมงคลวืเสสกถาิ หนา๒๑๕-๒๑๖) ขอทพระมหากษี่ตรัยาธิราชเจิาทรงมพระราชอีธยาศั ยประกอบด ัวยพระเมตตา ไมทรงปรารถนาก อเวรให ผใดผ ูหนูงึ่ ไมทรงพระพ โรธด ิวยเหตทุไมี่ควรแมมเหตี ใหุทรงพระพ โรธ ิแตกทรงข็มเส ยได ี ใหสงบระงบอันตรธานั ทรงปฏบิตัโดยโยน ิ โสมนส ิการคิ อการใส ื ใจพ จารณาพบตินเหตุจดเป ันอ กโกธะข ัอท ี่๗ อนงึ่ ในขอท ี่๗ นี้สำหรบบารมันีนั้ ไดแกสจจบารมั ีสวนในทศพ ธราชธรรมนิ นได ั้แกอ กโกธะความไม ั โกรธ อนหมายถั งเมตตาประกอบอย ึ ูเมอพื่จารณาดิแลูวแมวาทงั้๒ ขอนจะมี้พยีญชนะทัตี่างกนัแตว าในด าน การปฏบิตันินตั้องอาศยซังกึ่นและกันักลาวคอการทื จะปฏ ี่บิตัไมิ ใหมความโกรธหร ีอมืเมตตาขี นได ึ้นนจะตั้องมจีตใจ ิ ประกอบดวยสจจะคัอความตื งใจจร ั้ งในการท ิ ปลี่กเมตตาขูนมาในจ ึ้ ตใจ ิคอให ื เปนเมตตาจร งในจ ิ ตใจ ิเมอเป ื่นดงนันั้ จึงจะทำใหเกิดความไมโกรธอันตรงกันขามขึ้นไดและเมื่อเกิดความไมโกรธและเกิดเมตตาขึ้นแลว ก็จะทำใหมุง ดปรารถนาด ี ีจงอดอยึมูไดิทจะอยี่เฉยๆูจงตึองขวนขวายท จะทำให ี่ผทูมี่เมตตานีนเกั้ดความสิขความเจรุ ญตามความิ หมายของเมตตา เพราะถามเมตตาจรีงแลิวกอย็เฉยๆูไมได จะตองไปปฏ บิตั ทำให ิเกดความสิขความเจรุ ญในท ินี่นๆั้ ในทที่มี่เมตตานีนั้เมอทรงมื่พระเมตตาอยี ในราษฎร ูจงตึองขวนขวายทจะเสดี่จพระราชดำเน ็ นไปทรงทำให ิเกดความิ สขความเจรุ ญแกิราษฎรทงนั้ตี้องอาศยมัสีจจะคัอความจรื งใจท ิ จะปฏ ี่บิตัใหิมเมตตาขีนจรึ้งิ เพราะฉะนนเมตตานั้นั้ จะเปนเมตตาจรงขิ นมาได ึ้ตองมอีกโกธะค ั อความไม ื โกรธ จะไมโกรธจร งขินกึ้ต็องมสีจจะคัอความจรื งใจท ิ จะไม ี่ โกรธ ความจรงใจท ิจะมี่เมตตาีถาหากขาดความจร งใจค ิอขาดสืจจะเสัยขีอเดยวีเมตตากเป็ นเมตตาไม จรงิ เปนเมตตาท ี่ แสดงออกมากนแตัภายนอกเชนทางวาจาวาเมตตาหรอทางกืริยาวิาเมตตาแลวละทงทอดทิ้ งไมิ้ช วยอะไรจร งจิงั แตหากวาถ าเป นเมตตาจรงิคอเมตตาประกอบด ืวยสจจะคัอความจรื งใจ ิ ทำใหเมตตาเป นเมตตาจรงขินมาึ้ ไมโกรธ กไม็ โกรธจร งขินมาึ้ดงนัแลี้วจงจะทำให ึ ปฏบิตัขวนขวายเพิ อประโยชน ื่สขตุ างๆดงทัสมเดี่จบรมบพ็ตรพระราชสมภาริ เจาทรงปฏ บิตัิเพราะฉะนนธรรมะทั้งั้ ๒ ขอน ี้คอสืจจะกับอั กโกธะ ั ทหมายถี่งเมตตาจึงมึความหมายทีตี่อง อาศยซังกึ่นและกั นเป ั นไป อกโกธะเป ันทศพธราชธรรมขิอท ี่๗
180 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๒๑๕-๒๑๖) รโญฺ อกโกธคาถาฺ วสนตดัลกิ : เมตตาลฺ ุภมูปติ ิ โหต ิอเวรภิโตู อกโกธโนฺ ภวต ิกสสจฺ ิภมูปาโล ิ อปุปนฺนมตฺถฺ ิ ปฏฆิ ํส สเมต ิเอตํ โส โยนโสิ มนสการฐิ โติ จ โหติ อนทรวิเชิยรี : อจิเจวมตฺถายฺ ปชาย รฏเฐ กจิจานฺกุจิจานฺ ิ กโรต ิราชา ทยยาฺ อนาถา จ ยห ึภวนตฺิ โรคาภภิตาู ภยตชชฺตาิ จ ทพุโภชนาฺ โหนตฺ ิจ กจิฉชฺวีี สงคณฺหฺติุ ํ เตป ตห ึคโต โส ปฐยาวตรั : อกโกโธฺ ปน เมตตาฺ จ อตถโตฺ เอกเมว โข ยสมาฺ อกโกธสจฺเจหฺิสมงคฺ ี โหต ิภมูโปิ ตสมาฺ โส ปสโตุ โหติกสลปุปรฺปิรเณู รฏฐสสฺ วฑุฒฺยาิ เตสํหตติถายฺ สขายุ จ อจิเจวเมสฺ อกโกโธ ราชธมฺโมฺว สตตโมตฺิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ เฉลยเปนตวอยัาง .
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 181 วชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ จากขอความขางทายน ี้แลวแต งเป นฉนทัภาษามคธ๓ ฉนทั ตามถนดัแตง ฉนทั อะไร บอกชอไว ื่ดวย (หนงสัอพระมงคลวืเสสกถาิ หนา๒๑๖-๒๑๗) อกโกธะค ั อความไม ื โกรธ อนเป ันทศพธราชธรรมขิอท ี่๗ ทไดี่แสดงมาแลวนนคั้อความทื ไมี่ล อำนาจตุอความ โกรธอนรวมความถั งโทสะพยาบาทอ ึ นจะทำให ั ทำร ายผอูนดื่ วยอำนาจของความโกรธ ดวยอำนาจของโทสะ ซงหมายึ่ ถงความทึมี่เมตตานีนเอง แตั้การท ไมี่ยกเอาเมตตาเป นทตี่งออกหนั้า แตยกเอาอ กโกธะค ั อความไม ื โกรธ ออกหนากเพ็อทื่จะจี่จี้ดอุนสำค ัญของผั ปกครอง ูซงเป ึ่นผมูอำนาจซ ีงตึ่งแตั้ โบราณมา มกจะเป ันผทูลี่อำนาจของุ ความโกรธ เมอโกรธข ื่นมาึ้กม็กจะสั งทำร ั่ายทารณผุทูถี่ กโกรธนูนั้ผมูอำนาจต ีงแตั้ โบราณม กจะเป ันอยางนนั้ เพราะฉะนนั้ จงตึ องคอยเอาอกเอาใจ เพอไม ื่ ให โกรธ โดยการทพยายามตามใจต ี่างๆ เพราะฉะนนั้ ผู ทมี่ อำนาจไม ีมธรรมะจีงมึ กเป ันผ โกรธง ูาย สงทำร ั่ ายใครง ายๆ ดงทั ปรากฏมาในโบราณ ี่ เพราะฉะนนั้ เมอแสดงธรรมะของผื่ปกครอง ู เพอจะจื่ถี้งจึดนุ ี้จงไดึ ยกเอาความไม โกรธข นมาตึ้ งไว ั้เปน หวขัอซงโดยความก ึ่ค็อความมืเมตตานีนเองั่ดงไดัแสดงมาแลว และในขอนยกเอาอวี้หิงสาิ ความไมเบยดเบี ยนมาเป ีนหวขัอ กเพราะว็าบรรดาผ ปกครองต ูงแตั้ ในอด ตี มา เมอมื่อำนาจข ีนึ้ แมวาไม โกรธ แตวาล อำนาจของความโลภความหลงุ ไมไดพ จารณาให ิเหมาะสมกบการสังั่ ปฏบิตัการติางๆ เปนการเบยดเบียนผีอูนื่ ใหผอูนเดื่อดรือนด วยอำนาจของโลภะบ างดวยอำนาจของโมหะ คอความหลงบืาง เชนวา เมอไปท ื่ ไหน ี่ เมอเหื่นส็งทิ่ ชอบใจก ี่ม็กจะหาทางทั จะนำมาให ี่ ได เปนของตน เชนจะเป น ทรพยัสนกิด็ีจะเปนสตรกีด็ีจะเปนแกวแหวนเงนทองกิด็ ีเพราะฉะนนั้ผทูมี่สีงเหลิ่านอยีู้จงมึกจะตัองคอยซอน เรนไม ใหผ ปกครองท ูมี่ อำนาจได ีเหน็ เพราะฉะนนั้ จงตึองยกเอาขออวหิงสาไม ิเบยดเบียนขี นมาเป ึ้นทตี่งั้ และ โดยความกค็อวืาความทมี่กรีณานุนเองั่ เพราะความกรณานุนตรงขั้ามกบวัหิงสาิอนได ัแกความคดสงสาริคดชิ วย ใหพนทกขุและปฏบิตัชิวยให พนทกขุ เพราะฉะนนั้ กรณาขุอนจี้งไดึถอเป ืนพระคณอุนสำค ัญของพระพัทธเจุา ในพระคณทุงั้๓ พระคณทุงั้๓ นนได ั้แก พระปญญาคณุพระวสิทธุคิณุและพระกรณาคุณุพระกรณาคุณนุนนั้บเป ันพระคณทุี่๓ ของพระพทธเจุา กได็แก การทมี่พระกรีณาอุนแสดงออกเป ันการเสดจจาร็ กไปทรงแสดงธรรมะส ิ งสอนโปรดแก ั่หม เวไนยน ูกริ คอหมืชนทูพี่ งแนะนำได ึ ใหได ประสบประโยชน ตามภมูตามชินั้
182 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๒๑๖-๒๑๗) อกฺโกธคาถา อนทรวิเชิยรี : โกธานวตุตฺ ีห ิน โหติ โย เว เมตตาวฺหาริ ีอติ ิวจุจเตฺ โส โกธาภภิโตู จ คณตุตโมฺ โย ปเฬต ิฆาเตต ิ ปเร จ เอโส ตสมาฺ สยาิ ธมมวเรฺ ฐโติ โส เมตตายฺ ยตุโตฺ จ ภเวยยฺ นจิจฺํ ปฐยาวตรั : เย ห ิฐานนตรปฺปตฺตา โหนฺตฺ ิรฏฐปปสาสกาฺ เมตฺตาสงฺขาตมกฺโกธํเตสมทุทฺสิ ิ ปณฑฺโติ อตตรฏีฐปาล ีหิ โลภาทนี ํวสานคาุ วเหสกาิ ปเรสจ เตฺ อภชิฌาวสานฺคาุ ตสมาฺ การุ ฺญสงขาตฺํอวหิสึ ํวจกิ ขโณฺ เตสมทุทฺสิ ิอตถาย สฺขายุ รฏฐวาสนิํ อนทรวงศิ : เสฏโฐ ห ิพทุโธฺ กรณาสมงุคฺโกิ โส สทุธฺปิฺญาห ิอลงกโตฺ จ โข ฐาเนส ุนจิจฺ ํกรณายุ โจทโติ โส เทสติุํ สจรฺ ิธมมมฺตุตมฺํ เนยยานมตฺถายฺ สขายุ โข ตทา โลเก ปตฏิฐาปย ิพทุธสาสนนฺตฺ ิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 183 วชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ จากขอความขางทายน ี้แลวแต งเป นฉนทัภาษามคธ๓ ฉนทั ตามถนดัแตง ฉนทั อะไร บอกชอไว ื่ดวย (หนงสัอพระมงคลวืเสสกถาิ หนา๒๑๗-๒๑๘) อธษฐานะิ ความตงใจม ั้งมุนั่ เมอเทื่ยบกีนดัแลูวถ อยคำจะต างกนั ในบารมคีออธืษฐานะิ ความตงใจม ั้นั่ แตว าในทศพ ธราชธรรมคิออวืหิงสาิ ความไมเบยดเบียนี ไดแกกรณาุ แตเมอพื่จารณาดิแลูว ทงั้ ๒ ขอน ี้กต็องมความสีมพันธักนั อธษฐานิ ความตงใจม ั้งมุนนั่นั้ ความตงใจม ั้งมุ นในเร ั่ องอะไร ื่ ขอทควรตี่ งใจม ั้งมุนั่ สำคญกัค็อตื งใจม ั้งมุนในการท ั่จะมี่กรีณามุความสงสารี ใครจะช วยให พนทกขุ และ ปฏบิตัการชิ วยให พนทกขุตางๆ ใหประสบความส ขตุ างๆ ความกรณานุจะเป ี้ นไปได กต็องอาศยมัอธีษฐานคิอความื ตงใจม ั้งมุนทั่จะกรี่ณาซุงเป ึ่ นการไม เบยดเบียนหรีอยกเอาอวืหิงสาขิ นมาเป ึ้นทตี่งั้ กต็องมอธีษฐานะคิอความตื งใจ ั้ มงมุนทั่ จะไม ี่เบยดเบี ยนใคร ี เมอเป ื่นดงนั่จี้งจะให ึเก ดการปฏ ิบิตัไมิเบยดเบียนอี นเป ันความกรณาขุนได ึ้ และเพราะ ความกรณานุนเองกั้ ทำให ็มความตี งใจม ั้งมุนทั่จะชี่วยเหลออืนเรัยกวีาอธษฐานะอิกดีวย เพราะฉะนนอธั้ษฐานะหริอื อธษฐานความติ งใจม ั้งมุนทั่ ทำให ี่เกดกริณาุ หรอจะกลืาววากร ณานำใหุเกดอธิษฐานะความติ งใจม ั้งมุนกั่ ได็ กแปล ็ วาทงั้ ๒ ขอนจะตี้องมดีวยกนั เมอปฏ ื่บิตัในบารม ิขีออธษฐานความติ งใจม ั้งมุนกั่ นำให ็ ปฏบิตัในข ิออวหิงสาความิ ไมเบยดเบียนหรีอกรืณานุดี้วย หรอเมื อปฏ ื่บิตัในข ิออวหิงสาความไม ิเบยดเบียนคีอความกรืณาุ กเป็ นการปฏ บิตั ในข ิออธษฐานะหริออธืษฐานความติ งใจม ั้งมุนนั่นดั้วย เพราะฉะนนั้ พระมหากษตรัยิผทูทรงตี่งอยั้ ในทศพ ูธราชธรรมขิอนคี้ออวืหิงสาความไม ิเบยดเบียนอี นได ัแก พระราชทานพระมหากรณาแผุท วไปก ั่เป็นอนวั าได ทรงบำเพ ญพระบารม็ ในข ีออธษฐานความติ งใจม ั้งมุนนั่นดั้วย และ บคคลทุวไปซ ั่งเป ึ่นผ ปกครองก ูด็ ีเปนผ ใตูปกครองก ด็ ีหรอวื าใครๆ ทกๆุคน เมอปฏ ื่บิตัในหล ิกธรรมขัอนคี้ออวืหิงสาิ ความไมเบยดเบียนคีอความกรืณาดุงกลัาว กเป็นอนวั าได ปฏบิตัในหล ิกธรรมขัอบารมคีออธืษฐานความติ งใจม ั้งมุนั่ ดวย และเมอปฏ ื่บิตัหลิกธรรมขัออธษฐานความติ งใจม ั้งมุนกั่เป็นอ นนำให ั ปฏบิตัในข ิออวหิงสาความไม ิเบยดเบียนี คอความกรืณาดุงกลัาวมาดวย อวหิงสาเป ินทศพิธราชธรรมขิอท ี่๘
184 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๒๑๗-๒๑๘) อธิฏฐานคาถา อนทรวิเชิยรี : โย โข ห ิธมโมฺ อวหิสภึ โตู นาเมน ยา โข กรณาตุ ิวตุตาฺ โย เตห ิธมเมหฺ ิสมงคฺภิโตู โส เว อธฏิฐานสมงคฺภิโตู ปฐยาวตรั : ตสมาฺ โย จ ปเร โหติน นปิ ปฺฬติกามโกุ โย นโร ทกุขโตฺ โหติ ปเร โมเจตกามโกุ อธฏิฐาเนน โส ยตุโต ตสฺมฺ ึจ สสมาหุโติ อนทรวงศิ : เมตตาลฺโกุ ภปตู ิทยยฺกิสิสโรฺ ราชาวหิสายึ สมงคฺมานโส ิ เอโส จ ยตุโตฺ กรณายุ โหต ิเว สตเตสฺ ุโลเก ผรเต จ ตาย โส ตสมาฺ ห ิรฏเฐ นวสนิตฺ ิเย จ โข เย โหนตฺ ิเว รฏฐปสาสกา วทิู สพเพฺ อธฏิฐานสมงคฺกาิว เต เต จาวหิสากรึณาหุ ิยตุตกาตฺ ิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 185 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายนแลี้วแต งให เป นภาษามคธในฉ นทลักษณะั๓ อยางตาม ถนดัแตงฉนทั อะไรแจ งช อไว ื่ดวย (มงคลวเสสกถาิหนา๒๒๓-๒๒๔) เหตผลประการเดุยวทีสมเดี่จบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิาพระบาทสมเดจพระเจ็าอยหูวัทรงมงบำเพ ุ ญ็ พระราชกรณยกีจอยิ างตรากตรำ เหนดเหน็อยทื่งพระวรกายและพระราชหฤทั้ยัอยตลอดเวลาเกูอบื๔๐ ปมาแลว เพอทรงพระมหากรื่ณาชุวยแก ไขป ญหาพนฐานตื้างๆ เพอยกฐานะความเป ื่นอยของพสกนูกรทิ ยากไร ี่ ในชนบท แม แตชาวต างประเทศก น็กไม ึถงวึา ในโลกปจจบุนยังมัพระมหากษีตรัยิอยพระองคูหนงผึ่ทรงอูทุศพระองคิทรงงานหนกั ถงเพึยงนี ี้เหตผลของพระองคุทานคอเพือความรื่มเย นเป ็นส ขของประชาชนทุกรุปทูกนามุสมดงพระราชปณ ัธานทิ ี่ ทรงประกาศเปนปฐมบรมราชโองการว า “เราจะครองแผนด นโดยธรรม ิเพอประโยชน ื่สขแหุงมหาชนชาวสยาม ” สมเดจบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิาสมเดจพระนางเจ็าฯ พระบรมราชนินาถี พระบรมราชโอรส พระ ราชธดาิพรอมทงสมเดั้จพระศร็นครีนทราบรมราชชนนิ ีและสมเดจพระเจ็าพนางเธอเจี่าฟากลยาณัวิฒนาักได็ทรง โดยเสดจพระราชดำเน ็ นในพระราชธรรมจร ิยาิเพอประโยชน ื่แห งประชากรท กประการุดงนันความสั้มพันธัระหวาง สถาบนพระมหากษัตรัยิและพสกน กรชาวไทย ิซงสนึ่ทแนิ นแฟ นมาแต โบราณกาลจ งดำรงอย ึและทวูยีงขิ่นึ้ฝายพระ ชาชนชาวไทยตั้งมั่นอยูบนพื้นฐานของความจงรักภักดีศรัทธาเชื่อมั่นดวยความสำนึกในพระมหากรุณาธิคุณเปนพน ประมาณ ฝายพระมหากษตรัยิตงมั้นอยั่ ในพระมหากร ูณาธุคิณอุนไม ัมทีสี่นสิ้ดุ ดวยน ้ำพระราชหฤทยและพระราชั จรยวิ ตรประกอบไปด ัวยทศพธราชธรรมิและพระราชธรรมจรยาทิ งปวง ั้ดงทัรี่ บพระราชทานสาธกถวายในกถามรรค ั นี้เปนส วนปรห ตปฏ ิบิตัริฏฐาภั ปาลโนบาย ิ๒ ขอคอือกโกธะความไม ั โกรธและอว หิงสาความไม ิเบยดเบียนี ประกอบ ดวยสจจะและอธัษฐานิ จงนึ บเป ันบญยุงของประชาชนชาวไทย ิ่ทไดี่มพระมหากษีตรัยิผทรงพระคูณอุนประเสร ัฐิ ทรงดแลสอดสูองสขทุกขุสงเสร มการปฏ ิบิตัหนิาทของรี่ฐบาลอักทางหนีงึ่ทงนั้เพี้อพระราชประสงค ื่อนยั งใหญ ิ่คอื เพอความอยื่ดูกีนดิของพสกนี กรชาวไทยเป ิ นสำค ญั
186 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๒๒๓-๒๒๔) นวมนิทมหาราชวรสฺสฺ กรณยกีจคาถาิ วสนตดัลกิ : โย อนตาฬูสสมาิ กรณยกีจิจฺํ ราชา อกา หตสิขายุ ปชาย นจิจฺํ โส ทยยภฺปตู ิสเขทมจนิตยนฺโตฺ ราชา อปาปย ิสรฏฐมมิ ํวริฬุหฺึ สพเพฺ จ ทยยฺกชเนิ สขุเติ อกาสิ สมภาวฺโติ ภวต ิ โลกชเนหเยวิ “โส ทฆรตีตมตฺทิกุกรการโกตฺิ วตุตฺหฺทิ ํนวมภมูปตินิรฺ ญา ฺ “ธมเมนหฺ ํหตสิขายุธิ ทยยฺกานิ ํ กาเรสสเมตฺถฺ วรรชชมฺมิ ํสทาติ อนทรวิเชิยรี : ญาตหี ิสทธฺ ึนวมนิทราชาฺ ธมเมฺ ฐโติ ภปตูธมิมจารฺี อตถายฺ รฏฐสสฺ จ ทยยฺกานิ ํ กจิจานฺกุจิจานฺ ิ กโรต ินจิจฺํ ตปปจฺจยาฺ ทยยฺ กรฏิฐวาสี สพเพฺ สภตตฺ ีมหปินทรฺ เญฺ อาท ึกรติวานฺ ปราณกาลุํ ยาวชชโตเยวฺ ปรมปรายฺ รโญฺ สพนธฺสุสฺจ ทยยฺกานิ ํ สมพนฺธตาฺ อาทรตา จ โหนตฺิ ปฐยาวตรั : ทานาทราชธมิเมหฺิ โส ธมมจรฺยายิ จ สมงคฺ ี โหต ิเมตตาลฺ ุทยยรฏ ฺ ฐนวาสินิํ “อกโกโธฺ อวหิสาตึ ิทวฺธมิเมหฺ ิสมงคฺโกิ สจฺจาธิฏฐานธมฺเมหิสยํตุโตฺ จ ชนาธโปิ “ทยยานฺ ํ โหนตฺ ิลาภาติเอว ํสงขฺ ํคต ํอทิํ ทเปต ี ิอทเมวิจฺ “เสฏโฐ ทยยานมฺสิสโรฺ โอโลกยต ิทยยานฺํนจิจฺ ํผาสวุหารติ ํ สพพรฏ ฺ ฐนวาสินีํหตติถายฺ สขายุ จาต ิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 187 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายนแลี้วแต งให เป นภาษามคธในฉ นทลักษณะั๓ อยางตาม ถนดัแตงฉนทั อะไรแจ งช อไว ื่ดวย (มงคลวเสสกถาิหนา๒๓๒-๒๓๔) วริยะิความเพยรีตามศพทัว าความเป นผกลูาทงในทางละไม ั้ทำทงในทางทำให ั้มขีนเป ึ้นขนึ้ เมอแสดงื่ โดยทวไปก ั่เป็ นคำกลางๆ อาจเพยรทำช ีวกั่ ได็ ทำดกีได็ แตทางพระพ ทธศาสนาสอนใหุเพ ยรในทางด ี ีคอให ืเพยรละเวีน ไมทำช วั่ ใหเพ ยรทำด ี ีในทศชาตแสดงมหาชนกชาดกกในทางเย ิยมดี่วยความเพยรี มเรีองอยื่วูาพระมหาชนก พระโอรสแหงพระเจากรุงมถิลาิตองพลดถั นไปประท ิ่ บในต ั างประเทศต งแตั้ทรงอย ในพระครรภ ูของพระมารดามี จตใจกล ิาหาญมความเพียรแรงกลีา ไดขนเรึ้อบรรทืกสุนคิาขามมหาสมทรเพุอไปส ื่สวรรณภูมูิเรอได ืถกคลูนลมรื่าย แรง อบปางลงในท ัามกลางมหาสมทรุพระมหาชนกไดวายน้ำมงกรุงกรุงมุถิลาโดยไม ิยอทอจนถงวึนทั ี่๗ เทพธดาิ รกษามหาัสมทรชุอมณื่ เมขลาได ีผานมาพบจงไดึตงปั้ญหาถามวาเพยรวีายน้ำไปเพอประโยชน ื่ อะไร ผลสำเรจค็อื ความตาย พระมหาชนกไดตอบโดยความว าขาพเจ าไดตรองเห นโลกว ็ตรัขอว ตรปฏ ับิตัของโลก ิตรองเหนผลของ็ ความพยายามจงพากเพึยรอยีกลางมหาูสมทรุทงทั้ ไมี่เห นฝ็งเมอเพื่ยรทำก ีจของบิรุษกุช็อวื่ าไม เปนหนญาตี้ิไมเปน หนเทวดาี้ ไมเปนหนบี้ดามารดาิ ไมตองเดอดรื อนในภายหล งั คนในโลกนประกอบการงานสำเร ี้จบ็าง ไมสำเร จบ็าง เหนก็นอยั ูคนอนจมไปแล ื่วกตาม็ขาพเจาจายขามต อไป ขาพาเจ าไดเหนท็านผ เปูนเทวดาในท ใกล ี่ กจ็กเพัยรพยายามี ตอไปให ถงฝึงสมทรุ เทพธดาได ิ ฟงถ อยคำของพระมหาชนกอ นแสดงถังจึ ตใจท ิตี่งมั้ นในความเพ ั่ยรพยายามของตนเองี ทำกจทิบี่รุษพุงทำ ึ ไมทอถอยเพยรไปให ีถงฝึงสมทรุเทวดาจงไดึชวยนำพระมหาชนกไปส งถงมึถิลาิ เรองนื่พี้งเหึนสารคต็ เปินพ เศษได ิวาพระมหาชนกมไดิหวงพังเทวดาึ่แตคดพิงตนเองมาตึ่งแตั้ตนเมอเหื่น็ เรอจะอื บปางก ัค็ดเตริยมตนวีายน้ำแลวกเพ็ยรวีายน้ำมงให ุถงฝึ งให จงได ตลอดเวลาหลายวนั เมอเทวดามาปรากฏ ื่ กลาวช กชวนให ัทอแท หมดกำล งใจ ักไม็ยอมทงความเพิ้ยรีคงมใจเข ีมแขงม็นคงั่มงเพุยรวีายน้ำจนกวาจะตายไปก บั ความเพยรีทงทั้เหี่นเทวดาอย็เฉพาะหนูาก ไม็ ขอให เทวดาชวยตงหนั้าชวยตนดวยตนต อไป เทวดาจงไดึเขาชวย บคคลเชุนนเองเรี้ยกวี าเป นผทูเทวดาชี่วยคอความเพืยรนีเองที้พี่งเหึนว็ าเป นเทวดา เมอจื่บงานทัแรกมีกเหันความ็ เพยรเป ี นความยากลำบาก นาเบอหนื่ายตอเมอความเพื่ ยรไปจนใกล ี จะสำเร จ็กจะเห็นว็าความเพยรนี เปี้นเทวดา ขนมาทึ้นทั ีลมความเหนือยยากื่เพราะเหนผลท็ ทำให ี่ปล มใจอย ื้เบูองหนื้าแลวผทูเคยพากเพี่ยรเหนี อยยากในการ ื่ งาน ทจะอำนวยผลท ี่ปรารถนาอย ี่างยงิ่เมอใกล ื่จะสำเร จผลย็อมจะรสูกเหึนด็งนัอยี้ดูวยกนัเพราะงานทจะสำเร ี่จ็ ผลแนนอนยอมมทางทะลี ปรุโปรุง เปนอานสงสิของความเพยรทีผี่ดขุนมาให ึ้เหนช็ดัคนเกยจครี านจะไม ม โอกาสได ี เหนเทวดาค็ออานืสงสิของความเพยรี
188 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๒๓๒-๒๓๔) วิริยคาถา ปฐยาวตรั : กุสลากุสลานฺหิ “ปหานภาวน ํอติิ นรสสฺ วรภาโว ี ว อภยตุถฺ ปวตตตฺิ สาธก ํเจตถฺ ทฏฐพพฺํมหาชนกชาตกํ มหาชนโก นาม โพธสติ โตฺ นราสโภ วณชิชาเยวฺ นาวาย ปกขนฺโนฺ โหต ิสาคเร สมานาย ภนินาย ตสฺสฺ นาวาย สาคเร สมทุทสฺสฺปารํ ปตตฺมุปฺเอส วายมิ อาคมมฺ วริยิ ํ ปารํ ปตตฺ ุํ นาสกขฺเยวิ โส สมทุทรกฺขฺกาิ เอกา นาเมน มณเมขลาิ เทวธตาี สมทุเทฺ ตํทสิวาฺ อาปจุฉฺ ิตขณํ ํ “กสมาฺ มจจฺมุขสุมฺปึตวฺ ํวายมส ิ โข อติิ “วายามสสฺ ผลเยว ปส ํสนฺโตฺ วายมามหิํ” อติ ิวตุเตฺ สมทุทสฺส ปารฺ ํ ปาเปส ิ โสตถฺนาิ อตโถฺ ปเนตถฺ ทฏฐพฺโพ โส มหาชนโก วโร วริยสิสานฺภาเวน เทวตายุปถมุภฺโติ โส อโนสฏฐอสุสาโห สฺ ุสมาหิตมานโส อนทรวงศิ : ต ํเทวต ํ โข สรณ ํน โส คโต เอโส สย ํ โข วริยปิ ปรายโนฺ “ตาณนตฺ ิตเยวํ ปรกกมฺ ํ คโต ตสมาฺ ห ิอตตาฺ สรณํว อตตโนฺ อินทรวิเชียร จนิเตตฺ ิเอวปํจ โพธสติ โตฺ “ธโรี อโนสฏฐปรกกโมฺ ว กจิจฺ ํ กโรนโตฺ วริเยนิ เปโตุ สาเธต ิกจิจฺ ํว สยุตุตฺโติ โข” ปฐยาวตรั : ตสมาฺ วริยสมิ ปนฺโน กมฺมฺ ํ อารภมานโก เขทปํ อคคเณตฺวาน วฺริยิ “ ํเทวต” ํอติิ สมฺปสฺสมานโกเยว ปรกฺกมปรายโน สกจิจฺ ํสฏุ ุสาเธติยถจิฉฺติวํ สพพทาฺ ชโฬ ปน กสุโตว ท ีมุเมโธฺ หนวี รโยี น โข ลภติทฏุํว เทวต “ํวริยิํ” อติตีิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํ ฯ
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 189 (มว. ๒๓๓) วริยคาถาิ อกสำนวนหน ีงึ่ ปฐยาวตรั : โพธสติ โตฺ ห ิ นาวาย มหาชนกนามโก วณชิชายฺ สมทุทสฺมฺึ ปกขนฺทฺ ิ สปรกกโมฺ ภนินายฺ ตตถฺ นาวาย อโนสฏฐปรกฺกโม สมทุเทฺ วายม ิสตตาหฺํนาเมน มณเมขลาิ เทวธตาี อมิ ํทสิวา ปฺหฺ ํ อปจุฉฺ ิตขณํ ํ อนทรวงศิ : อสุสาหวาฺ มจจฺปรายโนุ น ุตวฺํ อจิเจวเมเตนฺ ปรกกมสฺสฺ โข ทสิวาฺ ผล ํ โหม ิสวรีโยต ิ ิเว วตุเตฺ ว ต ํ โมจย ิมจจฺนาุ ตหึ อนทรวิเชิยรี : ทฏฐพพภฺโตู ภวตธี อตโถฺ โส โพธสติ โตฺ วริเยนิ เปโตุ เนตปํ ตาณ ํอติ ิเทวต ํว ตาณนตฺ ิ โข วรียิ ํ คโต เว ปฐยาวตรั : นโร กจิจฺ ํ ปยุชนฺโต กฺจิจฺ ํ ปสสตฺ ิทกุกรฺํ อาคมมฺ วรียิ ํกจิจฺํ กโรนโตฺ กจิจสาธโกฺ ตสมาฺ ต ํวรียิ ํตสส เทวตาฺ วยิ โหต ิ โขติขนตฺสาเรนิ มยา กตาย ํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง
190 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ป.ธ. ๘ (พระมงคลวเสสกถาิ หนา๒๓๓) พระมหาชนก พระโอรสแหงพระเจากรงมุถิลาิตองพลดถั นไปประท ิ่ บในต ั างประเทศต งแตั้ทรงอย ในพระครรภ ู ของพระมารดามจีตใจกล ิาหาญมความเพียรแรงกลีา ไดขนเรึ้อบรรทืกสุนคิาขามมหาสมทรเพุอไปส ื่สวรรณภูมูิเรอื ไดถกคลูนลมรื่ายแรงอบปางลงในท ัามกลางมหาสมทรุพระมหาชนกไดวายน้ำมงกรุงกรุงมุถิลาโดยไม ิยอทอจนถงึ วนทั ี่๗ เทพธดาริกษามหาัสมทรชุอมณื่ เมขลาได ีผานมาพบจงไดึตงปั้ญหาถามวาเพยรวีายน้ำไปเพอประโยชน ื่ อะไร ผลสำเรจค็อความตายื พระมหาชนกไดตอบโดยความว าขาพเจ าไดตรองเห นโลกว ็ตรัขอว ตรปฏ ับิตัของโลก ิ ตรองเหนผลของความพยายามจ็งพากเพึยรอยีกลางมหาูสมทรุทงทั้ ไมี่เห นฝ็งเมอเพื่ยรทำก ีจของบิรุษกุช็อวื่ าไม เปนหนญาตี้ิไมเปนหนเทวดาี้ ไมเปนหนบี้ดามารดาิ ไมตองเดอดรื อนในภายหล งั คนในโลกนประกอบการงานสำเร ี้จ็ บาง ไมสำเร จบ็างเหนก็นอยั ูคนอนจมไปแล ื่วกตาม็ขาพเจาจายขามต อไป ขาพาเจ าไดเหนท็านผ เปูนเทวดาในท ี่ ใกลกจ็กเพัยรพยายามตี อไปให ถงฝึงสมทรุ เทพธดาได ิ ฟงถ อยคำของพระมหาชนกอ นแสดงถังจึ ตใจท ิตี่งมั้ นในความ ั่ เพยรพยายามของตนเองทำก ีจทิบี่รุษพุงทำ ึ ไมทอถอยเพยรไปให ีถงฝึงสมทรุเทวดาจงไดึชวยนำพระมหาชนกไป สงถึงมิถิลา (มว. ๒๓๓) มหาชนกโพธิสตฺตคาถา ปฐยาวตรั : มหาชนโก นาม โพธสติ โตฺ นราสโภ วณชิชาเยวฺ นาวาย ปกขนฺโนฺ โหต ิสาคเร สมานาย ภนินาย ตสฺสฺ นาวาย สาคเร สมทุทสฺสฺปารํ ปตตฺมุปฺเอส วายมิ อาคมมฺ วริยิ ํ ปารํ ปตตฺ ุํ นาสกขฺเยวิ โส สมทุทรกฺขฺกาิ เอกา นาเมน มณเมขลาิ เทวธตาี สมทุเทฺ ตํทสิวาฺ อาปจุฉฺ ิตขณํ ํ “กสมาฺ มจจฺมุขสุมฺปึตวฺ ํวายมส ิ โข อติิ “วายามสสฺ ผลเยว ปส ํสนฺโตฺ วายมามหิํ” อติ ิวตุเตฺ สมทุทสฺส ปารฺ ํ ปาเปส ิ โสตถฺนาติ ิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 191 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในขอความขางทายน ี้แลวแต งให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั๓ อยางตามถนดั แตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (พระมงคลวเสสกถาิหนา๒๓๔-๒๓๖). ขนตั ิความอดทน ความทนทาน อยางสามญมัความอดกลี นเป ั้นลกษณะัเรยกวีาอธวาสนขินตั ิขนตัคิอความื อดกลนั้ เชนทนตรากตรำต อหนาวรอนห วกระหายเป ินตน ทนลำบากตอท กขเวทนาในเวลาเจุบไข ็ ได ปวยทนตอ เจบใจต ็อถ อยคำจาบจ วงลวงเกนิ เพราะสงทิ่อดทนเหลี่านมี้เกีดขินอยึ้ทูกายใจ ี่ ปรากฏมหนาวรีอนหวกระหายมิ ี ทกขเวทนามุความเจีบ็ จงอดกลึ นไว ั้ หนาวรอนหวกระหายกิอดกล็นตามทั้ควรอดกลี่นั้ เจบปวดก ็อดกล็ นไม ั้รอง ทรนทุรายุเจบใจก ็อดกล็นั้ ไมแสดงอาการโกรธร ายแรงทางกายวาจา อดกลนให ั้อย ในใจและพ ูจารณาระบายออกิ ทำใหผอนคลาย ไมใหเครยดี ใหสงบ ใจจงแจึ มใสแช มชนื่กายกสงบเป ็ นปกต ิอาการดงนัเรี้ยกวี าโสร จจะั ทแปลว ี่าความเสงยมคี่อสงบปกต ื ิขนตัทิสมบี่รณูจงตึองม โสร ี จจะประกอบอย ัดูวยการหดอดกลันั้ และทำใจใหสงบ เปนปกต ในเวลาถ ิกตูองอนฏฐารมณิคอเรืองทื่ ไมี่ชอบ ยอมยากในตอนแรก แตเมอหื่ดปฏ ับิตัไปบ ิอยเขากจะง็าย ขนึ้ จนถงทำจ ึ ตให ิ สงบเป นปกต ไดิ มอาการมีนคงั่ มอารมณี อะไรมากระท บกระทังกั่ ไม็กระเทอนืขนตักิเล็อนื่ ขนเป ึ้นม ความทนทานเป ีนลกษณะเรัยกวีาตตีกขาขินตั ิขนตัคิอความทนทานืดงทัตรี่ สไว ั ในโอวาทปาต โมกข ิวาขนตั ิ คอความทนทานเป ืนตบะอยางยงิ่ ขนตั เปินอลงการวัเศษิ อำนวยผลแกผทูมี่อยีทูกคนุ เพราะผทูมี่จีตเขิมแข งอดทนสงบเป ็ นปกต ทนทานิ ไดทกสถานการณุ ยอมชอวื่ าไดทตี่งรั้บอันมันคงั่เปนผ ชนะในข ูนทั้ตี่งรั้บแลัว ทำใหสามารถปฏ บิตักิจหนิาท ใหี่สำเร จ็ ขนตั เปินบารมขีอท ี่๖ ทพระโพธ ี่สิตวั ได บำเพ ญมาเป ็นอ นมากในทศชาต ัแสดงจินทกั มารชาดกในทางเยุยมี่ ดวยขนตั ิมเรีองยื่อวา โอรสพระเจากร งปุบผวดุีทรงตงอยั้ ในธรรม ูทรงวนิจฉิยคดั ความโดยธรรม ี เปนเหต ใหุ ขดประ ั โยชนของป โรหุตผิ ไรูยตุธรรมิ ปโรหุตจิงหาเหตึกลุนแกลั่ง จนถงให ึเตรยมการเผาพระกีมารบุชายู ญัพระ จนทกั มารไดุทรงมขีนตัตลอดมาิ แมจะตองถกเผาบูชายู ญั กไม็ ทรงยอมสยบให อธรรม ประชาชนไดประจ กษั ใน ความอดทนสละไดของพระกมารเพุอรื่กษาธรรมเพั อประโยชน ื่ส ขของประชาชนุ จงพรึอมกนชัวยพระก มารไวุ สมเดจบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิ าทรงบำเพ ญว็ริยะความเพิ ยรในพระราชกรณ ียกีจทิ งปวง ั้ ทงในส ั้วนท ี่ เปนไปตามราชประเพณ ีทงในส ั้วนท เปี่ นไปตามโครงการพระราชดำร เพิ อประโยชน ื่สขแหุงประชาชนท วทั่กภาคุ ของประเทศ ทงทั้เปี่ นโลกว ตรคตั โลกธรรมว ิตรคตัธรรมทิ งปวง ั้ พระวริยะทิ ทรงบำเพ ี่ญจ็งยึ งใหญ ิ่ ไพศาล ควร จดเป ันพระวริยบารมิ ไดี เชนเดยวกี บพระมหาชนกในมหาชนกชาดก ั ซงไดึ่เพยรวีายน้ำมงไปกร ุงมุถิลาิซงเป ึ่นเมองื ของพระองคเพอทรงชื่ วยประชาชนในเม องนืนั้ และไดทรงบำเพ ญข็นตั อดทนตรากตรำต ิอหนาวรอนหวกระหายิ อดทนลำบากตอทกขเวทนาุ ในเวลาทปฏี่บิตังานิ ในเวลาทรงพระประชวร อดทนพระราชหฤทยตัออารมณทงทั้ี่ นาปรารถนาและไม น าปรารถนาต างๆตอบคคลและเหตุการณุต างๆทรงประ กอบดวยความเขมแขงอดทน็ทนทาน สงบพระราชหฤทยเป ั นปกต ไดิตอสถานการณท งปวง ั้จงทรงเป ึนทตี่งรั้บทัมี่นคงั่ พระขนตัทิทรงบำเพ ี่ญจ็งยึ งใหญ ิ่ ไพศาล ควรจดเป ันขนตับารมิ ไดีเชนเดยวกีบพระจันทกั มารในจุนทกัมาชาดกุ
192 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๒๓๔-๒๓๖) ขนฺติคาถา อนทรวงศิ : สตาทีทิกุเขหฺ ิห ิ ปฬโติ ยทา อกโกสวตฺถฺหู ิ ปเรห ิเอกทา อกโกสฺโติ วา ปรภาสิ โติ นโร โส นพิพฺกาโร ิ วจนกขโมฺ ตทา โส ตาทภิโตู อปสนุตมานโสฺ อกโกธโนฺ ขนตฺสมงิคฺโกิ สทา ปฐยาวตรั : ขนตฺ ิธรสีสลงฺกาโร โยฺ เอตาย สมงคฺโกิ โส สพพตฺถฺปสนุโตฺ จ สุสมาหิตมานโส อจุจาวจฺ ํน ทสเสตฺิตณุหฺภีโตู จ ขนตฺโกิ อธวาสนยิตุโตฺ โส สงคามฺ ํเชต ิทชุชยฺํ อนทรวิเชิยรี : ทฏฐพพเมตมฺปฺจ ชาตกมหฺิ ราโชรโส จนทกฺมารนาโมุ ธมมฏฺฐโติ โหต ิวนิจิฉยมฺหฺิ เย ลทธลฺจาฺว วนิจิฉยมฺหฺิ เอเต อมจจาฺ อตอปิ ปลาภาฺ เอเต คเหตวานฺ อมิ ํกมารุํ ต ํอคคฺราสิมิหฺปิ ปกขฺปิสุ เอตสสฺ โข ขนตฺสมงิคฺภาวิ ํ ญตวาฺ ชนา ตมหฺ ิ ปสนนจฺติตาฺ โมเจสเมตุ ํมรณา กมารุํ ปฐยาวตรั : ทยยฺนิโทฺ ห ิมหาราชา วริเยนิ จ พทุธฺยาิ กรุเตุ สพพกฺจิจานฺิอตถายฺ ทยยวาสฺนิํ “วริเยนิ สมงคฺตีิ ปสฏโฐ ภมูโปิ สยาิ ยถา โข โพธสติ โตฺว มหาชนกนามโก สก ํวริยมาคมิม มจฺจฺมุตุโตฺว สาคเร โส ขนตฺยาิ จ ปญาย สพ ฺ ฺพทยฺยานมิสฺสโร เขทํว อคคเณตฺวาน สฺตาทีทิกุขปฺฬโติ ตาทภาเวิ ฐโตเยว ราชก ิจิจานฺ ิกพุพเตฺ เอโส ขนตฺสมงิคฺตีิ ปสฏโฐ ขตตฺโยิ สยาิ ยถา จนทกฺมาโรุว เอสาป ขนตฺปารม ิตีิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํ ฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 193 ตวอยัางวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในขอความขางทายน ี้แลวแต งให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั๓ อยางตามถนดัแตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (มงคลวเสสกถาิ หนา ๒๓๕-๒๓๖) ขนตับารมิ ของพระโพธ ีสิตวัแบ งออกเป น๓ ขนั้คอื ขนตับารมิ ี ไดแกขนตัทิบำเพ ี่ญด็วยมงหวุงพระโพธ ั ญาณเป ินเบองหนื้ารกขันตัเพิ อพระโพธ ื่ญาณยิงกวิ่า คนที่รักและทรัพยสิน ขนตัอิปบารมุีไดแกขนตัทิบำเพ ี่ญด็วยมงหวุงพระโพธ ั ญาณเป ินเบองหนื้ารกขันตัเพิ อพระโพธ ื่ญาณยิงกวิ่า อวยวะรัางกายของตน ขนตั ปรม ิตถบารมั ีไดแกขนตัทิบำเพ ี่ญด็วยมงหวุงพระโพธ ั ญาณเป ินเบองหนื้ารกขันตัเพิ อพระโพธ ื่ญาณยิงิ่ กวาชวีตของตนิ สมเดจบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิา ทรงบำเพญว็ริยะความเพิ ยรในพระราชกรณ ียกีจทิ งปวง ั้ ทงในส ั้วน ทเปี่ นไปตามราชประเพณ ีทงในส ั้วนท เปี่ นไปตามโครงการพระราชดำร เพิ อประ ื่ โยชนสขแหุงประชาชนท วทั่กภาคุ ของประเทศ ทงทั้เปี่ นโลกว ตรคตั โลกธรรมว ิตรคตัธรรมทิ งปวง ั้ พระวิริยะที่ทรงบำเพ็ญจึงยิ่งใหญไพศาล ควรจัดเปนพระวิริยบารมีไดเชนเดียวกับพระมหาชนกในมหา ชนกชาดก ซงไดึ่เพยรวีายน้ำมงไปกรุงมุถิลาิซงเป ึ่นเมองของพระองคืเพอทรงชื่ วยประชาชนในเม องนืนั้ และได ทรงบำเพญข็นตั อดทนตรากตรำต ิอหนาวรอนหวกระหายิ อดทนลำบากตอท กขเวทนาในเวลาทรงปฏ ุบิตังานิ ในเวลา ทรงพระประชวร อดทนพระราชหฤทยตัออารมณ ทงทั้นี่ าปรารถนาและไม น าปรารถนาต างๆตอบคคลและเหตุการณุ ตางๆ ทรงประกอบดวยความเขมแขงอดทน็ทนทาน สงบพระราชหฤทยเป ั นปกต ไดิ ในสถานการณ ท งปวง ั้จงทรงึ เปนทตี่งรั้บทัมี่นคงั่ พระขนตัทิทรงบำเพ ี่ญจ็งยึ งใหญ ิ่ ไพศาล ควรจดเป ันพระขนตับารมิ ไดี เชนเดยวกีบพระจันั ทกมารในจุนทกัมารชาดกุซงไดึ่ทรงมขีนตั ในการทรงว ินิจฉิยอรรถคดั โดยธรรม ีอดทนตอการกลนแกล่ังตางๆของ ปโรหุติทรงรกษาธรรมแมัวาจะถกเผาบูชายู ญัทรงมงให ุเก ดความเป ินธรรมแก ประชาชนเป นทตี่งั้ ไมหว นไหวต ั่อ อนตรายแมัแหงชวีติ นบเป ั นพระราชปฏ บิตัสิวนอตตสมบัตัิคอวืริยะิจดเป ันมงคลวเสสทิ ี่๑ ขนตัจิดเป ันมงคลว ิ เสสที่๒
194 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๒๓๕-๒๓๖) โพธสติตสฺสฺ ขนตฺปารม ิ ี อนทรวงศิ : ยา โพธสติตสฺสฺ ห ิขนตฺปารม ิ ี สา ปารม ีเจวปบารมุ ีจ โข สา ขนตฺ ิเสฏฐา ปรมตถปารมฺี อจิเจวเมสาฺ ตวิธาิ ปเภทกา ปฐยาวตรั : กรณเยสี ุสพเพสฺ ุหตายิ รฏฐวาสนิํ ราชปปเวณฺยายติตฺ - กรณเยสี ุ ฐานโส ทยยฺสิสรสฺสฺ อารมภฺ - นโยปาเย อปายโสุ สพเพสฺ ุโลกวตเตสฺ ุธมมวตฺเตสฺ ุโยนโสิ ทยยรฏ ฺ ฐสิสโรฺ ราชา วริเยนิ สมงคฺโกิ กต ํย ํวริยิ ํรญา เวป ฺลุลฺ ํตํว คจฉตฺิ สงขฺ ํคจฉตฺ ิ เอสาป วริยปิ ปารมฺ ีอติิ เอสา โพธสติ เตน ปฺรูตปิ ปารมฺ ีวยิ โพธสติ โตฺ กเรโส ิ ว มหาชนกนามโก ภนินายฺ สกนาวาย สมทุเทฺ สปรกกโมฺ อทเกุ ตรมาโน ว สมปตฺโตฺ มถิลาป ิรุํ อเปนทรวุเชิยรี : ตห ึชเน สงคหฺ ิ โพธสติ โตฺ อโหส ิสตาที ขโม ิ จ เอโส ส ทกุขฺโติ กจิจปยฺุชนสฺมฺึ คลานกาเลป ิ จ สนตจฺติโตฺ ปฐยาวตรั : เอสา จนทกฺมาเรน ปุรูตปิ ปารมฺ ีวยิ ธมเมนฺ กริ โส สมมา สพฺพฺ ํอฏฏ ํวนิจิฉยฺิ ปโรหุเตหิ ิ ปาเปหิ ปทสุสฺโตป ิ เอกทา โส ยญตฺถายฺ นโตป ี ตทา ขนตฺสมงิคฺโกิ วริยปิ ปารมฺ ียา โข โพธสติเตนฺ ปรูตาิ วจุจเตฺ ปฐโมเยว วเสสมงิ คโลฺ อยํ ยา ขนตฺปารม ิ ี โหติ โพธสติเตนฺ ปรูตาิ วจุจเตฺ ทตุยาเยว วิเสสมงิ คโลฺ อยนตฺิขนตฺสาเรนิ มยา กตาย ํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 195 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ ใหเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ จากสำนวนไทยทใหี่ ไวขางลางน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั ๓ อยางตามถนดัแตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (หนงสัอมงคลวืเสสกถาิหนา๒๓๖-๒๓๗) มททวะั แปลวาความอ อนโยน คอความเป ืนผมูอีธยาศัยอั อนโยน ไมดงดึอถื้อตนดื วยอำนาจถ มภะั (ดอดื้จุ เสา) มความอี อนโยนไปตามเหต ผลุตามความสมควร ดงทัเรี่ยกวีา “การณวสกิ” เปนไปตามอำนาจแห งเหตทุี่ ควรดำเนนิและมสีมมาคารวะตัอทานผ ใหญูผเจรู ญิออนโยนต อบคคลทุเสมอกี่นและตั่ำกวาวางตนสม่ำเสมอ ไม กระดางดหมูนผิ่อูนดื่วยอำนาจมานะเพราะชาต ิเพราะโคตร เพราะยศ เพราะทรพยั เปนตน ขอทพระมหากษี่ตรัยาธิราชเจิาทรงมพระราชอีธยาศัยอั อนโยน เมอมื่ผีกราบทูลดูวยขออรรถขอธรรมท ี่ กอปรดวยเหตผลุซงเป ึ่นวสิยของบัณฑัตชนิมไดิทรงห ามปราม ทรงวจารณิ โดยถ วนถ ี่ถาดชอบกีทรงอน็ โมทนาุ อนวุตรตามั ไมทรงถอพระองคืด วยอำนาจมานะ ทรงมสีมมาคารวะอัอนนอมแกผเจรู ญโดยว ิยั โดยคณุไมทรงดหมูนิ่ จดเป ันมททวะั บารมขีอท ี่๕ คอืวริยะิกบทศพัธราชธรรมขิอท ี่๕ คอมืททวะั ความออนโยน ดถูอยคำต างความหมาย กนั แตเมอพื่จารณาจากหลายพระสิตรจะพบวูามความเนีองกื่นอยั ในประการท ูสำค ี่ญั ยกตวอยั างในก นทรกสัตรู * แสดงวาจตทิตี่งมั้นเป ั่นสมาธแลิวบรสิทธุผิ์องแผว ไมมเนีนิ ปราศจากอปกุเลสิ เปนจตอิอน ควรแกการงานตงั้ อย ูถงความไม ึหว นไหว ั่ ออนน อมไปเพ อญาณปร ื่ชาซี งเป ึ่นอภญญาชินสั้ งไดู คอจืตทิจะควรแกี่การงาน คอื ปฏบิตังานเพิ อญาณปร ื่ ชาได ี จะตองเป นจตทิมี่สมาธี ิมลีกษณะอัอน ใชคำว ามทุภุตะูเปนจตอิอน เมอพื่จารณาดิกู็ จะเหนว็าจตทิ ไมี่มสมาธี เปินจตทิกระดี่างด วยอำนาจน วรณิ คอกืเลสทิเกี่ดขินกลึ้มรุมอยุในจ ูติ ทำจตให ิกลดั กลมวุนวายุ ไมอาจใช จตเชินน ทำงาน ี้ ไมอาจน อมไปเพ อพื่จารณาเพิ อปื่ ญญาได เปนอนวั าใชความเพ ยรไม ี ได ไมม ี กำลงทัจะตี่งความเพั้ ยรทำงานได ี เพราะเปนจตอิ อนโยน เรยกวี ายอมให นอมไปทำงาน แมในการทำงานท งดั้วย ความเพยรีจตกิต็องออน ยอมใหนอมไปเพ อตื่งความเพั้ยรทำงานน ีนั้เพยรเพี อทำอะไรให ื่สำเร จ็จงตึองมความี ออนโยน ยนยอมพอใจของจ ิ ตประกอบอย ิดูวย ในธานวภุงคสัตรู ** แสดงอปมาทุทำให ี่เห นได ็งายขนวึ้า เปรยบี เหมอนชืางทองส มทองในเบุาคอตืงความเพั้ยรสีมทองุ กต็องใช ความเพ ยรให ีพอด ีมใหิ มากไปน อยไป บางคราว กต็องส บลมใหูแรงบางคราวกต็องพรมน ้ำใหไฟลดลง เพอให ื่ ทองละลายให พอด ีทองจงอึอนเหลวควรแกการงาน ผดผุองได ท ี่จงเททองทึอี่ อนเหลวได ท ี่ทำทองรปพรรณตู างๆ ไดตามปรารถนา วริยะกิบมัททวะความอั อนโยน จงึ ตองประกอบไปด วยกนดังนั่ี้มททวะเป ันทศพธราชธรรมขิอท ี่๕. * มชฌัมนิกายิมชฌั มปิณณาสก ( ม.ม. ๑๓/๑-๑๗/๑-๑๗). ** องคัตตรนุกายิตกนิบาติ (อง.ฺตกิ.๒๐/๕๔๒/๓๓๐). (มว. ๒๓๖-๒๓๗) มททวคาถาฺ ๑ อเปนทรวุเชิยรี : อถมภภาโวฺ จ นวาตวิตุตฺิ กเลุ จ เชฏฐสสปจายฺภาโว ิ อเมป ิ ธมมาฺ มทุตาตุ ิวตุตาฺ นรสสฺ ยสสตฺถฺ ิอเมป ิ ธมมาฺ
196 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ สชาตอาทิหี ิสพุทุธฺชาโต ิ น ญาตเก โส อวมญเตว ฺ ทยาลโกุ รฏฐนวาสิกานิ ํ ชเนห ิราชา อปสงุกมฺติวาฺ ยทา ห ิธมมตฺถกถายฺ วตุโตฺ ตทาป ตเรตี ิชนนิทราชาฺ สเจ สยาิ ย ํสหติ ํชนานํ ชเนห ิสมโมทตฺ ิเอส สทธฺึ หเตสิ โกิ โหต ิจ สณหวาโจฺ อย ํสมงคฺ ีมทุตายุ นาม ปฐยาวตรั : ธมโมฺ ห ิวริยิ ํ นาม โหต ิ ปจมปารมฺี รโญฺ จ ราชธมเมสฺ ุมททวฺ ํ โหต ิ ปจมฺํ มททวฺ ํห ิอธปิเปตฺํอตถโตฺ จติตมทฺทวฺํ วตุตฺหฺ ิอาคตฏฐาเน จติตสฺมฺ ึห ิสมาหเติ วสิทุเธฺ ปรโยทาเต สมาเน ิ จ อนงคเณฺ วคติ ปกูกฺเลเสิ จ มทุภุเตู จ อาทกิํ ต ํวตตตฺ ิอภิญาย กม ฺมฺ ญฺํว ห ิ โหต ิตํ ตสมาฺ สมาหติ ํจติตฺํ โหต ิมททวลกฺขณฺํ อสมาหิตจิตฺตนฺตุถทธสงฺขาตกกฺขฬฺํ ถทธฺ ํนวรเณเหว กี เลสปร ิยิฏุ ฐติํ เอต ํ โหต ิอกมมฺ ญฺํอภิญาย ฺ น วตตตฺิ เนต ํ ปธานยิ ํ โหติอกมมฺ ญฺ ํห ิ โหต ิตํ ย ํเว สมาหติ ํ โหติกมมฺ ญฺ ํ โหต ิ โข อทิํ ย ํเว ภวต ิกมมฺ ญฺํต ํจติตฺ ํมทุ ุโหต ิเว มทุจุติเตนฺ สยํตุโต กฺจิจฺ ํสาธยเต นโร อนทรวิเชิยรี : เหม ํห ิอกุกายปฺ ปกขฺปิตวาฺ กมมารภฺโตู กสโลุว กมเมฺ อคคฺ ึ ปโยเคน สเมน เทติ โส เอกทา ตกิขปโยคโตฺ วา อคคฺ ึทท ํมนทปโยคโตฺ วา นานาวธิ ํกพุพตฺ ิมณฑนฺํว อฏุ ฐานภตู ํวริยิวํ ย ํ โข ต ํมททเวเนวฺ สเหว ยตุตนฺตฺ ิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 197 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ ใหเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ จากสำนวนไทยทใหี่ ไวขางลางน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั ๓ อยางตามถนดัแตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (หนงสัอมงคลวืเสสกถาิหนา๒๓๖-๒๓๗) มททวะั ความออนโยน ดถูอยคำต างความหมายกนั แตเมอพื่จารณาจากหลายพระสิตรจะพบวูาม ี ความเนองกื่นอยั ในประการท ูสำค ี่ญั ยกตวอยั างในก นทรกสัตรู * แสดงวาจตทิตี่งมั้นเป ั่นสมาธแลิวบรสิทธุผิ์องแผว ไมมเนีนิ ปราศจากอปกุเลสิ เปนจตอิอน ควรแกการงาน ตงอยั้ ูถงความไม ึหว นไหว ั่ ออนน อมไปเพ อญาณปร ื่ชาซี งเป ึ่นอภญญาชินสั้ งไดู คอจืตทิจะควรแกี่การงาน คอปฏ ืบิตังานเพิ อญาณปร ื่ ชาได ี จะตองเป นจตทิมี่สมาธี ิมลีกษณะอัอน ใชคำว ามทุภุ ู ตะ เปนจตอิอน เมอพื่จารณาดิกูจะเห็นว็าจตทิ ไมี่มสมาธี เปินจตทิกระดี่างด วยอำนาจน วรณิ คอกืเลสทิเกี่ดขินึ้ กลมรุมอยุในจ ูติ ทำจตให ิกลดกลัมวุนวายุ ไมอาจใช จตเชินน ทำงาน ี้ ไมอาจน อมไปเพ อพื่จารณาเพิ อปื่ ญญาได เปน อนวั าใชความเพ ยรไม ี ได ไมม กำล ีงทัจะตี่งความเพั้ ยรทำงานได ี เพราะเปนจตอิ อนโยน เรยกวี ายอมให นอมไปทำงาน แมในการทำงานท งดั้วยความเพยรีจตกิต็องออน ยอมใหนอมไปเพ อตื่งความเพั้ยรทำงานน ีนั้เพยรเพี อทำอะไรให ื่ สำเรจ็จงตึองมความอี อนโยน ยนยอมพอใจของจ ิ ตประกอบอย ิดูวย ในธานวภุงคสัตรู ** แสดงอปมาทุทำให ี่เห นได ็งายขนวึ้า เปรยบเหมีอนชืางทองส มทองในเบุาคอตืงั้ ความเพยรสีมทองุ กต็องใช ความเพ ยรให ีพอด ีมใหิ มากไปน อยไป บางคราวกต็องส บลมใหูแรงบางคราวกต็อง พรมน้ำใหไฟลดลง เพอให ื่ ทองละลายให พอด ีทองจงอึอนเหลวควรแกการงานผดผุองได ท ี่จงเททองทึอี่อนเหลว ไดท ี่ทำทองรปพรรณตู างๆ ไดตามปรารถนา สมเดจบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิา ทรงพระเจรญดิวยพระบารม ีพรอมกบทังมั้ททวะความอั อนโยนและ ตบะ คณเปุนเคร องเผาผลาญบาปอก ื่ศลุ ทงทรงปฏ ั้บิตัหนิาทอยี่างเยยมยอดี่ เปนรฏฐาภั ปาล ิ โนบายสวนปรห ติ ปฏบิตั ิคอเหตื สำคุ ญทั นำให ี่เขาถงความเจรึ ญในการปกครองร ิ ฐให ัวฒนาสถาพรั ดงจะพังเหึ นได ็จากพระราชกรณยี กจนานิ ปการท ั ไดี่ทรงปฏ บิตัตลอดมาิ * มชฌัมนิกายิมชฌั มปิณณาสก ( ม.ม. ๑๓/๑-๑๗/๑-๑๗). ** องคัตตรนุกายิตกนิบาติ (อง.ฺตกิ.๒๐/๕๔๒/๓๓๐).
198 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๒๓๖-๒๓๗) มททวคาถาฺ๒ ปฐยาวตรัมททวฺ ํห ิอธปิเปตฺํอตถโตฺ จติตมทฺทวฺํ วตุตฺหฺ ิอาคตฏฐาเน จติตสฺมฺ ึห ิสมาหเติ วสิทุเธฺ ปรโยทาเต สมาเน ิ จ อนงคเณฺ วคติ ปกูกฺเลเสิ จ มทุภุเตู จ อาทกิํ ต ํวตตตฺ ิอภิญาย กม ฺมฺ ญฺํว ห ิ โหต ิตํ ตสมาฺ สมาหติ ํจติตฺํ โหต ิมททวลกฺขณฺํ อสมาหิตจิตฺตนฺตุถทธสงฺขาตกกฺขฬฺํ ถทธฺ ํนวรเณเหว กี เลสปร ิยิฏุ ฐติํ เอต ํ โหต ิอกมมฺ ญฺํอภิญาย ฺ น วตตตฺิ เนต ํ ปธานยิ ํ โหติอกมมฺ ญฺ ํห ิ โหต ิตํ ย ํเว สมาหติ ํ โหติกมมฺ ญฺ ํ โหต ิ โข อทิํ ย ํเว ภวต ิกมมฺ ญฺํต ํจติตฺ ํมทุ ุโหต ิเว มทุจุติเตนฺ สยํตุโต กฺจิจฺ ํสาธยเต นโร อนทรวิเชิยรี : เหม ํห ิอกุกายปฺ ปกขฺปิตวาฺ กมมารภฺโตู กสโลุว กมเมฺ อคคฺ ึ ปโยเคน สเมน เทติ โส เอกทา ตกิขปโยคโตฺ วา อคคฺ ึทท ํมนทปโยคโตฺ วา นานาวธิ ํกพุพตฺ ิมณฑนฺํว อเปนทรวุเชิยรี : อเนน ธมเมนฺ จ มททเวนฺ ตเปน ธมเมนฺ สมงคฺภิโตู หตายิ รฏฐสสฺ จ ทยยฺกานิ ํ มหนิทราชาฺ กรุเตุ กรณยฺํ อยปํ รฏฐสสภฺปาลนส ิมฺึ อปายภุโตู ภวตธี รโญต ฺิฯ สวนนี้แตงเปนวสันตดิลกฉันทไดดังนี้ ราชา ห ิมททวตเปหฺ ิสมงคฺภิโตู กจิจานฺ ิกพุพตฺ ิหตายิ ปชาย นจิจฺํ ภปสูสฺ โข หตสิขายุ ปเรสเมโส รฏฐาภปาลนวรม ิหฺ ิวภาวิ ภาโวต ิ ิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํ ฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 199 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ ใหเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ จากสำนวนไทยทใหี่ ไวขางลางนแลี้วประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั ๓ อยางตามถนดัแตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (พระมงคลวเสสกถาิหนา๒๓๗-๒๓๘; ๒๔๐). ตปะหรอตบะแปลว ืาเผาผลาญ หมายถงกึศลสมาทานอุ นเผาผลาญอกัศลวุตกบาปธรรม ิสมาทานวตรตามั แบบบญญัตัเปินอบายอุนจะสังหารอกัศลวุตกบาปธรรมแม ิเพยงขณะหนีงสมึ่ยหนังึ่ แตในพราหมณสม ยแสดงหมายั ถงการปฏ ึบิตัถิกตูองตามหนาท ี่เชนการปกคองประชาชนเป นตบะของพระมหากษตรัยิ มคำเป ีนคาถาหนงแสดงึ่ วา พระอาทตยิมตบะสีองแสงสว างในกลางว นัพระจนทรัม ตบะในกลางค ีนื * เปนตน ผบำเพ ู ญตบะค็อื ปฏบิตัหนิาท ใหี่บรรลถุงความสำเร ึจด็วยดยีอมเป นผมูตบะี ปรากฏเปนผมูสงีา เปนท ยำเกรง ี่ดงทัพี่ดกูนวัา “มตบะเดชะี ” สวนผทูไมี่ปฏบิตัใหิสมกบหนัาทฐานะของตนยี่อมเป นผ ไมูมตบะอยีางนนั้ ไมปรากฏเป นผมูสงีา ไมเปนท ยำเกรง ี่ ขอ ทพระมหากษี่ตรัยาธิราชเจิาทรงพระวริยะอิตสาหะุ พรอมทงพระขั้นตัธรรมิ ใสพระราชหฤท ยในการปกกครอง ั พระราชอาณาเข และประชาชนใหเกษมส ขปราศจากภยุนตรายัมพระตบะเดชะเป ีนท ยำเกรงแห ี่งบคคลทุวไป ั่ ไม อาจหมนพระบรมเดชานิ่ ภาพไดุ ทงทรงสมาทานกั้ศลวุตรัทรมานพระกายพระกมล เพอระวื่งบาปอก ัศลทุยี่ งไมั เกดไม ิ ใหเกดขินึ้เพอกำจ ื่ดบาปอก ัศลทุเกี่ดขินแลึ้ วให เสอมสื่ญูไมตงอยั้ ไดูจดเป ั นตปะหร อตบะื ตบะคณเปุนเคร องเผาผลาญกำจ ื่ดบาปอก ัศลุประกอบดวยวริยะและขินตั ิจงนึ บเป ันบญยุงของประชาชน ิ่ ชาวไทยทนอกจากจะมี่รีฐบาลรับผั ดชอบในการบำบ ิดทักขุบำร งสุขุ ยงมัพระมหากษีตรัยิผทรงพระคูณอุนประเสร ัฐิ ทรงดแลสอดสูองสขทุกขุสงเสร มการปฏ ิบิตัหนิาทของรี่ฐบาลอักทางหนีงึ่ ทงนั้เพี้อพระราชประสงค ื่ย งใหญ ิ่คอื ความกนดิอยีดูของพสกนี กรชาวไทยเป ิ นสำค ญั มททวะความอั อนโยน ประกอบดวยวริยะความเพิยรีและตบะ คณเปุนเคร องเผาผลาญกำจ ื่ดบาปอก ัศลุ ประกอบไปดวยขนตั ินบวั าเปนร ฏฐาภั ปาลโนบายส ิ วนปรห ตปฏ ิบิตัิ * ขททกนุกายิธรรมบท (ข.ุธ. ๒๕/๓๖/๖๗).
200 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๒๓๗-๒๓๘, ๒๔๐) ตปคาถา ปฐยาวตรั : ปาป ํอกสลุ ํ จาป ตาเปต ิอติ ิ โข ตโป ตโป พราหฺมกาลสฺมฺึสมมาฺว ปฏปติตฺ ิเว ตโป วจุจตฺ ิกจิจนฺตฺิทฏฐพพฺเจตฺถฺ โข อทิํ โหต ิรโญฺ ตโป รฏฐ - นวาสินี ํ ปสาสนํ วตุตฺเหตฺ ํมนุนิเทน สพฺพสตฺตานฺกมุปโกฺ ทวาิ ตปต ิอาทจิโจ รตฺตฺมาภาติ ิจนทฺมาิ ตป ํจรต ิสาเธติกจิจานฺ ิตปส ีอติิ วจุจเตฺ เอส หาร ี จ ปเรห ิมหโติ วโร อสมมาปฏ ฺปนิ โนฺ โย วจุจเตฺ ตปส ีน โส อนทรวิเชิยรี : อสุสาหยฺตุโตฺ วริเยนิ เปโตุ โส ขนตฺธมิเมนฺ สมงคฺภิโตู รฏฐสสฺ อตถายฺ จ ทยยฺกานิ ํ ธมเมนฺ กาเรต ิสทาป รชชฺํ เขม ีจ นจิจฺ ํสขุเติ อนเฆี โส นพิภเยฺ กพุพตฺ ิรฏฐวาสี ถาแต งเป น “วสนตดัลกฉินทั ” จะไดดงนั ี้ ยตุโตฺ ห ิเอส วริเยนิ จ ขนตฺยาิ จ อตถายฺ โข หตสิขายุ จ ทยยฺกานิ ํ ธมเมนฺ การยต ิรชชวรฺ ํมหนิโทฺ เต เขมโนิ จ กรุเตุ สขุเติ อนเฆี อเปนทรวุเชิยรี : สมาทเปนโตฺ กสลุํว ธมมฺํ ทเมต ิกาย ํหทย ํ ตเปน สสุวํ โตุ โหต ิจ ปาปธสํ ี ปวจุจเตฺ โส ตปสตี ิเอวํ ปฐยาวตรั : ตปธมเมนฺ สยํตุโต วฺริเยนิ จ ขนตฺยาิ สมงคฺ ีเตห ิภปาโล ธูโรี รฏฐปปสาสเนฺ สทธฺึว รฏฐมนตฺหีิกรณยี ํ ปยุชยฺํ ทยยฺกานิ ํสขุเจว ทฺกุขฺจฺ อนโลกยุํ สมมาฺว รฏฐมนตฺนีํกรณยกรณฺ ํสทา อปพุรฺเหตู ิอตถาย เตสฺ ํหตสิขายุ จ วริเยนิ จ ยตุตฺ ํยํ ตปขนตฺหี ิมททวฺํ เอต ํทยยนฺวาสินีํทยยานมฺนิทราชฺโนิ รฏฐปปสาสโนปาโย ปเรสฺ ํหตภาคิ โยต ิ ิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํ ฯ
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 201 ตวอยัางวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายนแลี้วแต งให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั๓ อยางตาม ถนดัแตงฉนทั อะไรแจ งช อไว ื่ดวย (พระมงคลวเสสกถาิ หนา๒๓๘-๒๓๙) : สมเดจบรมพ็ตรพระราชสมภารเจิาทรงพระเจรญดิวยพระบารม ีพรอมดวยพระราชธรรมจรยาิ ยกโดย เฉพาะในกถามรรคนี้คอวืริยะและขินตั ิเปนสวนอตตสมบัตักิบทังมั้ททวะความอั อนโยน และตบคณเปุนเครองเผาื่ ผลาญกเลสบาปอก ิศลุ ทงทรงปฏ ั้บิตัหนิาทอยี่างเยยมยอดี่ เปนรฏฐาภั ปาลโนบายส ิ วนปรห ตปฏ ิบิตัิคอเหตืุ สำคญทั นำให ี่เขาถงความเจรึ ญในการปกครองร ิ ฐให ัวฒนาสถาพรั ดงจะพังเหึ นได ็จากพระราชกรณยกีจนานิ ปปการ ั ทไดี่ทรงปฏ บิตัตลอดมาิ ซงไมึ่อาจยกขนแสดงสาธกดึ้วยกถามรรคเพยงครีงเดั้ ยวได ี จะรบพระราชทานยกสาธกั ถวายเพยงบางประการ ีเพอทรงพื่จารณาพระธรรมสิวนชอบอนตังอยั้ ในพระองค ูเปนเครองเจรื่ญพระราชหฤทิยดัวย พระปติโสมนัส สมเดจบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิ าไดเสด จพระราชดำเน ็นทรงเยิยมเยี่ยนประชาชน ีพระราชทานความชวย เหลอในการแก ื ไขป ญหาให แก ประชาชนในพ นทื้ตี่างๆตงแตั้พ.ศ. ๒๔๙๕ เปนตนมาเพราะทรงถอวืา “การชวยเหล อประชาชนเป ืนหนาทของสถาบี่นพระมหากษัตรัยิต องทรงทำประจำอย แลูวอนงการชึ่วยเหลอื คนทตกที่กขุไดยากนนั้กสอดคล็องก บคำสอนพระพ ัทธศาสนาุดวยผทูทำบ่ีญยุอมได รบความอัมอกอิ่ มใจค ิ่ อได ืบญุ ” “การพฒนประเทศจำเป ันต องทำตามลำด บขันั้ ตองสรางพนฐานคื้อความพอมืพอกี นพอใช ิ ของประชาชน สวนใหญ เบองตื้นกอน โดยใชวธิการและใช ีอ ปกรณุท ประหย ี่ดแตัถกตูองตามหลกวัชาิ เมอได ื่พนฐานมื้นคงพรั่อม พอควรและปฏบิตัไดิแลวจงคึอยสรางคอยเสรมความเจริญและฐานะเศรษฐกิ จให ิสงขูนโดยลำด ึ้บั” “สถาบนพระมหากษัตรัยิและพระราชกรณยกีจเกิยวกี่ บโครงการพ ัฒนาตัางๆ ทเรี่ยกวีา โครงการอนเนัองื่ มาจากพระราชดำรนินเองั่ ทเปี่นทมาของความมี่นคงของชาตั่และความสงบสิขของสุงคมไทย ัทงในป ั้จจบุนและั ในอนาคต”.