102 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๙๔) กตตฺกมุยตาฉนฺทคาถาฺ๒ ปฐยาวตรั : โย กตตฺกมุยตาฉนฺโท โสฺ พรฺเหตู ิ ปรกกมฺํ นทสิสนฺจฺ ทฏฐพพฺํมหาชนกชาตเก โส มหาชนโก เสฏโฐ ปลวมาโนฺว สาคเร นโตี ปาร ํสมทุทสฺส เทวธฺตายี โสตถฺนาิ ต ํกตตฺกมุยตาฉนฺทฺํวริยิจฺ ปฏจิจฺ เว ปาร ํคนตฺ ุํ สอสุ สาโห โอสฏ ฺฐวรีโยป ิ เจ นราโส ิ จ นริสุสาโห เอโสฺ มจจฺปรายโนุ ตสมาฺ สวรีโยิ หตุวา สมฺทิธฺ ึอคโตป โข อสสาทฺ ํวนิทเตฺ นาม ยตุตฺํว อตตนาฺ กตํ อตตาฺ เจว น คารยโห วฺิฺหู ิจ ปสสํ โติ ปมตุโตฺ โหตินนิทาย อตฺตโนฺ จ ปรสสฺ จ เนว วปิ ปฏฺสาริ ี โส น เอโส อนตปุปตฺิ วตุตฺเหตฺ ํมนุนิเทน สพฺพโลกานฺกมุปฺนา สิจฺ ภกิขฺ ุ อมิ ํนาวํสติตาฺ เต ลหเมสุสตฺิ อนทรวิเชิยรี : เอวปํ อตโถฺ อธิ เวทตพิ โพฺ ยา เนต ิ ปาร ํอติ ิสา ว นาวา สา รกขฺตาิ เหสสตฺ ิอทธนฺยาี นาวา สฉทิทาฺ ปฏชคิคฺตพิพาฺ ตเจปฺ สิจนฺตฺ ิลหุํว สพเพฺ ปาร ํคมสิสนฺตฺ ิลหุํว เอเต อนทรวงศิ : ย ํเว สรรี ํอธวุ ํอถาวรํ กมมฺจฺ ฐาน ํอถ ย ํนเวสนิ ํ ตเจปฺ ชณิณฺ ํอถริ ํสนนตนฺํ สพพฺ ํสยาิ สวํหิตานิรกุขนฺํ สพพฺ ํนพทิธฺ ํ ปฏชคิคนารหฺํ โย เว อนกิขฺติตธฺโรุ สวิรีโยิ โธรยหภฺโตู สปรกกโมฺ นโร สพเพสเมโสฺ ปฏชคิคนฺ ํกเรต ิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 103 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั๓ อยาง ตามถนดัแตงฉนทั อะไรแจ งชอดื่วย (มงคลวเสสิหนา๙๕) แมสมเดจพระผ็มูพระภาคี กทรงอาศ็ยกัตตักุมยตาฉันทะัจงไดึตรสรั เปูนพระสมมาสัมพัทธเจุา แลทรง บำเพญพ็ทธกุจประด ิษฐานพระพิ ทธศาสนาสำเรุจ็ ไมเชนน นไหนเลยพระองค ั้จะกลาเสดจออกมหาภ็เนษกรมณิ แล อดทนลำบากในเวลาบำเพญท็กรกุริยาิ กน็าจะคดกลิบหลั งไมับากบนั่เปนอนตกอยั ในอำนาจแห ูงมารแลเมอได ื่ บรรลพระโพธุ ญาณิทรงพจารณาเหินธรรมท็พระองคี่ ไดตรสรันูนเป ั้นคณสุขุมเกุนไป ิยากทคนผี่ยูนดิ ในอาล ียจะรัตามู เห็นตาม พระหฤทัยก็นอมไปเพื่อความเปนผูขวนขวายนอย ยังไมทรงพระพุทธดำริเพื่อจะแสดงธรรม แตหาก กตตักุมยตาฉันทะอั นกำล ังพระกรัณาเขุาอ ปถุมภัจงหาทรงทอดธึ ระไมุหวนพจารณาไป ิกทอดพระเนตรเห็นคนผ็มูี ปญญาสามารถรูตามก็ยังมี ฝายคนนอกนี้แมยังมีอุปนิสัยไมแกกลาไดสดับพระธรรมเทศนาก็ยังพอจะไดบรรลุ ประโยชนนนๆั้อนเป ันส วนโลก ยีไปก อน เวนไว แตคนผอาภูพจำพวกเด ัยวี ไมต งใจสด ั้บพระธรรมเทศนาั กหาได ็ บรรลประโยชนุอยางหนงอยึ่ างใดไม เปรยบเหมีอนดอกบืวั ลางเหลาขนพึ้นน ้ำแลวคอยแสงอทุยแหังอาทตยิ กจะบาน็ ลางเหลาอย ปรูมนิ่ ้ำบาง อยในน ู้ำแลน้ำเลยงไว ี้บาง ลางเหลาเป นภกษาแหั งปลาแลเต า ไมงอกงาม ครนทรงพั้จารณาเหินอย็างน ี้จงไดึ ทรงแสดงธรรมโปรดประชาชน ทรงอดทนมไดิคดเป ินความเหนอยยากื่ประกาศ พระศาสนาใหแพรหลายสบมาื ทำความเกดของพระองคิ ให สำเร จประโยชน ็แก ประชาน กรดิ วยประการฉะน .ี้
104 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๙๕) กตตฺกมุยตาฉนฺทคาถาฺ๓ อนทรวงศิ : โย โข ห ิฉนโทฺ อธิ กตตฺกมุยตาฺ อาคมมฺ เอต ํมนุปิงุคโวฺวโร ปตวานฺ โพธ ึมนุกิจิจสาธโกฺ โลเก ปตฏิฐาปย ิพทุธสาสนฺํ อเปนทรวุเชิยรี : สเจ น โส ฉนทสมงฺคฺภิโตู น โส อคารา อป นกิขเมยฺยฺ น ทกุกรฺ ํเอส กเร ปธานํ สเจป โอสฏฐปรกกโมฺ โส ตทา สยาิ มารวสานโคุว น เอส โหหสิสตฺ ิเสฏฐพทุโธฺ ปฐยาวตรั : ปตวานฺ ปน สมโพธฺึ “ธมโมฺว สขุโมุ อยํ อาลยาภรเตเหว นิ สกฺกา ชานิตุํ อติิ จนิเตตฺวานฺ ฐิโตเยว โส อปโปสฺสฺกุกตายฺ เว ปเรสปํ น โข โหติธมมฺ ํเทสติกามโกุ โส กตตฺกมุยตาฉนฺทฺํอาคมมฺ ทปทิตุตโมฺ มนสุเสสฺ ุห ิเย พทุธฺีเต สยิุํ ธมมวฺิฺโนุ อปปพฺทุธฺ ีภเวยยฺ ุํป โลกียธมฺมภาคิโน อปมาุ เจตถฺ ทฏฐพพา ตถาคเตนฺ ภาสตาิ อตกิกมฺมฺทกุ ํยานิตฏิฐนตฺ ิอปุปลานฺ ิ โข อาทจิจรฺสํผิฏุ ฐานิตาน ิ ปาโต ผฏุสิสเรฺ สโมทกฏฐิตาเนว เหสสนฺตฺ ิ ปปุผฺตานิ ิเสวฺ ฐิตาน ิอทเกเยว อุโติ ปร ํผฏุสิสเรฺ ปงเกฺ ปน นมิคุคานฺิมจฉาทฺภกิขกานฺ ิเว อจิเจวฺ ํอปธาเรตุวา ปชายตฺถายฺ สพพโสฺ ธมมสฺสฺ เทสนตถาย สฺ ุสมาหิตมานโส อตตโนฺ ชาตมาคมิ ม โลกสฺสฺ อตถสาธโกตฺิ ขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 105 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั๓ อยาง ตามถนดัแตงฉนทั อะไรแจ งชอดื่วย (มงคลวเสสิหนา๙๕-๙๖) แมสมเดจพระผ็มูพระภาคี กทรงอาศ็ยกัตตักุมยตาฉันทะัจงไดึตรสรั เปูนพระสมมาสัมพัทธเจุา แลทรง บำเพญพ็ทธกุจประด ิษฐานพระพิ ทธศาสนาสำเรุจ็ ไมเชนน นไหนเลยพระองค ั้จะกลาเสดจออกมหาภ็เนษกรมณิ แล อดทนลำบากในเวลาบำเพญท็กรกุริยาิ กน็าจะคดกลิบหลั งไมับากบนั่เปนอนตกอยั ในอำนาจแห ูงมารแลเมอได ื่ บรรลพระโพธุ ญาณิทรงพจารณาเหินธรรมท็พระองคี่ ไดตรสรันูนเป ั้นคณสุขุมเกุนไป ิยากทคนผี่ยูนดิ ในอาล ียจะรัตามู เห็นตาม พระหฤทัยก็นอมไปเพื่อความเปนผูขวนขวายนอย ยังไมทรงพระพุทธดำริเพื่อจะแสดงธรรม แตหาก กตตักุมยตาฉันทะอั นกำล ังพระกรัณาเขุาอ ปถุมภัจงหาทรงทอดธึ ระไมุหวนพจารณาไป ิกทอดพระเนตรเห็นคนผ็มูี ปญญาสามารถรูตามก็ยังมี ฝายคนนอกนี้แมยังมีอุปนิสัยไมแกกลาไดสดับพระธรรมเทศนาก็ยังพอจะไดบรรลุ ประโยชนนนๆั้อนเป ันส วนโลก ยีไปก อน เวนไว แตคนผอาภูพจำพวกเด ัยวี ไมต งใจสด ั้บพระธรรมเทศนาั กหาได ็ บรรลประโยชนุอยางหนงอยึ่ างใดไม เปรยบเหมีอนดอกบืวั ลางเหลาขนพึ้นน ้ำแลวคอยแสงอทุยแหังอาทตยิ กจะบาน็ ลางเหลาอย ปรูมนิ่ ้ำบาง อยในน ู้ำแลน้ำเลยงไว ี้บาง ลางเหลาเป นภกษาแหั งปลาแลเต า ไมงอกงาม ครนทรงพั้จารณาเหินอย็างน ี้จงไดึ ทรงแสดงธรรมโปรดประชาชน ทรงอดทนมไดิคดเป ินความเหนอยยากื่ประกาศ พระศาสนาใหแพรหลายสบมาื ทำความเกดของพระองคิ ให สำเร จประโยชน ็แก ประชาน กรดิ วยประการฉะน .ี้ กตตักุมยตาฉันทะัยอมย งความประสงค ั ให สำเร จ็แมจะเป นกจยากสิ กปานไร ั ขอนพี้งสาธกแมึดวยเรองื่ ในตติยสังคีติกถา ครงนั้นั้ พระโมคคลลับีตรเกุดอยิ ในตระก ูลพราหมณูมจฉาทิฏฐิ ิพระสคควะไปเพ ิยรเกลียกลี้อมอยถูงึ๗ ปกวาจงเอามาบวชในพระศาสนาได ึ ในชนแรกั้ ไปบณฑบาตทิ ประต ี่เรูอนแตื ไม ไดภกษาิ บอยๆเขาก ได็วาจา นมนติรบขัางหนา แลวก ได็ภกษาิ แลวกค็นเขุาจนได รบนัมนติเข าไปฉ นในเร ัอนื แลวรจูกวัสาสะกิ บโมคค ัลลั ี- บตรมาณพุแสดงความรของตนในไตรเพท ู ทำใหมาณพนบถัอแลื วถามป ญหาปรารภธรรมในพระพ ทธศาสนาุให มาณพติดและประสงคจะรูจึงตามมาบวช ไดเลาเรียนแตกฉานในพุทธวจนะ และบรรลุโลกุตตรธรรมเปน พระอรหนตัเจา ภายหลงไดั เปนอธบดิสงฆี ในชมพ ทวูปคร ี งอโศกร ั้ชสมัยั ไดเป นกำล งใหญ ัของพระเจ าอโศก มหาราชในอนกำจ ัดเสัยนพระพี้ทธศาสนาเมุอครื่งเดั้ยรถียีเข ามาปลอมต วดัวยมงลาภสุกการั แตน นได ั้เป นประธาน แหงภกษิสงฆุผ ประช ูมทำสุงคายนาพระธรรมวันิยเป ันครงทั้ี่๓ ตอมาได สงพระเถระท งหลายไป ั้เพอประกาศพระ ื่ ศาสนาในปจจ นตประเทศเป ั นหลายตำบล พระสคควะมิกีตตักุมยตาฉันทะเพั ยรไปเกล ียกลี้ อมโมคค ลลับีตรมาณพุ มาบวชใหสมประสงคฉะนี้ (มว. ๙๕-๙๖) กตตฺกมุยตาฉนฺทคาถาฺ๔ อนทรวงศิ : โย โข ห ิฉนโทฺ อธิ กตตฺกมุยตาฺ อาคมมฺ เอต ํมนุปิงุคโวฺวโร ปตวานฺ โพธ ึมนุกิจิจสาธโกฺ โลเก ปตฏิฐาปย ิพทุธสาสนฺํ
106 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ อเปนทรวุเชิยรี : สเจ น โส ฉนทสมงฺคฺภิโตู น โส อคารา อป นกิขเมยฺยฺ น ทกุกรฺ ํเอส กเร ปธานํ สเจป โอสฏฐปรกกโมฺ โส ตทา สยาิ มารวสานโคุว น เอส โหหสิสตฺ ิเสฏฐพทุโธฺ ปฐยาวตรั : ปตวานฺ ปน สมโพธฺึ “ธมโมฺว สขุโมุ อยํ อาลยาภรเตเหว นิ สกฺกา ชานิตุํ อติิ จนิเตตฺวานฺ ฐิโตเยว โส อปโปสฺสฺกุกตายฺ เว ปเรสปํ น โข โหติธมมฺ ํเทสติกามโกุ โส กตตฺกมุยตาฉนฺทฺํอาคมมฺ ทปทิตุตโมฺ มนสุเสสฺ ุห ิเย พทุธฺีเต สยิุํ ธมมวฺิฺโนุ อปปพฺทุธฺ ีภเวยยฺ ุํป โลกียธมฺมภาคิโน อปมาุ เจตถฺ ทฏฐพพา ตถาคเตนฺ ภาสตาิ อตกิกมฺมฺทกุ ํยานิตฏิฐนตฺ ิอปุปลานฺ ิ โข อาทจิจรฺสํผิฏุ ฐานิตาน ิ ปาโต ผฏุสิสเรฺ สโมทกฏฐิตาเนว เหสสนฺตฺ ิ ปปุผฺตานิ ิเสวฺ ฐิตาน ิอทเกเยว อุโติ ปร ํผฏุสิสเรฺ ปงเกฺ ปน นมิคุคานฺิมจฉาทฺภกิขกานฺ ิเว อจิเจวฺ ํอปธาเรตุวา ปชายตฺถายฺ สพพโสฺ ธมมสฺสฺ เทสนตถาย สฺ ุสมาหิตมานโส อตตโนฺ ชาตมาคมิ ม โลกสฺสฺ อตถสาธโกฺ โย กตตฺกมุยตาฉนฺโท อยฺ ํทกุกรสาธโนฺ สงคฺตียิ ํห ิวตตพฺพฺํตตยายิ ปํ วตถฺกุํ ชาโต โมคคลฺลฺปิตุโตปฺมจิฉาทฺ ฏิฐกิุลมฺหิ โข สคิคเวเนวฺ เถเรน สตตฺ วสสานฺ ิเมธนาิ ปโลภโติ มนุนิทสฺส สาสเนเยวฺ ปพพชฺิ มจิฉาทฺ ฏิฐกิเลุ ชาโต โมคฺคลฺลิปุตฺตมาณโว สิคฺควตฺเถรเสฏเฐน สตตฺ วสสานฺ ิเมธนาิ ปโลภโติ มนุนิทสฺส สาสเนเยวฺ ปพพชฺิ เอโส ปาวสิ ิ ปณฑาย อลภฺติวานฺ กิจฺ ิ โข ปนปุปฺนุ ํ คโตเยว “ตมุเหฺ ภนเตฺ อตจิฉถฺ ” อติ ิวจนมตตฺํว กถติ ํเคหสามนาิ ลภติวาฺ เตน อชฌฺ ฏิโฐ ตโต ภตตฺ ํตห ึลภิ สทธฺ ึ โมคคลฺลฺปิตุเตน วฺสิสาสฺโกิ อโหส ิเว
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 107 โส เตน ปจุฉฺโตเยว ต ิเวทวิิฺตุ ํตทา ทสเสตฺวาฺ ต ํ ปสาเทตวา ตฺ ํ ปพพาชยฺ ิสาสเน โมคฺคลฺลิปุตฺตเถโรติ เอโส นาเมน วสิสฺโตุ ปรยติตฺ ึสสุกิขฺติวา ปฺฏกตฺตยปารคู ฆเฏนโตฺ วายมนโตฺ ว อรหตเตฺ ปตฏิฐโติ ตโต โส สงฆปาโมกฺโข ภฺมูนิเทนฺปถมุภฺโติ เถโร ตตยสงิคฺตีิ- ปมขฏุ ฐานโยิ วโร ฐาเนส ุชมพฺทุปมีหฺิสพพสตฺตานฺกมุปฺโน ปกาสนาย ธมมสฺส สมฺพฺทุธธมฺมวฺิฺโนุ ขณาสเวี มหาเถเร อทิธฺมนิ โตฺ อเปสยตี ิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง (มว. ๙๕-๙๖) กตตฺกมุยตาฉนฺทคาถาฺ๔ อกสำนวนหน ีงึ่ อนทรวงศิ : โย โข ห ิฉนโทฺ อธิ กตตฺกมุยตาฺ อาคมมฺ เอต ํมนุปิงุคโวฺวโร ปตวานฺ โพธ ึมนุกิจิจสาธโกฺ โลเก ปตฏิฐาปย ิพทุธสาสนฺํ อเปนทรวุเชิยรี : สเจ น โส ฉนทสมงฺคฺภิโตู น โส อคารา อป นกิขเมยฺยฺ น ทกุกรฺ ํเอส กเร ปธานํ สเจป โอสฏฐปรกกโมฺ โส ตทา สยาิ มารวสานโคุว น เอส โหหสิสตฺ ิเสฏฐพทุโธฺ ปฐยาวตรั : ปตวานฺ ปน สมโพธฺึการุ เญน ฺ ุปถมฺภิโต ธมมฺ ํเทเสส ิอตถาย ปชายฺ จ สขายุ โส ชนา สพุทุธฺโนิ สตุวา ธมฺมฺ ํสกโกนฺตฺ ิชานติุํ ชนา สกโกนฺตฺ ิสมปตฺตฺ ุํ โลกยติถฺ ํอเมธโนิ อภพพาฺว น สกโกนฺตฺิสมปตฺตฺ ุ ํกิจฺ ิเว อตตโนฺ ชาตมาคมิ ม โสฺ โลกสสตฺถสาธโกฺ โย กตตฺกมุยตาฉนฺโท อยฺ ํทกุกรสาธโนฺ สงคฺตียิ ํห ิวตตพฺพฺํตตยายิ ปํ วตถฺกุํ มจิฉาทฺ ฏิฐกิเลุ ชาโต โมคฺคลฺลิปุตฺตมาณโว สิคฺควตฺเถรเสฏเฐน สตตฺ วสสานฺ ิเมธนาิ ปโลภโติ มนุนิทสฺส สาสเนเยวฺ ปพพชฺิ
108 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ เอโส ปาวสิ ิ ปณฑาย อลภฺติวานฺ กิจฺ ิ โข ปนปุปฺนุ ํ คโตเยว “ตมุเหฺ ภนเตฺ อตจิฉถฺ ” อติ ิวจนมตตฺํว กถติ ํเคหสามนาิ ลภติวาฺ เตน อชฌฺ ฏิโฐ ตโต ภตตฺ ํตห ึลภิ สทธฺ ึ โมคคลฺลฺปิตุเตน วฺสิสาสฺโกิ อโหส ิเว โส เตน ปจุฉฺโตเยว ต ิเวทวิิฺตุ ํตทา ทสเสตฺวาฺ ต ํ ปสาเทตวา ตฺ ํ ปพพาชยฺ ิสาสเน โมคฺคลฺลิปุตฺตเถโรติ เอโส นาเมน วสิสฺโตุ ปรยติตฺ ึสสุกิขฺติวา ปฺฏกตฺตยปารคู ฆเฏนโตฺ วายมนโตฺ ว อรหตเตฺ ปตฏิฐโติ ตโต โส สงฆปาโมกฺโข ภฺมูนิเทนฺปถมุภฺโติ เถโร ตตยสงิคฺตีิ- ปมขฏุ ฐานโยิ วโร ฐาเนส ุชมพฺทุปมีหฺิสพพสตฺตานฺกมุปฺโน ปกาสนาย ธมมสฺส สมฺพฺ ุทธธมฺมวฺิฺโนุ ขณาสเวี มหาเถเร อทิธฺมนิ โตฺ อเปสยตี ิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 109 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ ใหเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ จากสำนวนไทยทใหี่ ไวขางลางน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทั ลกษณะั๓ อยางตามถนดัแตงฉนทั อะไรแจ งชอดื่วย (พระมงคลวเสสกถาิ หนา๙๕-๙๖) กตตักุมยตาฉันทะัยอมย งความประสงค ั ให สำเร จ็แมจะเป นกจยากสิ กปานไร ั ขอนพี้งสาธกแมึดวยเรองื่ ในตติยสังคีติกถา ครงนั้นั้ พระโมคคลลับีตรเกุดอยิ ในตระก ูลพราหมณูมจฉาทิฏฐิ ิพระสคควะไปเพ ิยรเกลียกลี้อมอยถูงึ๗ ปกวาจงเอามาบวชในพระศาสนาได ึ ในชนแรกั้ ไปบณฑบาตทิ ประต ี่เรูอนแตื ไม ไดภกษาิ บอยๆเขาก ได็วาจา นมนติรบขัางหนา แลวก ได็ภกษาิ แลวกค็นเขุาจนได รบนัมนติเข าไปฉ นในเร ัอนื แลวรจูกวัสาสะกิ บโมคค ัลลั ี- บตรมาณพุแสดงความรของตนในไตรเพท ู ทำใหมาณพนบถัอแลื วถามป ญหาปรารภธรรมในพระพ ทธศาสนาุให มาณพติดและประสงคจะรูจึงตามมาบวช ไดเลาเรียนแตกฉานในพุทธวจนะ และบรรลุโลกุตตรธรรมเปน พระอรหนตัเจา ภายหลงไดั เปนอธบดิสงฆี ในชมพ ทวูปคร ี งอโศกร ั้ชสมัยั ไดเป นกำล งใหญ ัของพระเจ าอโศก มหาราชในอนกำจ ัดเสัยนพระพี้ทธศาสนาเมุอครื่งเดั้ยรถียีเข ามาปลอมต วดัวยมงลาภสุกการั แตน นได ั้เป นประธาน แหงภกษิสงฆุผ ประช ูมทำสุงคายนาพระธรรมวันิยเป ันครงทั้ี่๓ ตอมาได สงพระเถระท งหลายไป ั้เพอประกาศพระ ื่ ศาสนาในปจจ นตประเทศเป ั นหลายตำบล พระสคควะมิกีตตักุมยตาฉันทะเพั ยรไปเกล ียกลี้ อมโมคค ลลับีตรมาณพุ มาบวชใหสมประสงคฉะนี้ อกเรีองหนื่งึ่ ทฆาวีกุมารุพระราชโอรสของพระเจาทฆีตีผิครองโกศลร ู ฐั ประสตูเมิอพระชนกเสื่ยราชสมบีตัิ แกพระเจาพรหมทตผัครองแควูนกาสแลีว ตงพระหฤทั้ยจะแกัแคนและเอาราชสมบตัของพระบิดาคิ นให ื จงได เพยรหาชีองเข าใกล พระเจาพรหมทตั จนไดเปนนายสารถ คนโปรด ี คราวหนงพระเจึ่าพรหมทตเสดั จประพาสป ็า ทฆาวีกุมารแสรุงขบรถพระทันี่งเรั่วจนราชบร็พารตามเสดิ จไม็ทนั ทาวเธอทรงเหนอยกื่ตร็สสั งให ั่หยดรถพระทุนี่งั่ เสดจลงพ็กัณ ทแหี่งหนงแลึ่วบรรทมหล บไป ั ทฆาวี ไดุชองทจะแกี่แคน จงถอดพระแสงจากฝ ึกแล วปล กบรรทมุ ขนึ้ แสดงตนใหทรงทราบว าเปนศตรัูจะแกแคนแทนพระบดาิ พระเจาพรหมทตตกพระราชหฤทัยตรัสขอพระชนมชัพี ประทานสตยัวาจะคนโกศลร ื ฐให ั กมารนุกถึงพระวาจาพระราชบึดาวิาจงเหนยาวด็กวีาสนั้ จงสึอดกลูนระงั้บเวรั เสยถวายพระชนมีแดพระเจาพรหมทตัแลวไดราชสมบตัคินพรือมทงพระราชธั้ดาิภายหลงไดัครองแควนกาสอีกดีวย ทฆาวีอาศุยกัตตักุมยตาฉันทะัยงความประสงค ั ของตนให สำเร จได็ฉะน .ี้ (มว. ๙๕-๙๖) กตตฺกมุยตาฉนฺทคาถาฺ๕ ปฐยาวตรั : โย กตตฺกมุยตาฉนฺโท อยฺ ํทกุกรสาธโนฺ สงคฺตียิ ํห ิวตตพฺพฺํตตยายิ ปํ วตถฺกุํ ชาโต โมคคลฺลฺปิตุโตปฺมจิฉาทฺ ฏิฐิกุลมฺหิ โข สคิคเวเนวฺ เถเรน สตตฺ วสสานฺ ิเมธนาิ ปโลภโติ มนุนิทสฺส สาสเนเยวฺ ปพพชฺิ อนทรวงศิ : ปณฑายฺ โส ปาวสิ ิตาว สคิคโวฺ ภกิขฺ ํอลทธาปฺ ปนปุปฺนุ ํ คโต วาจ ํลภติวานฺ อตจิฉถาตฺ ิ โข
110 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ ปจฉาฺว ภตตฺ ํลภ, ิเคหสามนาิ อชฌฺ ฏิฐโก ภตตวรฺธํ ภุชฺ ิเว โมคคลฺลฺปิตุเตนฺ สเหว ตตถฺ โข วสิสาสปตฺโตฺ อมินาป ิ ปจุฉฺโติ ทสเสสฺ ิเอตสสฺ ตเวทวิิฺตุํ อนทรวิเชิยรี : สมมานฺตสิมฺ ึอมินาป ิ เถเร โส ตปํ สกิขาปยฺ ิพทุธธมฺมฺํ โมคคลฺลฺปิตุโตฺ ปรยติตฺเมธิ ี ปตโตฺ จ โลกตุตรธมฺ มเสฏ ฺฐํ ปจฉาฺ ตโต โข วรสงฆเชฏ ฺ โฐ สทธฺ ึอโสเกน มหนิทรฺ ฺญา โส อพพฺทุ ํธสยํ ิสาสนสมฺี สงคฺตียิ ํ โข ตตยายิ เถโร สงฆสฺสฺ เชฏโฐ อห ุชมพฺทุเปี พทุธสฺสฺ ธมมฺ ํมนุปิงุควสฺสฺ ฐาเนส ุโส ตตถฺ ปกาสนตถฺํ เปเสส ิเถเร ปฏกตถวฺิฺ ู ปฐยาวตรั : โส กตตฺกมุยตาฉนฺทฺํอาคมมฺ สคิคโวฺ ยติ ปโลเภตวานฺ โมคคลฺลฺิ- ปตุตฺ ํ ปพพาชยฺธี โข ทฆาวีสุเสวฺ ปตุตสฺส โกสลาธฺปราช ิ โนิ วตถฺ ุเจตถปฺ ทฏฐพพฺํ ปต ุ รฏเฐ วลิมุปฺเต ปตา ปราชโติ โหติพนธเวโรฺ รปิมุหฺ ิ โส ทฆาวี ุนจิจโมตารฺํคเวสนโตฺว เอกทา ภปสูสฺ พรหฺมทตฺตสฺส วลฺลโภฺ อห ุสารถิ ยทา ห ิเวรนาิ สทธฺึอรญฺ ํเอส ปาวสิิ ตทา กลนิตรฺโปูว ราชา นทิทายฺ ิตตถฺ โข ลทโธกาโสฺ กมาโรุว เอต ํมาเรตกามโกุ ต ํทสิวาฺ ภมูโปิ ภโต ยาจ ี ิชวีตมติ ตโนฺ ทฆาวี ุปต ุโอวาทํสรติวาฺ สนตมานโสฺ โกธ ํวปสเมตูวาน เอตสฺสฺ ชวีติ ํอทา โส ลทธชฺวีโติ ราชา ตสสฺ สจจฺ ํอทาส ิเว ปจฉาฺ รชชฺจฺ เอตสส ภฺปาโลู ธตรี ํอทา โส กตตฺกมุยตาฉนฺทฺํอาคมมฺ อตถสาธโกตฺิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํ ฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 111 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายน ี้แลวประพ นธั ให เปนภาษามคธ โดยฉนทลักษณะั๓ อยางตามถนดัแตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (มงคลวเสสกถาหนิา๙๘) แมสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจาเมื่อตรัสรูใหม ก็ยังทรงเลือกหาไวไนยชนผูสมควรจะรับปฐมเทศนา เหตุวาพระธรรมที่พระองคตรัสรูนั้นเปนคุณอันสุขุม แสดงแกผูมีปญญาไมถึง ก็จะไมพึงรูพึงเห็น เมื่อเปนเชนนี้ ความตรสรัของพระองคูกจะหาม็ ประโยชน ีแกส ตวโลกไม ั พระพทธภุมูจะไพบ ิลยูไดกเพราะม็ผีอูนตรื่สรัตามูเปน พระอรยสงฆิสาวกครบ๓ รตนะั หวนทรงพระพทธดำรุถิงอาฬารดาบสแลอึทกดาบสผุทำกาลก ูริยาลิ วงไปแล วนนั้ วามปีญญาหลกแหลมั ถายงอยั ฟูงธรรมแลวกจ็กตรัสรั ไดูฉบพลันั ตอนนจั้งทรงเลึอกพระภืกษิ ปุ ญจวคคัยีเปน ผูรับปฐมเทศนาพระอนุตตรธัมมจักกัปปวัตนสูตร แลเมื่อมีพระพุทธประสงคจะประดิษฐานพระพุทธศาสนาใน มคธรฐักทรงเล็อกพระอืรุเวลกุสสป ั จะพาไปดวยเหตวุาทานเป นทนี่บถั อของชนชาวมคธเป ืนอนมากัสมเดจ็ พระผมูพระภาคเจีาจงตึองเสดจพระพ็ ทธดำเนุนไปโปรดท ิานกอน ขอความในพระปฐมสมโพธ ซิงรึ่บพระราชทานั ชกมาพรรณนาในท ันี่ ี้กเพ็ อจะได ื่สนนัษฐานเหินว็า สมเดจพระธรรมสาม็ ศรทรงบำเพ ิญพ็ทธกุจสำเร ิจก็เพราะทรง็ รจูกเลัอกบื คคลใหุเหมาะแกการ พระคณสมบุตัขิอนจี้ดเขั าในเจโตปร ยญาณิ พระปรชากำหนดร ีอูธยาศัยนั้ำใจของ ผอูนื่ เปนอ ปการะแกุกตตักุมยตาฉันทะอักสีวนหนงึ่ หากจะมฉีนทะอยั ูแตไดบุคคลผรูวมในก จไมิเหมาะกจยิอม ไมสำเร็จ พระอาจารยผ รจนาอรรถกถาธรรมบทแสดงไว ูวา พอประทานอปสมบทแกุพระสารบีตรแลพระโมคคุลลานะั ไมชากทรงยกย็ องไว ในท พระอี่ครสาวกั ภกษิทุงหลายพั้ดตูวิาทรงตงเพราะเหั้นแก็หนาชอบแตจะประทานแก ทาน ผมาบวชกูอนตามลำด บลงไป ั พระองคไดทรงทราบความแลวตรสวัา พระองคทรงดงนั้ นโดยสมควรแก ั้บ รพปณุธานิ ปรารถนาของพระสารบีตรแลพระโมคุลลานะั พระภกษิรุปอูนผื่มาบวชกูอน หาไดมบีรพปณุธานเชินน นไม ั้ แมคำน ี้ ก็แสดงวาสมเด็จพระบรมศาสดาทรงเลือกบุคคลใหเหมาะแกกิจ.
112 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๙๘) ปุคฺคลฺุตาคาถา อนทรวิเชิยรี : ปตวานฺ โพธ ึภควา มนุนิโทฺ โสตุํว ธมมฺ ํ ปฐม ํสมตเถฺ ภพเพฺ วเนยิเยฺ อปธารยนุโตฺ เมธาวโนิ อจุจฺนิ ิธมมเวทฺี อนทรวงศิ : จนิเตสฺ ิพทุโธฺ กรณาสมงุคฺโกิ พทุเธนฺ ธมโมฺ สขุโมุว พชุฌฺโติ โลกมหฺ ิเย สนตฺปิ มนทพฺทุธฺโนิ เอโส น สกกาฺว อเมหิ ิพชุฌฺติุํ สพพฺฺโนุ โพธ ิว พทุธภฺมู ิยา สาตถาฺ น เวปลุลคตาฺ ภวนตฺ ิตา ปฐยาวตรั : ยทา พทุธานฺพุทุธาฺว โลเก อรยสาวกาิ ตทา ห ิ ปตถตาฺ โหติพทุธภฺมู ิมเหสโนิ “อฬารุ ํอทุทกฺจาตฺิเทวฺ มหาพทุธฺโนิ อสิี” อติ ิพทุโธฺ สรติวาน มตภาวฺํว ชาน ิ โข ตโต ทสพโล เสฏโฐ สรติวาฺ ปจวคฺคฺเยิ “ปฐม ํพชุฌฺติุํ ธมฺมํสมตถาฺ เตป พทุธฺโนิ ” อติ ิญตวานฺ สมพฺทุโธ มคเธฺ สาสน ํวรํ ปตฏิฐาเปตกาโมุว “อรุเวโลุว กสสโปฺ ตทา มคธวาสหีิพหสมุมานฺโติ ” อติิ จนิเตตฺวาฺ ตสสฺ ธมมสฺส เทสนายฺ คโต อหุ ตโต โส สาสเน เอตํอรุเวลุ ํ ปสาทยิ วตุตเมตฺจฺ เอตสส อตฺถสฺสฺ ทปนาย ี โข ปุคฺคลฺุตมาคมฺม สมพฺทุโธฺ ทปทิตุตโมฺ สาเธต ิมนุโนิ กจิจฺํ โสป ฉนทาธฺโกิ ภเว เตน ลทธาฺ อภพพาธ สหภาคฺ ีนรา สยิุํ สยาิ ทสพโล นาโถ น พทุธกฺจิจสาธโกฺ วตุตฺหฺ ิอาคตฏฐาเน ยทา พทุโธฺ ทยาลโกุ เทวอคฺคสาวกานฺธ ททํติวานฺปสมุปทฺํ ฐเปส ิเอตทคเคฺว อชุฌายฺสึ ุยต ีตทา “โส มโขโลกเนเนเต เอตทคุเคฺ ฐเปส ิเว” เต ภกิขฺ ูอาห สมพฺทุโธฺ “เตส ํทนินฺ ํมยา อทิํ เอเต ฐาน ํลภุํ ปพุเพฺ - ปณธานานิรุปโตู
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 113 “พทุโธฺ ภพพฺํว กจิจสฺส อนฺ ุรูปกมุจฺจินิ อจิเจวฺ ํวตุตมตฺถฺํว ทเปต ี ิวจน ํอทนิตฺิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํ ฯ (มว. ๙๘) ปคุคลฺฺตาคาถาุอกสำนวนหน ีงึ่ อเปนทรวุเชิยรี : วร ํห ิสมพฺชุฌฺยิ โพธิญาณํ ตทา มหาการณุโกิ ภวติวาฺ “อมมิ ปฺ ธมมฺ ํ ปฐม ํน ุกสสฺ อทานิ ิเทเสยยมหนฺตฺ ิเสฏโฐ นราสโภ จนิตยฺ ิ โลกนาโถ สพุทุธฺ ิอาฬารสิ ิจทุทโกตฺิ ทเวุ สเก อาจรเยิ สรติวาฺ อชาน ิเต กาลกเต อทานิ ิ ตโต ว ธมมฺ ํ ปฐม ํว ญาตุํ สมตถภฺเตู สร ิ ปจฺสิ ี โข ปฐยาวตรั : อติ ิญตวานฺ สมพฺทุโธ มคเธฺ สาสน ํวรํ ปตฏิฐาเปตกาโมุว “อรุเวโลุว กสสโปฺ ตทา มคธวาสหีิพหสมุมานฺโติ ” อติิ จนิเตตฺวาฺ ตสสฺ ธมมสฺส เทสนายฺ คโต อหุ ตโต โส สาสเน เอตํอรุเวลุ ํ ปสาทยิ วตุตเมตฺจฺ เอตสส อตฺถสฺสฺ ทปนาย ี โข ปุคฺคลฺุตมาคมฺม สมพฺทุโธฺ ทปทิตุตโมฺ สาเธต ิมนุโนิ กจิจฺํ โสป ฉนทาธฺโกิ ภเว เตน ลทธาฺ อภพพาธ สหภาคฺ ีนรา สยิุํ สยาิ ทสพโล นาโถ น พทุธกฺจิจสาธโกฺ วตุตฺหฺ ิอาคตฏฐาเน ยทา พทุโธฺ ทยาลโกุ เทวอคฺคสาวกานฺธ ททํติวานฺปสมุปทฺํ ฐเปส ิเอตทคเคฺว อชุฌายฺสึ ุยต ีตทา “โส มโขโลกเนเนเต เอตทคุเคฺ ฐเปส ิเว” เต ภกิขฺ ูอาห สมพฺทุโธฺ “เตส ํทนินฺ ํมยา อทิํ เอเต ฐาน ํลภุํ ปพุเพฺ - ปณธานานิรุปโตู อนทรวิเชิยรี : ทเปต ี ิเอว ํวจน ํอทิ ํ โข “กจิจสฺสฺ โย โข อนรุปภูโตู กาตุจฺ ต ํพทุธฺวโร ิ สมตโถฺ โหตตี ิญตวาฺ ตมเวกขฺ ิพทุโธตฺิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ
114 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั๓ อยางตามถนดัแตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (มงคลวเสสกถาิหนา๑๐๖-๑๐๗). สหกรณนนคั้อการทำร ืวมกนัอนมั ประจำอย ีทูวไปท ั่ งในทางโลกท ั้ งในทางธรรม ั้ยอมเป นไปเพ อความสำเร ื่จ็ แหงกจอิ นประกอบร ัวมกนัตลอดถงกึจอิ นแยกออกเป ันตางหนาท ี่แตจำจะอาศ ยกันัดงอัทาหรณุต อไปน ี้โกฏฐาสะ คอสืวนทงหลายอั้นคัมกุนเขั าเป นสรระรีางกายน ี้ตางมหนีาทแผนกหนี่งๆึ่เพอชื่วยก นบำร ังสรุระให ี เป นไป ยงพรักั พรอมทำหน าทรี่วมกนเพั ยงใด ี ความเปนไปโดยผาส กแหุงสรระยีอมมเพียงนีนั้ โกฏฐาสะทงหลายเหลั้านนตั้างยอม ไดความสะดวกแหงกจของตนๆิดวยถาโกฏฐาสะอ นหนังหรึ่อมากกวืาน นทำหน ั้าทบกพรี่ องไม สม่ำเสมอ โกฏฐาสะ อนๆื่กพลอยทำหน ็าท ไมี่สะดวกดวยมากนอยเป นไปตามโกฏฐาสะอ นเสั ยไปน ีนั้ถาเป นโกฏฐาสะสำค ญัเชน ปอด หรอหื วใจแม ัเพยงอีนเดัยวกี อาจทำโกฏฐาสะอ ็นๆื่ตดขิ ดไปตามก ันัแตน นความเป ั้ นไปแห งสรระกี ไม็ผาสกุกลาวคอื มโรคเก ีดขินตึ้ดรอนทอนกำล ังแหังสรระนีนแลอาจถั่งเป ึนอนตรายกั ได็ โกฏฐาสะทงหลายแหั้งสรระตีองการสหกรณ แหงกนและกั นโดยธรรมดาน ัยมดิ วยประการฉะน ี้มบาลีแสดงผลแหีงสหกรณ ของโกฏฐาสะท งหลายวั้า อปปาพาฺ โธ อปปาตงฺโกฺ สมเวปากนิยาิ คหณยาิ สมนนาคโตฺ นาตสิตายี นาจจฺณุหายฺ มชฌฺมายิ ปธานกขมายฺ แปล วาคนมเจี บไข ็นอยประกอบด วยเตโชธาต ุอบพอเสมอ ไมเยนน็กั ไมรอนนกั เปนประมาณกลาง ควรแกความเพยรี ดงนั ี้ผลนยี้อมถอวื าสำค ญัดงพระพัทธภาษุตวิา อโรคยปรมาฺ ลาภา บรรดาลาภทงหลายมั้ ความหาโรคม ี ไดิ เปน อยางยอดสมเดจพระบรมศาสดาทรงยกข็ นเป ึ้นเคร องแนะนำภ ื่กษิผุไดูผลนนั้ ใหรบบำเพ ีญเพ็ยรเพีอบรรลื่ธรรมทุี่ ยงไมับรรลุไมปล อยโอกาสให ลวงไปเส ยี สวนทงหลายยั้อมรวมกนเขั าเป นสรระฉี นใด ั ปจจยเครัองอาศื่ยแหังสงขารคัอื อาหาร เครองนื่งหุม ที่ อยอาศูยั เครองใช ื่สอย และยาเปนปจจยเครั องบำบ ื่ ดโรค ั กต็องอาศยสหกรณัของผ ประกอบและสหกรณ ูแหง วตถันุ นๆั้ จงเกึ ดผลให ิ สำเร จก็ จตามประสงค ิฉะนนั้ เมอกลื่าวเฉพาะบคคลุ คนหนงๆึ่หรอพวกหนืงๆึ่ทรวมกี่นเขั าเป นหม เปูนคณะตลอดถงเป ึนสญชาตั ิยอม ตองอาศยสหกรณัแหงกนและกันั ดจสุวนอวยวะทังหลายั้ ในสกลกุด็ีในคณะกด็ ี การปนงานก นทำ ั เปนกจิ จำตองปรารถนาในเบ องตื้น สหกรณเปนกรณ ยะจำต ี องการให ลำด บการสองอยัางน นเป ั้ นไปกลมเกล ยวกีนแลัว ยอม ยงสกัลุ ยงคณะั ใหตงมั้นั่ ใหเจรญริงเรุองื ดจสหกรณุแหงสวนอวยวะทังหลายยั้งสรั ระให ี เป นไปอย โดยผาส ูกุ ฉะนนั้ สมเดจพระบรมศาสดาหว็ งจะทรงแสดงการบำร ังสหกรณุอ นเป ันร ฐประสาสรนน ัยครั งโบราณ ั้ ไดตรสเทศนาั ถงเรึองพระเจื่ามหาวชิตราชิ ในกฏทูนตสัตรู สลขีนธวรรคั ทฆนีกายิ มใจความว ีา พระเจามหาวชิตราชทรงดำเน ิ นพระราโชบายเพ ิอระงื่บการเบัยดเบียนกีนและกันั อนเป ันเสยนหนามแหี้ง แผนดนิ กลาวค อเป ืนอ ปสรรคแหุงสหกรณ ชนจำพวกใดขวนขวายในการทำนาและเลยงโค ี้ พระราชทานพนธั ุ ขาวปล กแกูชนจำพวกน นั้ ชนจำพวกใดขวนขวายในการคา พระราชทานตนทนแกุชนจำพวกน นเป ั้นการเพ มกำล ิ่งั ชนจำพวกใดทำราชการ พระราชทานเบยเลี้ยงเบี้ยหวี้ดแกั ชนจำพวกน นั้ ชนเหลานนตั้ างขวนขวายในการงานของ ตนๆ ยอมไม ประท ษรุายกนั ทองพระคลงกัเพ็มพิ่นดูวยพระราชทรพยัท เปี่นราชพล ีพระราชอาณาเขตเกษมสขุ สวสดัสีนเสิ้ยนหนามี้ หาความเบยดเบียนมี ไดิ ประชาราษฎรตางชนบานดื่ วยความวางใจ ยงบั ตรใหุฟอนทอกี่ อยราวกูนมั ประต ีเรูอนไม ืตองลงลมสลิ่กั บคคลหรุอคณะผืนูบเนั องในสหกรณ ื่ ถาปล กตนเสี ยไม ี ทำงานพร กพรัอม
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 115 กบเขาั ยอมเป นเชนสวนอวยวะแหังสรระอีนหยั ดไมุทำหน าทหรี่อทำบกพร ือง จดวั าเป นโรคเก ดขิ นในสหกรณ ึ้นนั้ เชนเดยวกี บโรคเก ัดขิ นในสร ึ้ระี ยอมทอนกำล งหรั อนำไปถ ืงความพึนาศิ (มว. ๑๐๖-๑๐๗) สหกรณคาถา อนทรวิเชิยรี : สาเธต ิกจิจฺ ํสหการตาิ โข ทฏฐพพเมตฺ ํอธิ โหต ิเอวํ สพเพฺ สรรสีสฺ ยถาป ภาคา วตตนฺตฺ ิเอว ํสขุติ ํสรรีํ ปตโตฺ วการิ ํว สรรสีสฺ ภาโค เอโก สยาิ เจ, สขุติ ํน เอตํ ปฐยาวตรั : ตสมาฺ อทุทฺสิ ิสมพฺทุโธ ภฺกิขฺนู ํสหการติํ สํโยคภาวมาคมฺม อาหาราทกปจ ิจยาฺ โหนตฺ ิกจิจานฺกุจิจานฺํกรเณ อตถสาธฺกาิ เอโก คเณ นวิตุถาฺ วา ชนา รฏฐนวาสิ โนิ สหการิตมาคมฺม รฏฐสสฺ เจว วฑุฒฺยาิ อตถายฺ รฏฐวาสนีํกมมฺ ํ กโรนตฺ ิสพพโสฺ ยถาวยวสโยโค สร ํรสีสฺ ปวตตเตฺ รฏฐ ํสมทิธฺกิ ํ โหติเอว ํ โข สหการตาิ วตุตฺหฺ ิอาคตฏฐาเน สพพโลกานฺกมุปฺนา อนทรวงศิ : นาเมน ปพุเพฺ วชิโติ ชนสิสโรฺ รฏฐ ํ กโรนโตฺ นริปทุทวฺ ํตทา เย โหนตฺ ิรฏเฐ กสกาทโย ชนา เอเต อปตุถมฺภยฺ ิสยุตุตฺโติ รฏฐมหฺ ิเย ราชภฏา ภวนตฺ ิ โข เตส ํอทา โส มหโปิ ปรพิพยฺํ ลทโธปการาฺ สขุตาิ จ เขมโนิ รฏฐสสฺ อตถายฺ พล ึอทสํ ุเตติ ขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ.๙ ประพนธั เปนตวอยัาง
116 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ วชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ จากขอความขางทายน ี้แลวแต งเป นฉนทัภาษามคธ๓ ฉนทั ตามถนดั แตงฉนทั อะไร บอกชอไว ื่ดวย (หนงสัอพระมงคลวืเสสกถาิ หนา๑๐๘-๑๐๙) สมเดจบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิา ทรงตงนายกรั้ฐมนตรั ีดวยพระราชวจารณญาณิ ทรงมอบใหจดตังั้ คณะรฐบาลั ดวยทรงตระหน กในพระราชหฤท ัยวัา จกสามารถคัมสหกรณุแหงคณะร ฐบาลให ั เป นไปสม ่ำเสมอ นำประเทศชาตใหิเจรญริงเรุองโดยสว ืสดั ี มพระบรมราชโองการให ีตราพระราชบญญัตั ปริ บปร ังกระทรวงทบวงุ กรมและพระราชกฤษฎกาจีดระเบัยบขี าราชการในกรมกระทรวงน นๆั้กเพ็ อบำร ื่งสหกรณุแห งราชการให ดำเน นไป ิ โดยสะดวก และทไดี่จดตังกระทรวงวั้ฒนธรรมและกระทรวงสหกรณัข ึน้กเพ็ อแนะนำส ื่งสอนควบคั่มประชาราษฎร ุ ใหม นคงในศ ั่ลและธรรมอีนดังามี ใหรจูกประโยชน ัแหงสหกรณ และชวยเป นกำล งอั ปถุมภั บำร งใหุสหกรณนนั้ เปนไปสะดวก เพออำนวยประโยชน ื่ ให ประชาราษฎร มทรีพยัสมบตัเปินหลกฐานเกัอกื้ลกูนและกันั นเปี้นสหกรณภาย ใน ทรงรกษาความปรองดองม ั พระราชไมตร ีกีบตัางอาณาจกรักเพ็ อประโยชน ื่ดวยกนทังั้๒ ฝายนบวั าเป น สหกรณในระหว างประเทศ อนงึ่ การทรี่ฐบาลแหังสมเดจบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิา ไดเข าไปเป นสมาชกแหิงองค การสหประชา ชาตและได ิ ปฏบิตัไปโดยสมควรแก ิกรณ ีกเป็ นปสาสนว ธินีบเนั องในสหกรณ ื่ ดวยมงหมายผลคุอสืนตั ิอนเป ั นประโยชน ใหญท สหประชาชาต ี่มิความมีงหมายรุวมกนอยั ูณ บดนั ี้ สหกรณท งภายในท ั้งภายนอกทั้รี่ฐบาลแหังสมเดจบรมบพ็ตริ พระราชสมภารเจาพยายามอยดูวยวริยะอิตสาหะอุนยั งใหญ ิ่ จกสำเร ั จเป ็ นมหาพละกำล งัยงพระราชอาณาจั กรให ั มงคั่งตั่งอยั้มูนคงโดยเกษมสว ั่สดั ีเปนเหตเพุมพิ่นพระราชกฤษฎาภ ูนิหารบารมิ ในสมเด ีจบรมบพ็ตริ พระราชสมภาร เจา จดเป ันมงคลว เสสประการท ิตี่น
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 117 (มว. ๑๐๘-๑๐๙) สหกรณปริยาปนฺนรฏฐาภิปาลโนปายคาถา อนทรวิเชิยรี : ทยยฺสิสโรฺ ภปตู ิทฆทสีสฺี อทิธฺึว ปาเปตมุมิ ํสรฏฐํ โส รฏฐมนตฺคณนายกี ํว วมีสยํติวานฺ วทิุ ํ ฐเปติ “โส รฏฐมนตฺหี ิสเหว รฏฐํ เขมจฺ ทยเยฺ สขุเติ กโรติ” อจิเจวมาสายฺ สพุทุธฺภิโตู รฏฐสสฺ โข สณฐฺติกามภิ โตู ปฐยาวตรั : มหามจจาลยฏ ฺ ฐานา - อาทนี ิเอตถฺ การติุํ โส ปญาเปต ฺ ิ ปญตฺตฺึ ปฏริปู ํ กโรต ิตํ รฏเฐ ราชภฏาน ํ โส กาเรต ิกตกิ ํวรํ สหกรณเมเตสํภยิโยโสฺ อปถมุภเตฺ ทยยฺกานิ ํหเตสิ ีจ ตสสตฺถฺ ํทยยวาสฺโนิ ชานาเปตุ ํ ปวตเตตฺ ุํเอต ํสเขนุ อายตึ รฏเฐ วฑฒนธมฺมาทฺิ- สณฐาคาเร ฺ ชนาธโปิ กาเรต ิสลธมีเมสฺ ุสณฐาป ฺตุ ํว ทยยฺเกิ โภเค จ สหรํติวาน อฺ ญม ฺ ญฺ ํสยุตุตฺโติ สฏุ ุสงคณฺหณตฺถาย ทยฺ ยรฏ ฺ ฐนวาสินิํ ราชา สทธฺ ึวเทเสหิ ิสมฺพนฺธเมตฺติมุตฺตมํ กาเรต ิอญม ฺ ญฺจ อตฺถสฺสฺปุปาทนายฺ เว ทฆทสีสฺ ีสหพปชาฺ - ชาตยาิ ภปตูสิสโรฺ รฏฐปาล ีจ สมปตตา สนฺ ฺนิปาตนสงฺขยํ สพพโลกนฺวาสินีํ โหต ิยาวป อชชโตฺ สนตฺภาวป ิเรกุขารฺํรฏฐปปสาสนฺ ํเอตํ วสนตดัลกิ : ทยยฺสิสโรฺ ห ิวริเยนิ สมงคฺชาโต ิ อทิธฺ ํถริ ํจรฐิติ ํกรุเตุ จ รฏฐํ ปาเปต ิเขมจฺ สกรฏฐวร ํนพทิธฺํ อตถายฺ โข หตสิขายุ จ ทยยฺกานิ ํ ทยยฺนิทภฺมูปติ โนิ อยมานภาโวุ รโญฺ จย ํ ปรุมมงิคลเสฏ ฺ ฐภโตตูิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ เฉลยเปนตวอยัาง .
118 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ ใหเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ จากสำนวนไทยท ใหี่ ไวขางลางน ี้แตงเป น๓ ฉนทั คอื ปฐยาวตรัอนทริ วเชิยรีและอเปนทรวุเชิยรฉีนทัภาษามคธ (มงคลวเสสกถาิ หนา๑๐๙). สนตันินคั้อความสงบื เปนคณสมบุตัอินจะพั งปรารถนาท ึงทางคด้ั โลกท ีงทางคดั้ธรรมี ในทางคดโลก ีการ ปกครองตงแตั้ของชนผ เปูนหวหนัาแหงสกลแหุงคณะ ตลอดถงแหึงราชอาณาจกรัยอมมความมีงหมายสุนตั เปิน ขอใหญ คนในสกลเกุดทะเลาะวิวาทกินั คนในคณะเบยดเบี ยนทำร ีายกนั ตางอย ไมูเปนสขุหวหนัาของสกลุ ของคณะตองค ดปิองกนการทะเลาะวัวาทและเบิยนเบียนกีนมั ใหิเกดขินึ้ และระงบเหตัเชุนนนอั้นเกัดขินแลึ้ว มงรุกษาความอยั สงบเป ูนนจิ ไมเพยงเทีานนั้สกลหรุอคณะเป ืนอรกินัขนกึ้บสกัลหรุอคณะอืนื่ เปนตนวาทอยี่ตูดกินหรัอมื ผลประโยชน ี รวมกนั แตไม ปรองดองก นัผลอนไม ัพ งปรารถนาก ึจะพ็งมึมาี หวหนัาท กฝุายจำต องมวีสาสะกินัมความผีอนผนั ดวยไมตร จีติ ตางฝ ายจงจึกอยั เปูนสขุ ราชอาณาจกรมั โจรผ ีรูายปล นทรพยัผลาญชวีตทำร ิายรางกายชกชุมุ ประชา ราษฎรยอมอยดูวยความหวาดเสยวี วางใจในชวีตริางกายและทรพยัสมบตัลงมิ ไดิ เพราะฉะนนั้ทานผ ปกูครอง อาณาจกรจังตึ งกฎหมายไว ั้เพ อลงโทษผ ื่ทำผ ูดิ และระงบวัวาทเริองทรื่พยักบรักษาสัทธิและอิ สรภาพของประชาชน ิ ตงศาลไว ั้เพอพื่จารณาอรรถคดิ ีจดอารักขาเพั อปื่องกนภยันตรายแตั โจรผ รูายและจดการอยัางอนอื่กีกเพ็อรื่กษาั ความสงบภายใน จดกองทัพสะสมศาสตราวัธยุทธภุณฑัเสบยงพาหนะและอีนๆื่กด็ีผกไมตรูสีญญาตัอกนกับั ตางอาณาจกรหรัอเขื ารวบรวมกำล งเป ันสมพันธมัตรกิด็ ีกเพ็อร่ืกษาความสงบทางภายันอกสนตั เปินผลมงหมายุ แหงร ฐประสาสน ั สำเร จด็ วยกำล งทรัพยัอนจะพังนึบมั ไดิ ทงดั้วยสต ปิญญาวริยะอิตสาหะสามารถและสหกรณุอนั เปนกจทิพี่งทำก ึอนอยางอนทื่งนั้นั้
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 119 (มว. ๑๐๙) สนตฺคาถาิ๑ อนทรวิเชิยรี : โย โข ห ิธมโมฺ สมโถต ิวตุโตฺ ธมโมฺว สนตฺตี ิ ปวจุจเตฺ โส รฏเฐส ุสพเพหฺ ิคณสิสเรหฺิ สา สนตฺ ิสาตถาฺ อภปติถฺยาิ เว อเปนทรวุเชิยรี : ยทา ห ิกพุพนฺตฺ ิชนา ววาทิ ํ ชนา วเหเฐนิตฺ ิจ อญม ฺ ญฺํ ปสาสน ํสาธ ุตทา น โหติ สยาิ อทิ ํสนตฺมิขุํว ตสมาฺ ปฐยาวตรั : อาคมมฺ การณ ํกิจฺิย ํกลุ ํวา คโณป วา เอตสมฺ ึอญม ฺ ญสฺส ชนาฺ อนตถการกาฺ ปเรส ํเวรภิตาู วา โหนตฺ ิภณฑนการกาฺ เย เตส ํเชฏฐกา โหนตฺิเย วาป คณนายกา เอเต เอเตห ิสทธฺึว วสิสาสฺกาิ อปายโสุ สญาเปต ฺวานฺ สพเพปฺเต อเวร ี ปกพุพเรฺ ยทา โจรา วลิมุปนฺตฺิคามเก ปหรนตฺ ิวา ตทา ภยาภภิตาู จ ฉมภฺโนิ ภรีกาุ ชนา เอต ํการณมาคมม รฏ ฺ เฐ ชนานมสิสราฺ ปญาเปน ฺตฺธี นตีึว โจราน ํนคิคหายฺ โข สนตฺยาิ พรฺหณตูถาย สฺขายุ รฏฐวาสนิํ วฑุฒฺยาิ จาป รฏฐสส อาวฺธานุ ิจ สพพโสฺ พลกาเย จ รฏฐสมฺึเสนโยิ สหรนํตฺ ิจ สมพนฺธนฺตฺ ิวเทเสหิ ิสทธฺ ึเมตตฺ ึจ โยนโสิ สาตถฺกาิ สนตฺ ินาเมสา เอว ํสขปรายนาตุิขนตฺสาเรนิ มยา กตาย ํฯ
120 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๑๐๙-๑๑๐) สนตฺคาถาิ๑ อกสำนวนหน ีงึ่ อนทรวิเชิยรี : โย โข ห ิธมโมฺ สมโถต ิวตุโตฺ วิฺหู ิสนตฺตี ิ ปวจุจเตฺ โส รฏเฐส ุสพเพหฺ ิคณสิสเรหฺิ สา สนตฺ ิสาตถาฺ อภปติถฺตพิพาฺ อเปนทรวุเชิยรี : ยทา ห ิกพุพนฺตฺ ิชนา ววาทิ ํ ชนา วเหเฐนิตฺ ิจ อญม ฺ ฺญํ ปสาสน ํสาธ ุตทา น โหติ สยาิ อทิ ํสนตฺมิขุ ํว ตสมาฺ ปฐยาวตรั : กิจฺ ิอาคมมฺ รฏฐสส วฺวาทการิ โนิ ชนา อฺญมฺญ ํวเหเฐนิฺติตสมาฺ เต ภรีกาุ ชนา เย โข ทจุจารฺโนิ อตถฺิธราี รฏฐปปสาสกาฺ ปฺญาปยนตฺ ินตี ึว พนธนฺตฺ ิเต จ ยตุตฺโติ ชเน กพุพนฺตฺ ิรฏฐสมฺึสทา ผาสกวาสุโนิ เอเต สตถาวฺธาทุนีิสหรนํตฺ ิว สพพทาฺ ปฏปกิเขฺ นวาเรติุํเต ปลาเปนตฺ ิรฏฐโต สยาิ สนตฺมิขุเยว ตสํมาฺ รฏฐปปสาสนนฺตฺ *ิขนตฺสาเรนิมยา กตายํฯ * ทฆนีกายิ สลขีนธวรรคั (ท.ีส. ี๙/๒๐๕-๒๓๘/๑๗๑-๑๙๑). พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 121 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ จากขอความขางทายน ี้แลวแต งเป นฉนทัภาษามคธ ๓ ฉนทั ตามถนดั แตงฉนทั อะไร บอกชอไว ื่ดวย (หนงสัอพระมงคลวืเสสกถาิ หนา๑๐๙-๑๑๐) ในทางคดธรรมีสนตั เปินตนเคาแหงพระพทธศาสนามุพระพีทธภาษุตวางไว ิ เปนหลกวัา “พงสำเหน ี ยกให ี ดถีงความสงบนึนแลั่ ” อกขีอหนงึ่ “จงพนทางแหูงความสงบเทยวี ” อนผั ปฏูบิตัพระพิทธศาสนาุจะประกอบกจิ กด็ี จะประพฤตกิริยากิด็ ีจะกลาววาจากด็ีจะดำรคิดกิด็ีอยางใดอย างหนงึ่พงมึ งความสงบเป ุนทตี่งั้ สมเดจพระบรมศาสดาทรงบ็ญญัตัสิกขาบทิกเพ็อระงื่ บอาสวโทษอ ันเกัดขินแลึ้วและเพอระวื่ งอาสวโทษอ ันั จะพงเกึดขินอึ้กี โดยใจความกค็อเพือรื่กษาความสงบั ในทายพระปาฏ โมกข ิอนสงฆัสวดทกกุงเดึ่อนสำแดง ื ความขอนวี้าอนภักษิทุงหลายทั้งมวลแลั้พงเป ึนผพรูอมเพรยงกีนัชอบกนั ไมววาทกินัศกษาในส ึตถัพจนุอ นเป ัน หลกสัตรนูนั้ดงนั ี้ฯ ฝายคฤหสถั ทรงบญญัตัศิลมีองคี ๕ คอืเวนจากผลาญชวีติเวนจากทำโจรกรรม เวนจากประพฤต ผิดใน ิ กาม เวนจากการกลาวเทจ็เวนจากดมนื่ ้ำเมา กเพ็อความอยื่เปูนสขแหุงมหาชน การบำเพญจ็ตตสิกขาิคอศืกษาึ ทางจติ ไดแก จำเร ญภาวนาิกเพ็อรื่กษาความสงบแหังจติมใหิคดตินเตื่นฟงซุาน การบำเพญป ็ญญาสกขาคิอการื ศกษาทางป ึ ญญาได แก การจำเร ญวิ ปิสสนากเพ็ อกำจ ื่ดกัเลสอาสวะิอนเป ันขาศกแกึความสงบแหงจติ ความสงบ ทมี่งหมายุตงแตั้ภายนอกตลอดถ งภายใน ึ ถาปฏ บิตัไดิอยางนนั้จงชึอวื่าผสงบระงูบัมคาถาพีทธภาษุตสาธกริบั ขอนวี้าภกษิผุมูกายสงบแลีวมวาจาสงบแลีวมใจสงบแล ีวตงมั้นดั่แลีวมอานีสงสิคอเหยื อในโลกอ ื่นคายเสัยแลีว เรากลาววาผสงบระงูบัดงนั ี้
122 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๑๐๙-๑๑๐) สนตฺคาถาิ๒ วสนตดัลกิ : มลู ํห ิสาสนวรสสฺ มนุสิสฺ สนตฺิ ทวาเรหฺ ิตหี ิอธิ เย สมจารโนิ โข เต พทุธมามกชนาฺ สขสนุตฺเปก ิขาฺ สกิขาปทานฺ ิ ฐปเต ภควา ยตนีํ สงฆสฺสฺ ตาน ิอธิ สนตฺปรายนาน ิ ิ ตสมาฺ ห ิสพพธฺ ิอย ํอภปติถฺตพิพาฺ อเปนทรวุเชิยรี : ยตนโมวาทมทาส ี ิพทุโธฺ สมคคภฺตาู อววาทปต ิตาฺ ยต ีสยมภฺสุสฺ จ สาสนสมฺึ สสุกิขกาฺ ปาวจเน ภเวยยฺ ุํ ปฐยาวตรั : คหฏฐานปํ โอวาทํอทาส ิมนุปิงุคโวฺ โย พทุธมามโกฺ โหติพทุธสาสนคารโวฺ น โส ปาณาตปาต ิ ีจ น คณเหยฺยฺ อทนินกฺํ น มจิฉาจารฺภิโตู จ มสาวาทุ ีสยาิ น โส น สยาิ มชชปายฺ ีจ อธจิติตฺจฺ ปรเยู ภาวน ํ ปรปิเรยูย สพฺพาสววฺธิปนูํ เอว ํ โส ปฏปชิชนฺโต สนฺตฺ ึวนิเทยฺยฺ สพพทาฺ วตุตฺเหตฺ ํมนุนิเทน สพฺพโลกานฺกมุปฺนา สนตกาโยฺ สนตวาโจ สนฺตมโนฺ สสมาหุโติ วนตโลกามฺโสิ ภกิขฺ ุอปสนุโตตฺ ิวจุจตฺตี ** ิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํ ฯ *ทฆนีกายิสลขีนธวรรคั (ท.ีส.ี๙/๒๐๗/๑๗๓-๑๗๔) ** ขททกนุกายิธรรมบท (ข.ุธ. ๒๕/๓๖/๖๖). พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ เฉลยเปนตวอยัาง .
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 123 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ (พระมงคลวเสสคาถาิหนา๑๑๒-๑๑๓) โบราณบณฑั ตได ิยกขตตัยสมบิตัิ๖ ประการ ขนกราบทึ้ลถวายแดูพระมหากษตรัยิเพ อได ื่ทรงพจารณาทรงิ รกษาและทรงปฏ ับิตัิกย็อมจะเป นไปเพ อความสื่ขสวุสดัแกิ์พสกนกรผิอยูใตูพระราชอาณาขตตัยสมบิตัิ๖ประการ นนคั้อื ๑. อาโรคยสมบตั ิความถงพรีอมด วยความปราศจากโรค คณขุอนยี้อมเป นสมบตัอินสำค ัญของพระมหาั กษตรัยิเมอทรงพระสำราญหาพระโรคม ื่ ไดิ ยอมสามารถยงราชกั จให ิลลุวงไม ตดขิดั ฉะนนความทรงพระสำราญ ั้ จงจึ ดเป ันสมบตัของพระมหากษิตรัยิประการ ๑ ๒. อารกขสมบัตัิความถงพรึอมด วยความปกครองพระราชอาณาจ กรโดยธรรม ั นยี้อมเป นสมบตัอินสำค ัญั เพราะประชาชนจะอยเกษมสูขหรุอมืทีกขุมภียั กเพราะอาศ็ยพระมหากษัตรัยิทรงตงอยั้ ในธรรม ู หรอทรงเหืนหิาง จากธรรม เปนเหตมุกำล ีงกลัา พระราชอาณาจกรจะวัฒนาหรัอทรื ดโทรมกุเพราะพระราชจรรยาของพระมหา็ กษตรัยิ ฉะนนความปกครองของพระราชอาณาจ ั้ กรโดยธรรมจ ังจึ ดเป ันสมบตัของพระมหากษิตรัยิประการ ๑ ๓. ปรวารสมบิตั ิความถงพรึอมดวยบรวารคิอผืรูวมการงานในราชก จิ เหลาเสนาอำมาตย ราชเสวก ยอมเป นกำล งในราชการ ั ถาเป นคนตรงในหน าท ี่มความเทียงธรรมี่มเมตตามีความกลีา และมปรี ชาเป ีนคณสมบุตัิ ซอสื่ตยั จงรกภักดั ในพระมหากษ ีตรัยิของตนแมชวีตกิยอมพล็ ถวายได ี เชนนยี้อมเจรญราชการเพิมพระราชอภิ่นิหาริ ใหปกแผ รมเยนท็วรั่ฐสัมาี เหตดุงนันั้ ความถงพรึอมดวยบรวารจิงจึ ดเป ันสมบตัของพระมหากษิตรัยิประการ ๑ ๔. อภยสมบัตัิความถึงพรอมด วยความไม มภียัคอปราศจากอร ืราชศิตรั ูอนจะมัมาแตีภายนอก พระ มหากษัตริยทรงประกอบพระราโชบายระงับปจจามิตรเสียดวยพระเดชานุภาพหรือทรงผูกพันไวดวยสัมพันธไมตรี เชนนพระราชอาณาจี้การยัอมเกษมส ขปราศจากภุยั เหตนุนความไม ั้มภียจากอรัราชศิตรัจูงจึ ดเป ันสมบตัของพระิ มหากษตรัยิประการ ๑ ๕. ทารสมบตั ิความถงพรึอมดวยขตตัยนาริรีตนัคพระบารมู ีจงจึ ดเป ันสมบตัของพระมหากษิตรัยิประการ ๑ ๖. ปตตสมบุตัิความถงพรึอมด วยพระราชโอรสเฉล มวงศิ จงจึ ดเป ันสมบตัของพระมหากษิตรัยิประการ ๑ (มว. ๑๑๒-๑๑๓) ขตฺติยสมฺปตฺติคาถา อนทรวงศิ : สมปตฺตฺโยิ อตถวฺทิหู ิทสสฺตาิ เอว ํฉ รญา ฺ ปฏปชิชฺตพิพกาฺ อาโรคยสมฺปตฺตฺ ิจ โหต ิราชโนิ อารกขสมฺปตฺตฺ ิชนนิทราชฺโนิ ภมูนิทรฺ โญฺ ปรวารตาิ ตถา สมปตฺตฺ ิ โข จาภยตาป ราชโนิ ยา ทารสมปตฺตฺ ิจ, ตสสฺ อตถฺ ิสา
124 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ ยา ปตุตสมฺปตฺตฺ ิจ, ตสสฺ สา ตถา อนทรวิเชิยรี : อาโรคยยฺตุโตฺ ห ิชนนิทราชาฺ สาเธต ิกจิจานฺ ิสพุทุธฺชาโต ิ อตถายฺ รฏฐสสฺ จ ทยยฺกานิ ํ อาโรคยฺสมฺปตฺตฺ ิอยจฺ รโญฺ พยตฺโตฺ จ โย รฏฐปสาสนสมฺึ เขม ีจ โส กพุพตฺ ิรฏฐวาสี รฏฐ ํสมทิธฺ ึกรุเตุ จ นจิจฺํ อารกขสมฺปตฺตฺ ิอยจฺ รโญฺ ปฐยาวตรั : มหามจจาทโยฺ รโญ พ ฺทุธฺ ีธมเมฺ ปตฏิฐตาิ รเญฺ จ ภตตฺกาิ รฏเฐ สพเพฺ สจรุเติ ฐตาิ อตถายฺ รฏฐวาสนีํรฏฐพพลวปจฺจยาฺ รฏฐินทสฺสฺ อย ํ โหติสมฺปตฺติ ปรวารตาิ โย จ ราชา อมติเตสฺ ุสโรู โหต ิอกมปฺโย ยทา ห ิกปุปฺต ํรฏฐํเอต ํสเมต ิ โส ตทา ชเน อภริโนุ เขมีอจฉมฺภฺโนิ จ กพุพเตฺ อย ํอภยสมปตฺตฺิ โหต ิรฏฐินทราชฺโนิ ราชา จสสฺ ปยา เทวีสเมตตาฺ รฏฐวาสนิํ อยจฺ ทารสมปตฺตฺิ โหต ิภมูนิทราชฺโนิ ราชา จสสฺ ปยา ปตุตา ธมฺ มฏฺ ฐา ธมมคารวาฺ ปเยนตฺ ิรฏฐวาส ี จ ปตุตสมฺปตฺตฺ ิ โข อยนตฺิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 125 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ป.ธ. ๘ ใหเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ จากสำนวนไทยทใหี่ ไวขางลางนแลี้วประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั ๓ อยางตามถนดัแตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (มงคลวเสสกถาิหนา๑๑๙) ขนตั เปินธรรมเคร องทำให ื่งามคกูบโสร ัจจะัซงเป ึ่นธรรมเคร องทำให ื่งามเชนกนัขนตั เปิ นความอดทนโสร จั จะเปนความเสงยมี่ ผมูขีนตัความอดทนและมิ โสร ีจจะความเสงัยมนี่นเป ั้นผงามู ธรรมสำคญั๒ ประการนเปี้น ทปรากฏเด ี่นช ดในสมเด ัจบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิาตลอดมาเหตการณุทเกี่ดขิ นในพระชนมช ึ้พมากมายี เกนิ กวาจะนำมาร บพระราชทานกลัาวถ งไดึหมดสนิ้ แตย อมเป นท ประท ี่บจั บใจท ักผุทูไดี่รบรัรูบเหันท็ งปวง ั้ บาง เหตการณุกหน็ กหนาใหญ ัหลวงยงนิ่กัยากทผี่ ใดจ ูกรั บได ัอยางมความอดทนดีวยขนตัมินคงั่ มไดิ ปรากฏความหว นั่ ไหวใหเปนทรี่เหูน็ เชนทสมเดี่จบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิาทรงร บได ัตลอดมา พระขนตัธรรมทิเลี่ศลิ้ำ นกหนาปรากฏแก ัสายตาแกจ ตใจพสกน ิ กรไพร ิ ฟาขาแผนดนทิ งปวง ั้ ยงวิ่นพระขันตัธรรมยิ งใหญ ิ่หลวงพนพรรณนา วกฤตการณิบานเมองทืพากี่นวัตกกิ งวลไปท ักหนทุกแหุง จนปรากฏเปนความชลมุนวุนุวายหวาดกลวั ไมกลา เผชญชิวีตติ อไปก ม็อยี ไมูนอย เหตเพราะขุนตั ความอดทนไม ิเพยงพอทีจะรี่บสถานการณัท ไมี่แนนอนว าจะเป นอย ู ชาเพ ยงใด ี วกฤตการณินที้ประกาศร ี่บรองพระขันตัธรรมอินลั้ำเลศเป ินอศจรรยัแหงสมเดขบรมบพ็ตรพระราชสมภาริ เจา พระผทรงพระคูณอุนประ ัเสรฐแทิจรงิ ทรงสงบนงดิ่วยพระขนตั ธรรมและพระโสร ิจจัธรรม ขณะทแทบี่ ทกผุทูกคนกลุาวโทษใครต อใครว า เปนเหต จนแทบจะไมุเหลอคนดืทีไมี่ถกกลูาวโทษ
126 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๑๑๙) ขนฺติโสรจฺจคาถา อนทรวิเชิยรี : โย ขนตฺโสรจ ิจสมงฺคฺภิโตู ธมเมฺ ฐโติ ภปตู ิทยยฺกานิ ํ ตสสฺคุคโตฺ สพพธฺ ิกติตฺสทิ โทฺ อพภาฺ ปมตุตาฺ วยิ สรจนูทาฺ อเปนทรวุเชิยรี : ฐตสิสฺ รชเชฺ มหปสิสฺ รโญฺ ปวตตฺ ิอปุปชฺชตฺ ิสยํคสุสฺ ยทา วโร ภปตู ิขนตฺยิตุโตฺ ตทา น ทสเสตฺ ิวการภาวิ ํ ปฐยาวตรั : อธขนิตฺสมงิคฺ ีหิราชา โหต ิชเนสโตุ ยทา อกุ กฏฺ ฐภาโวว รฏฐสมฺ ึโหต ิ ปากโฏ โกลาหลา จ อปุปนฺนา ภฺรีตาุ ทยยวาสฺนิํ ตทา ทยยานมฺนิโทฺ เจ มนฺทขนฺติสมงฺคิโก สยาิ สสยชาโต ํ จ อทธาฺ เหสสตฺ ิเมธคา ปฏจิจฺ อธขนิตฺิจ ตาทฺภาวิ ํนรสิสโรฺ รฏเฐ อปวทนุเตสฺ ุอชุฌายมานเกสฺ ุจ อสุสฺกุเกสฺ ุจ สพเพสฺ ุอารภนเตสฺ ุโจทนํ ขนฺติโสรจฺจสมฺปุณฺโณ ทยยฺกานิ ํอวสสโยตฺิฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ เฉลย.
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 127 วชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ (พระมงคลวเสสกถาิ หนา ๑๒๐) ขนตั เปิ นประธาน คอขืนตั เปิ นใหญ เปนเหต นำุ และสงทิ่ขี่นตั นำให ิเกดคิอศืลและสมาธี ิอนเป ัน คณธรรมทุงสองประการ ั้ * ศลกีตาม็สมาธกิตาม็จกไม ัเก ดจากความไม ิอดทนหร อความไม ืมขีนตั ิ ขนตั ทำให ิยบยังั้ การทำลายชวีตเพราะอดทนได ิตอความยวยวนทางอารมณั่ เชน ความโกรธ ความปรารถนาตองการทผี่ดศิลธรรมี อยางรนแรงุจนถงอาจทำลายช ึวีตกิ นได ัเพยงเพี อให ื่สมปรารถนา ขนตั ทำให ิรกษาศัลขีอ๒ ไดคอเวืนจากการถอื เอาของทมี่ ใชิของตน เมอความปรารถนาต ื่องการเกดขินึ้ แมไมมขีนตัความอดทนเพิยงพอี กย็อมละเมดศิลขีอ ๒ ขนตั ทำให ิรกษาศัลขีอ๓ ได คอเวื นจากการประพฤต ผิดประเวณ ิ ีกม็เหตีผลเชุนเดยวกีนวัารกษาศัลขีอน ไมี้ ได แมไมรจูกอดทนตัอความ ใครความปรารถนาท ผ่ีดศิลผีดธรรมิ ตองมขีนตั อดทนจนสามารถชนะความใคร ิ ความปรารถนาท ผี่ดศิลผีดธรรมิ ได จงจะรึกษาศัลขีอ๓ ได ขนตั ทำให ิรกษาศัลขีอ๔ ได เปนผมูวาจาสีตยั ซงเป ึ่นทสรรเสรี่ญของบิณฑัตทิ งปวง ั้ และขนตั ทำให ิรกษาศัลขีอ๕ ได ผทูเสพของเมาี่คอผืทูไมี่สามารถเอาชนะความรสูกทึจะตี่องการอารมณม นเมาได ึ จงไมึสามารถรกษาศัลขีอ๕ ไดแมจะเคยได รรสชาตูของสิงมอมเมามากิ่อน เคยรสูกเป ึนสขกุบความเคลับเคลิมทิ้ี่ เกดแติ อำนาจของเสพต ดทิงหลายั้แตถามขีนตัเกิดขินึ้เอาชนะความความปรารถนาตองการจะได รบอารมณัมนเมาึ ไดกจะสามารถร็กษาศัลขีอ๕ ได เลกละการเสพสิงมอมเมาทิ่ งหลายได ั้ ผมูขีนตั อดทนได ิ เอาชนะความโกรธปรารถนาตองการทผี่ดศิลผีดธรรมิ ความใครความมเจตนาทำให ีเกดิ ความเขาใจผ ดจากความจริงิและความตองการอารมณเคลบเคลิมมิ้ นเมาได ึ จกเป ันผมูศีลได ี และมสมาธี ไดิ เพราะ ใจทมี่ศีลสะอาดนี นเป ั้ นใจท สมาธี่เกิดงิายจงเป ึ นใจท มี่สมาธี ไดิ ผมูศีลมีสมาธี ิยอมเป นผทูสามารถยี่งกัศลธรรมคุอความดืทีงปวงให ั้เจร ญได ิ ทานจ งแสดงไว ึวา กศลุ ธรรมทงปวงย ั้อมเจรญเพราะขินตัเทิานนั้ ** * ส.ม. ๒๒๑ (บอกวตรัสวดมนตฉบบหลวงั พมพิครงทั้ี่๑๒/๒๕๒๒ หนา๒๒๑) ** ส.ม. ๒๒๒ (บอกวตรัสวดมนตฉบบหลวงั พมพิครงทั้ี่๑๒/๒๕๒๒ หนา๒๒๒)
128 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๑๒๐) ขนฺติคาถา อเปนทรวุเชิยรี : ปธานภตาู จ ชเนต ิสลีํ สมาธธมิมฺจฺ ชเนต ิขนตฺิ นโร ห ิ โย ขนตฺสมงิคฺภิโตู ชเนต ิ โส สลสมาธีธมิมฺํ ปฐยาวตรั : นโร ห ิขนตฺมาคมิ ม ปาณฆาตฺ ีน โหต ิจ โส อทนินฺ ํน คณหาตฺิ ปรจิจาคาภฺมานโส ิ มจิฉาจารฺ ีน กาเมสุมสาวาทุ ีน โหต ิจ นโร อมชชปายฺ ีจ สมงคฺ ี โหต ิขนตฺยาิ อนทรวิเชิยรี : ขนตฺ ึห ิอาคมมฺ ชนาติ ิ โกธํ โส ขนตฺยิตุโตฺ จ ชนาติ ิกามํ โย ขนตฺโกิ โหต ิส สจจวาทฺี เอโส นเสเธติ ิจ มชชปานฺํ ปฐยาวตรั : โย ห ิสลสมาธีหีิ นโร โหต ิสมงคฺโกิ สพเพฺ กสลธมุเมฺว โส ปวฑฒยเตฺ นโรติขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 129 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ ใหเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ จากสำนวนไทยทใหี่ ไวขางลางน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทั ลกษณะั๓ อยางตามถนดัแตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (จากหนงสัอมงคลวืเสสกถาิ หนา๑๒๑) ศรทธาัคอความเชื อในพระร ื่ตนตรัยั คอในสมเด ืจพระบรมศาสดาส็มมาสัมพัทธเจุา ในพระธรรมซงึ่ ทรงแสดงสอน ในพระสงฆผพู ทธสาวกปฏ ุบิตัดิปฏีบิตัชอบตามเสดิจสมเด็จพระบรมศาสดา็ ศรทธานัมี้ ไดิมมากี ในผนูบถัอพระพืทธศาสนาุ แตความททรงมี่พระราชศรีทธาั มพระป ีญญายงิ่และทรงตงอยั้ ในธรรม ู ปรากฏเดน ชดั แกพสกน กรไพร ิ ฟาขาแผนดนทิ งปวง ั้ เหลาน เปี้ นการพระราชทานประโยชน ยงิ่แกจ ตใจ ิผนูบถัอพระพืทธุ ศาสนามไดินบถัอพระพืทธศาสนากุตาม็ ความจงรกภักดัเทีดทินสมเดูจบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิาอย างเป ยมลน ทกเวลานาทุ ี ทำใหเกดความชิ นชอบในพระราชศร ื่ทธาั พระปญญาพรอมด วยในศ ลในธรรม ีซงทรงมึ่บรีบิรณู ความ ชนชมโสมน ื่สเป ันอนมากดัวยมความจงรีกภักดั เปีนเหต สำคุ ญัสงเสรมสนิบสนั นใหุบงเกัดความมิศรีทธาัทจะดำเน ี่นิ ตามรอยพระบาททจะสนองพระมหากรี่ณาธุคิณุโดยหวงวัา จะเปนการนอบนอมถวายความชมชุ นพระราชหฤทื่ยั ไดบางแมเพยงเลีกน็อย ในยามทแทบที่กหุวใจสลดหดห ัเศรูาหมอง (มว. ๑๒๑) สทฺธาคาถา ปฐยาวตรั : พทุโธฺ ธมโมฺ จ สงโฆตฺิเสฏฐ ํตรตนิ ํอทิํ ตสมฺ ึสททหนฺ ํสทธา พฺทธสาสนุกาิ จ เย เนเตส ํพหกาุ สทธา สทฺธายฺตุโตฺ ต ุขตตฺโยิ ปญาธ ฺโกิ จ ธมมฏโฐ ชเนส ฺ ุโหต ิ ปากโฏ รโญฺ ทยยานมฺนิทสฺส สทฺธาทฺหี ิสมงคฺตาิ พทธสาสนุกาิ วา เย อญสาสน ฺกาป ิ เย อปพุรฺเหตู ิอตถฺจ เตสฺ ํจติเตฺ หติ ํสขุํ ทยยรฏ ฺ ฐนวาสินีํขตตฺเยิ อตเมติตฺตาิ รโญฺ สทธาทฺธมิเมสฺ ุภยิโยฺ ชเนต ิ โถมนํ พหุโถมนเมตํปภปาเลู เมตตฺเหติกุํ สทธฺ ํชเนต ิเยสปํ เอเต นราธปาน ิคาุ “ยทา โสจตภิตาูว โหนตฺ ิราชานคาุ ชนา ตทา รโญฺ มนสสารทฺ - ชนโน โหติ โน นโม ปรติโตปฺต ิสทธาย สมงฺคฺโนิ ภวนตฺ ิเวติขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ เฉลย.
130 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๑๒๑) สทธาคาถาฺอกสำนวนหน ีงึ่ อนทรวิเชิยรี : พทุโธฺ จ ธมโมฺ อรโยิ จ สงโฆฺ อจิเจวเมตฺ ํรตนตตยฺปํ เอตํว เสฏฐ ํสรณ ํชนานํ เอตมหฺ ิ โข สททหนฺ ํว สทธาฺ เย โข มมายนตฺ ิวร ํมนุนิทฺํ เตสปํ สทธาฺ พหกาุ น โหติ สทธาธฺโกิ พทุธฺ ิจ ธมมฺิโก โย โส ภมูโปิ โหต ิชเนสโตุว อเปนทรวุเชิยรี : ชนา ห ิเย สาสนกาิ ภวนตฺิ อย ํห ิสทธาทฺสมงิคฺภาโว ิ กโรต ิสพเพฺ มหเปิ สภตตฺี ชเนต ิเตส ํ ปยต จฺ นจิจฺํ ปฐยาวตรั : สทธาทฺยิตุตตาฺ รโญ ภ ฺยิโยฺ ชเนต ิ โถมนํ พหุโถมนเมตํปภปาเลู เมตตฺเหติกุํ สทธฺ ํชเนต ิเยสปํ เอเต นราธปาน ิคาุ “ยทา โสจตภิตาูว โหนตฺ ิราชานคาุ ชนา ตทา รโญฺ มนสสาทฺ - ชนโน โหติ โน นโม ปรติโตปฺต ิสทธาย สมงฺคฺโนิ ภวนตฺ ิเวติขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ เฉลย.
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 131 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ป.ธ. ๘ ใหเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ จากสำนวนไทยท ใหี่ ไวขางลางน ี้แตงเป นปฐยาวตรฉันทัภาษามคธ (จากหนงสัอื มงคลวเสสกถาิ หนา๑๒๒) พระอรหนตสัมมาสัมพัทธเจุาไดทรงตรสรัธรรมอูนสังสูดุ ทรงยงพระสงฆัหม ใหญูใหเบกบานตินจากกื่เลสิ นทราินจี้ัดวาเป นพระรตนตรัยั ดวยเดชานภาพพระศรุรีตนัตรยดลบันดาลัขออปุทวนตรายัและอปสรรคศุตรัู ทงหลายจงอยั้าบงเกัดถิกตูองพองพานซงไทยสยามร ึ่ฐมหาชนบทนั ในกาลไหนๆ ี้ จงบำราศไกลทนทั ี ขอความไม มโรคค ีกคามุความสขสำราญ ุความมอายียุนนานื และความบรบิรณูทกกาลแหุงวตถัทุงหลายั้ ธาตทุงสั้ จงได ี่ม ี เสมอกนั อนเป ันทตี่งแหั้งวบิลผลมากมุีทงสั้ ขโสมนุสมากมัจงบีงเกัดิ จงเปนไปด งอธัษฐานิ แดสมเดจบรมบพ็ตริ พระราชสมภารเจาพรอมดวยสมเดจพระนางเจ็าฯ พระบรมราชนินาถี พระราชโอรส พระราชธดาิพระราช นดดาัพระบรมวงศานวงศุ และคณะรฐบาลมั ขอำมาตยุสภาเสวกามาตย ขาราชการ ทหาร ตำรวจ พลเรอนื พสกนกรประชาราษฎร ิสมณชพราหมณี ขอเทพเจาผงดงามดูวยเมตตาทวจั่กรราศัทีสถี่ตอยิ ในไทยสยามร ู ฐมณฑลั นจงตี้ งไมตร ั้กีลยาณจัตอภิบาลริ กษาสกลไทยสยามร ัฐมัมาอาณาเขตมงคลี ดวยนำเข าไปใกล ซงอึ่ฐวิบิลผลุ อนั เปนหตานิหุตประโยชน ิ คอยปองกนซั งสรรพโทษท ึ่ ไมี่เกอกื้ลแกูความเจรญิมใหิบงเกัดมิ .ี (มว. ๑๒๒) สุขาภิยาจนคาถา อรห ํสมมาสมฺพฺทุโธ อฺตุตมฺ ํธมมมชฺฌคาฺ มหาสงฆฺ ํ ปโพเธสิอจิเจตฺ ํรตนตตยฺํ เอตสสฺ อานภาเวน วุวชิชนฺตฺ ุอปทุทวาฺ รฏเฐ มา อปสคุคาฺ จ อปุปชฺชนฺตฺ ุกทาจนุํ ทฆายีกาุ จ วณเณน สมฺปนฺนาฺ รฏฐวาสโนิ สขุตาิ พลวนโตฺ จ นจิจฺ ํ โหนตฺ ุยถจิฉฺติํ เสฏฐา พทุธาทโยฺ นจิจฺํภมูปาล ิ ํสญาตกํ อมจเจฺ อภปาเลน ิตฺ ุสพเพฺ ราชภเฏ สทา สมเณ พราหฺมเณฺ จาปรกขนฺตฺ ุ รฏฐวาสโนิ ทยยรฏ ฺ ฐจฺ โคเปนตฺ ุเทวา กลยาณมานสาฺ รฏฐ ํ ปาเปนตฺ ุเวปลุลฺํวฑุฒฺิจฺ ถรติ ํสทาติขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ (มว. ๑๒๒) สขาภุยาจนคาถาิ อกสำนวนหน ีงึ่ อนทรวิเชิยรี : พทุโธฺ จ ธมโมฺ อรโยิ จ สงโฆฺ อจิเจวเมตฺ ํรตนตตยฺปํ ตสสานฺภาเวนุ อปทุทวาฺ จ สพพนฺตรายาฺ อปสคุคสตฺตฺ ู มา โหนตฺ ุ รฏฐสสฺ จ ทยยฺกานิ ํ ทยยาฺ อโรคา สขุตาิ จ โหนตฺ ุ
132 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ อเปนทรวุเชิยรี : จรายิ ภาโวุ จ สมทิธฺภาโว ิ พหปุผลานฺ ํอถ ฐานภโตู สเมน วตตจฺจตฺธาตุภาโวุ สทา ปวตตนฺตฺ ุจ ทยยฺกานิ ํ มหนิทภฺปสูสฺ สญาตโนิ จ อมจจโปสาทฺชนานเมติถฺ ทยาลกานุ ํสมณาทกานิ ํ สขุปํ วชิชนฺตฺ ุจ โสมนสสฺํ ปฐยาวตรั : ทยยรฏ ฺ ฐจฺ โคเปนตฺ ุเทวา กลยาณมานสาฺ รฏฐ ํ ปาเปนตฺ ุเวปลุลฺํวฑุฒฺิจฺ ถรติ ํสทาติขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 133 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ป.ธ. ๘ ใหเกบความตามท็จะเกี่ บได ็ จากสำนวนไทยทใหี่ ไวขางลางน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั ๓ อยางตามถนดัแตงฉนทั อะไร แจงช อไว ื่ดวย (มงคลวเสสกถาิ หนา๑๒๖-๑๒๗) ปฏริปเทสวาสะคูออยื ในประเทศอ ูนสมควรขยายความได ัวาอย ในเคร ูองแวดลื่อมทพรี่อมดวยเครองสื่งเสรมิ ในทางดทีกประการุ สยามประเทศเปนปฏ ริปเทสวาสะอยูางเป นทยอมรี่ บได ัจร งใจ ิ เมองไทยม ืพระพีทธุศาสนา เปนศาสนาประจำชาต ิธรรมะทสมเดี่จพระบรมศาสดาส็มมาสัมพัทธเจุาทรงคนพบ และทรงแสดงประทานไวใหแก โลกดวยพระมหากรณาุ เพอนำพ ื่นทกขุสารพดอยัางสนเชิ้งิ นอกจากนนั้เมองไทยม ืพระมหากษีตรัยิททรงมี่ทศพีธิ ราชธรรมตามคำสมเดจพระบรมศาสดาส็มมาสัมพัทธเจุาทรงแสดงไว แจงช ดสองประการสำค ัญนัเพี้ยงพอี สำหรบั ความเปนปฏ ริปเทสวาสะของสยามประเทศู สปปัรุสิปูสสยะคอคบสืตบัรุษุทานให คบสตบัรุษเพุอให ื่มธรรมเชีน สตบัรุษมุดีงนันั้ ยอมเป นไปได ทธรรมะขี่อน ในจ ี้กรั๔* จะหมายไปถงให ึธรรม๗ ประการของสตบัรุษุคอรืจูกั เหตุรจูกผลัรจูกตนัรจูกประมาณ ัรจูกกาลัรจูกประช ัมชนุรจูกบัคคลุ อตตสั มมาปณ ัธิิคอตื งตนไว ั้ชอบหรอตืงั้ ตนไวโดยธรรมไม ผดธรรมิ และจกรั๔ ประการสดทุายค อปื พเพกตปุ ญญตา ุความเปนผ ไดูทำความด ไวี ในปาง กอน ความประกอบพรอมกนของจักรั๔ จงยึ อมเป นล อนำส ความเจรู ญสถานเดิยวี ขอรบพระราชทานอัญเชัญพระพิทธภาษุตบทหนิงมาถวายดึ่งนั “ ี้พระอรหนตัทงหลายอยั้ ในท ูใดี่ คอบืาน กตาม็ ปากตาม็ ทลี่มกุตาม็ ทดอนกี่ตาม็ ทนี่นยั้อมเป นภมูนิารนรมยื่ ” อนคำว ัา “อรหนตั ” นนั้ โดยตรงทานหมายถงทึานผ ไกลก ูเลสแลิวสนเชิ้งิ แตทานยกทานผ เปูนบดาิ มารดาวาเป น “พระอรหนตัของบตรธุดาิ ” เพราะบดามารดาไม ิ เป นโทษ ไมเปนภยั แกบตรธุดาิ แมเลกน็อย เพยงใด ี ภยนันเกั้ดแติกเลสิ ผไมูเปนภยั จงเป ึนผ ไมูมกีเลสิเหตทุบี่ ดามารดาไม ิ เปนภยแกับตรธุดาิ ทานจงแสดงึ ไวนยหนังวึ่า “บดามารดาเป ินพระอรหนตัของบตรธุดาทิงหลายั้ ” ทนี่นยั้อมเป นทรี่นรมยื่สำหร บเขาเหลัานนั้ สมเดจบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิาผทรงพระคูณอุนประเสร ัฐิ ไมทรงเป นโทษเป นภยของพสกนั กรไพร ิ ฟา ขาแผนดนิ ไมทรงอาศ ยความโลภ ั ความโกรธ ความหลง ในความทรงเกยวขี่องดวยทรงอาศยพระมหากรั ณาเปุน ทตี่งปรากฏช ั้ ดในสารพ ัดสังทิ่ทรงกระทำเพ ี่อขื่าแผนดนของสมเดิจบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิา ขอรบพระราชทานกลัาววา ทรงเปนพระอรหนตั ไมเพ ยงของพระราชโอรสพระราชธ ีดาิแตย งทรงเป ัน พระอรหนตัของพสกนกรขิาแผนดนสินทิ้งปวง ั้ ทรงแหนหวงหวงใยไม ต างจากเป นบตรธุดาทิแที่จรงิ เสดจพระ็ ราชดำเนนถิงทึ ใดี่ ไมวาบานกตาม็ ปากตาม็ทลี่มกุตาม็ทดอนกี่ตาม็ทรงยงความรันรมยื่ ใหเกดขิ นได ึ้ นเปี้น จรงินเปี้นสงทิ่ ไมี่มผีใดอาจค ูดคั านได ทรงเปนไปด งพระพัทธภาษุตทิรี่บพระราชอัญเชัญมาขิางตน คอทรงเลืศลิน ดวยคณวุเศษแหิงพระอรหนตั ทานเป นเหต ใหุทรงปกครองประเทศชาต ประชาไทยให ิรมเย นเป ็นสขุยงกวิ่าทกุ อาณาเขตในโลกน ี้นเปี้นพระมงคลวเสสสิ วนปรห ตริฏฐาภั ปาลโนบาย ิ ประชาชนทงหลายกั้บทังสกลมหาสงฆั้ สมณพราหมณาจารยท งปวง ั้ สำนกในพระมหากร ึณาธุคิณุ ใหญหลวงพ นประมาณ เมอมาถื่งวาระอึดมมงคลกาลมหาสมุยเฉลัมพระชนมพรรษาิ จงพากึนเฉลัมฉลองทิวทั่กแหุง หน ดวยศภกุศลมงคลพุธิตีางๆ *ทฆนีกายิ ปาฏกวรรคิ (ท.ีปา. ๑๑/๔๐๐/๒๙๓); องคัตตรนุกายิจตกกนุบาติ (อง.ฺจตกุกฺ . ๒๑/๓๑/๔๑).
134 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๑๒๖-๑๒๗) ปฏิรูปเทสวาสคาถา อนทรวิเชิยรี : โส ทยยเทโสฺ ปฏริปเทโสู เอเตห ิเหตหูปิ เวทตพิ โพฺ พทุธฺจฺ ธมมฺ ํสรณจฺ สงฆฺํ คจฉนฺตฺ ิทยยาฺ พหกาุว รฏเฐ พทุโธฺ สสุทุโธฺ วรโพธปติ โตฺ สพพฺฺนาุ เทสตธมิมเสฏ ฺ โฐ เอโส ว ทกุขสฺสฺ นโรธภ ิ โตู นยิยานฺโกิ สนตฺนิโยชโก ิ จ อเปนทรวุเชิยรี : ฐโติ มนุนิเทนฺ สวุตุตธมฺเมฺ ชนสิสโรฺ ธมมปรายโนฺ จ ปฏจิจฺ เทวการณมตฺตเมตฺํ ปวจุจเตฺ โส ปฏริปเทโสู ปฐยาวตรั : ยา เทเส ปฏริเปู วา ภมูภาเคิ จ วาสตา โย เว สปปฺรุสานิจ สาธฺนู ํวา อปสุสโยฺ สพพธมฺเมสฺ ุโย อตตฺ - สมมาปณฺธิ ิมงคโลฺ ยา เว มงคลภฺตาูว ปพุเพฺ จ กตปุ ญตา ฺ อเมิ โข จตโรุ ธมมา ยถาฺ จกกนฺตฺ ิวจุจเรฺ วฑุฒฺ ึอาวหเตเยว จตุจกฺกสมงฺคิตา จตจกุกานฺ ิอาคมม อฺทุทฺ ฏิฐ ํพทุธภาสฺติํ คาเม วา ยท ิวารเญ น ฺนิเนฺ วา ยท ิวา ถเล ยตถฺ อรหนโตฺ วหรนิตฺิต ํภมูรามเณยิยกฺํ ตตถฺ มาตา ปตา จาปอรหนโตตฺ ิวจุจเรฺ นทิโทสาฺ จ ห ิเต ปตุตฺ - ธตีนู ํ โหนตฺ ินพิภยาฺ นทิโทโสฺ ห ิจ ภมูนิโท ราชาฺ ปชาย นพิ ภโยฺ ตสมาฺ โส รฏฐวาสนีํอรหนตฺ ิ ปวจุจเตฺ การุ ญโจท ฺโติ หตุวา มหาราชาฺ นรสิสโรฺ หตติถายฺ จ รฏฐสส สฺขายุ รฏฐวาสนิํ สเขท ํอคคเณตฺวาน กรณฺยานฺ ิ ปกพุพเตฺ รโญฺ ทยยปตฺนิทสฺส อฺทิ ํวเสสมงิคลฺํ ตสมาฺ ทยยชนาฺ สพเพ สมณาฺ จาปพราหฺมณาฺ สรนตาฺ คณเมตสุส กาเลฺ ปสตูสมิมเตฺ รฏฐสสฺ สพพภาเคสฺ ุปกพุพนฺตฺ ิมหามหนตฺิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 135 พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั วชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายน ี้แลวแต งให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั๓ อยาง ตามถนดัแตงฉนทั อะไรแจ งช อไว ื่ดวย (พระมงคลวเสสคาถาิหนา ๑๓๒) ธรรมดงเชันท ปฏี่บิตักินอยั ูกค็อปฏ ืบิตัตามคำทรงสอนของสมเด ิจพระส็มมาสัมพัทธเจุาท ไดี่รบมาจากพระั สงฆ ไตรสรณคมนคอการถืงสรณะทึงสามมั้พระพีทธเจุาพระธรรม พระสงฆครบองคแหงพระรตนตรัยั สรณะ หมายถงทึพี่งึ่ ทอาศี่ยั ทปกป ี่อง นอกจากพระพทธเจุาพระธรรมพระสงฆแล วไมมผีใดอ ูนสื่ งใดอ ิ่นพื่งถึ งเป ึนสรณะ ไดสรณะมความหมายพี เศษจากคำท ิ ีพ่งทึ่ วไป ั่ ไมพ งนำคำน ึ ไปใช ี้ก บคำอ ันื่ หรอผือูนนอกจากพระรื่ตนตรัยั พระ รตนตรัยแมั จะแยกออกเป นพระพทธเจุาพระธรรมพระสงฆ แตกม็ความเป ีนอนหนังอึ่นเดัยวกีนอยั างแยกไม ออกสมเดจ็ พระสมมาสัมพัทธเจุาตรสรัพระธรรมเครูองนำออกจากก ื่เลสและกองทิกขุไดทรงแสดงพระธรรมทตรี่สรัดูวยพระองค เอง จงทรงยึงพระสงฆั ใหเกดขินึ้เปนผ ทรงพระธรรมไว ูสบทอดมาถืงทึกวุนนั ี้เมอปฏ ื่บิตัความเป ินอนหนังอึ่นเดัยวี กนของพระสรณะทังสามกั้ด็งนั่ ี้ความเปนพเศษของพระริตนตรัยทัควรแกี่คำว าสรณะอยทูวี่า การพงพระรึ่ตนั ตรยปราศจากโทษแม ัแตนอย เพราะพระธรรมเปนความถกตูองสถานเดยวี ไมมความผีดแมิเลกน็อย คำสอน ของใครอนเป ื่ นสรณะไม ได เพราะวายงมัความบกพรีองอย ไมูมากกน็อยถอเป ืนทพี่ งไดึ่แตม ใชิ เปนสรณะ พระพทธศาสนสุภาษุตบทหนิงกลึ่ าวไว มความวีา “เมอบื่คคลระลุกถึงพระพึทธุพระธรรมและพระสงฆอย ู ความกลวัความครนครั่ามขนพองสยองเกลาจกไม ัม ี” นแสดงความเป ี้นทพี่งทึ่เรี่ยกวีา “สรณะของพระรตนตรัยั ทใหี่ความปกป องให พนภ ยได ัจร งไมิวาจะตกเข าไปในท มี่ภียอันตรายมากมายเพั ยงใด ี ผถูงพระรึตนตรั ยเป ันสรณะ ยอมพนจากภยทั งปวงน ั้นั้ทงทางกายและทางใจ ั้คอไม ืกลวั ไมสะดงุไมหน ีมแสดงไว ีวาผนูกถึงพระพึทธเจุาหรอื พระธรรมของพระองคหรอพระสงฆืสาวกของพระองค แมตกไปในท แวดลี่อมทนี่าสะพรงกลึวักจะไม ็กลวั ไมหน ีเพราะ พระพทธองคุทรงเป นผ ไมูสะดงุไมกลวั และไมหน ี สมเดจบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิาพระผทรงพระคูณอุนประเสร ัฐทรงถิงพระรึตนตรั ยเป ันพระสรณะมนคงั่ จงไมึเคยทรงหนเหตีการณุใดเลย ทรงเผชญได ิดวยพระอาการสงบอยางยงิ่ และทรงชนะโดยตลอด
136 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๑๓๒) ติสรณคมนคาถา วสนตตฺลกิ : พทุโธฺ จ โลกคร ุธมมวโรฺ จ สงโฆฺ อจิเจวมคฺคสรณฺ ํรตนตตยนฺตฺํ เสฏฐ ํอวสสยมฺทิจฺ ปชาย ตาณํ นาฺญตรฺ เตห ิสรณ ํวรมตถฺ ิอฺญํ วสฏํฐา : อเมสิ ุโย พชุฌตฺ ิ โพธมิตุตมฺํ “วโร มนุนิโทฺ ” อติ ิ โส ปวจุจเตฺ สวุตุตธมฺโมฺ นปิโณุ อนตีโกิ วโร จ สงโฆฺ สคตสุสฺ สาวโก ปยาวตฺตฺ :ํอทิ ํตรตนิ ํ โหติเสฏฐํ สรณมตุตมฺํ ตาณ ํ อโทสภตูจ นาถภฺตู ํ ปชาย จ ตสมาฺ ห ิสคตาทุหีินาฺญตรฺ พทุธสาสเนฺ ปตฏิฐภตมู ฺญ ํยํกิจฺ ิ โหต ิ ปชายธิ เอต ํเสฏฐ ํน โลกานํสรณ ํอติ ิวจุจเตฺ วตุตฺเหตฺ ํมนุนิเทน สพฺพโลกานฺกมุปฺนา เอวมพฺทุธฺ ํสรนตานฺํธมมฺ ํสงฆฺจฺ ภกิขโวฺ ภย ํวา ฉมภฺตติตฺ ํ วา โลมหโสํ น เหสสตฺิ พทุโธฺ อภริ ุอจฉมฺภฺีอนตุราสฺ ีนรพิพฺโทุ อเวร ีอปลาย ีจ สพพทาฺ อกโตภโยุ ทยยฺนิโทฺ ห ิมหาราชา สมพฺทุธตฺพิ พคารโวฺ สมพฺทุธฺ ํธมมเสฏ ฺฐจ สงฺฆฺจฺ สรณ ํ คโต เขม ีภวต ิอจฉมฺภฺี อปลาย ีจ สพพทาฺ อจุจาวจฺ ํน ทสเสตฺิชย ํลภต ิทชุชยนฺตฺิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํ ฯ
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 137 (มว. ๑๓๒) ตสรณคมนคาถาิอกสำนวนหน ีงึ่ อนทรวงศิ : พทุโธฺ จ ธมโมฺ อรโยิ จ สาวโก อจิเจวเมตฺ ํรตนตตยฺ ํวรํ สาธนมคูคฺ ํสรณ ํอนตุตรฺํ อาคมมฺ ต ํมจุจตฺ ิทกุขโตฺ ชโน อนทรวิเชิยรี : อญสฺมฺมติเถวฺ น สาสนสมฺึ พทุธาทฺกิ ํ โข รตน ํว เสฏฐํ สมโพธฺปติ โตฺ อรโยิ จ พทุโธฺ ธมโมฺ ชนาน ํอถ สนตฺทายิ ี โลกสสฺ ปุ ญสฺสฺ จ เขตตภฺโตู พทุธานฺโคุ สงฆวโรฺ จ เสฏโฐ ปฐยาวตรั : ตสมาฺ เย สรณ ํเสฏฐํคตา สมพฺทุธสาสเนฺ ต ํพทุธาทฺกมาคมิม เตฺ ทกุขโตฺ ปมจุจเรฺ วตุตฺเหตฺ ํมนุนิเทน สพฺพโลกานฺกมุปฺนา เอวมพฺทุธฺ ํสรนตานฺํธมมฺ ํสงฆฺจฺ ภกิขโวฺ ภย ํวา ฉมภฺตติตฺ ํ วา โลมหโสํ น เหสสตฺิ พทุโธฺ อวตราคาที ิ- เสฏโฐ โหต ิ อนาลโย มตุโตฺ สพพนฺตราเยหฺิอภโตี อปลายโกิ ทยยฺสิสโรฺ ห ิสพพฺฺ ุ- พทุธาทฺติพิ พคารโวฺ ยทา รโญฺ ว รฏฐสมฺึอปุปนฺโนฺ ว อปทุทโวฺ ตาทจิติโตฺ อภโตี จ อปลาโต จ ขตตฺโยิ ตสมาฺ ทยยฺกภิ ปาโล ปปูโปตฺ ิชยมตุตมนฺตฺิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
138 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ วชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายน ี้แลวแต งให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั๓ อยาง ตามถนดัแตงฉนทั อะไรแจ งช อไว ื่ดวย (พระมงคลวเสสกถาิหนา๑๓๙-๑๔๐). กลยาณมัตตตาธรรมิ ธรรมคอความเป ืนผมูเพีอนดื่งามกีลยาณมัตรมิ ไดิหมายถงเพึยงผีทูเรี่ยกกีนวัาเพอนื่ หรอืมตรหริอสหายื คำวาเพอนนื่นั้มทีงทั้เปี่นเพอนดื่เพี อนไม ื่ด ีเพอนสนื่ทิเพอนไม ื่สนทิเพอนแทื่ เพอนเทื่ยมี กลยาณั มความหมายวีาด ีงาม เปนมงคล เมอนำไปประกอบเข ื่าก บคำใดคำหน ังกึ่ ทำให ็ คำน นมั้ความหมายเป ีนพเศษขินึ้ ดวยความดมีมงคลเชีนก ลยาณป ัถุชนุ หมาย ถงสามึญชนผัยูงมั ใชิอรยบิคคลทุมี่ ใจมีงดุ ี ปรารถนาดเปีนพเศษิ เปน มงคล กลยาณจัตหมายถิงจึตทิมี่ความมีงดุีปรารถนาดเปีนพเศิ เปนมงคลแผ ไป กลยาณมัตรจิงหมายถึงผึทูหวี่งั ด ี ใหความชวยเหลอวืากลาวตกเตั อนแนะนำไม ื ปล อยให คดผิดพิดผูดทำผ ิดทิงๆั้ทรี่ ูไมปล อยให มภียมัความี เสอมเสื่ยเกีดขินึ้แมปองก นได ั แมมคีณสมบุตัดิงรับพระราชทานถวายพระพรแลัว จะเปนเพอนหรื่ อไม ื ใชเพ อนใน ื่ ความหมายทใชี่กนทั วไปก ั่เป็นกลยาณมั ตรได ิ คอแมื จะเป นผทูไมี่รจูกคันเคยุ แมทอยี่หูางไกลไม เคยพบเคยเหน็ แตเมอมื่ ใจมีงดุปรารถนาด ีจรี งใจต ิอผ ใดูคดทำพ ิ ดทำทูกอยุาง เพอป่ืองกนชัวยเหลอผืนูนเตั้มสต็ ปิญญาความสามารถ ใหพนจากความเสอมเสื่ยที กประการุ ไมวามากนอยหนกเบากัน็ บได ัวาเป นกลยาณมัตริ อยางไรก ตามขอร็บพระราชทานถวายพระพรวัา กลยาณมั ตรหาได ิ ไมงาย หาไมได สำหร บคนทั วไป ั่ ไมใช ภรยาทิ กคนเปุนกลยาณมัตรของสามิ ี ไมใชสามทีกคนเปุนกลยาณมัตรของภริยาิ ไมใชเพอนทื่กคนเปุนกลยาณมัตริ ของกนและกันั ผเปูนกลยาณัมตรนินมั้คีณอุนเป ันหล กสำค ัญทัสี่ดคุอความดื ีมคีณธรรมประจำใจุพรอมดวยสต ิ และปญญาภรยาสามิ ีบดามารดาิบตรธุดาิและมตรสหายทิ ไมี่มคีณดุงรับพระราชทานถวายพระพรัจงไมึ อาจเป น กัลยาณมิตรที่แทได ทสำค ี่ญอั กประการหน ีงกึ่ค็อแมื เปนผมูกีลยาณมัตรแติ ปฏเสธทิจะรี่บเป ันกลยาณมัตริแมมกีลยาณมัตรจิงึ เหมอนไม ืม ีไมไดรบประโยชน ั โดยควร สมเดจบรมบพ็ตรพระราชสมภารเจิา ทรงยงดิ่วยบญญาธ ุการเป ินท ปรากฏประจ ี่กษัชดสัวนอตตสมบัตั ิจงึ ทรงประกอบพรอมด วยธรรมสำค ญประการหน ังึ่คอกืลยาณมัตตธรรมิ jคือทรงปฏิบัติเปนกัลยาณมิตรของทุก สถาบนสำค ัญและของทักคนุ ทงทรงรั้บความเป ันกลยาณมัตรของผิมูความีดมีความปรารถนาด ีมีงดุีมมงคลพรีอม ดวยสต ปิญญา ไมทรงปฏ เสธความเป ินกลยาณมั ตรในผ ิ ใดเหต ูดุวยทรงม ความเป ีนกลยาณมั ตรในพระองค ิเอง จงทรงปฏ ึบิตัความดิ งามได ีอย างสะดวกสบายเป นธรรมชาต ิมติองทรงฝ นพระราชหฤท ยแสดงความปรารถนาด ั ใดๆ ี เลย
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 139 (มว. ๑๓๙-๑๔๐) กลฺยาณมิตฺตตาธมฺมคาถา วสนตตฺลกาิ : โลเก ห ิ โย มทติ ิเสนหตฺ ิวาต ิมติโตฺ โส “ปาปโก จ สหโทุ ” อติ ิทวฺปิ ปเภโทฺ มติโตฺ จ โย หตมโน ิ สทโทุ ส มติโตฺ โย โหต ิตพพฺปริ โติ ส นหินมีติโตฺ ปยาวตฺตฺ :ํหตกาโม ิ ห ิ โย มติโต มฺติตานฺ ํวฑุฒฺกามโก ิ เอโส กลยาณมฺติโตตฺิสามฺญโต ปวจุจเตฺ เอโส สกตการุ ี จ โส สภาสุตภาสโก ิ โส สจุนิตฺตจินิตฺ ี จ ภเยป ปจจฺ ปฏุ ฐเติ เนโส จชต ิมติเตฺว เต สงหณฺหาตฺ ิ โส สทา โลเก กลยาณมฺติตาฺ เย เอเต ภวนตฺ ิทลุลภาฺ สามนี ํภรยาิ โลเก ยา อตถฺ ิเคหสามนิี กลฺยาณมิตฺตภูตาติสพพาฺ ตา นปปวฺจุจเรฺ สพเพฺ กลยาณมฺตตาิว ภรยานิ ํน สามโนิ มติตาฺ กลยาณมฺตตาติ ิสพเพปฺ นปปวฺจุจเรฺ ตสมาฺ ธมมฏฺ ฐตาิ โหนตฺิเย ชายปตกาป ิ วา เย มาตาปตโร วาปเย ปตุตธฺตโรป ี วา มติตาฺ วา โหนตฺ ิ ปญาย สมง ฺคฺโนิ จ ปณฑฺตาิ สพเพฺ “กลยาณมฺติตาตฺิวจุจนฺตฺ ิเสวนารหา วสฏํฐา : ชนสิสโรฺ ปุ ญสมง ฺคฺขติตฺโยิ วโร จ กลยาณกมฺติตธมฺมฺโกิ หเตสโก ิ มงคลธมฺมยฺตุตโกฺ สพุทุธฺ ิรฏฐสสฺ จ ทยยวาสฺนิํ วราสจติโตฺ อภวิฑุฒฺกามโก ิ สย ํฐโติ ธมมวเรฺ ชเนสโตตุิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํ ฯ
140 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๑๓๙-๑๔๐) กลยาณมฺติตตาธมฺมคาถาฺ อกสำนวนหน ีงึ่ ปฐยาวตรั : มติตาฺ นาม ห ิกลยาณา ปาปาฺ จ อติ ิทพุพฺธาิ วราสเปกขกาฺ เจว กลยาณาฺ สสหายกาุ ปรสงคหกาฺ จาปเต กลยาณาตฺ ิวจุจเรฺ ตพพฺปรีตมีติตาฺ ตุปาปกา อติ ิ ปวจุจเรฺ กลยาณาฺ ห ิอทฏิฐาปทเรู ฐตาิ วราสกา สจุนิตฺอาทีกาิ เย โข ปเร โมเจนตฺ ิทกุขโตฺ อเมิ มติตาฺ ยถาวตุตา กลฺยาณาฺ อติ ิวจุจเรฺ อนทรวงศิ : กลยาณมฺติตาฺ ห ิภวนตฺ ิทลุลภาฺ โลกมหฺ ิสพพาฺ ภรยาิ ภวนตฺ ิยา ตา สามกานิ ํภรยาิ น สชุชนาฺ สาม ีอมาสิ ปํ น สชุชนาฺ ตถา เย โข สมงคฺีว คเณหุ ิ โหนตฺ ิเว สพเพวฺ กลยาณชนาตฺ ิวจุจเรฺ อนทรวิเชิยรี : ยสสตฺถฺ ิกลยาณชนาฺ ว สพเพฺ กลยาณภาวฺปํ น คณหเตฺ โส กลยาณตาฺ ยาป นรสสฺ ตสสฺ เอตสสฺ เอสาป นรติถกาฺ เว ปฐยาวตรั : ทยยฺนิโทฺ ทยยฺกานิ ํว กลยาโณฺ ปรขตุตฺโยิ กลฺยาณมิตฺตธมฺเมหิสมงคฺ ี โหต ิภมูโปิ วราโส พทุธฺสมิ ปนฺโน หฺเตสิ ีทยยวาสฺนิํ ตสมาฺ กลยาณมฺติโตตฺิสงขฺ ํ คโต ชนสิสโรตฺิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 141 ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายน ี้แลวแต งให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั๓ อยาง ตามถนดัแตงฉนทั อะไรแจ งช อไว ื่ดวย ( พระมงคลวเสสกถาิหนา๑๕๐-๑๕๑) สวน “พลวฑฒนธรรมั ” สำหรรบพระราชามหากษัตรัยาธิ ราชได ิมคำสอนซ ี งมาในพระพ ึ่ทธศาสนาุแสดง พละกำลง๕ประการ ั * คอื ๑. กายพละ กำลงพระกายัเกดแติทรงผาสกสบายุทรงพระพละกำลงเขัมแข็ง็ ทรงปฏบตัพระราชกรณิยี กจติางๆ ไดสะดวกด ี ๒. โภคพละ กำลงโภคสมบ ัตั ิเกดแติพระมหากรณาธุคิณุทรงขวนขวายบำรงกสุกรรมิพาณชยกรรมิ เปนตนอนเป ันทางเกดแหิ งโภคสมบ ตัิโภคสมบตัติางๆ ใหไพศาล เพยงพอแกีราชกจิราชการ เพยงพอเพี อดำรง ื่ ชวีตอยิผาสูกของขุาราชการ ขาราชบรพาริ เปนตน และประชาชนทวไป ั่ ๓. อมจจพละั กำลงอำมาตย ั มอำมาตย ีผ ใหญูผนูอยเป นกำล งทางนัติบิญญัตัิทางบรหาริและทางตลาการุ ทกทางครบถุวน ๔. อภชิจจพละั กำลงพระชาตัสิงูเปนทนี่ยมของมหาชนิ เปนผลทมี่มาเพราะป ี พเพกตปุ ญญตา ุคอได ืเคย ทรงบำเพญพระราชก็ศลอบรมมาแตุในกาลก อน เปนเหต ใหุ ประพฤต ดิประพฤต ี ชอบได ิ โดยง าย เพราะไดเคยอบรม มาในธรรมทดี่ ีมหีริโอตต ิ ปปะ ั รจูกละอายแกั ใจเกรงกลวตอความชัวความผั่ดิ กลาหาญในการทำช วทำผ ั่ดิมงุ แตการทดี่ ีดงคชสารอัสดรอัสุภะผุอาชาไนย ูดำรงอยเปูนศรสวีสดัแกิ์พระราชอาณาจ กรไทย ั ๕. ปญญาพละ กำลงพระป ัญญาทรงมพระปร ีชาญาณรอบคอบและสามารถทรงวีจารณิเหตกากรณุภาย ในภายนอกอนเป ั นไปในสม ยัเพอไดื่พระญาณแจงเหต ผลประจุกษัชดั ทรงประกอบพระราโชบาย หรอพระราชนโยบาย ื ใหลลุวงอ ปสรรคทุงหลายประสบความสำเร ั้จเป ็นผลดตีางๆ ตามโครงการพระราชดำรตามพระราชประสงค ิ . *ขททกนุกายิเตสกณชาดกุจตตาฬัสนีบาติ (ข.ุชา.จตตาฬฺสี. ๒๗/๒๔๔๔/๕๓๒); ชาดกอรรถกถา (ชา.อ. ๗/๓๔๘).
142 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ (มว. ๑๕๐-๑๕๑) พลวฑฺฒนธมฺมคาถา อนทรวงศิ : เย สาสนสมฺ ึพลวฑฒนาคตาฺ พทุเธนฺ ภมูนิทปตฺสิสฺ เทสตาิ ธมมาฺ อเมิ ปจฺ ปวจุจตายตฺึ “รโญฺ อทิ ํกายพลจฺ สาตถกฺํ โภคานมตเถวฺ พล ํหตาวหิ ํ เอตสสฺ จามจจพลฺ ํว โหต ิเว ยจาภฺชจิจสฺสฺ หตติถกฺ ํพลํ ปฺญาพล ํอตถฺ ิอทิจฺ ปจมฺํ อนทรวิเชิยรี : ย ํเว พล ํผาสวุหารเหติุ ชาต ํสรรสีสฺ นรสสฺ โหติ ต ํวจุจเตฺ กายพลนตฺเยวิ รฏฐินทราชาฺ พลสมปยฺตุโตฺ ทยยานมตฺถายฺ สขายุ สฏุ ุ กจิจานฺกุจิจานฺ ิ ปยุชเตฺว ปฐยาวตรั : ย ํเว พลจฺ โภคานํพล ํอติ ิ ปวจุจเตฺ ต ํการุ ญสม ฺ ฏุ ฐานํรโญฺ รฏฐวาสนิํ เอตมาคมมฺ เมตตาลฺ ุชนาน ํภปตูสิสโรฺ กสกมิมวณฺชิชาโย อฺปตุถมฺเภตฺ ิยตุตฺโติ ราชกจิจาทฺกานิ จ โภคาฺ ปโหนตฺ ิ ฐานโส สพพราชภฏาน ฺจ สพฺพตฺถฺ รฏฐวาสนิํ รฏเฐ ผาสวุหาราย โภคา ิ สมปชฺชเรฺ สทา อมจจพลมาคมฺม อมจฺจาฺ รฏฐราชโนิ นตีปิญตฺตฺอาทินีํสพเพฺ พลวปจจยาฺ อภชจิจพลฺ เยว ปฏ ํจิจฺ ภปตูสิสโรฺ ชเนห ิสกกโตฺ เจว สพพตฺถฺ พหมานุโติ อสุสนฺนกฺสโลุ ปพุเพ ยสฺมาฺ โส กตปุ ญวา ฺ ตสมาทานฺ ิหโรติ ตปฺปฺ - สมงคฺ ี โหต ิภมูโปิ กณหฺ ํธมมฺ ํชหติวาน สฺ ุกฺกธมฺมสมาหิโต รฏฐสสฺ ปากฏภีตา ยถาู สริ ิจ โสตถฺ ิจ ภมูนิทราชฺโนิ โหนตฺิหตฺถิอสฺสตราทโย โส ปญาพลมาคม ฺม ปรฺิญาณสมง ฺคฺโกิ รฏฐปปสาสเนฺ เฉโก ราโชปายจฺ โยนโสิ สฏุ ุราชนโยปายํอตถายฺ รฏฐวาสนิํ สมารมภนโยปายฺํนปิผาทยตฺ ิสพพโสตฺ ิขนตฺสาเรนิมยา กตายํฯ
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 143 (มว. ๑๕๐-๑๕๑) พลวฑฒนธมฺมคาถาฺอกสำนวนหน ีงึ่ อเปนทรวุเชิยรี : มเหสนาิ โข พลวฑฒนาฺ เย สเทสุตาิ ธมมวราฺ ว ปจฺ * อทิจฺ โข กายพล ํว รฺโญ อทิจฺ โข โภคพล ํว ตสสฺ อทมิ ปฺ จามจจพลฺ ํว โหติ อทิ ํพล ํ โข อภชจิจมสฺสฺ อทิจฺ ปฺญาพลมตถฺ ิรฺโญ อเมป ิ ธมมาฺ พลวฑฒนาฺ โข ปฐยาวตรั : ราชา ห ิพลสมปนฺ โน รฏ ฺฐสสฺ อภวิฑุฒฺยาิ ทยยานฺจฺ หตติถาย กรณฺยี ํ ปยุชตฺิ เอวํ ปวจุจเตฺ รฺโญ อทิ ํกายพล ํอติิ กสอาทินี ิกมมานฺิ โภคากราน ิยาน ิ โข โส ตาน ิอปถมุเภตฺิอตถายฺ รฏฐวาสนิํ เอวํ ปวจุจเตฺ รฺโญ อทิ ํ โภคพล ํอติิ มหามจจาทโยฺ รโญ อต ฺถายฺ รฏฐวาสนิํ นตีปิ ญาปนาท ฺสีุ รฏเฐ พลวปจจยาฺ เอว ํ ปวจุจเตฺ เอตํอมจจพลนามกฺํ สฏุ โฐปส จฺตาิ รญา ยา ฺ ปพุเพฺ กตปุ ญตา ฺ อภชจิเจนฺ สยํตุโต ตมาคมฺมฺ ชนสิสโรฺ ตปปจฺจยาฺ สจารุ ี จ โส ธมมตฺพิ พคารโวฺ หิริโอตฺตปฺปสมฺปนฺโน มหาชนเน มานโติ เอวํ ปวจุจเตฺ เอตํอภชจิจพลฺ ํอติิ อนทรวิเชิยรี : ทยยฺสิสโรฺ ธมมฐฺิโต วภาวิ ี ปญาย ฺ กจิจานฺ ิ กโรต ินจิจฺํ อตถายฺ รฏฐสสฺ จ ทยยฺกานิ ํ เอตมปฺ ปญาพลมต ฺถฺ ิรโญต ฺิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง .
144 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ (พระมงคลวเสสิหนา ๑๕๙-๑๖๐) ก ็ภกษิเจรุ ญอิทธิบาทอิ นประกอบด ัวยวริยสมาธิ ปธานส ิงขารั เจรญอิทธิบาทอิ นประกอบด ัวยจตตสมาธิ ิ ปธานสงขารั เจรญอิทธิบาทอิ นประกอบด ัวยวมิงสาสมาธั ปธานส ิงขารั แม ๓ ขอน ี้กม็อธีบายเชินเดยวกีบั ขอทหนี่งคึ่อฉืนทสมาธั ปธานส ิงขารั ภกษินุนั้ เพราะกระทำใหมากซงอึ่ทธิบาทิ ๔ เหลาน ี้เมอปรารถนาก ื่พ็งตึงอยั้ ไดูถงกึ ปหน ังึ่หรอเกืนกวิา กัปหนึ่ง อธบายตามนวโกวาทว ิา อทธิบาทคิอคืณเครุองให ื่สำเร จสมประสงค ็ ๔ อยาง ๑. ฉนทะั พอใจรกใคร ั ในส งนิ่น ๒ั้ . วริยะิ เพยรประกอบส ีงนิ่นั้ ๓. จตตะิ เอาใจฝกใฝ ในส งนิ่ นไม ั้วางธระ ๔ุ . วมิงสาั หมนตรั่ตรองพิจารณาเหติ ผลในสุงนิ่นั้ คณุ๔ อยางน ี้มบรีบิรณูแลว อาจชกนำบ ั คคลใหุถงสึงทิ่ตี่องประสงค ซ งไมึ่เหลอวืสิยั สงทิ่ตี่อง ประสงคนนั้ กไม็ จำก ดวัาส งใดิ่ พระผมูพระภาคเจีาตร สรวมในหมวดโพธ ั ปิกขยธรรมิ ธรรมเปนฝ กฝายแหงความ ตรสรั ู๓๘ ประการ ในจกกวัตตัสิตรนูแสดงวี้า อทธิบาทิ ๔ น ี้แตละข อเป นอธบดิ ใหี ไดสมาธ ิ ประกอบดวยสมั มปปธาน ั ความเพยรชอบี ๔ ขอ และแสดงยกภกษิ เปุนทตี่ งในทางเจร ั้ญอายิ ุโดยความมงหมายยุอมเป นขอพงึ ปฏบิตัไดิ สำหร บบัคคลทุวไป ั่ ทงคฤหั้สถัทงบรรพชั้ติ ผประสงค ูสำเร จส็งทิ่ประสงค ี่ ซงไมึ่เหลอวืสิยั ทงทางคดั้ โลก ี ทงทางคดั้ธรรมี ในขออายตามทุตรี่ สไว ัวา กปั ๑ หรอเกืนกิ ปั ๑ นนั้ พระอาจารยแสดงวา หมายถงอายึกุปปะ ั คอกำหนดอาย ื ุ ๑๐๐ ป กปั๑ กค็อื ๑๐๐ ป พจารณาตามหลิกอัทธิบาทิ ผมูงเจรุ ญอายิ ุเมอปฏ ื่บิตั ิมฉีนทะพอใจร ั กใคร ั ในอาย ุมเพียรรีกษาอายัตามุ วธิทีถี่กตูอง มจีตเอาใจใส ิ มวีมิงสาั ปญญารเหตูผลทุถี่กตูอง มสีขภาพทางกายุ และปฏบิตัทางจิ ตใจ ิ ใหมสมาธี ิ สงบด ีมสีขภาพทางจุติ มสีมมั ปปธาน ั ๔ สรปเขุาวา ละชวั่ ทำด ีคอมืศีลธรรมี มกีศลกรรมบถเปุนหลกความั ประพฤต ิ เปนบญกุศลสนุบสนันุ ยอมจะเจรญอายิ ไดุตามควรแกกรรมและคตธรรมดาิ สมเดจบรมบพ็ตริ พระราชสมภารเจา ไดทรงปฏ บิตัพระราชกรณิยกีจนิ อยใหญ พรอมทงทศพั้ธราชธรรมิ และบารมธรรมี โดยพระราชประสงคดวยอทธิบาททิงั้ ๔ ซงเป ึ่นอายวุฒนธรรมั คอธรรมเป ืนเหตเจรุ ญพระิ ชนมายพรรษาดุวย จงรึบพระราชทานถวายวัสิชนาอายัวุฑฒนธรรมเป ันมงคลวเสสทิ ี่๑
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 145 (มว. ๑๕๙-๑๖๐) อิทฺธิปาทธมฺมคาถา ปฐยาวตรั : โย เว ปธานสงขารฺ - ฉนทสมาธฺอาทิ ิกสยํตุตฺ ํอทิธฺปาท ิ ํว ภาเวต ิยต ิสาสเน จตนุนฺ ํอทิธฺปาทาน ิ ํพหลุกตตายี โข ภกิขฺ ุเจ อภปติเถยฺย โสฺ เอกกปปชฺวโก ี เอกกปปาธฺกิ ํกาลํชเวยียฺ ภกิขฺ ุวาป โส อเปนทรวุเชิยรี : อยจฺ ฉนโทฺ วริยิจฺ จติตฺํ อย ํวมิสาํ อติ ิอทิธฺปาทา ิ สมิทฺธิสมฺปาปนธมฺมภูตา อเมิ ปวจุจนฺตฺธิ สาสนสมฺึ ปฐยาวตรั : อทิธฺปาทา ิ ห ิยสสตฺถฺิ ปตถฺตติถฺ ํสเขนุ โส นร ํสกโกตฺ ิ ปาเปตุํยถา วตุตฺ ํมเหสนาิ อทิธฺปาทานเมเกโก สม ิฺมปฺปธานสํหิโต คหินาิ ยตนาิ วาป ปฏปชิชฺยเติ สทา ชเวยียฺ เอกกปปฺ ํวา อตเรกิ ปํ โส อธิ ปฏจิจฺ อทิธฺปาเท ิว อายวุฑุฒฺติกามโกุ ปาปโต โอรมติวาน กฺสลสุมฺ ึฐโติ นโร อสุสนฺนกฺสโลุ หตุวา อายฺนาุ อภวฑิฒตฺิ อนทรวิเชิยรี : รฏฐสสฺ อตถายฺ จ ทยยฺกานิ ํ กิจฺจานิราชา กรุเตุ นพทิธฺํ รฏฐ ํสมทิธฺิจฺ จริ ํ กโรติ โส ราชธมเมสฺ ุจ ปารมสีุ สนตฺ ฏิฐโติ ปรูตอิทิธฺปาโท ิ วสเสนฺ วฑุโฒฺ จ นรนิทราชาตฺ ิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ ประพนธั เปนตวอยัาง
146 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ ตวอยัางวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายนแลี้วแต งให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั๓ อยางตาม ถนดัแตงฉนทั อะไรแจ งช อไว ื่ดวย (พระมงคลวเสสกถาิหนา๑๖๐-๑๖๑) เมอทื่านผ ปกครองม ูไดิแจกจายทรพยั หรอมื ไดิจดปกครองให ั ประชาชนพสกน กรมิทรีพยั ความขดสนกั ได็ ถงความแพรึหลาย เมอความขื่ดสนถังความแพรึหลาย อทนนาทานิ (การลกทรัพยั ) กได็ถงความแพรึหลาย เมออทื่นนาทานถิงความแพรึหลายศาสตรากได็ถงความแพรึหลาย เมอศาสตราถื่งความแพรึหลาย ปาณาตบาติ (การฆาสตวั ) กได็ถงความแพรึหลาย เมอปาณาต ื่บาตถิงความแพรึหลาย มสาวาทุ (พดเทูจ็) กได็ถงความแพรึ หลายเมอมื่สาวาทถุงความแพรึหลาย ปสณวาจาุ (พดสูอเสยดี ) กได็ถงความแพรึหลาย กาเมสมุจฉาจาริ (ประพฤติ ผดในกาม ิ )กได็ถงความแพรึหลาย โดยทำนองเดยวกีนัผรสวาจาุ (พดคำหยาบู ) สมผั ปปลาะ ั (พดเพูอเจอ ) อภชฌาิ (โลภเพงถงทรึพยัของผอูนื่ ) พยาบาท (มงปองร ุาย ) มจฉาทิฏฐิ (ิเหนผ็ดิ) กได็ถงความแพรึหลายตอจากน ี้๓ ประการ คอือธรรมราคะ (ความตดใจย ินดิ โดยไม ีชอบธรรม ) วสมโลภะ ิ (โลกไมสม่ำเสมอ) มจฉาธรรมิ (ประพฤตผิดชิ ัวร่าย ตางๆ ) กได็ถงความแพรึหลาย นอกจากนี้ความไมปฏบิตัชอบในมารดา ิ ความไมปฏบิตัชอบในบ ิดาิ ความไมปฏบิตั ชอบในสมณะ ิ ความไมปฏบิตัชอบในพราหมณ ิ ความไมออนนอมตอผ ใหญูในตระก ลกูได็ถงความแพรึหลาย เมอื่ อกศลกรรมบถและอธรรมปฏ ุบิตัเหลิ านถี้งความแพรึหลาย อายุวรรณะ ของสตวัเหลานนั้คอของมนืษยุเหลานนั้ กเส็อมถอยื่ จนในทสี่ดุเมออกื่ศลกรรมบถและอธรรมปฏ ุบิตัแรงทิสี่ดกุจ็กสำค ัญกันและกันวั าเป นเนอื้ เหมอนนายื พรานเหนเน็อจื้กทำลายล ัางกนและกันดัวยศาสตราทงหลายอั้นคมอยั ู๗ วนัเรยกวีาสตถันตรกั ปั (กปพั นาศในระหว ิาง ดวยศาสตรา ) ผทูหนี่ ไปอย ี ในป ูาจงรอดตายึ สัตวคือมนุษยทั้งหลายที่รอดตายจึงเริ่มไดสติคิดวา เราถึงความสิ้นญาติอยางใหญเห็นปานนี้เหตุเพราะ สมาทานอกศลกรรมุ อยากระนนเลยั้เราควรทำกศลุงดเวนปาณาต บาติจงเรึมเจริ่ญดวยอายิบุางเจรญดิวยวรรณะ บาง เมอเหื่นม็ผลดี ีจงเรึ มทำก ิ่ศลยุ งๆิ่ขนไป ึ้งดเวนจากอทนนาทานิงดเวนจากกาเมสมุจฉาจาริงดเวนจากมสาวาทุ งดเวนจากป สณวาจาุ งดเวนจากผรสวาทุ งดเวนจากส ปผั ปปลาปะ ั ละอภชฌาิ ละพยาบาท ละมจฉาทิฏฐิ ิละ อธรรมราคะ ละวสมโลภะ ิ ละมจฉาธรรมิ ปฏบิตชอบในมารดา ิ ปฏบิตชอบในบ ิดาิ ปฏบิตชอบในสมณะ ิ ปฏบิต ชอบในพราหมณ ิ ประพฤตอิอนนอมตอทานผ ใหญูในตระก ลูเพราะเหตทุสมาทานกี่ศลธรรมเหลุานนั้เขาเหลานนั้ จกเจรัญดิวยอายบุาง จกเจรัญดิวยวรรณะบาง .
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 147 (มว. ๑๖๐-๑๖๑) อกุสลกมฺมปถคาถา อเปนทรวุเชิยรี : ยทา ปรจิจาครโตฺน โหติ ปสาสโก รฏฐนวาสิกานิ ํ อสงคโหฺ โหต ิธนาทเกหิ ิ ตทา ทลทิทาฺ อถ กจิฉชฺวีี อภททจารฺ ีจ ฐตาิ อธมเมฺ อทนินภณฺฑคฺคหกาฺ ชนา เต ปฐยาวตรั : อทนินาทานมฺปุปนฺนฺํชนาน ํ โหต ิ โข ยทา ตทา ปาณาตปาต ิ ีจ มสาปุสณวาจุโนิ มจิฉาจารฺ ีจ กาเมสุเต โหนตฺ ิผรสวาจุโนิ สพเพฺ สมผปฺผลาปฺ จ เต อภชิฌาลฺกาุ จ โข เต พยาปาทปฺเรกุขารา มฺจิฉาทฺ ฏิฐี ภวนตฺ ิเต ตโต “อธมมราโคฺ จ อย ํ โข วสเมนป ิ อากาเรน จ โลโภ ว มจิฉาธมฺโมตฺเมิ ตโย สมเณส ุน สมมาฺว พราหฺมเณสฺ ุน ฐานโส สพเพเตฺ ปฏปนินาฺ จ น เต เชฏฐาปจายโนิ เอว ํสนเตปฺ สตตานฺํอาย ุวณโณฺ จ หายเร ยทา อกุ กฏฺฐภาวํว ปาป ํอกสลุ ํคตํ ตทา โข มคสิญฺีว มนสุเสสฺ ุภวนตฺ ิเต อฺญมฺญํ ปทสุสนฺตฺิสตตาหฺ ํ ปหรนตฺ ิเต โส “สตถนฺตรกปฺโปตฺิอย ํ กปโปฺ ปวจุจเตฺ ปวฏิฐา ห ิอรญฺํ เย มตุตาฺ มรณโต อเมิ อนทรวิเชิยรี : อาจนิตยฺ ุํ เต มรณา ปมตุตาฺ อมเหหฺ ิจณิณากฺสลสุสฺ เหตุ หานึว ญาตนมปาป ีณุมิหาฺ สวตํตเตฺ ย ํกสลุ ํสขายุ เอต ํกเรยยามฺ มย ํอทานิ ิ ปาณาตปาตาท ิ ปหาย ิ โนิ โข ทฆายีภาวาทุปวิฑุฒฺเหติุํ สมปาปฺณุสิสามฺ มย ํอทานิ ิ สตตาฺ อธมมฺ ํอธิ ปชชหฺติวาฺ ธมเมฺ ฐิตา ทานรตา จ โหนตฺิ สพเพปฺ โข อจุจฺตปิุ ฺญเหตุ สมปาปฺณุสิสนฺตฺ ิจรายิวุฑุฒฺนิตฺ ิขนตฺสาเรนิมยา กตายํฯ
148 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ วชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายนแลี้วแต งให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั๓ อยางตาม ถนดัแตงฉนทั อะไรแจ งช อไว ื่ดวย (พระมงคลวเสสกถาิหนา ๑๗๓) พระผมูพระภาคเจี าไดตรสถังพระราชาจึกรพรรดั ไวิ โดยความว าพระราชาจกรพรรดัทรงติงอยั้ ในธรรม ูทรง เปนพระธรรมราชา ไมทรงยงจักรอั นไม ัม พระราชาให ี เป นไป เมอพระองคื่ตรสอยัางนนแลั้ว ภกษิรุปหนูงไดึ่กราบทลวูา ใครเลาเป นพระราชาแหงพระราชาจกรพรรดันินั้ แลวไดตรสวัาพระราชาจกรพรรดัทรงติงอยั้ ในธรรม ูเปนธรรมราชาทรงอาศยธรรมัสกการะธรรมั ทำความ เคารพธรรม นอบนอมธรรมมธรรมเป ีนธงมธรรมเป ี นตราเป นเบองตื้น เปนธรรมาธ ปไตย ิมธรรมเป ี นใหญ ทรง จดแจงรั กษาป ัองกนคั มครองประกอบด ุวยธรรม ในอนโตชน ั คนภายใน ในกษตรัยิ ในอนยุนตะคัอราชบรืพาริ ใน พลกาย ในพราหมณคฤหบด ี ในชาวนคมชนบทิ ในสมณพราหมณในเนอและนกทื้งหลายั้ทรงจดแจงรักษาั ปองกนคัมครองุทรงยงจั กรให ั เป นไปโดยธรรมน นเทั่ยวีจกรนันอั้นขัาศกทึ เปี่นมนษยุ ไรๆ ปฏวิตัเปล ิ ยนแปลงไม ี่ ได พระตถาคตอรหนตสัมมาสัมพัทธเจุากฉ็นนันเหมั้อนกืนัตงอยั้ ในธรรม ูเปนธรรมราชาอาศยธรรมั สกการะั ธรรม ทำความเคารพธรรม นอบนอมธรรมมธรรมเป ีนธงมธรรมเป ี นตราเป นเบองหนื้า เปนธรรมาธ ปไตย ิมธรรมี เปนใหญ จดแจงรั กษาป ัองกนคั มครองประกอบด ุวยธรรม ในภกษิทุงหลายั้ ในภกษิณุทีงหลายั้ ในอบาสกทุงหลายั้ ในอบาสุกาทิงหลายั้วากายกรรมวจกรรมี มโนกรรมมรีปลูกษณะอยัางนพี้งสึองเสพอาชพคามนีคมมิลีกษณะอยัาง นควรสี้องเสพอยางน ไมี้ควรสองเสพทรงจดแจงรั กษาป ัองกนคัมครองุทรงยงธรรมจักรอันยอดเยั ยมให ี่เป นไปโดย ธรรมนนเทั่ยวีจกรนันอั้นสมณพราหมณั เทพ มาร หรอพรหมไรๆ ื ในโลกปฏวิตัคิอเปล ื ยนแปลงไม ี่ ได อนงึ่พระผมูพระภาคเจี าไดตร สไว ัความวาพระราชาจกรพรรดั ทรงประกอบด ิวยองคคณุ๕ ประการ ทรง ยงจั กรให ั เป นไปโดยธรรมน นเทั่ยวีจกรนันอั้นขัาศกทึ เปี่นมนษยุ ไรๆ ปฏวิตัเปล ิ ยนแปลงม ี่ ไดิ องคคณุ๕ ประการ คอืพระราชาจกรพรรดั ทรงเป ินธมมัญัรูธรรมหรูอเหตืุอตถัญัรูเนูอความหรื้อผลืมตตัญัรูประมาณ ูกาลญัู รกาลเวลาูปรสิญัู รบรูษิทัตถาคตอรหนตสัมมาสัมพัทธเจุาประกอบด วยธรรม๕ ประการ ยงธรรมจักรอันยอดั เยยมให ี่เป นไปโดยธรรมน นเทั่ยวีจกรนันอั้นสมณพราหมณั เทพ มาร หรอพรหมไรๆ ื ในโลกปฏวิตัเปล ิ ยนแปลงม ี่ ไดิ ธรรม ๕ ประการ คอืตถาคตอรหนตสัมมาสัมพัทธเจุาเป นธมมัญัรูธรรมหรูอเหตื ุอตถัญัรูเนูอความื้ หรอผลืมตตัญัรูประมาณ ุกาลญัรูกาลเวลาูปรสิญัูรบรูษิทั
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 149 (มว. ๑๗๓) จกฺกวตฺติราชคาถา อเปนทรวุเชิยรี : อภาส ิเอว ํนรนาถพทุโธฺ “ชนาธโปิ ภปตู ิจกกวตฺตฺิ ปตฏิฐโติ ธมมวรมฺหฺ ิราชา น สมปวตฺเตตฺ ิอราชจกกฺํ” อนทรวงศิ : เอเกน วตุเตฺ วจนมหฺ ิภกิขฺนาุ “เย จกกวตฺตฺ ีวรธมมสณฺ ฺฐิตา โก โหต ิเตส ํอธราชขติตฺโยิ ” เอว ํสณุติวานฺ อภาส ิพทุโธฺ ปฐยาวตรั :“จกกวตฺตฺ ิห ิธมมฏฺ โฐ สทธมฺมฺ ํสกกโรตฺ ิจ ครกุพุพตฺ ิสทธมฺมฺํธมมฺจฺ อปจายติ เอโส ธมมธโชฺ โหติธมมเสฏ ฺ โฐ จ ขตตฺโยิ ตถา ธมมาธฺปติเตยฺโย รฺ โญฺ อนโตชนาทฺสิุ พราหฺมณาทฺสี ุโปเสสุสพเพสฺ ุมคปก ิขฺสิุ เมตตาลฺ ุสพพปาณฺนีํธมฺเมนาวรคุตฺติโก ธมมจกฺกฺ ํ ปวตเตตฺิยถา อปปฏฺวติตฺยิํ เอว ํ ตถาคโต เสฏโฐ สทฺธมฺมติพฺพคารโว เมตตาลฺ ุสพพปาณฺนีํภกิขฺวาทฺปริสาสิ ุจ โลกนาโถ จ สมพฺทุโธ ธมฺ ฺเมนาวรคุตฺติโก สมณาทิมนุสฺเสหิอมนสุเสหฺ ิเกหจิิ ธมมจกฺกฺ ํ ปวตเตตฺิ โลเก อปปฏฺวติตฺยิํ” เอว ํอภาส ิสมพฺทุโธฺ “โย จกกวตฺตฺ ิภมูโปิ ธมมฺฺตาทุองิเคหฺิสมงคฺ ีเอส ปญจหิ สพเพหฺ ิ ปฏปกิเขหฺิยถา อปปฏฺวติตฺยิํ ธมมจกฺกฺ ํ ปวตเตตฺิสมพฺทุโธปฺ นราสโภ เอว ํธมมฺฺตาทุหีิสมงคฺ ีทปทิตุตโมฺ ธมมาจกฺกฺ ํ ปวตเตตฺิ โลเก อปปฏฺวติตฺยนิตฺิฯ พระมหามนตร ีขนตฺสาโร ิ ป.ธ. ๙ เฉลยเปนตวอยัาง .
150 ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ ปญหาวชาแติงฉนทัภาษามคธ ชนประโยค ั้ป.ธ. ๘ จงเกบข็อความตามทจะเกี่ บได ็ ในข อความขางทายน ี้แลวประพ นธั ให เป นภาษามคธโดยฉ นทลักษณะั๓ อยาง ตามถนดัแตงฉนทั อะไรแจ งช อไว ื่ดวย (มงคลวเสสกถาิหนา ๑๗๖-๑๗๗) วนิยคัอพระพืทธบุ ญญัตั ิ เปนคำส งปร ั่บอาบัตัแกิภกษิผุ ประพฤต ูทางกายวาจาิ เปนอาสวฏฐานัยธรรมิ คอการกระทำท ื ไมี่ดงามี เปนทตี่งแหั้งอาสวะกเลสดองจิตสินดานนันๆั้ โดยทรงปรารภความประพฤตดิงนันของภั้กษิุ รปหนูงเป ึ่นเหตุจงทรงบึญญัตัวินิยปัองก นเป ันสกขาบทๆิหรอเป ืนขอๆ ไป โดยภกษิผุนูนเป ั้นตนเหต ใหุทรงบญญัตัิ ไมตองอาบตัิเพราะยงมั ไดิทรงบญญัตัไวิ สวนภกษิผุ ประพฤต ูดิงนันหลั้งจากทรงบัญญัตัแลิวจงตึองอาบตัิชอวื่าวนิยั เพราะเปนเคร องกำจ ื่ดัหาม ปองกนั โทษละเมดทางกายวาจาเป ินเคร องนำไปโดยว ื่เศษิ เปนเหต ใหุเกดความเริยบี รอยดงามีดงทัพระผี่มูพระภาคเจีาตร สไว ั โดยความว าทรงอาศ ยอำนาจประโยชน ั ๑๐ ประการ ทรงบญญัตัสิกขาบทิ แกภกษิทุงหลายั้คอเพือความดื่งามแหีงสงฆ เพอความผาสื่กแหุงสงฆ เพอขื่มบคคลทุเกี่อยากเพออยื่ผาสูกแหุง ภกษิทุงหลายผั้มูศีลเป ีนทรี่กัเพอสำรวมระว ื่งปัองกนอาสวะทังหลายทั้เปี่นปจจบุนัเพอกำจ ื่ดหัามอาสวะทงหลายทั้ี่ เปนภายหนาเพอความเลื่ อมใสแห ื่งผทูยี่ งไมัเล อมใส ื่เพอความเลื่ อมใสย ื่งขิ่นแหึ้งผทูเล่ี อมใสแล ื่วเพอความตื่งมั้นั่ แหงสทธรรมัเพออนื่เคราะหุถอเอาตามวืนิยั ในวนิยปัฎก ไดมแสดงวีาทานพระสารบีตรไดุกราบทลถามพระผูมูพระภาคพีทธเจุาวาพรหมจรรยศาสนา ของพระพทธเจุาพระองค ไหนไม ตงอยั้นานูของพระองคไหนต งอยั้นานูเพราะเหตปุจจ ยอะไร ั ตรสตอบวัาพรหมจรรย ศาสนาของพระผมูพระภาคเจีาว ปิสส ีของพระผมูพระภาคเจีาสขิีของพระผมูพระภาคเจีาเวสสภูไมตงอยั้นานูเพราะ พระผมูพระภาคเจีา๓ พระองคน ไมี้ขวนขวายเพ อแสดงธรรมโดยพ ื่สดาริ นวงคสัตถัศาสนุค อคำสอนของพระศาสดา ื มีองค๙ มีสุตตะเคยยะเปนตนมีนอย ไมทรงบัญญัติสิกขาบมทแกสาวกทั้งหลาย ปาติโมกขก็ไมทรงแสดง โดย อนตรธานแหงพระพัทธเจุาเหลานนั้ โดยอนตรธานแหังสาวกพทธานุพุทธะุสาวกภายหลงตัางนามต างโคตรต างชาต ิ ตางตระกลบวชแลูวยงพรหมจรรยัศาสนาน นให ั้อ นตรธานไปโดยเร ัวเหม็ อนดอกไม ืตางๆ วางไวบนแผนกระดานม ิ ไดรอยไว ดวยดายลมยอมเกลยเรี่ยรายกระจี่ ดกระจายดอกไม ัเหลานนั้ โดยเหตทุมี่ ไดิรอยไว ดวยดาย สวนพรหมจรรยศาสนาของพระผมูพระภาคเจีากกสุนธะัของพระผมูพระภาคเจี าโกนาคมนะ ของพระผมูี พระภาคเจาก สสปะ ัตงอยั้นานูเพราะพระผมูพระภาคเจีา๓ พระองคน ี้ทรงขวนขวายเพอแสดงธรรมโดยพ ื่สดาริ แกสาวกทงหลายั้ สตตุเคยยะเปนตนมมากีทรงบญญัตัสิกขาบมทแกิสาวกทงหลายั้ ทรงแสดงปาตโมกข ิ โดย อนตรธานแหงพระพัทธเจุาเหลานนั้ โดยอนตรธานแหังสาวกพทธานุพุทธะุสาวกภายหลงตัางนามต างโคตรต างชาต ิ ตางตระกลบวชแลูวตงพรหมจรรยั้นนตลอดกาลนานั้เหมอนดอกไม ืตางๆ วางไวบนแผนกระดานรอยไว ดแลีวดวย ดายลมยอมไม เกลยเรี่ยรายกระจี่ ดกระจายดอกไม ัเหลานนั้ โดยเหตทุรี่ อยไว ดแลีวดวยดาย
ตวอยัางฉนทัภาษามคธชนประโยค ั้ป.ธ.๘ 151 (มว. ๑๗๖-๑๗๗) วนยคาถาิ๑ อนทรวิเชิยรฉีนทั : ปญตฺตฺ ิวตุตาฺ วนโย ิ ยตนีํ อาณาปน ํวา มนุปิงุคเวนฺ กาเยน วาจายป ทฏุ ฐจารี โย ภกิขฺ ุองคฺรสสาสนสีมฺึ ต ํสาสนสมฺ ึวนยิ ํอมิ ํ โข อารพภฺ ปญาปยเต ฺ มนุนิโทฺ . อนทรวงศิ : สงฆสฺสฺ เอเต ทส สฏุตาทุเกิ องคฺรโสี อตถวเสฺ ปฏจิจฺ เว สกิขาปทาเนวฺธิ ปฏฐเปต ิ โข เอตาน ิสลนีตฺปิ โข ปวจุจเรฺ . ปฐยาวตรั : วนเยิ ห ิอทิ ํวตุตฺํสารปีตุโตฺ ตถาคตํ สมฺพุทฺธสาสนสฺเสว อาปจุฉฺ ิจรสณิฐฺติึ “อจรฏิฐติกิ ํ โหติกตเมสจฺ สาสนํ สาสน ํกตเมสจ จฺรสณิฐฺติกิ ํอติิ เถรสสฺ อาห สมพฺทุโธ วฺปสิสฺสิสฺ จ สาสนํ อจรฏิฐติกิ ํ โหติสขิสิสฺ เวสสภฺสุสฺ จ เทสนาย ห ิธมมสฺส อฺเมิ นปปสฺตาุ ตโย ภวนตฺ ิอปปกาเนว สฺตตเคยุยาทฺกานิ ิจ สมพฺทุธสาวกานฺจ สมฺมาสมฺพฺทุธสาสเนฺ น ปญตฺตานฺ ิ โข สลี- สกขาปทาน ิ ิสพพโสฺ ปาตโมก ิขานฺ ิเนเตหิอทุทฺ ฏิฐาน ิภวนตฺ ิจ เอเต อนตรธาเปสฺ ุํเอเตสจาปฺ สาวกา อนปพุพชฺตาิ เตสํ ปจฉฺมาชนตาิ อธิ ขปิ ปฺ ํอนตรธาเปสฺ ุํสมมาสมฺพฺทุธสาสนฺํ สตุเตนาพทฺธปฺปุผานฺิผลเก ฐปตาน ิเว วกิกฺรียนิตฺ ิวาเตน ยถา อนวเสสโต กกสนุธาทฺกานนิตฺ ุสาสน ํจรสณิฐฺติํ เทสนาย ห ิธมมสฺส ปสฺตาุ โหนตฺ ิ โข อเมิ ภวนตฺ ิพหกาเนว สุตตเคยุยาทฺกานิ ิจ ปญตฺตาเนวฺ โข สลี- สกขาปทาน ิ ิสพพโสฺ ปาตโมก ิขานฺ ิเอเตหิอทุทฺ ฏิฐาน ิภวนตฺ ิจ เนเต อนตรธาเปสฺ ุํสมมาสมฺพฺทุธสาสนนฺตฺิขนตฺสาเรนิ มยา กตายํฯ