SÖZCÜKTE YAPI
26.Bölüm
Kök ve Kök Çeşitleri, Ek ve Ek Çeşitleri
Sınıf İçi Alıştırma ve Uygulamalar
Kılavuz Bilgi
Kök
Bir kelimenin, daha küçük parçalara ayrılmayan, anlamlı en küçük parçasına “kök” denir.
Kök ve ek arasında anlamlı bir ilişki olmalıdır.
Örnek:
Balıkçı Balık Bal
“Balıkçı” sözcüğünün kökü “bal” değil, “balık”tır. Çünkü “balıkçı” ve “bal” arasında anlam ilişkisi yoktur.
Alıştırma - 1
Aşağıdaki görsellerden kökleri yanlış verilenleri işaretleyiniz.
a b
Ağaç
Kitaplık
c d
Gölge Dağcı
201
Kök ve Kök Çeşitleri, Ek ve Ek Çeşitleri
Kılavuz Bilgi
Kök Çeşitleri
KÖK
İsim Kökleri Fiil Kökleri Sesteş Kökler Ortak Kökler
İsim kök
Varlıkların, kavramların, duyguların adı olan köklerdir. İsim köklerine “-mek/-mak” eki getirilemez.
Örnekler: kalem, resimlik, çanta, mum…
Fiil Kök
İş, oluş, hareket ve durum bildiren köklerdir. Fiil köklerine “-mek/-mak” eki getirilebilir. Fiilin “-mek/-mak” eki almış biçi-
mine “mastar“ adı verilir. Mastar, fiilin adıdır.
Örnekler: koş-, sev-, dinle-, bak-, sevgi…
Sesteş Kök
Yazılışları aynı olmasına rağmen anlamları ve türleri farklı olan köklere denir. Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bu-
lunmaz.
Örnekler: kaz/kaz-, kır/kır-, yaz/yaz-…
Ortak Kök
Hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen köklere denir. Ortak kökler arasında anlam ilişkisi vardır.
Örnekler: güven/güven-, sıva/sıva-, savaş/savaş-…
Alıştırma - 2
Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden isim köklü olanlara “İ”, fiil köklü olanlara “F” yazınız.
1. Gökyüzünde süzülen rengârenk balonlar, izleyicilere görsel bir şölen sundu.
2. Çiçekçi kadın her zamanki yerinde duruyor, taze sümbülleri satıyordu.
3. Ömrünü bu spora adamıştı, saatlerce yüzmek sen sevdiği şeydi.
4. Ankara’dan İstanbul’a bu şartlarda uçakla bile üç saatte vardık.
5. Kendisine yeni bir gözlük alması gerekiyormuş, doktoru söyledi.
202
Kök ve Kök Çeşitleri, Ek ve Ek Çeşitleri
Kılavuz Bilgi
EK
Yapım Ekleri Çekim Ekleri
İsimden İsim İsim Çekim Ekleri Fiil Çekim Ekleri
Yapım Ekleri
Durum (Hâl) Şahıs (Kişi)
Çokluk Eki Kip Ekleri
İsimden Fiil Ekleri Ekleri
Yapım Ekleri
İlgi (Tamlama) İyelik (Aitlik)
Fiilden İsim Haber Kipleri
Yapım Ekleri Ekleri Ekleri
Fiilden Fiil Dilek Kipleri
Yapım Ekleri
Ek
Kelime türetmek veya kelimenin görevini belirtmek için kullanılan şekil verici ses veya seslerdir. Eklerin sesçe farklı
biçimleri, farklı bir ek değil; aynı ekin çeşitleridir.
Örnek: -lık/-lik/-luk/-lük, -de/-da…
Yapım Ekleri
Kelimelerin kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni kelimeler türeten eklerdir. Her zaman çekim eklerinden önce
gelirler. Yapım eki almış bir sözcüğe “türemiş sözcük” ya da “gövde” denir.
Örnek: öğret-men-lik
Y.E. Y.E.
İsimden İsim Yapma Ekleri
İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler türeten eklerdir.
Örnekler: çiçek-çi su-suz ev-li sır-daş
İ.İ.Y.E. İ.İ.Y.E İ.İ.Y.E İ.İ.Y.E
İsimden Fiil Yapma Ekleri
İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan fiil türeten eklerdir.
Örnekler: su-la- mor-ar- şaka-laş- göz-et-
İ.F.Y.E İ.F.Y.E İ.F.Y.E İ.F.Y.E
Fiilden Fiil Yapma Ekleri
Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan fiil türeten eklerdir.
Örnekler: yıka-n- sar-ıl- koş-tur- kaç-ır-
F.F.Y.E F.F.Y.E F.F.Y.E F.F.Y.E
203
Kök ve Kök Çeşitleri, Ek ve Ek Çeşitleri
Kılavuz Bilgi
Fiilden İsim Yapma Ekleri
Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan isim türeten eklerdir.
Örnekler: bil-gi seç-im ışı-k sev-gi
F.İ.Y.E F.İ.Y.E F.İ.Y.E F.İ.Y.E
Türkçede iki türlü gövde vardır:
a. İsim gövdeleri:
Fiilden isim ya da isimden isim yapan eklerle meydana getirilen gövdelerdir.
Örnekler: baş - lık kapı – cı at - kı
İ.K. İ.İ.Y.E İ.K. İ.İ.Y.E. F.K. F.İ.Y.E
b. Fiil gövdeleri:
İsimden fiil ve fiilden fiil yapan eklerle meydana getirilen gövdelerdir.
Örnekler: sıra - la- yaş - a- kes -tir-
İ.K. İ.F.Y.E. İ.K. İ.F.Y.E. F.K. F.F.Y.E.
Alıştırma - 3
Aşağıdaki kelimelerin aldığı yapım eklerinin çeşitlerini karşılarına yazınız.
1. Süpürge .....................................................................................................................................................................................................
2. Çocuklaş- ...................................................................................................................................................................................................
3. Önemse- ....................................................................................................................................................................................................
4. Sayı ..............................................................................................................................................................................................................
5. Akılsız ..........................................................................................................................................................................................................
Kılavuz Bilgi
Çekim Ekleri
Kelimenin anlamını değiştirmeyen, yeni bir kelime yaratmayan, cümledeki diğer kelimeler ile anlam ilişkisi kurmasına
yardımcı olan eklerdir.
İsim Çekim Ekleri
Çoğul Eki
Çoğul ekleri “-ler” ve “lar”dır. Varlıkların birden fazla sayıda olduğu bilgisini adet belirtmeden bildirirler.
Örnekler: ses-ler, şişe-ler, dolap-lar…
! UYARI
Çokluk eki, eklendiği sözcüğe çokluk anlamı dışında farklı anlamlar da kazandırır.
Örnekler: Teyzemler yazlığa bizden önce gidip evi temizlemişler. (aile)
Çocuk beş yaşlarında olmasına rağmen etkileyici bir zekâya sahipti. (yaklaşık)
Anadolu’ya gelen Türkler, en güzel yerleşim alanlarını tercih etmişler. (soy, millet)
204
Kök ve Kök Çeşitleri, Ek ve Ek Çeşitleri
Kılavuz Bilgi
Hâl ekleri
İsimlere belirtme, yönelme, bulunma ve ayrılma anlamı katan eklerdir. Belirtme hâli - i, yönelme eki -e, bulunma eki
-de, ayrılma (uzaklaşma, çıkma) -den ekleridir.
Örnek:
Kitabı ver. (belirtme hâli) Yola bak. (yönelme hâli)
Sende kaldı. (bulunma hâli) Evden geliyorum. (ayrılma hâli)
a) Belirtme durumu eki (-i / -ı / -u / -ü):
Eylemdeki işten, hareketten, oluştan etkilenen varlığı belirtir.
Örnek: Masadaki kitabı bana uzatmanı rica ediyorum.
b) Yönelme durumu eki (-e / -a):
İsme getirilen “-a, / -e” hâl ekidir.
Örnek: Hazırladığı sunumları bilgisayara yükleyecek.
c) Bulunma durumu eki (-de / -da / -te / -ta):
İsimlere “-da / -de / -ta / -te” ekleri getirilerek yapılır.
Örnek: Aradığın kadim bilgiyi ancak bu kitaplarda bulabilirsin.
! UYARI
Bulunma durumu eki durum, zaman ve yer bildirir.
Örnekler: Yeni evimize baharda taşınmayı planlıyoruz. (zaman)
Bütün eşyalarını üst katta bırakmış ama evden çıkmış. (bulunma)
Öğretmenlerini ayakta bekleyen öğrencileri selamladı. (durum)
! UYARI
Bulunma durumu eki, bağlaç olan “de / da” ile karıştırılmamalıdır. Bulunma durumu eki olan “-de / -da” birleşik,
bağlaç olan “de / da” ise her zaman ayrı yazılır.
Örnek: Reklamlarda gördüğü bütün oyuncakları istemeye başladı. (bulunma eki)
Reklamlar da çocukların algısını etkileyen unsurlardandır. (bağlaç)
d) Ayrılma (Çıkma-Uzaklaşma) durumu eki (-den / -dan / -ten / -tan):
İsimlere “-dan / -den / -tan / -ten” ekleri getirilerek yapılır.
Örnek: Üst kattan gelen sesler, hepimizi rahatsız etmeye başlamıştı.
! UYARI
Ayrılma (çıkma) durumu eki yer, zaman, sebep ve karşılaştırma bildirir.
Örnek: Yağmur yağdığından tüm çamaşırlar ıslanmış. (sebep)
Aldığın kahverengi kazak diğerinden büyük. (karşılaştırma)
Kalan poşetleri arabadan taşımama yardım eder misin? (yer)
Dolaptaki son yiyecekler, geçen kıştan kalanlardı. (zaman)
205
Kök ve Kök Çeşitleri, Ek ve Ek Çeşitleri
Kılavuz Bilgi
İyelik ekleri (Tamlanan Ekleri)
İsim tamlamasında tamlananın sonuna eklenir ve eklendiği ismin kime ait olduğunu belirtir.
Örnek: (benim) arabam (1. Tekil Şahıs Eki)
(senin) araban (2. Tekil Şahıs Eki)
(onun) arabası (3. Tekil Şahıs Eki)
(bizim) arabamız (1. Çoğul Şahıs Eki)
(sizin) arabanız (2. Çoğul Şahıs Eki)
(onların) arabaları (3. Çoğul Şahıs Eki)
! UYARI
“-i” eki Türkçede üç farklı görevde kullanılır:
Belirtme eki
-ı/-i/-u/-ü İyelik eki
Fiilden isim yapma eki
İyelik eki ve belirtme hâli olan-i’yi, ismin başına “onun” zamirini getirerek bulabiliriz. Onun sözcüğü ile okunabilen
“–i” iyelik eki, okunamayan “-i” hâl ekidir.
Yapım eki olan –i, fiil kök veya gövdelerine gelir.
Örnekler: Üst caddedeki kazı çalışması bu akşam saatlerinde tamamlanacak. (yapım eki)
Evi bütün detayıyla temizlemişti yaşlı kadın. (belirtme eki)
Hikâyesi salondaki herkesi âdeta büyülemişti. (iyelik eki)
İlgi (Tamlama) Ekleri (-ın / -in / -un / -ün)
Bir ismi başka bir isimle ilgili hâle getirir, isimleri isimlere bağlar. Bu ek 1. tekil ve 1. çoğul şahıs için “-im” şeklindedir.
Örnek: ben-im, biz-im
Belirtili isim tamlaması kurar.
Örnek: Okulun önünde biriken çocuklar, öğretmenlerini görmek istiyor.
Belirtili İsim Tamlaması
Alıştırma - 4
Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili kelimelerin aldığı çekim eklerinin çeşitlerini karşılarına yazınız.
1. Bütün hafta üzerinde uğraşılan projemiz kabul edildi. ………………………………………….
2. Yumurtlamak için karaya çıkan kaplumbağaları inceliyor. ………………………………………….
3. Eski evin kapısı artık paslanmış, açılmaz olmuştu. ………………………………………….
4. Ağaçta mahsur kalan kediler nihayet kurtarıldı. ………………………………………….
206
Kök ve Kök Çeşitleri, Ek ve Ek Çeşitleri
Kılavuz Bilgi
Fiil Çekim Ekleri
Kip Ekleri:
Eylemin gösterdiği kılış, durum veya oluşun zamana bağlı olarak ya da dilek, istek ve tasarı şeklinde nasıl gerçekleş-
tiğini veya gerçekleşeceğini gösteren eklerdir. “Haber (Zaman) Kipleri” ve “Dilek (İstek) Kipleri” olarak ikiye ayrılır:
a) Bildirme (Haber) Kipi Ekleri
Eylemlerin gerçekleşme zamanını bildirmek için kip ekleri kullanılır.
1) Geçmiş zaman
a) Bilinen (görülen / belirli) geçmiş zaman (-dı/-di/-du/-dü/-tı/-ti/-tu/-tü)
b) Öğrenilen (duyulan / belirsiz) geçmiş zaman (-mış/-miş/-muş/-müş)
2) Şimdiki zaman (-yor)
3) Gelecek zaman (-ecek/-acak)
4) Geniş zaman (-ar/-er/-ur/-ür, -mez/-maz)
Örnek: Geldi (görülen geçmiş zaman)
Gelmiş (duyulan geçmiş zaman)
Geliyor (şimdiki zaman)
Gelecek (gelecek zaman)
Gelir/Gelmez (geniş zaman)
b) Dilek Kipi Ekleri:
Bir dileği, bir isteği, tasarlanan bir hareketi anlatan kiplerdir. Dilek kiplerinde zaman anlamı yoktur.
1) Gereklilik kipi (-meli/-malı)
2) Şart kipi (-se/-sa)
3) İstek kipi (-e/-a)
4) Emir kipi (eki yoktur)
Örnek: Gelmeli (gereklilik kipi)
Gelse (şart kipi)
Gele (istek kipi)
Gel (emir kipi)
Kişi (Şahıs) Ekleri
Fiilde bildirilen iş, oluş ya da durumun kim tarafından yapıldığını belirten eklerdir. Kişi ekleri, cümlede işi yapanı yani
özneyi bildirir. Kişi ekleri, fiillerde kip eklerinden sonra gelirler. Türkçede altı şahıs vardır: ben (1. tekil kişi), sen (2. tekil kişi),
o (3. tekil kişi), biz (1. çoğul kişi), siz (2. çoğul kişi), onlar (3. çoğul kişi)
Örnek: Geldim (1. tekil kişi eki)
Geldin (2. tekil kişi eki)
Geldi (3. tekil kişi, eki yoktur)
Geldik (1. çoğul kişi eki)
Geldiniz (2. çoğul kişi eki)
Geldiler (3. çoğul kişi eki)
207
Kök ve Kök Çeşitleri, Ek ve Ek Çeşitleri
Alıştırma - 5
Aşağıdaki fillere gelen kip ve kişi eklerini tabloda doldurunuz.
Filler Kip eki Kişi eki
1. Koşuyorum
2. Sevmeliyiz
3. Çalışsanız
4. Döndün
5. Dinler
6. Bırakmışlar
7. Okuyorsunuz
8. Gelelim
9. İzle
10. Bakmaz
Alıştırma - 6
Aşağıdaki tabloda verilen sözcüklerin kök ve ek çeşitlerini işaretleyiniz.
Sözcükler İsim Kök Fiil Kök Yapım Eki Çekim Eki
1. Güneşli
2. Gerekiyor
3. Uzmanlar
4. Tekneden
5. Bilmelisin
6. Başarı
7. Bilimsel
8. Yerleştirdi
9. Tornavidanın
10. İkiz
208
SÖZCÜKTE YAPI
Kök ve Kök Çeşitleri, Ek ve Ek Çeşitleri
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları-1
1. Aşağıdaki görsellerin karşıladığı sözcüklerden yapım eki almış olanları işaretleyiniz.
a b c
d e f
2. Aşağıdaki tabloda geçen altı çizili sözcüklerin kök çeşitlerini işaretleyiniz.
Cümleler İsim Kök Fiil Kök Ortak Kök Sesteş Kök
1. Barış, bu topraklarda yıllardır hasretinin çekildiği bir kelime oldu.
2. Bayram için kendimize yeni bir çift elbise aldık.
3. Milyonlarca yıl önce, simsiyah bir boşluk meydana gelir.
4. Çocuklarla her konserimde bir araya geliyorum.
5. Okulların başlamasına çok vakit kalmamıştı.
6. Ceren ile yan bahçenin duvarında oturuyorduk.
7. Gemiciler uzakta bir kara görünce rahat nefes aldılar.
8. Bu akşam televizyonda çok keyifli bir program izleyeceğiz.
9. Geçen yıl aldığı koltuk takımı çocuklar yüzünden eskimiş.
10. Sonbaharda ağaçlar kıyafetlerini bir kenara bırakır.
209
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları - 1
3. Aşağıdaki metinde geçen altı çizili sözcüklerden yapım eki almış olanları verilen boşluğa yazınız.
Kitapların arka kapakları özet geçilen yerlerdir, ön kapaktan sonra okurun kitapla buluştuğu ilk duraktır burası; biraz
içeriğin biraz yazarın anlatıldığı, kimi zaman ünlü isimler, başka yazarlar, kitabın ait olduğu türün pirlerinden alıntılarla
hafiften de reklam yapılan bir nevi ekranlardır.
………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………
4. Aşağıdaki tabloda verilen sözcüklerde geçen yapım eklerinin çeşitlerini işaretleyiniz.
Fiiller İsimden İsim Yapma Eki İsimden Fiil Yapma Eki Fiilden İsim Yapma Eki Fiilden Fiil Yapma Eki
1. Yaşa-
2. İncel-
3. Kitaplık
4. Sürücü
5. Çalışkan
6. Şekersiz
7. Görgü
8. Bakış-
9. İyileş-
10. Giydir-
11. Doğu
12. Işık
13. Temizle-
14. Yumurtla-
15. Sarar-
210
SÖZCÜKTE YAPI
Kök ve Kök Çeşitleri, Ek ve Ek Çeşitleri
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları-2
1. Çokluk ekinin aşağıdaki cümlelere kattığı anlamları eşleştiriniz.
1. Yarın akşamki yemeğe Aliler de gelecekmiş. a. Sülale, soy
2. Bu yapı Selçuklular döneminden kalma. b. Her, sürekli
3. Müdür Beyler henüz okulumuza gelmediler. c. Abartma
4. Hanımefendiler güzellik uykusundan uyanmadılar. d. Saygı
5. Kapıyı bize açan yirmi yaşlarında bir genç kızdı. e. Alay, küçümseme, sitem
6. Hasta ateşler içinde sabaha kadar kıvrandı. f. Yaklaşık
7. Ülkemizde nice Mimar Sinanlar yetişti. g. Benzerleri
8. Sabahları yürüyüşe çıkmayı çok severim. h. Aile
2. Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili gövdelerin çeşitlerini işaretleyiniz.
Cümleler İsim Gövdesi Fiil Gövdesi
1. Bu sabah toplanan bilim kurulu, yeni açıklamalar yapacak.
2. Başka insanlara saygı duymak için önce kendimize saygı duymalıyız.
3. Eskiyen tüm sandalyeler kapının önüne atıldı.
4. Küçük çocuk hiç durmaksızın zıplıyor.
5. Şaşırdım, buraya gelmeni beklemiyordum doğrusu.
3. Aşağıdaki fiillere yanlarında verilen kip ve şahıs eklerini getirerek boşluğa yazınız.
1. İste- Şimdiki Zaman Kipi - 1. Tekil Kişi …………………………………
2. Uyu- Gereklilik Kipi - 3. Tekil Kişi …………………………………
3. Çalış- Şart Kipi - 2. Çoğul Kişi …………………………………
4. İç- Geniş Zaman Kipi – 1. Çoğul Kişi …………………………………
5. Bin- Duyulan Geçmiş Zaman Kipi – 2. Tekil Kişi …………………………………
211
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları - 2
4. Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi ötekilerden 8. Aşağıdaki sözcüklerden hangisi kök ve eklerine
farklı bir yapım eki almıştır? yanlış ayrılmıştır?
A) Mürekkep milattan önce 2967 yılında bulunmuştur. A) Bil-im-sel
B) Yapılan ilk kalem Mısırlılar tarafından kullanılmıştır. B) Sarı-ar-ıyor
C) Matematik sözcüğü Yunanca “matesis” sözcüğünden C) Öğren-ci-lik
gelir. D) Bölge-miz-de
D) Belçika’da ilkokul öğrencilerinin mızıka dersi almaları
zorunludur.
5. “Göz” kelimesine aşağıdaki eklerden hangisi getiri-
lirse “Gözlemleme veya gözetleme işini yapan kimse” 9. Aşağıda görselleri verilen sözcüklerden hangisi fiil
anlamlı bir kelime türetilir? köklüdür?
A) –süz B) –cü C) -lü D) -lük A) B)
C) D)
6. Geçmişe, epey geçmişe, Taş Devri’ne dönelim. Bir küçük
I.
çocuk ve onun koca tüylü mamutunu hayal
II.
edelim. Hayal etmesi bile bizi gülümsetiyor değil mi?
III. IV.
Bu metinde numaralanmış kelimelerden hangisi isim
çekim eki almıştır?
A) I. B) II. C) III. D) IV.
7. Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili sözcüklerin 10. Aşağıdaki tabloda işaretlenen kök ve eklerden han-
hangisinde “-i” eki diğerlerinden farklı bir görevde gisinde bir yanlışlık yapılmıştır?
kullanılmıştır?
Sözcükler İsim Fiil Yapım Çekim
A) Bir gülümsemesi ile bütün sorun çözülür. Kök Kök Eki Eki
B) Kemerleri bağladıktan sonra kalkışa geçmeye başla- A) Sözlük X X
dık. B) Çantadan X X
C) Çantasındaki kitabı yavaşça çıkarıp bana uzattı. C) Geçit X X
D) Sabahtan akşama kadar göçmen kuşları araştırıyor. D) Biniş X X
212
SÖZCÜKTE YAPI
27.Bölüm
Basit, Türemiş ve Birleşik Sözcükler
Sınıf İçi Alıştırma ve Uygulamalar
Kılavuz Bilgi
SÖZCÜKTE YAPI
Basit Sözcük Türemiş Sözcük Birleşik Sözcük
Basit Sözcük
Yapım eki almamış sözcüklerdir. Çekim eki almış ya da kök hâlindedirler.
Örnekler: ev, gel-, sevmeliyiz, binadan…
Türemiş Sözcük
Yapım eki almış kelimelerdir.
Örnekler: bilgiç, yetenekli, dergi…
Alıştırma - 1
Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili sözcükler basit yapıdaysa “B”yi, türemiş yapıdaysa “T”yi işaretleyiniz.
Cümleler B T
1 Yeni yılın ilk günlerini kar yağışıyla karşıladık.
2 Çay demlemek için mutfağa giden teyzemi bir sürpriz bekliyordu.
3 Sabah gözünü açar açmaz ilk işi gazetelere bakmaktır.
4 Altı ayda bir diş sağlığını korumak için kontrole gitmelisin.
5 Amerika’ya taşınan aile bireyleri, orada bir yaşam kurmuşlar.
6 Kız kardeşim alışveriş delisi olduğu için sürekli para harcar.
7 Pişen yemeklerin kokusu herkesin iştahını kabartmaya başladı.
8 Müzik kutusundan çıkan ahenkli melodileri hep çok sevmişimdir.
9 Mitolojik hikâyeleri çok sever, benzerlerini yazmaya çalışırdı.
10 Bir buket kırmızı gül ile onu karşılamaya gitmelisin.
Kılavuz Bilgi
Birleşik Sözcükler
Yeni bir kavramı karşılamak üzere, birden fazla sözcüğün bir araya gelip kaynaşmasıyla oluşan sözcüklere denir.
Örnekler: bilgisayar, hanımeli, kardan adam…
! UYARI
Birleşik sözcük denilince akla sadece bitişik yazılan sözcükler gelmemelidir. Birleşik sözcüklerin bazıları, oluşum
ve anlam özelliklerine göre çeşitli kurallara bağlı olarak ayrı, bazıları da bitişik yazılır.
213
Basit, Türemiş ve Birleşik Sözcükler
Kılavuz Bilgi
Birleşik Sözcüklerin Oluşma Şekilleri
Birleşik Sözcüklerin Oluşum Yolları
Tür Kayması Ses Değişimi Anlam Kayması Belirtisiz Ad Tamlaması Sıfat Tamlaması
İsim+Fiil Fiil+İsim Fiil+Fiil Yansıma Sözcükler
1. Tür kayması yoluyla oluşan birleşik sözcükler: Eylem soylu sözcüklerin kalıplaşarak bir kavramı, bir varlığı karşılayan
isimlere dönüşmesiyle oluşan birleşik sözcüklerdir. Sözcüklerden biri ya da her ikisi tür değişikliğine uğrayabilir.
Örnekler: biçerdöver, uyurgezer, çekyat, gelgit…
2. Ses değişimi yoluyla oluşan birleşik sözcükler: İki sözcük, birleşirken ünlü düşmesi veya ünsüz türemesine uğruyorsa
ses değişimi yoluyla birleşik sözcük oluşturur.
Örnekler: niçin (ne için), nasıl (ne asıl), hissetmek (his etmek), affetmek (af etmek)…
3. Anlam kayması yoluyla oluşan birleşik sözcükler: Sözcüklerden biri ya da her ikisinin anlam değişmesine uğrama-
sıyla oluşan birleşik sözcüklerdir.
Birinci sözcük anlamını kaybeder: sivrisinek, köpek balığı, ateşböceği, Eskişehir...
İkinci sözcük anlamını kaybeder: kafatası, gökkuşağı, göz bebeği, gökyüzü...
Her iki sözcük anlamını kaybeder: aslanağzı (çiçek), suçiçeği (hastalık), akbaba (kuş)...
4. Birleşik sözcükler belirtisiz ad tamlaması biçiminde olabilir.
Örnekler: hanımeli, aslanağzı, atasözü...
5. Birleşik sözcükler sıfat tamlaması biçiminde olabilir.
Örnekler: Akdeniz, sivrisinek, kırkayak, boşboğaz, açıkgöz...
6. Birleşik sözcükler isim + fiil biçiminde olabilir.
Örnekler: bilgisayar, gecekondu, ateşkes, mirasyedi...
7. Birleşik sözcükler fiil + isim biçiminde olabilir.
Örnekler: yanardağ, atardamar, akarsu...
8. Birleşik sözcükler fiil + fiil biçiminde olabilir.
Örnekler: kapkaç, dedikodu, çekyat...
9. Birleşik sözcükler yansıma sözcüklerden oluşabilir.
Örnekler: gırgır, cızbız, hırgür...
214
Basit, Türemiş ve Birleşik Sözcükler
Alıştırma - 2
Eskişehir’e gitmek için uzun bir tren yolculuğuna çıkmıştı. Kucağında bilgisayarı, elinde kitapları, bu yolculuğun üstesinden
gelecekti. Daha İstanbul’u henüz geçmişlerdi ki teknik bir arıza sebebiyle tren durduruldu. Bütün yolcular aşağıya indirildi.
Kemal, gökyüzüne baktı. Yüzlerce yıldız, yolcuların bu hâline güler gibiydi. Bir yerlerden mis gibi hanımeli kokuları geliyordu
burnuna. Açıkgöz birisi olduğu her hâlinden belli bir adam Kemal’in yanına yaklaştı. “Yolculuk nereye hemşehrim?” dedi.
Kemal bu sorunun saçmalığına güldü. “Niçin soruyorsun, aynı trende değil miyiz?” dedi.
Metinde geçen birleşik isimleri bularak verilen boşluğa yazınız.
……………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………
Alıştırma - 3
Aşağıdaki birleşik sözcüklerin oluşum yollarını karşılarına yazınız.
1. Uludağ : . .............................................................................................................................................................................................................
2. Gökkuşağı: .........................................................................................................................................................................................................
3. Köpek balığı: .....................................................................................................................................................................................................
4. Sivrisinek: ...........................................................................................................................................................................................................
5. Yanardağ: ...........................................................................................................................................................................................................
6. Çekyat: ................................................................................................................................................................................................................
7. Gelgit: ..................................................................................................................................................................................................................
8. Kahvaltı: ...............................................................................................................................................................................................................
9. Niçin: ....................................................................................................................................................................................................................
10. Mirasyedi: .......................................................................................................................................................................................................
Alıştırma - 4
Aşağıda verilen sözcükleri uygun sözcük yapısı kutularına yerleştiriniz.
dostluk - iradeli - Gaziantep - şekersiz - çalışkan - yıldızlar - tencerenin - taşıtlar - sabahçı - Beşiktaş - yayınevi
ön söz - yapıştırıcı - sigara böreği - çizelge - hiçbir - raftan - yumurtla - gitti - işleriniz
Basit Yapılı Sözcükler Türemiş Yapılı Sözcükler Birleşik Yapılı Sözcükler
Kutusu Kutusu Kutusu
215
SÖZCÜKTE YAPI
Basit, Türemiş ve Birleşik Sözcükler
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları-1
1. Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili sözcükleri yapılarına göre inceleyerek tabloda işaretleyiniz.
Cümleler Basit Türemiş Birleşik
1. Onun şıpsevdi bir yapısı vardı, herkese hemen âşık olurdu.
2. Her zaman olduğu gibi bu durumda da sabretmelisin canım oğlum.
3. Bu takımın gördüğü en iyi oyuncularız biz.
4. Gece siyah pelerinini üstüne geçirirken yorgun yolcular odalarına çekildi.
5. Neden habersiz gelirsin ey güzel peri?
6. Kızım ve arkadaşı bahçede oyuncak bebekleriyle oynuyorlar.
7. Küçücük bir buğday tanesine bile değer veren bir tüccardı o.
8. Aniden çıkan rüzgâr, yürüyüş yapan ekibimizi zor durumda bıraktı.
9. Bu sınavı kazanmak istiyorsan çok daha fazla çalışmalısın.
10. Annesinin hazırladığı sıcak kuşburnunu büyük bir keyifle içti.
11. Yemekhanede çıkan yangın, ufak çaplı maddi hasara yol açtı.
12. Cırcır böceklerinin sesleri kamp yapmaya alışkın olmayanları uyutmadı.
13. Yaşlı kadın pencerenin önünde saatlerce oturup sokağı seyrederdi.
14. Bir adım daha atsan uçuruma yuvarlanabilirdin.
15. Saksıdaki çiçek günden güne güzelleşiyor.
2. Aşağıda verilen birleşik sözcüklerin oluşum yollarını verilen boşluklara yazınız.
Birleşik Sözcükler Oluşum Yolları
1. Atardamar
2. Demir yolu
3. Hırgür
4. Kırkayak
5. Sütlaç
6. Nasıl
7. Affet-
8. Hapsol-
9. Atasözü
10. Suçiçeği
216
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları - 1
3. Aşağıdaki numaralanmış görselleri karşılayan sözcükleri yapılarına uygun kutulara yerleştiriniz.
1 2 3
Sözlük
4 5 6
7 8 9
10 11 12
Basit Yapılı Sözcükler Türemiş Yapılı Sözcükler Birleşik Yapılı Sözcükler
Kutusu Kutusu Kutusu
217
SÖZCÜKTE YAPI
Basit, Türemiş ve Birleşik Sözcükler
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları-2
1. Aşağıdaki metinde numaralandırılan sözcükleri, yapılarına uygun kutulara yazınız.
Yağmuru ve yağmurlu havaları oldum olası severim. Pencerede ya da şemsiyemin tepesinde usul usul
1. 2. 3. 4.
tıpırdayan damlaların ayak seslerine bayılırım. Yağmurla birlikte ortalığı saran toprak kokusuna zaten
5. 6. 7. 8.
doyamam. Ama gökyüzünün suratını asıp kaşlarını çatması, kararıp bozarması ve ansızın öfkelenip
9. 10. 11.
gürleyerek yeryüzüne korkunç ışıklar göndermesi, çocukken yüreğimi ağzıma getirirdi. Gökyüzünün
12. 13. 14. 15.
kükremesiyle birlikte, çığlıklar atarak derhal pencereden uzaklaşırdım.
16. 17.
Basit Yapılı Sözcükler Türemiş Yapılı Sözcükler Birleşik Yapılı Sözcükler
Kutusu Kutusu Kutusu
2. Aşağıda verilen şiirde geçen altı çizili sözcüklerden gövde hâlinde olanları belirleyerek verilen boşluklara yazınız.
İstanbul’u dinliyorum, gözlerim kapalı
Önce hafiften bir rüzgâr esiyor;
Yavaş yavaş sallanıyor
Yapraklar ağaçlarda;
Uzaklarda, çok uzaklarda,
Sucuların hiç durmayan çıngırakları
İstanbul’u dinliyorum, gözlerim kapalı.
İstanbul’u dinliyorum, gözlerim kapalı;
Kuşlar geçiyor, derken;
Yükseklerden, sürü sürü, çığlık çığlık.
Ağlar çekiliyor dalyanlarda;
Bir kadının suya değiyor ayakları;
İstanbul’u dinliyorum, gözlerim kapalı.
Orhan Veli Kanık
218
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları - 2
3. Yazı, ölümü bir türlü ortadan kaldıramayan insanoğlunun 7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yansımadan türe-
miş bir sözcük yoktur?
1 2 3 4
A) Bir çıtırtı duysa hemen kalkıyor, etrafa bakıyor.
ölüme karşı bulabildiği tek çaredir.
B) Hapşırırken elini değil, kolunun içini ağzına kapama-
Numaralanmış kelimelerden hangisi yapıca diğer- lısın.
lerinden farklıdır? C) Kuşların ötüşünü dinlemek senfoni orkestrasını din-
lemekten farksızdı.
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4
D) Küçük kedi miyavlayarak yanımıza geldi, ayaklarımıza
dolandı.
4. Aşağıda görsellerle ifade edilen sözcüklerden han-
gisi birleşik yapılıdır?
A) B) 8. Aşağıdakilerin hangisinde birleşik sözcüklerin tümü
sıfat tamlaması şeklinde oluşmuştur?
A) Sivrisinek, Eskişehir, Açıkgöz
B) Hanımeli, Samanyolu, Niçin
C) Sütlaç, Balkabağı, Çanakkale
C) D) D) Karabatak, Gecekondu, Gelgit
9. “onbaşı, hanımeli, radyoevi” birleşik sözcüklerinin
ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir?
5. Bir yazarın yapıtlarında yaşamından izler saptamak, A) Belirtisiz isim tamlaması biçiminde oluşmuşlardır.
eleştirmenlerin sık sık başvurdukları bir yöntemdir.
B) Bir isim ve bir fiilin birleşmesiyle oluşmuşlardır.
Bu cümle için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? C) Sözcüklerden en az biri anlamını kaybetmiştir.
D) Ses düşmesi yoluyla birleşmişlerdir.
A) Birleşik sözcük vardır.
B) Gövde hâlinde birden çok sözcük vardır.
C) Basit yapılı sözcük yoktur.
D) Yapım eki alan sözcükler vardır.
10. Bir gemi bembeyaz teniyle açıklarda,
6. Yatak altında saklanan, dolapların içinden çıkan, kimine Güverteleri uçtan uca orman;
görünen, kimi için görünmez olan canavarlar küçük ço- Aldım çiçeğimi şurama bastım,
cukların hayal gücünde midir sadece? Onlara inanmanın Bastım ki yalnızlığımmış.
yaşı olur mu? Ve canavarlar sadece minikleri korkutmakla Cemal Süreya
görevli yaratıklar mıdır?
Bu şiirin kaçıncı dizelerinde türemiş yapılı sözcük
Metinde altı çizili sözcüklerden kaç tanesi basit vardır?
yapıdadır?
A) 1. ve 2. B) 1. ve 4.
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 C) 2. ve 3. D) 2. ve 4.
219
SÖZCÜK TÜRLERİ
28.Bölüm
İsim(Ad), Sıfat (Ön Ad), Tamlamalar
Sınıf İçi Alıştırma ve Uygulamalar
Kılavuz Bilgi
İsim (Ad):
İSİM (AD)
Varlıklara Verilişlerine Göre İsimler Varlıkların Sayılarına Göre İsimler Varlıkların Oluşlarına Göre İsimler
Özel İsim Tekil İsim Çoğul İsim Somut İsim
Cins İsim (Tür İsmi) Topluluk İsmi Soyut İsim
İsim (Ad)
Canlı ve cansız varlıkları, duygu ve düşünceleri, çeşitli durumları bildiren kelimelere denir.
Özel İsim
Belirli bir varlığı karşılayan ve bu varlığı benzerlerinden ayıran isimlerdir.
Örnekler: Mustafa Kemal Atatürk, Mars, Çiçek Sokak, Amerika, Çırağan Sarayı…
Cins İsmi (Tür Adı):
Aynı türden varlık veya kavramları karşılayan isimlerdir.
Örnekler: bilgisayar, ağaç, kuş, insan, sehpa, avize…
Tekil İsmi:
Sayı bakımından bir tek varlığı veya kavramı karşılayan isimlerdir.
Örnekler: gül, limon, kitap, öykü, deniz…
Çoğul İsim:
”-lar, -ler” ekini alarak sayı bakımından birden çok varlığı veya kavramı karşılayan isimlerdir.
Örnekler: güller, limonlar, kitaplar, öyküler, denizler…
Topluluk İsmi:
“-lar, -ler” ekini almadığı hâlde birden fazla varlığı karşılayan ve bir grup bildiren isimlerdir.
Örnekler: deste, sürü, kervan, komisyon, ordu…
Somut İsim:
Beş duyumuzdan (görme, işitme, tatma, koklama ve dokunma) herhangi biriyle algılanabilen varlıkları karşılayan isim-
lerdir.
Örnekler: ışık, rüzgâr, kalp, çanta, zil…
Soyut İsim
Beş duyumuzdan herhangi biriyle algılanamayan ama varlığı bilinen duygu ve kavramları karşılayan isimlerdir.
Örnekler: akıl, melek, sevgi, hüzün, özlem…
220
İsim(Ad), Sıfat (Ön Ad), Tamlamalar
Alıştırma - 1
Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili sözcükleri “somut” veya “soyut” olarak değerlendiriniz.
Cümleler Somut Soyut
1 Sözleriyle aramızdaki köprüyü yıktı.
2 Bu yaramaz çocuk benim ömrümü yedi.
3 Peşinde bir gölge olmuştu küçük kardeşim.
4 Pencereden gelen ışığı engellemeye çalışıyor.
5 Ağaçların kökleri birbirlerine sımsıkı sarılmışlardı.
Alıştırma - 2
Aşağıdaki isimlerin özelliklerini tabloda işaretleyiniz.
İsimler Özel İsim Cins İsim Tekil İsim Çoğul İsim Topluluk İsmi Somut İsim Soyut İsim
1. Bursa
2. Ev
3. Uçaklar
4. Öfke
5. Düzine
6. Kutu
7. Ayşeler
8. Aile
9. Rüya
10. Hava
221
İsim(Ad), Sıfat (Ön Ad), Tamlamalar
Kılavuz Bilgi
Sıfat (Ön Ad)
Sıfat (Ön Ad): İsimlerden önce gelerek onları çe- SIFAT (ÖN AD)
şitli yönlerden niteleyen ya da belirten kelimelere
denir. Sıfatlar, “Niteleme Sıfatları” ve “Belirtme
Sıfatları” olarak ikiye ayrılırlar.
Niteleme Sıfatları Belirtme Sıfatları
İşaret Sıfatları Sayı Sıfatları
Belgisiz Sıfatlar Soru Sıfatları
Niteleme Sıfatları:
Varlıkların renklerini, biçimlerini, durumlarını ifade eden sıfatlardır. Niteleme sıfatlar isme sorulan “nasıl” sorusuna cevap
verir.
Örnek: beyaz araba, hırçın çocuk, kare masa
Sıfat İsim Sıfat İsim Sıfat İsim
Belirtme Sıfatları:
Varlıkları; işaret, sayı, belirsizlik veya soru yönelterek belirten sıfatlardır. Bunlar dörde ayrılır:
1. İşaret sıfatları:
Varlıkları işaret yoluyla belirten sıfatlardır.
Örnekler: Bu mont, şu ev, o dergi..
2. Belgisiz sıfatlar
Varlıkları belli belirsiz belirten sıfatlardır.
Örnekler: Bazı insanlar, kimi öğrenciler...
3. Soru sıfatları
Varlıkları soru yoluyla belirten sıfatlardır.
Örnekler: Hangi ders, kaç tane...
4. Sayı sıfatları
Varlıkların sayılarını belirten sıfatlardır. Dörde ayrılır:
Asıl sayı sıfatları: iki kişi, beş ev...
Sıra sayı sıfatları: ikinci kişi, beşinci ev...
Üleştirme sayı sıfatları: ikişer kişi, beşer ceviz...
Kesir sayı sıfatları: yarım elma, çeyrek ekmek, dörtte üç peynir, yüzden on kâr...
Adlaşmış sıfat
Niteleme sıfatları, çekim eki alarak ya da almadan niteledikleri isimlerin yerine kullanılabilir. Bu şekilde kullanılan söz-
cüklere “adlaşmış sıfat” denir.
Örnek: Küçük çocuk annesini görünce sevindi. Küçük, annesini görünce sevindi.
Niteleme isim Adlaşmış
sıfatı sıfat
222
İsim(Ad), Sıfat (Ön Ad), Tamlamalar
Alıştırma - 3
Bu görseli niteleyen veya belirten sözcükleri işaretleyiniz.
Uçan Güçlü
Kırmızı pelerinli Bu
Kendi Bazı
Bir Şunlar
Alıştırma - 4
Aşağıdaki isimlerin özelliklerini tabloda işaretleyiniz.
Sıfatlar Niteleme Sıfatı İşaret Sıfatı Belgisiz Sıfat Soru Sıfatı Sayı Sıfatı
1. Yeşil Bursa
2. Hangi Ev?
3. Şu Uçaklar
4. Şiddetli Öfke
5. Altışar Düzine
6. Yüzüncü Kutu
7. Bazı İnsanlar
8. İki Aile
9. Çoğu Rüya
10. Güzel Hava
223
İsim(Ad), Sıfat (Ön Ad), Tamlamalar
Kılavuz Bilgi
Tamlamalar
TAMLAMALAR
İsim Tamlamaları Sıfat Tamlamaları
Belirtili İsim Tamlamaları Belirtisiz İsim Tamlamaları
Zincirleme İsim Tamlamaları
İsim Tamlamaları
Aralarında anlamca ilgi bulunan, biri diğerini bütünleyen en az iki farklı isim veya zamirden meydana gelmiş kelime
grubuna “isim tamlaması” denir.
İsim Tamlamalarının Kuruluşu
İsim tamlamalarında birinci kelime veya kelime grubuna “tamlayan”, ikinci kelime veya kelime grubuna “tamlanan” denir.
Tamlayan –ın/-in/-un/-ün ilgi (tamlayan) ekini, tamlanan –ı/-i/-u/-ü iyelik ekini alır.
Örnek: vazonun şekli
Tamlayan Tamlanan
İsim tamlamaları belirtisiz ve belirtili olmak üzere ikiye ayrılır. Bir de bu iki tamlamanın bir arada kullanıldığı zincirleme
isim tamlamaları vardır.
Belirtisiz isim tamlaması
Tamlayanı tamlayan (ilgi) eki almayan, tamlananı ise tamlanan (iyelik) eki alan isim tamlamalarıdır.
Örnekler: hava sıcaklığı , güneş gözlüğü, bekleme odası…
→ Tamlayan, tamlananın niteliğini gösterir.
Örnek: Anne sevgisi
→ Tamlayan, tamlananın sebebini gösterir.
Örnek: Sel felaketi
→ Tamlayan, tamlananın ortaya çıktığı yeri belirtir.
Örnek: Amasya elması
→ Tamlayan, tamlananın neye benzediğini gösterir.
Örnek: Parmak üzümü
224
İsim(Ad), Sıfat (Ön Ad), Tamlamalar
Belirtili isim tamlaması
Tamlayanı tamlayan (ilgi) eki alan, tamlananı da tamlanan (iyelik) eki alan isim tamlamalarıdır.
Örnekler: Türkçenin güzelliği, konunun önemi, arabanın lastiği…
→ Tamlayanla tamlanan arasına başka sözcük ya da sözcükler girebilir.
Örnek: Çocuğun bitmeyen ağlaması
→ Tamlayanla tamlanan yer değiştirebilir.
Örnek: Sesi geldi dedemin uzaklardan.
→ Tamlayan ya da tamlanan sayısı birden çok olabilir.
Örnek: Kardeşimin, ağabeyimin mutluluğu
Tamlayan Tamlayan Tamlanan
Gençliğimin acıları, mutlulukları
Tamlayan Tamlanan Tamlanan
→ Tamlayan ya da tamlanandan önce sıfat kullanılabilir.
Örnek: Kırmızı eteğin pileleri
Ömer’in yeşil gözleri
→ Bazı durumlarda tamlayan unsur düşer.
Örnek: (Onun) Umutları suya düşmüştü.
→ Bazı durumlarda tamlayan ekinin (-ın/-in/-un/-ün) yerini “-dan/-dan” durum eki tutar..
Örnek: Çocuklardan birkaçı
→ Kişi ya da işaret zamirleri tamlayan olarak kullanılabilir.
Örnek: Senin araban
Zincirleme isim tamlaması
En az üç ismin bir araya gelmesi ile oluşan isim tamlamalarıdır.
Örnekler: vişne bahçesinin kapısı, gökyüzünün renginin ihtişamı…
Sıfat Tamlaması
En az bir sıfatla bir ismin bir araya gelerek oluşturduğu kelime grubuna “sıfat tamlaması” denir.
Örnekler: hızlı araba, birkaç kişi, temiz çevre…
225
İsim(Ad), Sıfat (Ön Ad), Tamlamalar
Alıştırma - 5
Aşağıdaki isimlerin özelliklerini tabloda işaretleyiniz.
Cümleler İsim Tamlaması Sıfat Tamlaması
1. Asitli içecekler dişlerimize çok zarar veriyor.
2. Dersin zorluğu hiçbirimizi yıldırmamıştı.
3. Bembeyaz sardunyalar sarmış bahçemizi.
4. Akıllı, dürüst, güvenilir bir insandı Hasan Bey.
5. Dağ havası herkese iyi gelmiş, herkesi mutlu etmişti.
6. Bu sabah evin önünde bir kedi yavrusu bulduk.
7. Defne, kırmızı bir elbise giymişti o gece.
8. Çiğdem’in dostlukları her zaman uzun ömürlü olmuştur.
9. Televizyonun kumanda tuşu artık çalışmıyor.
10. Son ders hepimize çizgi film seyrettirmeye söz verdiler.
Alıştırma - 6
Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili sözcüklerin türlerini tabloda işaretleyiniz.
Cümleler İsim Sıfat
1. Bu konuda uzlaşmak için uzun süre kararsız kaldık.
2. Boş parkta beş yaşlarında bir çocuk oynuyor.
3. Tüh, önce sana gitseydik bu trafiğe girmezdik!
4. Çocukların tümü gösteriyi izlemek için meydana yürüyor.
5. Ders çalışıyor sanıyordum meğer bilgisayar başına geçmiş.
6. Bütün aile bir araya gelir, uzun kahvaltılar yapardık.
7. Tarihî bir yolculuk yapmak gibiydi bu trende seyahat etmek.
8. Film ve televizyon dünyasının en önemli ödülleri dağıtılacak.
9. Kamp alanında sekiz izci, ateşin başına toplanmıştı.
10. Kimseyi görmek istemediğini söyleyip odasına çıktı.
226
SÖZCÜK TÜRLERİ
İsim(Ad), Sıfat (Ön Ad), Tamlamalar
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları-1
1. Aşağıdaki sözcüklerden uygun olanları cümlelerde verilen boşluklara yazınız.
birçok siyah yüzde elli Bu yuvarlak
a. Salondaki ........................................................ kişi film boyunca kahkahalarla güldü.
b. Milano’dan kendisine ........................................................ çanta almış yine.
c. Ürünlerin çoğunda ........................................................ indirim olduğunu öğrendik.
d. ........................................................ çocuk dergisi yayıncılığa yeni bir soluk getirdi.
e. Ofisteki ........................................................ masayı çevreleyen çalışanlar müdürü bekliyor.
2. Aşağıdaki görsel çiftlerinden isim tamlaması ya da sıfat tamlaması oluşturup verilen boşluğa yazınız.
................................................................................................................... ...................................................................................................................
................................................................................................................... ...................................................................................................................
227
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları - 1
3. Aşağıdaki cümlelerde geçen “doğru” sözcüğünün cümledeki türünü (isim, sıfat) verilen boşluklara yazınız.
1. Doğruyu söylediğin sürece sıkıntı yaşamazsın. …………………………………………
2. Bize aktardığın doğru bilgiler için çok teşekkür ederim. …………………………………………
3. Matematik dersinde öğretmenimiz tahtaya doğru çizdi. …………………………………………
4. Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili sözcüklerin cümledeki türünü yazınız.
1. Alma mazlumun ahını, çıkar aheste aheste. …………………………………………
2. Ah, sanırım dizimdeki bağlar koptu! …………………………………………
3. O adam, bizim geleceğimizin güvencesiydi artık. …………………………………………
4. O, herkesin ulaşmaya çalıştığı bir tablo. …………………………………………
5. O, bütün sınavlarından başarıyla geçti. …………………………………………
6. Çiçekler ile mumlar odanın atmosferini değiştiriverdi. …………………………………………
7. Eski süpürgeyi tamire vermem gerekiyor. …………………………………………
5. Aşağıdaki cümlelerde geçen “bir” sözcüğünün cümledeki türünü verilen boşluklara yazınız.
1. Bir gün beni sen de anlarsın. …………………………………………
2. Salonda bir kişilik bile yer kalmadı. …………………………………………
3. Çocuklarımın hepsi benim için bir, ayrım yapmam. …………………………………………
228
SÖZCÜK TÜRLERİ
İsim(Ad), Sıfat (Ön Ad), Tamlamalar
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları-2
1. Aşağıdaki metinde geçen altı çizili sözcükleri, türlerine uygun kutulara yazınız.
2005 yılında, akşam haberlerini izlerken bütün mahkeme kararlarına karşın Bergama’daki Ovacık Altın Madeni’nin çalışmaya
başladığını duydum. Oturduğum koltuktan kalkarak “Biri bunu yazsın artık!” diye bağırdığımı anımsıyorum. Sonra çevreme
baktım. Bu görevi kime veriyor, kime sesleniyordum ki? Bilgisayarın başına geçtim. O ana dek hiç görmediğim, hiç tanıma-
dığım, hakkında hiçbir şey bilmediğim bir adam, Simo, Bergamalı Simo, Akropol’deki tiyatronun basamaklarından aşağı
inmeye başladı. Sonrasında roman su gibi akıp gitti. Simo, ki o bir hayalî kahramandır, kendi yolculuğunu başı dik biçimde
sürdürdü. Ben de Simo’yla yürüdüm Bergama’nın dağlarını, ovalarını, görkemli sütunları ile bütün o havzaya tepeden
bakan Akropol’ü… Öyle birini daha önce hiç tanımamıştım. Ama daha ilk satırda, Simo’yu yıllardır tanıyor gibiydim. Ben
Bergama’yı, siyanür havuzunu, maden alanını, köyleri onunla dolaştım. Her şeyi onun gözleriyle görmeye çalıştım. Yorulmak
nedir bilmedik. Araştırmaları da katarsak birlikte yaptığımız bu yolculuk tam iki buçuk yıl sürdü.
İsim kutusu Sıfat kutusu
2. Aşağıdaki görsellerle sözcükleri eşleştirerek verilen cümleleri tamamlayınız.
unutulmaz yeni bembeyaz kızıl
1. ……………………...……………….. en eski gölge oyunlarından birisidir.
2. ………………………………. arasına dalınca kendimizi kaybettik.
3. Kendisine ……………………………………….………… almak istiyormuş.
4. ……………………………………………… karşısında oturan kadına huzur veriyordu.
229
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları - 2
3. Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili sözcüklerden 6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde isim tamlaması
hangisinin türü diğerlerinden farklıdır? vardır?
A) Bu çiçekleri benim için her türlü fedakârlığı yapan A) Elindeki malzemeler ile bir ev inşa edemezsin.
annem için topladım. B) Uludağ’da oteller bölgesine teleferik ile çıktık.
B) Kahvesini yaptı ve camın kenarına oturup etrafı sey- C) Eldivenleri diğer çantanda bırakmışsın.
retmeye başladı.
D) Emekliye ayrılan öğretmenlerini saygı ile selamladılar.
C) Çalışmaya erken başladı ki işlerini planlanandan önce
bitirdi.
7. Çocukların dünyasında her kavram amatör, her söz
D) Çok çabuk yoruluyor çünkü zavallı kalbi teklemeye acemi, her davranış çelimsiz, her duygu masum. Böyle-
başlamış.
sine el değmemiş bir dünya ile yetişkinlerin algısı boy
ölçüşemez.
Bu metinle ilgili aşağıdakilerden hangisi söylene-
mez?
A) Sıfat tamlamalarına yer verilmiştir.
B) Belgisiz sıfat kullanılmıştır.
4. Ey ana toprağı, ey Anadolu C) Belirtisiz isim tamlamalarına yer verilmiştir.
1 D) İsim köklü sözcüklere yer verilmiştir.
Açıldı önünde gelişme yolu
2
Hamdolsun her yanın bereket dolu 8. Mirketler, genelde Afrika kıtasında karşımıza çıkan,
1
3 büyük kalabalıklar hâlinde yaşamaları ve bu kalabalık
Cennette bir yeşil meydan gibisin 2
4 içinde oluşturdukları emsalsiz görev dağılımı ile tanınan
3
minik çöl hayvanlarıdır.
Numaralanmış söz öbekleriyle ilgili olarak aşağıda- 4
kilerden hangisi söylenemez? Bu cümledeki numaralanmış kısımların hangisinde
diğerlerinden farklı bir tamlama bulunmaktadır?
A) 1’deki, isim tamlamasıdır.
B) 2’deki, sıfat tamlamasıdır. A) 1 B) 2 C) 3 D) 4
C) 3’teki, sıfat tamlamasıdır.
D) 4’teki, sıfat tamlamasıdır. 9. (1) Çocuğun kelime hazinesini geliştirmek için, doğduğu
andan itibaren onunla konuşmak gerekir. (2) Çocuk, ses
tonuna karşı duyarlıdır ve algılamaya doğuştan itibaren
başlar. (3) Bu algılama mana çıkarma değil, duyum alma
anlamındadır. (4) Çocuk, ufak yaşlarda kendi kendine
oynar ve konuşur, daha sonraki yaşlarda grup oyunlarına
başlar.
5. Aşağıdakilerden hangisinde “doğru” sözcüğü isim Bu paragraftaki numaralanmış cümlelerle ilgili ola-
görevinde değildir? rak aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Sayı doğrusunu defterine çizdikten sonra problemi A) 1. cümlede belirtisiz ad tamlaması kullanılmıştır.
çözdü.
B) 2. cümlede niteleme sıfatı vardır.
B) Her zaman doğruları söylemeye kendini alıştırmalısın.
C) 3. cümlede işaret sıfatına yer verilmiştir.
C) Doğrunun peşinden giden birini kimse durduramaz. D) 4. cümlede sıfat tamlamasına yer verilmiştir.
D) Piknik alanına doğru giden çocuklar, çok şendiler.
230
ZAMİR (ADIL)
29.Bölüm
Zamir (Adıl) ve Zamir (Adıl) Çeşitleri
Sınıf İçi Alıştırma ve Uygulamalar
Kılavuz Bilgi
ZAMİR (ADIL)
Sözcük Durumundaki Zamirler Ek Durumundaki Zamirler
Kişi (Şahıs) İşaret (Gösterme) İyelik (Adıl) İlgi Zamirleri
Zamirleri Zamirleri Zamirleri
Belgisiz Soru
Zamirler Zamirleri
Zamir (Adıl)
İsmin yerini geçici olarak tutabilen, isim gibi kullanılabilen, isim soylu kelimelere ve bazı eklere denir. Genellikle isim
çekim eklerini (hâl, iyelik, çoğul ekleri) alırlar.
A. Sözcük Durumundaki Zamirler
1. Kişi (Şahıs) Zamirleri:
İnsan isminin yerini tutan kelimelere denir. Türkçede üç tekil, üç de çoğul olmak üzere toplam altı tane şahıs zamiri vardır.
Ahmet, büyükannemi görmek için geldi.
Örnek:
İsim
↓
O, büyükannemi görmek için geldi.
Zamir
1. tekil kişi → ben 2. tekil kişi → sen 3. tekil kişi → o
1. çoğul kişi → biz 2. çoğul kişi → siz 3. çoğul kişi → onlar
! UYARI
“Kendi” sözcüğü de şahıs zamirleri içinde değerlendirilir ve bu zamire “dönüşlülük zamiri” adı verilir.
1. tekil kişi→ kendim 2. tekil kişi → kendin 3. tekil kişi → kendisi
1. çoğul kişi → kendimiz 2. çoğul kişi → kendiniz 3. çoğul kişi → kendileri
! UYARI
Dönüşlülük zamiri şahıs zamirleriyle birlikte kullanılarak cümleye pekiştirme anlamı katar.
Örnek: Bütün çalışmayı ben kendim tamamladım.
231
Zamir (Adıl) ve Zamir (Adıl) Çeşitleri
Alıştırma - 1
Aşağıdaki cümlelerde geçen kişi zamirlerinin altını çiziniz.
1. Yarın akşam yapılacak sınava sadece ben katılacağım.
2. Onlara ne yaparsan yap fark etmiyor, sözden anlamıyorlar.
3. Dinlediği yeni tür müzikleri sana söyleyecekmiş.
4. Bu işe kendi istediği için girdi, neden söylenip duruyor?
5. Size gelmeyi istiyorum ama işlerim bitmiyor.
Kılavuz Bilgi
2. İşaret (Gösterme) Zamirleri:
Varlıkların adını söylemeden, onları işaretle göstermeye yarayan sözcüklere denir.
Başlıca işaret zamirleri: Bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar, buraya, şuraya, oraya, burası, şurası, orası, öteki vb.
Örnekler: Pikniğe giden tüm öğrenciler burada toplanacak.
Şunları temizledikten sonra işimiz bitti sayılır.
! UYARI
“O“ ve “onlar” sözcükleri hem işaret hem de kişi zamiri olarak kullanılabilirler. Bu kelimeler insan isminin yerini tutuyorsa
“kişi zamiri”, insan dışı varlıkların yerini tutuyorsa “işaret zamiri”dir.
Örnek: O, bütün gece masasının başında oturup çalıştı. (İnsan ismi yerine kullanıldığı için kişi zamirdir.)
O, herkesin sahip olmak istediği bir eser. (İnsan dışı varlık yerine kullanıldığı için işaret zamiridir.)
! UYARI
“Bu, şu, o” sözcükleri bir isimden önce kullanılıyor, o ismi belirtiyorsa bu sözcükler zamir olmaktan çıkar; işaret sıfatı
olurlar.
Örnek: Bu kitap benim için her şeyden değerli. (“kitap” sözcüğünü işaret ettiği için işaret sıfatıdır.)
Bu, benim için her şeyden değerli. (Bir ismin yerini tuttuğu için işaret zamiridir.)
Alıştırma - 2
Aşağıdaki cümlelerde geçen işaret zamirlerinin altını çiziniz.
1. Onları üst kata taşımamıza yardım eder misin?
2. Beni aradığın yerde bulamazsan buraya gel.
3. Orada yaşanan her şeyi unutmaya söz verdik.
4. Şurası kimsenin bizi göremeyeceği bir yere benziyor.
5. O ne yazık ki eski bir bina kalıntısından başka bir şey değil.
232
Zamir (Adıl) ve Zamir (Adıl) Çeşitleri
Kılavuz Bilgi
3. Belgisiz Zamirler:
Varlıkların yerini tutmalarına rağmen hangi varlığın yerine kullanıldığı tam ve açıkça belli olmayan sözcüklere denir.
Başlıca belgisiz zamirler: Bazıları, biri, kimi, hepsi, herkes, kimse, birçoğu, birkaçı vb.
Örnekler: Herkes yerine oturduktan sonra sözlerine başladı.
Yardımlarımızın bazıları yerlerine maalesef ulaşamamış.
! UYARI
Belirsizlik bildiren sözcükler bir isimden önce kullanılıyor, o ismi belirtiyorsa bu sözcükler belgisiz sıfat, bir ismin yerini
tutuyorsa belgisiz zamir olur.
Örnekler: Bazı öğrenciler ödevlerini evde bırakmış. (“öğrenciler” sözcüğünü belirttiği için belgisiz sıfattır.)
Bazıları ödevlerini evde bırakmış. (Bir ismin yerini tuttuğu için belgisiz zamirdir.)
Alıştırma - 3
Aşağıdaki cümlelerde geçen belgisiz zamirlerin altını çiziniz.
1. Herkes onun yalan söylediğini çoktan anlamıştı.
2. Hayatının çoğunu evinden uzakta, yollarda geçirdi.
3. Yazdıklarının birkaçını okuma fırsatı yakalayabildim.
4. Kimse ne dediğini anlamıyor, yüksek sesle konuş.
5. İçlerinden biri de çıkıp ona katıldığını söylememiş.
Kılavuz Bilgi
4. Soru Zamirleri:
İsimlerin yerini soru yoluyla tutan sözcüklere denir.
Başlıca soru zamirleri: Ne, kimi, hangisi, kaçı, nereye, nerede, nereden vb.
Örnekler: Almanya seyahatinizden bize neler getirdiniz?
Bu hediyenin kimden geldiğini söylemedi.
! UYARI
Soru bildiren sözcükler bir isimden önce kullanılıyor, o ismi etkiliyorsa bu sözcükler soru sıfatı; bir ismin yerini tutuyorsa
soru zamiri olur.
Örnek: Hangi evi daha çok beğendiniz? (“ev” sözcüğünü belirttiği için soru sıfatı)
Hangisini daha çok beğendiniz? (bir ismin yerini tuttuğu için soru zamiri)
233
Zamir (Adıl) ve Zamir (Adıl) Çeşitleri
Alıştırma - 4
Aşağıdaki cümlelerde geçen soru zamirlerinin altını çiziniz.
1. Yolda gelirken yumurtaların kaçını kırdın? 2. Aradığımız kişiyi nerede bulabiliriz?
3. Bu sözleri kim söylediyse ona inanmamalısın. 4. Yaşlı adam bu hâliyle kimi arıyor?
Kılavuz Bilgi
B. Ek Durumundaki Zamirler
1. İyelik (Aitlik) Zamirleri:
Ek hâlinde olup getirildiği ismin hangi şahsa ait olduğunu bildirir. Bunlar aynı zamanda iyelik ekleridir.
1. tekil şahıs iyelik eki→ -(i)m
2. tekil şahıs iyelik eki→ -(i)n
3. tekil şahıs iyelik eki→ -ı, -i, -u, -ü, -(s)ı, -(s)i, -(s)u, -(s)ü
1. çoğul şahıs iyelik eki → -(ı)mız, -(i)miz, -(u)muz, -(ü)müz
2. çoğul şahıs iyelik eki → -(ı)nız, -(i)niz, -(u)nuz, -(ü)nüz
3. çoğul şahıs iyelik eki → -ları, -leri
Örnek:
(benim) raketim (senin) raketin (onun) raketi (bizim) raketimiz (sizin) raketiniz (onların) raketleri
2. İlgi Zamirleri:
Cümlede daha önce geçmiş bir ismin yerini tutan “-ki” eki ilgi zamiridir. Bu zamir kendinden önceki kelimeye bitişik
yazılır.
Örnek: Senin kitabın kalın, benimki çok ince.
Bu cümlede “kitap” sözcüğü iki kere tekrarlanmayarak “-ki” eki “kitap” sözcüğünün yerine kullanılmıştır. “-ki” eki ismin
yerine kullanıldığı için ilgi zamiridir.
! UYARI
İlgi zamiri olan “-ki”, bağlaç olan “ki” ve sıfat yapan “-ki” eki ile karıştırılmamalıdır.
Örnekler: Akşamki maç iptal edilmek zorunda. (“maç” sözcüğünü nitelediği için sıfat yapan “-ki”dir.)
Montun yoksa benimkini alabilirsin. (“mont” sözcüğü yerine kullanıldığı için ilgi zamiridir.)
Eve geldim ki bütün oda dağılmış. (Cümleleri birbirine bağladığı için bağlaçtır.)
Alıştırma - 5
Aşağıdaki cümlelerde geçen ek hâlindeki zamirlerin altını çiziniz.
1. Evinkiler de artık kirlenmiştir, yıkayabilirsin onları. 2. Ayakkabım küçük geldiği için onu değiştirmeye gideceğiz.
3. Çalışman bitince kahve içmeye bana gelir misin? 4. Bizim projemiz çok başarılı, sizinki gibi değil.
234
ZAMİR (ADIL)
Zamir (Adıl) ve Zamir (Adıl) Çeşitleri
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları-1
1. Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili sözcüklerin yerine zamir getirerek cümleleri yeniden yazınız.
1. İstanbul’a gelirken yanına kalın kıyafetlerini almayı ihmal etme.
2. Üniversiteye kaydımı yaptırdığım günden beri otelde kalıyordum.
3. Hüseyin ve Zarife, köyden kente göçen ilk ailelerden biriydi.
4. Ayşegül ev ödevlerini yaparken müzik dinlemeyi sever.
5. Katılımcılardan Büşra, Mehmet ve Sinem konuşma yapmak istemedi.
6. Tasarımlar, defileye gelen herkesin büyük beğenisini topladı.
7. Ağabeyin arkadaşlarıyla sahilde mi buluşacakmış?
8. Annem elinde poşetlerle pazardan geliyordu.
9. Trafik yüzünden arabayı kenara park edip metrobüse binmiş.
10. Denizde yüzerken fazla açılmamaya dikkat edin.
2. Metinde geçen sözcük hâlindeki zamirlerin altını çizerek verilen boşluklara yazınız.
Bilim insanları süper insan yaratma peşinde koşadursunlar, biz ülkemizdeki süper çocuk yaratma peşindeki ebeveynlere
bir bakalım. Ajandası, ortalama bir plaza çalışanından daha yoğun olan çocuklar yetiştiren bu ebeveynlerin bir tek amacı
var: Çocuklarını başarılı yapmak. Çocuğunun başarılı olmasını isteyen ebeveynler demiyorum bakın, onlar çocuğu yapmak,
şekillendirmek kısmıyla daha çok ilgileniyorlar. Bundan kendilerine bir pay çıkarıyorlar elbette, çocuklarını “yaparken” ken-
dilerini de bununla var ediyorlar çünkü. Hastalıklı bir durum var ortada.
……………………… ……………………… ………………………
……………………… ……………………… ………………………
235
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları - 1
3. Aşağıdaki cümlelerde geçen sözcük hâlindeki zamirleri bulup çeşitlerini işaretleyiniz.
İşaret Belgisiz Soru
Cümleler Kişi Zamiri
Zamiri Zamir Zamiri
1. Sözlerinin hiçbirini anlamadım, tekrar eder misin?
2. Bunu dert etme, çalışmaya devam etmek zorundasın.
3. Alışveriş yapmaya giderken köşede onunla karşılaştık.
4. Telefon numaramı kimden aldınız?
5. Şunları her gece uyumadan önce birer birer içmelisin.
6. Geçen sene tam şurada bir otelde kalmıştık.
7. Buraya kadar her şey kulağa sıradan geliyor, öyle değil mi?
8. Sınav kâğıtlarının hiçbirini detaylıca okuyamamış.
9. Siz konuları tekrar ederken Berrin de kitabını okuyacak.
10. Tüm sorunları kendi başına çözemezsin, yardım istemelisin.
4. Metinde geçen ek hâlindeki zamirlerin altını çizerek verilen boşluklara yazınız.
Rutinlerin uyuşukluğundan sıyrılanlar pek azdır. Bu uyanışın ardından güvenli bölgelerini terk edecek cesareti gösterecek-
lerse daha da az. Ayı George onlardan biri. Bizimkinin içimizdeki vahşiyi temsil ettiğini söylemeyi çok isterdim lakin kendisi
oldukça kibar bir ayı. Onun rutinler döngüsündeki uyanışıysa ormanda bulduğu bir kitapla başlıyor.
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
5. Martin Luther King’in konuşmasında geçen sözcük hâlindeki zamirlerin altını çiziniz.
Eğer sizden sokakları süpürmeniz istenirse Micheanglo’nun resim
yaptığı, Beethoven’ın beste yaptığı veya Shakespeare’in şiir yazdığı
gibi süpürün. O kadar güzel süpürün ki gökteki ve yerdeki herkes
durup “Burada dünyanın en iyi çöpçüsü yaşıyormuş.” desin.
236
ZAMİR (ADIL)
Zamir (Adıl) ve Zamir (Adıl) Çeşitleri
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları-2
1. Aşağıdaki şiirde geçen kişi zamirlerini işaretleyiniz.
Senin bu ellerinde ne var bilmiyorum göğe bakalım
Tuttukça güçleniyorum kalabalık oluyorum
Bu senin eski zaman gözlerin yalnız gibi ağaçlar gibi
Sularım ısınsın diye bakıyorum ısınıyor
Seni aldım bu sunturlu yere getirdim
Sayısız penceren vardı bir bir kapattım
Bana dönesin diye bir bir kapattım
Şimdi otobüs gelir biner gideriz
Dönmeyeceğimiz bir yer beğen başka türlüsü güç
Bir ellerin bir ellerim yeter belleyelim yetsin
Seni aldım bana ayırdım durma kendini hatırlat
Durma kendini hatırlat.
Turgut Uyar
2. Aşağıdaki metinde altı çizilen zamirlerin türlerini yan taraftan seçerek harflerini altlarına yazınız.
“Ufaklık ve Canavar”ın başkahramanı, gerçek bir kahraman! Süper kahramanların bazılarından
daha iyi neredeyse… Çünkü zaman içinde kendini kaybedip bir canavar olarak yaşamına devam
etmek zorunda kalan zavallı annesine yardım elini uzatan yine o oluyor. Anne, belki de hem a. Kişi Zamiri
tüm gün herkesle uğraşmaktan hem özel yaşantısındaki karmaşadan, diğer canavarımız olan
b. İşaret Zamiri
babadan yani eşinden çok yorulmuşa benziyor. Söz konusu olan ne? Bir ayrılık tabii ki. İki canavar
c. Soru Zamiri
arasında kalan canım ufaklık ise içindeki sonsuz sevgi ve sabırla onları idare etmeyi başarıyor.
d. Belgisiz Zamir
Şunlar karşısında insan bir çocuktan çok şey öğrenebileceğini nemli gözler eşliğinde yeniden
anlıyor ve düşünmek için soluklanıyor: “Canavar, diğer canavarla karşılaştığındaysa gerçekten
kötü şeyler olabilir. Bir anda onlar daha fazla canavarlaşabilir, üstelik bir zamanlar birbirlerini
sevdiklerini bile unutabilirler.”
237
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları - 2
3. Aşağıdakilerin hangisinde soru anlamı bir zamirle 6. Aşağıdaki karikatürlerin hangisinde soru zamiri
sağlanmamıştır? kullanılmıştır?
A) Doğum gününde hediye olarak sana ne almıştı? A)
B) Sene sonunda verilecek davete kimleri çağırmalıyız?
C) Havalimanına gitmek için beni nerede bekleyeceksin?
D) Kendine nasıl bir araba almak istiyorsun?
B)
4. Aşağıdakilerin hangisinde “kendi” zamiri cümleye
pekiştirme anlamı katmıştır?
A) Küresel ısınma karşısında kendi başınıza hareket
edemezsiniz.
B) Kendinize gelin lütfen, burada bu şekilde konuşa-
mazsınız!
C) Tüm kitabı sen kendin yazdın, kimseden yardım
almadın.
C)
D) Olayın etkisinden kurtulup kendime gelmem uzun
süre aldı.
5. Ormanlar yapraktan bir engin deniz
I D)
Burada yıkanır hava tertemiz
II
Orman sağlık, hayat dolu bir kaynak
Herkese bir ödev onu korumak.
III IV
Bu dizelerdeki numaralanmış kelimelerden hangisi
zamir değildir?
A) I B) II C) III D) IV
238
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları - 2
7. Aşağıdakilerin hangisinde anlam karışıklığını gider- 10.Aşağıdakilerin hangisinde iyelik zamiri kullanılma-
mek için cümlenin başına bir kişi zamiri getirilmeli- mıştır?
dir?
A)
A) Kardeşini çok iyi tanıdığım söylenemez.
B) Kitabınızı herkesten önce okumanın mutluluğu için-
deyim.
C) Söylediklerime inanmıyorsan neden hâlâ sorup du-
ruyorsun?
B)
D) Gözlerimizi bu büyüleyici elbiseden alamadık.
C)
8. (1) Evde tek başıma olmayı hiç sevmedim. (2) Jill de
sevmiyor olmalı, yoksa kendisini “Benim adım Jill ve
çoğunlukla evde tek başıma sayılırım.” diye tanıtmazdı, D)
öyle değil mi? (3) Aslında Jill şanslı bir çocuk; yürümeyi
ve yüzmeyi öğrendiğinden beri her sabah, gün doğma-
dan dedesiyle balığa çıkıyor. (4) Dedesi aksini söylese de
onun en büyük oyun bahçesi deniz.
Bu metnin hangi cümlesinde dönüşlülük zamiri
kullanılmıştır?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4
9. Aşağıdakilerin hangisinde “–ki” ilgi zamiri olarak
kullanılmamıştır?
A) Kalemim kayboldu, seninkini alabilir miyim?
B) Senin saatin benimkinden çok daha pahalı.
C) Sofradaki tabakları içeri taşımama yardım etti.
D) Bizimki pek yeni olmasa da her zaman iş görüyor.
239
30.Bölüm EDAT (İLGEÇ), BAĞLAÇ, ÜNLEM
Sınıf İçi Alıştırma ve Uygulamalar
Kılavuz Bilgi
Edat (İlgeç)
Cümle içinde sözcükler arasında çeşitli anlam ilgileri kuran ve cümleye değişik anlamlar katan, tek başına bir anlamı
olmayan sözcüklerdir.
! UYARI
Edatlar cümleden çıkarıldığında cümlede anlam değişikliğine sebep olur.
Örnek: Kaldığımız otelde ısıtıcı yoktu, her yer buz gibiydi.
Kaldığımız otelde ısıtıcı yoktu, her yer buz…
Başlıca edatlar: gibi, sanki, göre, kadar, için, üzere, -e doğru, -e karşı, -e karşın, -e rağmen, -e değin, -e dek, -den dolayı,
-den başka, ile, yalnız, ancak, sade, sadece, tek, bir…
Alıştırma - 1
Aşağıdaki cümlelerde geçen edatların altını çiziniz.
1. Karşı komşumuz, sabah okula babasının arabasıyla gitti.
2. Yaza kadar çok çalışalım, sonra tatil yaparız.
3. Güney Amerika’ya doğru yola çıkan gezginlerimizle röportaj yaptık.
4. Sabaha dek kütüphanede kalan öğrenciyi beklemek bana düştü.
5. Senin için her şeyden vazgeçebileceğini söylemiş.
Kılavuz Bilgi
Edatların Cümleye Kattığı Anlamlar
gibi: Cümleye benzerlik, tezlik, olasılık, zaman, karşılaştırma vb. anlamlar katar.
için: Cümleye amaç, hakkında, görelik, neden, görecelik, uğruna vb. anlamlar katar.
ile: Cümleye birliktelik, araç, durum vb. anlamlar katar.
kadar: Cümleye zaman, benzerlik, yaklaşık, karşılaştırma, derece, ölçü vb. anlamlar katar.
üzere: Cümleye şart, amaç, şekilde, zaman vb. anlamlar katar.
mi: Cümleye soru, pekiştirme, şaşma, kızma, zaman vb. anlamlar katar.
-a/-e karşı: Cümleye zaman, yönelik, karşılaştırma vb. anlamlar katar.
-a/-e doğru: Cümleye yön, zaman vb. anlamlar katar.
240
Edat (İlgeç), Bağlaç, Ünlem
Alıştırma - 2
Aşağıdaki cümlelerde geçen edatlarla cümleye kattıkları anlamları eşleştiriniz.
1. Annesi bizlere lezzetli mi lezzetli bir kek hazırlamış. a. Zaman
2. Elbisemi balodan sonra geri vermek üzere alabilirsin. b. Benzerlik
3. Hırsız, yaşlı kadının elindeki çantayı kaptığı gibi kaçtı. c. Ölçü
4. Senin için her zaman olumlu konuşmalar yapar. d. Neden
5. Mahallenin çocukları yatsı ezanına kadar sokakta oynardı. e. Amaç
6. Gül gibi güzel yüzlü bir bebek doğdu. f. Hakkında
7. Şiddetli yağmur yağdığı için mazgallar tıkandı. g. Tezlik
8. Bu tarifte 5 bardak kadar süte ihtiyacımız var. h. Uğruna
9. Çocukları için yapmayacağı şey yoktu Fatma Hanım’ın. i. Şart
10. Betül Mardin konuşma yapmak için sahneye çıktı. j. Pekiştirme
Kılavuz Bilgi
Bağlaç
Eş görevli sözcükleri, söz öbeklerini, cümleleri birbirine bağlayan ya da çeşitli anlam ilgileri kuran sözcük veya söz
öbekleridir.
Başlıca bağlaçlar: ve, veya, ya, ya da, yahut, veyahut, ile, yalnız, ancak, ama, fakat, lakin, ne var ki, de, bile, dahi, ki, öyle
ki, öyleyse, oysa, oysaki, ise, madem, mademki, meğer, meğerki, meğerse, yeter ki, hâlbuki, çünkü, hatta, yoksa, ne… ne,
ya… ya, hem… hem, bir… bir, gerek… gerek, ister… ister…
! UYARI
Bağlaçlar cümleden çıkarıldığında anlam bozulmaz ancak anlamda daralma olur. Bağlaçların yerine uygun olan bir
noktalama işareti konulabilir.
Örnek: Televizyon da iletişim araçlarından bir tanesidir.
Televizyon, iletişim araçlarından bir tanesidir.
Alıştırma - 3
Aşağıdaki cümlelerde geçen bağlaçların altını çiziniz.
1. Leylekler ki baharın güzel haberlerini iletirler doğaya. 2. Oysaki hepimiz, onun bu işi başaracağından emindik.
3. Ne bizleri aradı ne senin kapını çaldı. 4. Pazardan aldığımız muz ve kiviyle pasta yapacağız.
241
Edat (İlgeç), Bağlaç, Ünlem
Alıştırma - 4
Aşağıdaki cümlelerde geçen bağlaçların eş görevli sözcükleri mi, cümleleri mi birbirine bağladığını verilen boş-
luklara yazınız.
1. Toplantıya katılan Arzu ve Ayşe saatlerdir odadan çıkmadı.
2. Biraz alışveriş yapacağım çünkü evde hiçbir şey kalmamış.
3. Çok düzenliydi hâlbuki şimdi niye böyle davranıyor?
4. Bütün her şeyi yaptı ama akşam yemeğine yetişemedi.
5. Sinemaya ya da tiyatroya gidebiliriz, sen karar ver.
Kılavuz Bilgi
Bağlaçların Cümleye Kattığı Anlamlar
Bağlaçlar cümlelere beğeni, karşıtlık, koşul, açıklama, neden, pekiştirme, şaşırma vb. anlamlar katar.
Alıştırma - 5
Aşağıdaki cümlelerde geçen bağlaçlarla cümleye kattıkları anlamları eşleştiriniz.
1. İhtiyacı var ki senden yardım istiyor. a. Karşıtlık
2. Çok akıllı bir çocuk ama derslerine önem vermiyor. b. Koşul
3. Seni aradım çünkü sana anlatmam gereken şeyler oldu. c. Pekiştirme
4. Zor ama zor yollardan geçerek bir dağ köyüne ulaştık. d. Açıklama
5. Eve bir geldim ki ortalık darmadağınık! e. Şaşırma
6. Herkesle iyi geçin ki arkadaş çevren genişlesin. f. Neden
242
Edat (İlgeç), Bağlaç, Ünlem
Kılavuz Bilgi
Hem Bağlaç Hem Edat Görevinde Kullanılan Sözcükler
İle: Bir cümlede “ile”nin yerine “ve”yi getirebiliyorsak bağlaç, getiremiyorsak edattır.
Yalnız: “Yalnız” sözcüğü “ama, fakat” anlamında kullanılıyorsa bağlaç, “bir tek, sadece” anlamında kullanılıyorsa edattır.
Ancak: “Ancak” sözcüğü “sadece” anlamında kullanılırsa edat, “ama, fakat” anlamlarında kullanılırsa bağlaç olur.
Alıştırma - 6
Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili sözcükler edatsa “E”yi, bağlaçsa “B” yi işaretleyiniz.
Cümleler E B
1. Bu sırrı ancak sana anlatabilirim, kimseye söylemezsin.
2. Tekne ile bütün dünyayı gezmeyi planlıyor.
3. Konuşulanları dinlemiş yalnız not tutmaya vakti yokmuş.
4. Size katılacağım ancak önce eve uğramam gerekiyor.
5. Sinem ile Serra kamp yapmak için Gökçetepe’ye gittiler.
Kılavuz Bilgi
Ünlem
Sevinme, coşma, kızma, acıma, şaşma, korkma gibi duyguları anlatan; seslenme, buyruk gibi durumları bildiren ya da
doğa seslerini yansıtan sözcüklerdir.
Başlıca Ünlemler: A, aman, bravo, ay, eyvah, hoppala, oh, ah, of, üf, vah vah, yazık, bre, ey, haydi, hişt, hoşt, hop, çat,
küt, güm, pat vb.
Alıştırma - 7
Aşağıdaki cümlelerde geçen ünlemlerin altını çiziniz.
1. Ey Türk Gençliği!
Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyeti’ni, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir.
2. İmdat! Kadın boğuluyor, biri yardım etsin.
3. Ay, elim yandı!
4. Sokakta satış yapmaya çalışan adam bağırıyordu:
- Simitçi!
5. Ah, zavallı çocuğum!
243
EDAT (İLGEÇ), BAĞLAÇ, ÜNLEM
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları-1
1. Aşağıdaki metinde geçen altı çizili edat, bağlaç ve ünlemleri uygun kutulara yerleştiriniz.
Ah, çocukken ne çok özenirdim öğretmen olan babamın dolma kalemlerine, mürekkep şişelerine! Çoğunlukla siyah mürek-
kep kullansa da babam, nadiren kullandığı mavi mürekkep daha çok hoşuma giderdi. Mürekkep şişesinden dolma kalemine
mürekkebi çekip inci gibi yazısıyla tek tek sayfalarını doldurduğu plan defterlerini hayranlık ile seyrederdim. Dolma kalemin
ucundan bir sihir gibi süzülen mürekkep, karınca konvoyu gibi harfler sıralardı bembeyaz sayfaya. Gömlek veya ceket ce-
bine koyduğu dolma kalem kimi zaman nasıl oluyorsa akıyor, babamın yaka cebine ilginç resimler bırakıyordu. Yıkansa da
çıkmayan bu resimlere annem kızardı ama bu resimler benim çok hoşuma giderdi. Annem “Eyvah, yine mürekkep lekesi!”
dese de ben oralı olmazdım. Bazen babam kalemini doldururken kâğıdın üzerine damlardı mürekkep. Kocaman mucizeler
yaratırdı benim dünyamda. Söz gelimi, beyaz kâğıdın yüzünde kapkara bir göz olup bana bakardı mürekkep lekesi, ya
da dört bir koldan kıvrıla kıvrıla yol alan mavi bir nehir… Hem gömleklerin yaka cebinde hem kâğıt üzerinde şekillenen
resimleri tek ben görebiliyorum sanırdım.
Edatlar Bağlaçlar Ünlemler
2. Aşağıdaki karikatürlerde kullanılan ünlemleri, cümleye kattıkları anlamlarla eşleştiriniz.
a. b.
Şaşırma
Uyarı
Beğeni
Seslenme
c. d.
244
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları - 1
3. Aşağıdaki cümlelerde kullanılan edatların cümleye kattıkları anlamları verilen boşluklara yazınız.
1. Bu hafta sonu Bursa’nın zirvelerine kar yağacak gibi.
2. Sana göre hangimiz haklı, bize doğruyu söyle.
3. Arkadaşımı istasyonda yarım saat kadar bekledim.
4. Ders çalışmak için kütüphaneye gidiyor.
5. Son tren de gardan kalkmak üzereydi.
6. Melâhat Hanım telaşla içeri girerek bana seslendi.
7. Sorunun çözümünü sadece o biliyormuş
8. Kar yağışı sabaha dek sürmüş, şehir beyaza boyanmıştı.
9. Tahtaya kalemle büyük bir yuvarlak çizdik.
10. Büyükannem melek gibi bir kadındı.
4. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere bağlaç kutusundaki sözcüklerden uygun olanları getiriniz.
fakat hem…..hem ve da çünkü İster……… ister
• Kitaplarımızı okuduk………………. değerlendirmelerimizi paylaştık.
• Buluşma yemeğine katılamadım ………………………çalışıyordum.
• ……………arkadaşlarını …………………. ailesini çok özlüyordu.
• Evi boyadık …………………………….henüz temizleyemedik.
• Benim arkadaşlarım ………………………….turnuvada yarışacaklar.
• …………………Belçika’da …………….Hollanda’da doktora eğitimi alabilirsin.
245
EDAT (İLGEÇ), BAĞLAÇ, ÜNLEM
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları-2
1. Aşağıdaki cümlelerde kullanılan edat, bağlaç ve ünlemlerin kattıkları anlamları tablodan işaretleyiniz.
Cümleler Amaç Neden Koşul Araç Şaşma Endişe Karşıtlık Beğeni
1. Tatile gitmek için para biriktiriyor.
2. Vay, bu araba göz kamaştırıyor!
3. Eyvah, yine ödevini yapmadan gitmiş!
Çok şık giyinmişti ama saçları darmada-
4.
ğındı.
Karnı aç olduğu için doğruca mutfağa
5.
gitti.
6. Bütün tabloyu fırçayla verniklemelisin.
7. Kitaplarını geri almak üzere verebilirsin.
8. Aa! Yine mi onunla karşılaştın?
2. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcükler edatsa cümlenin numarasını “Edat Torbası”na bağlaçsa “Bağlaç Torbası”na
yazınız.
1. Bu kumaşın benzerini ancak Hindistan’da bulabilirsiniz.
2. Beni bir sen anladın, sen de yanlış anladın.
3. Ağaçların yapraklarıyla söyleşmesini dinlemelisin geceleri.
4. Küçük bir kır kahvesinin köşesinde gün batımına dek oturdu.
5. “Leyla ile Mecnun” Doğu edebiyatının en etkili şaheseridir.
6. Arabayı kiralayalım ancak önce sözleşme yapalım.
7. En zor problemi koca sınıfta tek o çözebilmiş.
Edat Torbası Bağlaç Torbası
246
Yazılıya Hazırlık ve Ödev Soruları - 2
3. Aşağıdaki bağlaçlardan hangisi cümleye olumsuzluk 7. Aşağıdakilerin hangisinde “için” edatı cümleye
anlamı katmıştır? “amaç” anlamı katmıştır?
A) Ya bizimle köye gelecek ya seninle burada kalacak. A) Yıllardır haber almadığı arkadaşını görmek için dışarı
B) Taraftarlar da oyuncular da hakemin kararına tepki çıktı.
gösterdi. B) Müzede sergilenen tablo için olumlu eleştiriler yap-
C) Ne söylenenleri anlayabiliyor ne tepki verebiliyor. tılar.
D) İster resim yap ister heykel kursuna katıl. C) Senin için ne söylediklerini duymadım, ne demiş
olabilirler ki?
D) Benim için yaptığın hiçbir iyiliği asla unutmayacağım.
4. Aşağıdakilerden hangisinde bağlaç, iki cümleyi
birbirine bağlamamıştır?
8.
A) Gözlerime bak ve bana doğruyu söyle evladım.
Sebze ve meyvelerin
B) Aradım çünkü başka kimi arayacağımı bilemedim. Kendini biraz zorlamalısın. Dü- hepsini sevmiyorum.
C) Mumların ışıltısı ve müziğin sesi beni mest etmişti. zenli olarak taze sebze ve mey-
D) Bütün soruları cevapladı hatta not etti. ve tüketmeliyiz ………………
vücudumuzun direncini arttır-
manın en kısa yollarından biri.
5. Aşağıdaki tabelaların hangisinde ünlem cümleye
“uyarı” anlamı katmıştır?
A) B)
Hey! Tüm kampçı- Aa! Bu dev ayna-
lar sağ tarafı takip larında hepimiz
etsin. çok farklı gözükü- Bu konuşmada boş bırakılan yere aşağıdakilerden
yoruz. hangisi getirilmelidir?
A) çünkü B) ama C) fakat D) lakin
C) D)
Dikkat! İnşaat ala- Eyvah! Sabah 9.
nında baret takı- yaptığım yemeği 1. Babası da annesi kadar kitap
nız. ocakta bıraktım. okuyor.
2. Yaptığımız işler için bu ücret a. Karşılığında
çok az. b. Uygun
3. Elinizdeki iş yarına kadar mut- c. Yönelme
laka bitirilmeli. d. Zaman
6. 1. Çalışman bitene dek odandan çıkmayacaksın. 4. Henüz kendime göre bir iş
2. Onunla sabaha kadar ateşin önünde oturduk. bulamadım.
3. Sonbahara doğru insanlar kasabaya göçmeye başlar.
4. Kardeşimin kömür gibi kara gözleri etkiler herkesi. Numaralanmış cümlelerde kullanılan edatlar ve cümleye
kattıkları anlamlar eşleştirilmiştir.
Numaralanmış cümlelerin hangisinde edat, cümleye Buna göre aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yan-
“zaman” anlamı katmamıştır? lıştır?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 A) 1- c B) 2- a C) 3-d D) 4- b
247
1. DÖNEM 1. YAZILI SINAV
KİTAPLAR
İki alışveriş (dostluk ve aşk), rastlantılara ve başkalarına bağlıdır; biri aramakla
bulunmaz kolay kolay, öteki yaşla solar gider. Onun için yaşamımı doldurup
doyuramazdı onlar. Üçüncü alışveriş, kitaplarla kurduğumuz ilişkidir ki daha
sağlam ve daha çok bizimdir. Ötekilerin başka üstünlükleri vardır ama bu
üçüncüsü daha sürekli ve daha kolayca yararlıdır.
Kitaplar; ömür boyu yanı başımda, her yerde elimin altındadır. Yaşlılığımda
ve yalnızlığımda avuturlar beni. Sıkıntılı bir avareliğin baskısından kurtarır,
hoşlanmadığım kişilerin havasından dilediğim zaman ayırıverirler beni.
Fazla ağır basmadıkları, gücümü aşmadıkları zaman acılarımı törpülerler. Rahatımı kaçıran bir saplantıyı başımdan
atmak için kitaplara başvurmaktan iyisi yoktur, hemen beni kendilerine çeker, içimdekinden uzaklaştırırlar. Öyleyken onları
yalnız daha gerçek, daha canlı, daha doğal rahatlıklar bulamadığım zaman aramama hiç de kızmaz, her zaman aynı yüzle
karşılarlar beni.
MONTAIGNE
1. Bu metinden yola çıkarak insan hayatında önemli olan üç temel noktayı belirtiniz.
1. ………………………………………….. ………………………………………….. …………………………………………..
2. ………………………………………….. ………………………………………….. …………………………………………..
3. ………………………………………….. ………………………………………….. …………………………………………..
2. Metinde kullanılan düşünceyi geliştirme yollarını yazınız.
1. ………………………………………….. ………………………………………….. …………………………………………..
2. ………………………………………….. ………………………………………….. …………………………………………..
3. Metnin konusunu ve ana düşüncesini yazınız.
Konu: ………………………………….. ………………………………………….. …………………………………………..
Ana düşünce: ………………………….. ………………………………………….. …………………………………………..
248
1. DÖNEM 1. YAZILI SINAV
4. Yazara göre kitapların faydaları nelerdir?
1. ………………………………………….. ………………………………………….. …………………………………………..
2. ………………………………………….. ………………………………………….. …………………………………………..
3. ………………………………………….. ………………………………………….. …………………………………………..
4. ………………………………………….. ………………………………………….. …………………………………………..
5. ………………………………………….. ………………………………………….. …………………………………………..
6. ………………………………………….. ………………………………………….. …………………………………………..
5. Bu metnin türü nedir? Metinden örnekler vererek açıklayınız.
…………………………………………..………………………………………….. …………………………………………..
…………………………………………..………………………………………….. …………………………………………..
…………………………………………..………………………………………….. …………………………………………..
…………………………………………..………………………………………….. …………………………………………..
6. Metinde geçen cümlelerdeki altı çizili kelimelerin anlamlarını işaretleyiniz.
Cümleler Gerçek Mecaz
1. İki alışveriş (dostluk ve aşk), rastlantılara ve başkalarına bağlıdır.
2. Ömür boyu yanı başımda, her yerde elimin altındadır.
3. Hoşlanmadığım kişilerin havasından dilediğim zaman ayırıverirler beni.
4. Fazla ağır basmadıkları, gücümü aşmadıkları zaman acılarımı törpülerler.
5. Rahatımı kaçıran bir saplantıyı başımdan atmak için kitaplara başvurmaktan iyisi yoktur.
7. “Kitaplar, sıkıntılı bir avareliğin baskısından kurtarır beni.” cümlesinde anlatılmak isteneni yazınız.
…………………………………………..………………………………………….. …………………………………………..
…………………………………………..………………………………………….. …………………………………………..
…………………………………………..………………………………………….. …………………………………………..
…………………………………………..………………………………………….. …………………………………………..
249
1. DÖNEM 1. YAZILI SINAV
8. Metinden alınan aşağıdaki sözcüklerin köklerini ve kök çeşitlerini yazınız.
Yaşamımı: ............................................................................................................................................................................................................
Üçüncü: ...............................................................................................................................................................................................................
Sağlam: ...............................................................................................................................................................................................................
Doyuramazdı: ......................................................................................................................................................................................................
Yararlıdır: .............................................................................................................................................................................................................
9. Metinden alınan aşağıdaki sözcüklerin yapılarını (basit, türemiş, birleşik) yazınız.
Alışveriş: ............................................................................................................................................................................................................
Dostluk: ..............................................................................................................................................................................................................
Üstünlükleri: .......................................................................................................................................................................................................
Gücümü: ............................................................................................................................................................................................................
Canlı: ...................................................................................................................................................................................................................
10. “İki alışveriş (dostluk ve aşk), rastlantılara ve başkalarına bağlıdır; biri aramakla bulunmaz kolay kolay, öteki yaşla solar
gider.” cümlesinde noktalı virgülün kullanım amacını yazınız.
…………………………………………..………………………………………….. …………………………………………..
…………………………………………..………………………………………….. …………………………………………..
250
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search