P a g e | 251
“લ્મ ફા , સઝૂ ી ગય!ંુ ” એભ કશીને એણે ચાયેમ છારકાનં ી વાકય લાલભાં
ધયાલી.
ડામય કશે :”અયે, આા, શા!ં શા!ં ”
એભાં શાં શાં શ?ંુ બાણ ખાચય જેલ ભશભે ાન ક્ાથં ી?
આખી લાલભાં ળયફત થઇ ગય.ંુ વહએુ ીધ.ંુ યાભયાભ કયીને ચારી
નીકળ્મા. ચારતાં ચારતાં બાણ ખાચય ફલ્મા , “ફા, ચીતય યટરા લીંધે
એમ યભાણ!”
http://aksharnaad.com
P a g e | 252
11. ચભાયને ફરે
લાકં ાનેયના દયફાયગઢભાં આજ યંગયાગની છ ઊડે છે. ગઢનાં ભાણવ
ત શંુ ,ણ કતૂ યા-ં ભીંદડામં ે ગરુ તાનભાં ડરે છે. ઓયડાભાં લડાયણનાં
ગીત ગાજે છે , અને દઢીભાં ળયણાઇઓ પ્રબાવતમાનં ા સયૂ છેડીને
લયયાજાને ભીઠી નીંદયભાથં ી જગાડે છે. દયફાયનાં કંુલય યણે છે.
લાકં ાનેયની લસ્તીને ઘેય વનાન સયૂ જ ઊગમ છે.
આ્ંુ ગાભ જમાયે શયખભાં ગયકાલ શતંુ તમાયે એક જ ભાનલીના શૈમાભાથં ી
અપવવના વનવાવા નીકી યહ્યા છે. આખી યાત એણે થાયીભાં આટી
http://aksharnaad.com
P a g e | 253
આટીને વલતાલી છે , ભટકંુમે નથી ભાય.ંુ જાગીને ભનભાં ભનભાં ગામા
કયંુ છે કે -
લીયા ચાદં ણરમ ઊગમ ને શયણયંુ આથભી યે,
લીયા, ક્ાં રગણ જઉં તભાયી લાટ યે,
ભાભેયા લેા લશી જાળે યે.
ડરે ીએ જયાક કઇ ઘડા કે ગાડાન વચં ાય થામ તમાં ત આળાબયી ઊઠી
ઊઠીને એણે ડેરીભાં નજય કમાા કયી છે. ણ અતમાય સધુ ી એ જેની લાટ
જતી શતી તે ભશભે ાનના ક્ામં ે લાલડ નથી.
http://aksharnaad.com
P a g e | 254
એ ળકાતયુ ભાનલી ફીજુ ં કઇ નરશ , ણ લયયાજાની ્દુ જનેતા છે. જેનંુ
ેટ યણતંુ શમ એને અંતયે લી શયખ કેલા ? એને ત કંઇક કંઇક
રયવાભણાનં ાં ભનાભણાં કયલાનાં શમ , વબં ાયી વબં ાયીને વહુ વગા-ં
લશારાનં ે રગનભાં વોંડાડલાનાં શમ.
એ ફધંુ ત શમ ,ણ લાકં ાનેયના યાજકંુલયની ભાતાને શૈમે ત ફીજી લધુ
અણીદાય ફયછી ખટકતી શતી. યાજાજી આલી આલીને એને ભે‖ણાં ભાયતા
શતા,ં “કા!ં કશતે ાં ‖તાનં ે કંુલયના ભાભા ભટંુ ભવાફૄં કયલા આલળે! કાં ,
ગાપં થી શયે ાભણીનંુ ગાડું આલી શોંચ્યંુ ને ? તભાયાં વમરયમાએં ત
તભાયા ફધામ કડ મૂ ાા ને શ?ંુ ”
http://aksharnaad.com
P a g e | 255
ઊજફૄં ભોં યાખીને યાણી ભયકતે શઠે ઉત્તય દેતાં શતાં કે “શા! શા! જજ ત
ખયા, દયફાય! શલે ઘડી-ફેઘડીભાં ભાયા વમયનાં ઘડાનં ી શણશણાટી
વબં ાવંુ છં. આવમા વલના એ યશે જ નરશ.”
શયે ાભણીનંુ ચઘરડયંુ ફેવલા આવય.ંુ ગખભાં ડકાઇ ડકાઇને યાણી નજય
કયે છે કે ગાપં ને ભાગે ક્ામં ખેટ ઊડે છે! ક્ામં ઘડાના ડાફા ગાજે છે!
ણ એભ ત કંઇ કંઇ લાય તણાઇ તણાઇને એ યજતૂ ાણીની આંખ
આંસડુ ે બીંજાતી શતી. એલાભાં ઓણચતિં ભાયગ ઉયથી અલાજ અવમ
“ફા, જે શ્રી કયળન!”
http://aksharnaad.com
P a g e | 256
વાબં ીને યાણીએ નીચે નજય કયી. ગાપં ના ચભાયને બાળ્મ - કેભ જાણે
તાન ભાન જણમ બાઇ આલીને ઊબ શમ , એલ ઉલ્રાવ વમયના
એક ચભાયને દેખીને એના અંતયભાં ઊજલા રાગમ, કેભ કે એને ભન ત
આજ આ્ંુ ભરશમય ભયી ગયંુ રાગતંુ શત.ંુ એ ફલ્માં , “ઓશશ! જે શ્રી
કયળન બાઇ! તંુ આંઈં ક્ાથં ી, ફા?ુ ”
“ફા, હંુ ત ચાભડાં લેચલા આવમ છં. ભનભાં થયંુ કે રાલ ને , ફાનંુ ભઢંુ
જત જાઉં. ણ ગઢભાં ત આજ રીર ભાડં લ યાત શમ , બાભણ
ફાભણ ઊબા શમ એટરે ળી યીતે જલામ ? છી સઝૂ યંુ કે
છલાડને ે ગખેથી ટોક કયત જાઉં!”
http://aksharnaad.com
P a g e | 257
“શેં બાઇ! ગાપં ના કાઇં લાલડ છે?”
“ના, ફા! કેભ છૂ ્?ંુ લીલાએ કઇ નથી આવય?ંુ ”
યાણી જલાફ લાી ન ળક્ા.ં શૈયંુ બયાઇ આવય.ંુ ટ ટ આંખભાથં ી
ાણી ડલા રાગમા.ં ચભાય કશે , “અયે , ફા! ફા! ખમ્ભા તભને. કાં
કચલાલ?”
“બાઇ! અટાણે કંુલયને ે ‖યાભણીન લખત છે. ણ ગાપં નંુ કઇ નથી
આવય.ંુ એક કયીમ ભાભેયાની નથી ભકરી. અને ભાયે ભાથે ભે ‖ણાનં ા ભે ‖
લયવે છે. ભાયા વમરયમાં તે શંુ ફધા ભયી ્ટૂ યા?ં ”
http://aksharnaad.com
P a g e | 258
“કઇ નથી આવય?ંુ ” ચભાયે અજામફ ફનીને છૂ ્.ંુ
“ના, ફા! તાયા વલના કઇ નરશ.”
ચભાયના અંતયભાં એ લેણ અમતૃ ની ધાય જેવંુ ફનીને યેડાઇ ગય.ંુ ભાયા
વલના કઇ નરશિં! - શા!ં ભાયા વલના કઇ નરશ! હંમુ ગાપં ન છં ને! ગાપં ની
આફફૃના કાકં યા થામ એ ટાણે હંુ ભાય ધયભ ન વબં ાફૄં ? આ ફે ‖નડીનાં
આંસડુ ાં ભાયાથી ળેં દીઠાં જામ? એ ફરી ઊઠય, “ફા! તંુ ય ત તને ભાયા
છકયાનં ા વગદં . શભણાં જજે, ગાપં ની આફફૃને હંુ જાતી યકંુ છં કે નરશ?”
“અયેયેયે, બાઇ! તંુ શંુ કયીળ?”
http://aksharnaad.com
P a g e | 259
“શંુ કયીળ ? ફા , ફાનુ ે હંુ ઓ્ંુ છં. શલે તંુ શયભત યાખજે શ , ભા!ં શંુ
કયવંુ તે ભને સઝૂ ી ગયંુ છે.”
એભ કશીને ચભાય ચાલ્મ. દયફાયગઢની દઢીએ જઇને દયફાયને ખફય
ભતલ્મા, “ગાપં થી ખેવમ આવમ છે અને દયફાયને કશ , ઝટ ભઢે થાવંુ
છે .”
દયફાય ફશાય આવમાં તેભણે ચભાયને દેખમ , ભશ્કયીનાં લેણ કાઢયાં , “કાં,
બાઇ! ભાભેરંુ રઇને આવમા છ કે?”
“શા, અન્નદાતા! આવમ છં ત ભાભેરંુ રઇને જ.”
http://aksharnaad.com
P a g e | 260
“એભ! ઓશ! કેભ , તભને ભકરલા ડયા! ગાપં ના યજતૂ ગયાવવમા શંુ
દલ્રીને ભાથે શલ્ર રઇને ગમેર છે?”
“અયે,દાદા! ગાપં ના ધણીને ત તાની તભાભ લસ્તી તાના કુટંુફ જેલી
છે. આજ ભાયા ફાુ ડં ે આલતા શતા , ણ તમાં એક ભયણંુ થઇ ગય.ંુ
કઇથી નીકામ તેવંુ ન યહ્,ંુ એટરે ભને દડાવમ છે.”
“તમાયે ત ભાભેયાનાં ગાડાં ની શડે ય લાવં ે શારી આલતી શળે, કાં ?”
“એભ શમ , ફાા! ગાપં ના બાણેજનાં ભવાાં કાઇં ગાડાનં ી શડે ્ભુ ાં
વાભે?”
http://aksharnaad.com
P a g e | 261
“તમાયે?”
“એ અભારંુ ખવતા ગાભ કંુલયને ે‖યાભણીભાં દીધ.ંુ ”
દયફાયે ભોંભાં આંગી નાખી , “એને થયંુ કે આ ભાણવની ડાગી ખવી
ગઇ શળે. એણે છૂ ્,ંુ “કાઇં કાગ દીધ છે?”
“ના, દાદા! કાગ લી શંુ દેલ ‖ત! ગાપં ના ધણીને એભ ખફય નરશ શમ
કે જીલતાજગતા ભાનલીથીમે કાગની કટકીની આંઇ લધુ ગણતયી શળે!”
ચભાયના તછડા લેણની અંદય લાકં ાનેયના યાજાએ કંઇક વચ્ચાઇ બયેરી
બાી. આખા ગઢભાં લાત પ્રવયી ગઇ કે ગાપં ન એક ઢય ચીયનાય ઢેઢ
http://aksharnaad.com
P a g e | 262
આલીને ખવતા ગાભની શયે ાભણી વબં ાલી ગમ. યાણીને ભાથે ભે‖ણાનં ા
ઘા ડતા શતા તે થબં ી ગમા. અને ફીજી ફાજુએ ચભાયે ગાપં ન કેડ
કડય. એને ફીક શતી કે જ કદાચ લાકં ાનેયથી અવલાય છૂટીને ગાપં
જઇ ખફય કાઢળે ત ગાપં નંુ ને ભારંુ નાક કાળે. એટરે મઠૂ ીઓ લાીને
એ ત દડલા ભાડં ય. ગાપં શોંચીને ગઢભાં ગમ , જઇને દયફાયને
ભઢાભઢ લેણ ચડયાં , “પટય છે તભને , દયફાય! રાજતા નથી ? ઓરી
ફનડી ફચાયી લાકં ાનેયને ગખે ફેઠી ફેઠી ાણીડાં ાડે છે. એને
ધયતીભાં વભાલા લેા આલી શોંચી છે. અને તભે આંશીં ફેઠા રયમા છ ?
ફા!ુ ગાપં ને ગા ફેવે એનીમ ખેલના ન યશી?”
http://aksharnaad.com
P a g e | 263
“ણ છે શંુ , મયૂ ખા?” દયફાય આ ભીઠી અમતૃ જેલી ગા વાબં ીને
શવતા શવતા ફલ્મા.
“શમ શંુ ફીજુ ં ? બાણેજ યણે છે ને ભાભા ભવાાં રઇને અફઘડી
આલળે એલી લાટ જલામ છે.”
“અયયય! એ ત વાબં યંુ જ નરશ, ગજફ થમ! શલે કેભ કયવ?ંુ ”
“શલે શંુ કયલાનંુ શતંુ ? ઇ ત તી ગય.ંુ શલે ત ભાયે જીલવંુ , કે જીબ
કયડીને ભયવ,ંુ એ જ લાત ફાકી યઇ છે.”
“કાં એરા! તારંુ તે શંુ પટકી ગયંુ છે?‖
http://aksharnaad.com
P a g e | 264
“શા ફા!ુ પટકી ગયંુ ‖તંુ એટરે જ તભાયા થકી ભાભેયાભાં ખવતા ગાભ
દઇને અવમ છં .”
“ળી લાત કયછ? તંુ આણંુ ખવતા દઇ આવમ?”
“શા, શા! શલે તભાયે જે કયવંુ શમ તે કશી નાખ ને એટરે ભને ભાય
ભાયગ સઝૂ ે.”
દયફાયનંુ શૈયંુ બયાઇ આવયંુ , “લાશ! લાશ, ભાયી લસ્તી! યદેળભામં એને
ભાયી આફફૃ લશારી થઇ. ગાપં નંુ ફેવણંુ રાજે એટરા ભાટે એણે કેટલંુ
જખભ ખેડ્!ંુ લાશ! ભાયી લસ્તીને ભાયા ઉય કેટર વલશ્વાવ!”
http://aksharnaad.com
P a g e | 265
“બાઇ! ખવતા ગાભ તેં તાયા ફર ઉય દીધંુ એ ભાયે અને ભાયી વ
ેઢીને કબરૂ ભજં ૂય છે. આજ તાયે ભયલાનંુ શમ ? તાયા વલના ત ભાયે
ભયવંુ ડત!”
ચભાયને દયફાયે ાઘડી ફધં ાલી , અને ડરે ીએ બાણેજનાં રગન ઊજલલાં
ળફૃ થમા.ં ચભાયલાડે ણ ભયદ ને ઓયત યવભાં આલી જઇ લાત
કયલા રાગમા,ં લાત ળી છે? આણા બાણબુ ા યણે એનાં ભવાાં આણે
ન કયીએ ત કણ કયે? ધણી ભલૂ્મ, ણ આણાથી ભરુ ામ?”
http://aksharnaad.com
P a g e | 266
લાકં ાનેયના અવલાયે આલીને ખફય કાઢયા. ગાપં ના ધણીએ જલાફ
ભકલ્મ, “એભાં છૂ લા જેવંુ શંુ રાગયંુ? ગાપં ની લસ્તીને ત ભંે કયે કાગે
વરશયંુ કયી આી છે.”
લયની ભાતા શલે દાઝ કાઢી કાઢીને લાકં ાનેયના દયફાયગઢભાં રગનગીત
ગજલી યહ્યાં છે કે –
તયલાય વયખી ઊજી યે ઢરા !
તયલાય બેટભાં વલયાજે યે લારીડા લીયને,
એલી યે શમ ત યણજ યે ઢરા
નીકય વાયેયી યણાવંુ યે લારીડા લીયને.
http://aksharnaad.com
P a g e | 267
આજે એ ખવતા ગાભ ત છેક બારભાં ગાપં યાજની ડખે જ છે.
આજુફાજુ ગાપં ની જ વીભ છે , અને લાકં ાનેય ત તમાથં ી ચાવ ગાઉ દૂય
શળે. છતાં અતમાયે એ ગાભ લાકં ાનેયને તાફે છે. આજુફાજુ ફીજે ક્ામં
એક તસુ જભીન ણ લાકં ાનેયની નથી.
[આ કથા બારભાં પ્રચણરત છે. કશલે ામ છે કે એને ફન્મા આજ (1925ભા)ં
300 લા થમાં શળે. નાભઠાભ જડતાં નથી. ચક્કવ લા તથા નાભઠાભ
ભેલલા ભાટે લાકં ાનેય દીલાનવાશફે ને વલનતં ી કયતાં તેભણે જણાવયંુ કે
જૂનાં દપતય તથા અન્મ સ્થે તાવ કયતાં આ દંતકથાભાં કાઇં
વતમાળં શલાનંુ રાગતંુ નથી. તેભ છતાં પ્રચણરત કથા તયીકે અશી આી
http://aksharnaad.com
P a g e | 268
છે. રાગે છે કે , ખવતા ગાભની બોગણરક ક્સ્થવત જતાં લાકં ાનેયના અને
તે ગાભના જડાણની વાથે કંઇક સદંુ ય ઇવતશાવ જફૃય વકં ામ શલ
જઇએ.]
http://aksharnaad.com
P a g e | 269
12. અણનભ ભાથાં
આ વવં ાયની અંદય બાઇફધં ત કંઇક બાળ્મા , પ્રાણને વાટે પ્રાણ કાઢી
દેનાય દીઠા, ણ જુગજુગ જેની નાભના યશી ગઇ એલા ફાય એકરરશમા
દસ્ત ત વયઠભાં આંફયડી ગાભને ટીંફે આજથી વાડા ચાયવ લયવ
ઉય ાક્ા શતા.
ફે નરશ, ચાય નરશ, ણ ફાય બાઇફધં નંુ જૂથ. ફાયેમ અંતય એકફીજાને
આંટી રઇ ગમેરા.ં ફાય ભકં ડા ભેલીને ફનાલેરી રઢાની વાકં જઇ
લ્મ. ફાય ખણમાં વોંવયલ એક જ આતભા યભી યહ્ય છે.
http://aksharnaad.com
P a g e | 270
સયૂ જ-ચદં ્રની વાખે ફેવીને ફાયેમ બાઇફધં એ એક રદલવ વભી વાજં ને
શયે કાડં ાં ફાધં ્મા.ં છેલ્રી લાયની ગાઠં લાી. ફાયેમન વયદાય લીવ
યાફ; યજજમ ચાયણ ; વાત ગાભડાનં ધણી ; શલદના યાજવાશફે ન
જભણ શાથ ; જેનાં લાવં ાભાં જગભામાન થા ડય છે ; જેણે તાની
તયલાય વલના આ ધયતીના ડ ઉય ફીજા કઇને ભાથંુ ન નભાલલાનાં
વ્રત રીધાં છે , દેલતા જેને ભઢાભઢ શોંકાયા દે છે , એલા અણનભ
કશલે ાતા લીવ યાફાએ લાત ઉચ્ચાયી “બાઇ ધાનયલ! બાઇ વાજણ! બાઇ
નાગાજણ! યવલમા! રખભણ! તેજયલ! ખીભયલ! આરગા! ારા! લેયવર!
અને કેળલગય! વાબં .”
http://aksharnaad.com
P a g e | 271
“ફર, લીશબા!” એભ શોંકાય દઇને ળકં યના ગણ વયખા અણગમાય
જણાએ કાન ભાડં યા.
“વાબં , બાઇ! જીલતાં રગી ત દુ વનમા ફધી દસ્તી નબાલતી આલે છે.
ણ આણા વ્રતભાં ત ભાતાજીએ લળેકાઇ ભેરી છે. આણને ળાસ્ત્રની
ઝાઝી ગતાગભ નથી. આણંુ ળાસ્ત્ર એક જ કે જીલવંુ તમાં સધુ ીમ
એકવગં ાથે, ને ભયવંુ તમ વગં ાથે લાવં ા ભમા નરશ, છે કબરૂ ?”
“લીશબા! ફૃડી લાત બણી. વયગાયને ગાભતયે લીશ ગઢલી જેલ
વથલાય ક્ાથં ી ભળે? વહુ તતાની તયલાયને વળય ઉય ચડાલીને
વગદં ખાઓ કે જીલવંુ ને ભયવંુ એક જ વગં ાથે.”
http://aksharnaad.com
P a g e | 272
ડારાં ડારાં જેલડાં ફાયેમ ભાથાં ઉય ખડગ ભડં ામા. અને ફાયેમનંુ રશી
બેફૄં કયીને રખત રખમાં કે ―જીલવ-ંુ ભયવંુ ફાયેમને એક વગં ાથે – ઘડી
એકનમંુ છેટંુ ન ાડવ.ંુ ‖
અણગમાય યજજમા ચાયણ અને એક કેળલગય ફાલ ; ભતને મકુ ાભે વહુ
બેા થાલાના છીએ, એલા કર દઇને આનદં ે ચડયા છે ; વલજગ ડલાના
ઉચાટ ભેરીને શલે વહુ તતાના ધધં ાાણીભાં ગયકાલ છે . કઇ ગોધન
ચાયે છે , કઇ વાતં ીડાં શાકં ે છે , કઇ ઘડાની વદાગયી કેલે છે , અને
કેળલગય ફાલ આંફયડીના ચયાભાં ઇશ્વયનાં બજન - આયતી વબં ાલે
છે. ફીજી ફાજુ ળ ફનાલ ફન્મ ?
http://aksharnaad.com
P a g e | 273
અભદાલાદ કચેયીભાં જઇને લીવ ગઢલીના એક અદાલવતમા ચાયણે
સરુ તાનના કાન ફૂંક્ા કે “અયે, શે ાદળાશ વરાભત! તંે વાયામ વયઠ
દેળને કડે કમો , ભટા ભટા શાકેભ તાયા તખતને ામે મગુ ટ ઝુકાલે , ણ
તાયી ાદળાશીને અલગણનાય એક રુ ુ જીલે છે.”
“કણ છે એલ ફે ભાથા , જેની ભાએ વલાવેય સઠંૂ ખાધી શમ ?”
ાદળાશે તાના ્નૂ ી ડા પેયલીને છૂ ્.ંુ
“આંફયડી સદંુ યીનાં વાત વાજં ણ ગાભન ધણી લીવ યાફ. જાતન
ચાયણ છે.”
http://aksharnaad.com
P a g e | 274
“રા શર લલ્રાશ! મા ્દુ ાતારા! મા ાક યલયરદગાય!” - એલી
કરફરી બાાભાં ધલંૂ ાડા કાઢતા , ઝયણખમાના ઝાં ા જેલી દાઢીને ભાથે
શાથ પેયલતા , ધભચખ આંખલાા , ાડા જેલી કાધં લાા , લવભી ત્રાડ
દેલાલાા, અક્કે ક ઘેટ શજભ કયલાલાા , અક્કે ક ફતક ળયાફ
ીલાલાા, રઢાના ટ-ફખતય શયે લાલાા મરુ તાની , ભકયાણી,
અપઘાની અને ઇયાની જદ્ધાઓ ગઠણબેય થઇ ગમા.
“શંુ વાત ગાભડીન ધણી એક ચાયણ આટરી વળયજયી યાખે ? એની ાવે
કેટરી પજ?”
http://aksharnaad.com