רעד ַאקט ָאר מה הוא אומר | די מהלך ,ציל ,און היסט ָאריע פון ״די צייטונג״ ,די
א לעגענדארער
רעדאקטאר
פסח תשע"ה 88
היימישע וועלט פון אידישע אויסג ַאבעס ,און היסט ָארישע זכרונות פון ַאמ ָאל
דער היימישער וועטער ַאן זשורנ ַאליסט און כלל
עסקן ,הרה”ח ר’ אברהם פריעדמ ַאן נ”י ,גרינדער
און ָאנפירער פון “די צייטונג” ,עפנט צום ערשטן
מ ָאל די לעדלעך פון זיין שרייב-טישל צו מיטטיילן
אינטערעס ַאנטע און היסט ָארישע מ ָאמענטן פון זיינע
לעצטע 28י ָאר ביים רעד ַאקט ָאר טישל
חיים אבראהאם
בילדער :דוב לענשעווסקי ,ארכיוון ׳די צייטונג׳
פסח תשע"ה 89
א ריזיגער ציבור זעט די צייטונג ווי די מערסטנס אויטענטישע י וועלט פון אידישער לייען-מאטעריאלד
נייעס-קוואל ,און וועט נישט פארפאסן א וואך פון דורכלייענען
מדאשקע לדאשקע ,באקלאגן זיך אנדערע אז זי איז צו טרוקן און ליטעראטור איז היינט ריזיג גרויס.
און מאנאטאן .טייל זענען פארגאפט פון די רייכע און אריגינעלע אונזערע געשעפטן ,שולן און ּפאסט
ארטיקלען ,און אנדערע זעען נישט גענוג באריכטן אויף קעסטלעך ווערן כסדר באשיינט מיט
געשעענישן ביי זייער רבי'ן און זיינע קהילות ומוסדות .א סך צייטונגען ,אויסגאבעס ,זשורנאלן
זענען אנהענגער פון ר' אברהמ'ס פאליטישע שטעלונגען ,און און ּפובליקאציעס פון אלע מאסן און
געוויסע באקלאגן זיך אז ער איז איינזייטיג ליבעראל .מאנכע סארטן ,לכל הפחות 20אין צאל ,אין
גלייכן דעם קורצן אייגנארטיגן צום-פונקט סטיל ,אבער געוויסע צוגאב צו צענדליגער גליונות .לא הרי זה
ווילן אן אריכות .רוב לייענער קענען זיך נישט גענוג אפזעטיגן כהרי זה ,און ביי יעדן קען מען עפעס
פון די פילע תוכנ'דיגע ארטיקלען אויף הרה"ק מסאטמאר
זצוק"ל און זיין תורה'דיגע ירושה ,אבער אנדערע זעען אין איר באמת קונה זיין.
נאך א סאטמארער צייטונג וואס רעכנט זיך נישט מיט די שיטות אונטער יעדער אויסגאבע שטייט א פיגור ,א מענטש
וועמענ'ס קאּפ און מוח ווערט אּפגעשפיגלט אין דער
פון אנדערע גדולים. ּפובליקאציע .נאטירליך איז דאס דער רעדאקטאר .אין אונזערע
אן קיין צווייפל שּפיגלט "די צייטונג" אּפ דעם מוח און קרייזן איז אבער נאר דא איין אמת'ער רעדאקטאר .אין א וועלט
כאראקטער פון איר רעדאקטאר ר' אברהם — א מענטש פון סודות נעלמים ,וואו שרייבער און רעדאקטארן הילן זיך
אויף א מיסיע .ער שטעלט זיך נישט אהער ווי דער אידעאלאג אפט איין כיס בתוך כיס ,באהאלטן זיך אין רעזשוואלקעס פון
און בעל השקפה וואס גייט אפעקטירן די וועלט לכאן או פסעוודאנימען און פארפאנצערן זיך הינטער נעמען פון רמזים
לכאן ,נאר ווי דער דולה ומשקה מתורת רבו לאחרים; דער און גמטריאות ,איז הרה"ח ר' אברהם פריעדמאן נ"י ,רעדאקטאר
וואס קען מיט זיין זשורנאליסטישער טאלאנט שענקען פאר פון "די צייטונג" ,דער סאמע איינציגסטער רעדאקטאר וועלכע
חרדישע אידן אן ערשטקלאסיגע צייטונג וואס איז נאמן לה' טראגט מיט שטאלץ זיין ראלע ווי דער עומד בראש פון דער
ולתורתו .ר' אברהמ'ס מיסיע איז א צייטונג וואס איז קראנט, מאסיווער ליטערארישער אונטערנעמונג פון זיין וועכנטליכער
אויפריכטיג ,און אויף א הויכער זשורנאליסטישער ניווא .ר'
אברהם זוכט צוטרוי ביי זיינע לייענער – נישט אנצופילן די צייטונג.
צייטונג מיט ליידיגע בלעטער; ער זוכט צו דינען די אינטערעסן ר' אברהם איז נישט נאר דער איינציגסטער רעדאקטאר
פון די לייענער – נישט אייגענע אגענדעס; ער שטעלט אהער א אין אונזערע קרייזן ,ער איז אויך באקאנט מיט זיין
צייטונג פאר נייעסּ ,פראקטיק און הנאה — נישט צו דינען סיי שטאטסמאנשאפט ,זיין שתדלנות און זיין זשורנאליסטישע
וועלכע זייטיגע אינטערעסן; ר' אברהם איז אויך דא פאר ביזנעס אויפריכטיגקייט .באזונדער האט ר' אברהם זוכה געווען צו זיין
ברא כרעא דאבוה ,דין ריכא ובר ריכא ,אויפוואקסנדיג ביי זיין
— נישט אויף אן ארגאניזאציע-סטיל פראפאגאנדע בלעטל. טאטן הרה"ח ר' ליפא פריעדמאן ז"ל ,פון די ראשי הקהלה אין
ר' אברהם האט שוין אּפגעהאלטן אומצאליגע אינטערוויוס קהל יטב לב דסאטמאר ,און יד ימינו פון הרה"ק מסאטמאר
מיט פאליטישע פיגורן און אנשים חשובים .יעצט ,צום ערשטן
מאל אין דער היסטאריע ,האט ער באוויליגט זיך צו זעצן אויף זצוק"ל.
דער אנדערער זייט פונעם טיש צו געבן אן אויסשליסליכע "די צייטונג"ּ ,פונקט ווי אירע שוועסטער די צוויי אנדערע
אינטערוויו פאר "מָאמענט" .דער לאנגיעריגער רעדאקטאר איז וועכנטליכע חרדישע אידישע צייטונגען ,איז נישט עפעס א
מלא וגדוש מיט ידיעות און היסטאריע ,און פון זיין ענדלאזן ּפראדוקט וואס בלויז געוויסע זענען באקאנט מיט איר .די
קוואל וואלטן מיר געקענט שעּפן חומר פאר א דיקן בוך .מיר היימישע אידישע צייטונגען זענען אין א געוויסן זין דער אבן
האבן זיך אבער פרובירט צו קאנצענטרירן בעיקר אויף "די הפינה פון אונזער געזעלשאפט ,און פארמאגן דעם כוח צו
צייטונג" — איר מהלך ,ציל ,און היסטאריע; די היימישע וועלט קאנטראלירן לייענער ,מאנעוורירן דעת הקהל און דאקומענטירן
אונזער לעבנסשטייגער .ווער עס האט נאר אמאל גענומען
פון אידישע אויסגאבעס; און היסטארישע זכרונות פון אמאל. אידיש לייען-מאטעריאל אין דער האנט איז גוט באקאנט מיט
"די צייטונג" און האט א מיינונג אויף איר .אין דער צייט וואס
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון104 געקליבענע ארטיקלעך פסח תשע"ה 90
אין דעם ערשטן נומער האט דער רעדאקטאר דער ערשטער נומער פון "די צייטונג" האט קומענדיגן חודש וועט א ּפגעצייכנט ווערן
געבעטן די לייענער פארצושלאגן בעסערע פארמאגט בלויז 8זייטן ,און איז געשריבן געווארן 27יאר זינט יענעם פרשת אחרי-קדושים,
פון אנפאנג ביז'ן סוף דורך ר' אברהם פריעדמאן. תשמ"ח ,ווען דער ערשטער נומער פון "די
נעמען פאר דער צייטונג .דער וועמענ'ס נאמען צייטונג" — אונטער'ן נאמען "נייעס באריכט"
וועט ענדגילטיג אויסגעקליבן ווערן ,וועט גדעעוורעןצי"יניטיוועייסליבגאעררינכאטמ–עtןorפוpןeדRעsרewציי."Nטונג איז — איז ערשינען .מיין ערשטע פראגע צו ר'
אברהם איז" ,וואס איז געווען אייער ציל מיט'ן
באלוינט ווערן מיט לעבנסלענגליכע פאסט דער צווייטער נומער פון "די צייטונג" .זינט
סובסקריפשאן .אין די קומענדיגע וואכן זענען דעמאלט זענען שוין ערשינען העכער 1,400 עפענען ‘די צייטונג'?"
געווען עטליכע הצעות ,צווישן אנדערע" :דער מיין ציל איז געווען אז ס'זאל זיין א צייטונג
אידישער באריכט" – ווייל דער נאמען אליין זאל נומערן. וואס איז שוה לכל נפש ,צוגעשטעלט פאר
ווייזן אז דאס איז אן ערליכע "אידישע" צייטונג, אונזער לייענער-קרייז .עס זאל זיין א צייטונג
און "דער אידישער שטערן" – "א שטערן וואס אין דעם עדיטאריעל האב איך פראקלאמירט וואס איז נישט בלויז פארטייאיש ,נאר וואס
וועט אי"ה באלייכטען די אידישע וועלט פון די א קאנטעסט פאר ווער עס קען צושטעלן דעם יעדער קען האבן צוטריט דערצו .יעדער זאל
פינסטערניש אין וואס די טריפה'נע צייטונגען בעסטן נאמען פאר דער נייער צייטונג .אלס אייניג ווערן געדעקט ,און די אינטערעסע זאל
באלוין איז פארשפראכן געווארן לעבנסלענגליכע זיין צוצושטעלן אינפארמאטיווע ארטיקלען
האבן איר אריינגעפירט". מהנה צו זיין די לייענער .אויך האבן מיר
סובסקריּפשאן צו דער צייטונג. זיך אוועקגעשטעלט צו זיין געצילט אויף
המשך פון עדיטאריעל .ר' אברהם האט גענומען אין די קומענדיגע וואכן האבן לייענער אמעריקאנער נייעס — נישט בלויז ארץ-
די פולע פאראנטווארטליכקייט פאר זיין נייער געשריבן עטליכע הצעות ,צווישן אנדערע" :דער ישראל'דיגע נייעס .אויך איז איינער פון אונזערע
אידישער באריכט" – ווייל דער נאמען אליין
צייטונג ,אונטערשרייבנדיג זיין נאמען. זאל ווייזן אז דאס איז אן ערליכע "אידישע" יסודות קיינמאל קיינעם צו טשעּפען ח"ו.
איך האב געעפנט "די צייטונג" ווי א ביזנעס,
צייטונג ,און "דער אידישער שטערן" – ווי דער נישט קיין חסידות .איך פארקויף א צייטונג:
לייענער האט מסביר געווען" :א שטערן וואס פיטשורס ,פינאנץ ,און אינטערעסאנטע
וועט אי"ה באלייכטען די אידישע וועלט פון די אקטועלע ארטיקלען .ווען א חסידות גיט ארויס
פינסטערניש אין וואס די טריפה'נע צייטונגען א צייטונג ,פארקויפן זיי א שיטה ,א חסידות,
האבן איר אריינגעפירט ".עס האט געדויערן ּפראּפאגאנדע ,וכדומה .איך זאג אלץ" ,נייעס
ביז צום דריטן נומער ווען "די צייטונג" איז דארף מען ‘באריכטן' ,מ'קען נישט ‘מאכן'
נייעס ".א ּפארטיי-צייטונג קען מאכן נייעס,
געווארן דער אפיציעלער נאמען. אבער ווען מ'לייענט עפעס אין "די צייטונג"
די ערשטע אויסגאבע האב איך אליין ווייסן מענטשן אז דאס איז אויפריכטיג ,און
געטייּפט פון אנפאנג ביז'ן סוף מיט אן עפל 2-סי מ'קען דאס געטרויען .מענטשן געטרויען די
צייטונג .א פארטיי-צייטונג וויל אויפטרייבן ווי
מער זייטן — זיי פארקויפן א שיטה .איך וויל
מיך דעקן — עס איז א זעלבסטשטענדיגע
צייטונג .טאקע וועגן דעם איז ‘די צייטונג' אין
א קלאס פאר זיך.
ר' אברהם דערציילט וועגן די ערשטע
וואכן:
די ערשטע וואך איז די צייטונג ערשינען
אונטער דעם נאמען "נייעס באריכט" ,אבער
פסח תשע"ה 91 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון105 געקליבענע ארטיקלעך
ווען ר' אברהם זאגט "נכשל ווערן" ,מיינט ערשטער אנאנס וואס איז ערשינען אין "די ערשטער בריוו באקלאגט זיך אויפ'ן פלאן צו
עס מיט א פשטות נכשל ווערן מיט ציונות. צייטונג". מאכן אן ענגלישע אפטיילונג.
האב איך אים געענטפערט ,אז מיין צייטונג ענדליך האבן מיר געענדיגט שרייבן און המשך בריוו
וועט נישט זיין געבויט אויף ארץ-ישראל, אויסשטעלן די גאנצע צייטונג ,און מיר האבן
נאר איז אוועקגעשטעלט צו געבן פאר'ן עולם עס אריינגעגעבן צו דרוקן .מיר האבן דעמאלט קאמפיוטער .כ'זאג אייביג אז דעם קאמפיוטער
זאכליכע אקטועלע נייעס לויט ווי ס'ווערט געדרוקט ביי א נישט-אידישן דרוקער .עס קען מען לייגן אין דעם מוזעאום פון צייטונגען
באריכטעט אין דער אמעריקאנער פרעסע .אז קומט אפצונעמען די געדרוקטע קאפיעס ,און אז מיט דעם האט מען געמאכט די ערשטע
ס'וועט זיין ארץ ישראל'דיגע נייעס אויף דער צו אונזער שאק איז די גאנצע צייטונג געדרוקט זעלבסטשטענדיגע אידישע צייטונג אין דער
ערשטער זייט פון דעם "ניו יארק טיימס" ,וועל געווארן פון לינקס אויף רעכטס ,ווי די ענגלישע וועלט .ביז היינט איז נישט פאראן אין דער
איך עס אוודאי דעקן פונקט ווי די אנדערע צייטונגען! דער דרוקער האט נישט געכאפט אז גאנצער וועלט א אידישע צייטונג וואס איז
אמעריקאנער צייטונגען ,אבער דעמאלט שרייב אידיש לייענט מען פון רעכטס אויף לינקס און זעלבסטשטענדיג און נישט אפיליאירט מיט א
איך דאך נאך פון כלי שני ,און נישט דירעקט פון מ'דארף אויסשטעלן די פלאטעס פארקערט.
האבן מיר געדארפט פריש איבערדרוקן אלע פארטיי.
די העברעאישע צייטונגען. איר קענט אליין פארשטיין אז עס איז נישט
כ'האב ווייטער מסביר געווען אז איך נוץ קאפיעס. געווען גרינג ארויסצוגעבן דעם ערשטן נומער.
בכלל נישט קיין צייטונגען פון ארץ-ישראל, די ערשטע וואך האט ר' אברהם געשריבן מיר האבן געהאט א סך טעכנישע פראבלעמען.
נאר ענגלישע צייטונגען ,ממילא האב איך נישט אן עדיטאריעל ,וואו ער האט ארויסגעברענגט
מורא אז כ'וועל נשפע ווערן פון ציונות .דאס דעם ציל פון דער צייטונג ,און האט
איז געווען א חידוש דעמאלט ,ווייל די נייעס אונטערגעשריבן זיין נאמען .ער איז געקומען
בכלליות – ובפרט די נייעס פון ארץ ישראל – צום ציבור מיט זיין לאנגיעריגער רע ּפוטאציע
פלעגט נאכגעשריבן ווערן פון די העברעאישע אלס אן אויסגעהאלטענער שרייבער אין
צייטונגען ,אדער פון די "דזשעי-טי-עי" כמעט אלע היימישע אויסגאבעס ,און אן
(אידישע טעלעגראפן אגענטור) טעגליכע און אויפריכטיגע ,ערליכע ּפערזענליכקייט וועמען
מענטשן קענען געטרויען אז די נייע צייטונג
וועכענטליכע בולעטינען. וועט זיין אויסגעהאלטן ברוחניות ובגשמיות.
דער ברך משה האט צוגעשטימט צו דער נאכדעם וואס דער ערשטער נומער איז
אונטערנעמונג און מיר געוואונטשן ברכה און ערשינען האב איך עס אריינגעטראגן צום
פעטער ,האדמו"ר בעל "ברך משה" מסאטמאר
הצלחה. זצ"ל ,בבחינת ביכורים לכהן .דער סאטמארער
ר' אברהם לייגט צו מיט א שמייכל: רבי האט דורכגעמישט די צייטונג און געלייענט.
מכאן תשובה להאומרים אז די ׳סאטמארער ווען ער האט געזען אז כ'האב אונטערגעשריבן
זענען טערָאריסטן׳ .קוק אהער ,סאטמאר מיין נאמען אברהם פריעדמאן אויף דעם
האט געהאט דעם מאנאּפאל אויף א אידישער עדיטאריעל ,האט ער מיך געפרעגט" ,האסט
צייטונג ,און איך בין געקומען און עס געבראכן. נישט מורא צו מאכן אליין א צייטונג ,מ'קען דאך
נישט נאר וואס איך בין געבליבן לעבן ,נאר
נכשל ווערן?"
סאטמאר האט עס גאר געשטיצט!
___ ___
די צייטונג האט תיכף אנגעהויבן וואקסן
פיל שנעלער ווי איך האב מיך געראכטן .די
ערשטע וואך האבן מיר געדרוקט בלויז 8זייטן,
די צווייטע וואך איז שוין געווען 20זייטן.
שוין באלד די צווייטע וואך האבן מיר געהאט
באצאלטע אנאנסן .ביים צווייטן נומער האבן
מיר שוין געזען דעם גרויסן ענטוזיאזם ,און מיר
האבן געוואוסט אז דאס איז עס — מיר זענען
אויף דער מאּפע .עס איז ב"ה א סוקסעס.
ווי געזאגט ,האב איך דעם ערשטן נומער
אליין געשריבן מתחילה עד סוף .פון דעם צווייטן
נומער און ווייטער האבן מיר שוין געהאט נאך
שרייבער .פון די ערשטע שרייבער זענען געווען
מנחם קליין ,וועלכער האט געשריבן פינאנץ (ער
שרייבט שוין לאנג נישט ,אבער דער קאלום
שטייט נאך אונטער זיין נאמען) ,הרה"ג ר' מנשה
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון106 געקליבענע ארטיקלעך פסח תשע"ה 92
וואל-כוח .דער קאנסערוואטיווער וויליאם צייטונג .ווי אויך האב איך געהאט ערליכע אידן פילאף שליט"א (י .מ .סופר) ,ר' שאול קליין ,און
רענקוויסט איז דעמאלט געווען א ריכטער ,און וואס האבן מיך געשטיצט ,און מיינע שרייבער אנדערע.
ער האט געקוקט אויף מיר מיט אזעלכע שפיזיגע זענען אלע געווען היימישע ערליכע אידן .כ'האב
אויגן ,ווי איך וואלט "מחלל געווען" זיין טעמפל געוואוסט אז אויב איך האב ערליכע אידן מיט אביסל שפעטער האט דער מונקאטשער
זייענדיג א איד מיט א קאפל .שפעטער האב איך מיר ,קען מען רואיג צוגיין וויסנדיג אז מ'וועט רב שליט"א מיר געזאגט אז עס וואלט געווען
געהערט אז ער האט געהאט קלאזעס (פונקטן) בעז"ה נישט נכשל ווערן .אבער מיינט נישט אז א דבר גדול אויב מ'קען אריינשטעלן אין צייטונג
אין דעם דיד פון זיין הויז – איין הויז האט מען ס'איז געווען גרינג — עס זענען געווען אזעלכע הלכות געשריבן אין א גרינגער און פראקטישער
נישט געטארט פארקויפן פאר שווארצע און איין שּפראך ,אויף ימים-טובים און אנדערע
פראפערטי האט מען קיינמאל נישט געטארט וואס האבן געווארפן ּפאשקעווילן אויך... געלעגנהייטן .דאס וועט זיין א געוואלדיגער
פארקויפן פאר קיין איד .ער איז געווען א תועלת פאר טויזנטער אידן וואס האבן נישט די
פאראן וואס באשולדיגן די צייטונג אין זיין צו געלעגנהייט אייביג צו לערנען בעיון די הלכות
ראסיסט און אנטיסעמיט. ליבעראל אין אמעריקאנער פאליטיק? פון יעדן יום טוב ,אז זיי וועלן קענען לערנען די
רענקוויסט איז נישט דא זיך צו הלכות אויף א גרינגען אופן ,און וויסן את הדרך
פארטיידיגן אויף דער באשולדיגונג ,אבער איך זאג אייביג — אפילו גוי'שע
לויט א באריכט אין דעם "ניו יארק טיימס" פון פאליטיקאנטן זאגן עס נאך אין מיין נאמען: לילך בה.
אוגוסט ,'986 ,1זענען די סארט תנאים געווען "קאנסערוואטיווס העיט אס ,ליבעראלס איך דאווען דאך אין טארטיקובער בית-
שטארק פארשפרייט אין אמעריקע אויף דידס טאלערעיט אס ,נאובאדי לאווס אס" — המדרש אין בארא-פארק ,האב איך דעמאלט
פון אמאליגע ראסיסטישע בעלי-בתים .אבער קאנסערוואטיוון האבן אונז פיינט ,ליבעראלן אויסגעקליבן הרה"ג ר' אפרים ראזען שליט"א,
וויבאלד שפעטערדיגע בעלי-בתים זענען נישט דולדן אונז ,קיינער האט אונז נישט ליב .אין מיין דיין בבי"ד טארטיקוב .האט ער טאקע געשריבן
מחויב איינצוהאלטן די תנאים ,האבן טייטל יוגנט בין איך געווען א קאנסערוואטיווער ,און די סעריע הלכות ספעציעל פאר דער צייטונג,
פירמעס זיך ניטאמאל געקימערט צו פארמעקן כ'האב אפילו געשטיצט דעם קאמפיין פון דעם און שפעטער האט ער עס ארויסגעגעבן אין
די ראסיסטישע תנאים ווען די פראפערטיס רעפובליקאנער קאנדידאט פאר פרעזידענט ספרים מיט'ן נאמען "הליכות שנה" ,וועלכע
זענען פארקויפט געווארן ווייטער .רענקוויסט
האט געזאגט פאר דעם סענאט דזשודישיערי סאטמאר האט געהאט דעם מאנאּפאל
קאמיטע אז ער האט נישט געוואוסט פון די אויף א אידישער צייטונג ,און איך
ראסיסטישע תנאים אויף זיין פראפערטי ביז בין געקומען און עס געבראכן .נישט
עטליכע טעג פריער ,און האט פארשפראכן אז נאר וואס איך בין געבליבן לעבן ,נאר
סאטמאר האט עס גאר געשטיצט!
ער וועט זיי תיכף פארמעקן.
קאנסערוואטיוון האבן פיינט אידן בדרך בערי גאלדוואסער ( .)'964אבער צוביסלעך האב זענען געווארן אויסטערליש פאפולער .די הלכה
כלל .אפילו אויב זיי זענען פרא-איזראעל איז איך געזען אז די קאנסערוואטיוון האבן פיינט סעריע איז געווען גאר א שטארקע זאך ,אזוי
דאס נאר ווייל זיי זענען עוואנגעלישע קריסטן אידן ,און אז א כלל-עסקן דארף זיין ליבעראל. ווייט אז רבנים האבן עס געבעטן פאר שבת
און גלייבן אז די אידן דארפן האבן א מדינה. אין '974איז געווען א קאנטראווערסיע הגדול אז זיי זאלן קענען איבערקוקן הלכה
אבער דאס דארף מען אויך וויסן אז זיי גלייבן אז ווען מ'האט צעטיילט די קאנגרעסיאנעלע
נאכדעם וואס די אידן וועלן שוין האבן א מדינה אסעמבלי און סטעיט סענאט דיסטריקטן פון למעשה.
וועט זייער משיח שקר קומען ,און אלע אידן וויליאמסבורג .האלב וויליאמסבורג האט מען
וועלן ח"ו אויסגע'הרג'עט ווערן אויב זיי וועלן אריינגעווארפן אין בעדפארד סטייוועסאנט. אז א פריוואטער מענטש זאל עפענען א צייטונג
האב איך מיך באטייליגט ,אלס איינער פון די איז געווען דעמאלט א ווילדער געדאנק .איז
זיך נישט שמד'ן. עסקנים און אנקלעגער ,אין דעם סופרים
אין אויסערן פאליטיק בין איך יא קאורט פארהער ,וואו אונזער אדוואקאט נישט געווען קיין מערכה דערקעגן?
קאנסערוואטיוו ,אבער ביי דאמעסטישע נעט (נתן) לואין האט גע'טענה'ט אז דאס איז
אישוס ,זאכן וואס זענען נוגע פאליסי דא אין דיסקרימינאציע קעגן די וויליאמסבורגער אידן, מ'האט דאך געוואוסט אז איך קען שרייבן,
אמעריקע ,קענען מיר נאר האבן א קיום מיט ווייל מ'צעטיילט דעם אידישן וויליאמסבורגער כ'האב דאך געשריבן אין דעם "איד" ,און מ'האט
ליבעראליזם .מיר ווילן נישט אז רובאשקין זאל געוואוסט אז איך בין א פארלעסליכער מענטש,
און עס האנדלט זיך נישט פון איינעם מיט
זיצן 27יאר אין טורמע. קרומע השקפות וואס קומט דא ארויסגעבן א
א סך מענטשן זענען קאנסערוואטיוון ,און
זיי האבן נישט ליב ווען איך נעם – לדעתם –
א פרא-דעמאקראטישער שטעלונג .איך לייען
נישט קיין בלאגס ,אבער איך האב געהערט אז
אויף די היימישע שרייב-פלעצער איז מען זייער
ברוגז געווען ווען איך האב אנאליזירט ביי דעם
2012-קאמפיין אז אבאמא כאפט זיך צוריק און
וועט לכאורה באזיגן ראמני .זיי האבן געהאלטן
אז ראמני גייט געווינען .כ'האב אבער שטודירט
די אנקעטעס ,און כ'האב קלאר געשריבן וויאזוי
עס גייט שטאפל-ביי-שטאפל ווי אבאמא'ס
פסח תשע"ה 93 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון107 געקליבענע ארטיקלעך
אידן טארן מיר אויך נישט ערלויבן אז מ'זאל לויבט אויס פלאן צו מאכן ענגלישע אפטיילונג,
דיסקרימינירן קעגן סיי וועמען .ספעציעלע "א זאך וואס עס איז געווען דער רצון פון
רעכטן — נישט ,אבער דיסקרימינירן אויך סאטמארער רבי'ן זצ"ל".
נישט. עדות'שאפט אז דער סאטמארער רבי זצ"ל האט
למעשה זענען אלע פאליטיקאנטן שטיצער יא געוואלט כאטש איין זייט אין ענגליש.
פון די סארט געזעצן ,און עס איז נישט דא
קיין גרויסער חילוק צווישן רעפובליקאנער און נאך בריוו איבער מאכן אן ענגלישע אפטיילונג.
דעמאקראטן .דאס יא ,עס שטעלט זיך ארויס אז זה אומר בכה ,וזה אומר בכה.
למעשה זענען די קאנסערוואטיוון די נידריגסטע
און די ערגסטע ,און אין זייער פריוואטן לעבן המשך עדות'שאפט שטארקקייט וואקסט אין די פאר קריטישע
אין דעם דריטן נומער איז דער נאמען "די סטעיטס .דאס פארלאנגט ערפארונג ,און נאנט
פאלן זיי דורך מיט די גרעסטע עבירות. צייטונג" אויסגעקליבן געווארן .עס האט גענומען
איבער צוואנציג יאר אז דער אלטערנאטיווער נאכגיין די אפשאצונגען און אנקעטעס.
אין די ארכיוון פון דער צייטונג האב איך נאמען "נייעס באריכט" זאל פארשוואונדן ווערן. "די וויכטיגסטע סיבה פארוואס איז בין
געזען אז אין די ערשטע יארן זענען געווען ליבעראל איז ",פירט ר' אברהם אויס מיט א
מער וויסנשאפטליכע ארטיקלען ,אבער היינט שמייכל" ,ווייל מיינע לייענער זענען ליבעראל.
זיי לעבן אויף אלע ליבעראלע פראגראמען
טרעפט מען דאס ווייניג .בשיטה? ווי פוד סטעמפס ,מעדיקעיד ,סעקשאן אכט,
וויסנשאפט איז זייער דעליקאט ,איך מוז וכדומה"...
האבן א שרייבער וואס איך ווייס אז ער איז
אן ערליכער איד ,איך קען אים געטרויען ,ער "חוקי תועבה" איז געוויס א שטערקערער
ווייסט וואס ער שרייבט .סתם נאכשריבן פון פראבלעם ביי די ליבעראלע?
די גוי'שע וויסנשאפטלער איז אן עקל — סיי
בגשמיות און סיי ברוחניות .ס'איז געפארפול. פארשטייט זיך אז אלס איד איז נישט
מ'קען נישט אּפמעקן דאס געשריבענע ווארט, אויסגעהאלטן זייער שטעלונג צו טוישן זאכן אין
טאמער מ'מאכט א טעות .כ'זאג נישט אז ס'איז דעם הינזיכט צום ערגערן ,אבער טאקע אלס
אפגערעדט ,און טאמער האב איך א שרייבער
וואס האט א שיינע זאך בין איך גרייט צו הערן.
וואס איז די אויפגאבע פון א חרדישער
צייטונג?
צו האלטן דעם עולם אינפארמירט אויף
וויפיל עס פעלט אויס ,צושטעלן נוצליכע
זאכן .אפילו איך שרייב עפעס לעבעדיג און
דראמאטיש ,מוז עס זיין אקטועל — נישט סתם
א שפיאנאזש מעשה ,ס'דארף האבן צו טון מיט
די נייעס .אלע מיינע פארזעצונג-געשיכטעס
זענען אקטועל.
פירן א צייטונג איז א דעליקאטע זאך .כ'וויל
זיין הונדערט פראצענט אויסגעהאלטן ,נישט
ח"ו קיין חוטא ומחטיא.
איך זאג מיינע שרייבערס ,דאס געשריבענע
ווארט בלייבט אויף אייביג ,אפילו ווען מיר וועלן
שוין נישט דא זיין — אויב ח"ו משיח וועט נישט
קומען פריער — וועט אונזער שרייב-ארבעט
בלייבן .מיר שרייבן פאר היסטאריע .אז איר
מאכט א טעות קען מען עס נישט פאררעכטן,
עס איז א מעוות שלא יוכל לתקן .ווייל דער
וואס האט געלייענט דעם טעות די וואך ,וועט
נישט לייענען דעם תיקון טעות נעקסטע וואך.
איך אליין לייען נישט די צייטונג ,ווייל יעדע
גרייז וואס איך זע רעגט מיך אויף .די וואך
האב איך געזען מיין פאליטישן ארטיקל ,און
בטעות איז אריין די ווערסיע וואס האט נישט
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון108 געקליבענע ארטיקלעך פסח תשע"ה 94
וואו האט איר זיך געלערנט צו זיין א געמאכט אז איך האב זיך אוועקגעזעצט שרייבן פארמאגט די תיקונים וואס איך האב געמאכט.
רעדאקטאר? אן ארטיקל ,און ווען כ'האב געענדיגט האב אזעלכע זאכן שטערן מיך זייער ,ווייל דאס
איך געזען אז מיין מסקנא איז געווען פונקט
הרה"ח ר' חיים משה שטויבער נ"י האט מיך פארקערט ווי כ'האב געהאט בדעה צו שרייבן! אלעס בלייבט.
אויסגעלערנט וואס דאס הייסט א רעדאקטאר. כ'האב צו מיר געקלערט‘ ,וואס גייט דא פאר?
ער האט גענומען די ארטיקלען וואס איך האב כ'האב געהאט א סטראוק?!' היינט ווייס איך ___ ___
געשריבן ,און געהייסן דאס טוישן און יענס שוין אז אזוי גייט עס .ווען מ'זעצט זיך שרייבן
טוישן .אפילו כ'האב געמיינט אז איך ווייס ארבעט מען גוט אויס די געדאנקען ,און דער ווי שטארק דארף א צייטונג זיין געבינדן צום
בעסער ,האב איך מיך אויסגעלערנט אז מ'דארף אויבערשטער איז חונן דעת צומאל אנדערש ווי אמת? ווען עס קומט צו ענינים העומדים על
פאלגן .אז ער זאגט אז מ'שרייבט "זינט" און
נישט "זייט" ,איז ער דער "באסס" און מ'דארף מ'האט אריגינעל געפלאנט. הפרק מעג מען איבערטרייבן?
אים פאלגן .כ'האב אויך אמאל אמאל געארבעט ר' אברהם שרייבט היינט זעלטן מיט ּפענע
אונטער ר' סענדער דייטש ווען ער איז געווען און ּפ ַא ּפיר אדער אפילו מיט א קאמ ּפיוטער. ניין ,מ'טאר קיינמאל נישט איבערטרייבן.
רעדאקטאר אין די שפעטערער יארן .ר' סענדער רוב פון זיין שרייבן ווערט דיקטירט צו א א צייטונג טאר נישט מגזם זיין .ווען עס קומט
איז געווען א געלונגענער מענטש ,אבער ער האט צו ערנסטע נושאים ,ווי למשל ציונות ,איז
טייפיסט ווארט-ביי-ווארט בעל פה. בכלל נישט שייך מגזם צו זיין! זיי זענען מער
געהאט אן אנדערן צוגאנג אלס רעדאקטאר. צו זיין א גוטער שרייבער דארף מען קענען רשעות'דיג ווי מ'ווייסט .ס'איז נישט שייך קיין
דאס ערשטע מאל וואס כ'האב געארבעט טראכטן אין זאצן און אין פאראגראפן ,נו, גוזמאות .זיי האבן אויסטערליש פיינט אן ערליכן
אונטער ר' חיים משה איז געווען ביי דער אז כ'קען טראכטן אין פאראגראפן קען מען
דיקטירן .צווישן די היימישע שרייבער בין איך איד!
געווען דער ערשטער וואס האט דיקטירט.
ר' סענדער האט מיר געזאגט" ,מ'טאר נישט וואס טוט זיך מיט פאלשע מעשיות?
אזוי טון ,ס'איז נישט אויסגעהאלטן ,מ'דארף
שרייבן ".שּפעטער האט ער איינגעזען אז עס איך נעם נישט קיין פיקציע.
ארבעט גוט ,און ער האט עס אליין געטון. סיפורי צדיקים שרייבט מען בלויז מיט א
כ'האב אמאל דיקטירט אין "איד" פאר צוויי מקור?
טייפיסטן אויף מיינע צוויי זייטן ,אויף צוויי
אנדערע טעמעס .כ'האב דיקטירט איין זאץ ווי קען איך וויסן אויב א מעשה איז אמת?
דא און איין זאץ דארט ,אהין און צוריק .כ'האב געווענליך זענען די מעשיות אנגענומען ווי אמת.
עס געדארפט אויפהערן ווייל איינער האט אז איך ווייס אז עפעס איז נישט אמת וועל איך
אויסגעהערט דעם אנדערן און ס'האט זיי גורם
עס אוודאי נישט דרוקן.
געווען א צעמישעניש... דער פרעסטיזש פון צייטונג איז איר הויכן
"דאס איז א ‘בני יששכר' מופת!" זאג ניווא ,אז מ'ווייסט אז מ'קען מיך טראסטן .אויב
איך מיט א התפעלות ,זיך באציענדיג צו וואס
מ'דערציילט אז דער בני יששכר האט געקענט מ'הייבט אן מיט ליגנט ,גלייבט מען גארנישט.
טון צוויי זאכן אויף אמאל. פרעסטיזשפולע צייטונגען האבן געווענליך א
דאס איז נישט צוויי מוחות .כ'האב נישט "קארעקשאן קאלום" .עס איז דאך לא ימלט
געטראכט צוויי זאכן אויף אמאל ,נאר וויבאלד אז עס זאל נישט אמאל אריינפאלן א טעות.
כ'האב קלאר געוואוסט וואס כ'וויל שרייבן ,האב פארוואס האט נישט די צייטונג א קביעות'דיגן
איך געקענט גיין פון איין זאך צו דער צווייטער, קאלום צו פאררעכטן טעותים וואס פאלן
אהין און צוריק. אריין?
ווען עס איז געווען דער איראק מלחמה אין
,'91האב איך געמאכט א רעקארד ווען כ'האב ביי מיר זענען נאר דא טיפאגראפישע
דיקטירט נייעס און ארטיקלען אין דעם סכום טעותים .אין צייטונג זענען געווענליך נישט דא
פון 135טויזנט אותיות ("קערעקטערס") אין
איין טאג .דאס איז 12-13זייטן אין צייטונג. קיין פאקטועלע טעותים.
מאנטאג האב איך דיקטירט 65טויזנט ,און
דינסטאג – 135טויזנט .א סך-הכל פון 200 זשורנ ַאליסטישע
טויזנט קערעקטערס אין צוויי טעג ,פאר דריי ק ַאריערע
טייפיסטן. וועלכן שרייבער האט איר געלייענט וואס האט
אפעקטירט אייער מהלך פון שרייבן? און בכלל,
ווען איר דיקטירט האט איר נאטיצן?
וואס איז אייער מהלך אין שרייבן?
ניין .נאר די פשוט'ע פאקטן און
סטאטיסטיקס וואס איך ציטיר. כ'קען נישט אנצייגן אויף קיין איין
ספעציפישן שרייבער .מיין מהלך פון שרייבן איז
אן אנזאמלונג פון יארן לייענען און שרייבן.
אנפאנג אין מיין שרייבן-קאריערע האט זיך
פסח תשע"ה 95 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון109 געקליבענע ארטיקלעך
זיכער! דער רבי איז געווען ביים קלארן דעת מ .י .נירענבערגער האט געשריבן ,אויך טעגליכער "אידישע צייטונג" אין תשל"ב ,וואו
ביז'ן סוף; ער האט שווער געקענט רעדן ,אבער אליעזר האלבערשטאם איז אריבערגעקומען. איך האב געשריבן דריי ארטיקלען .די "אידישע
האלבערשטאם איז געווען א טעקסי דרייווער, צייטונג" איז ערשינען איין חודש ,אבער נאכדעם
ער האט געמאכט הכרעות ביז'ן סוף. און פלעגט אראפפארן צום נייעס-אגענטור האט דער רבי זכרונו לברכה דאס אפגעשטעלט.
וואס איז פשט אז מ'האט אויפגענומען נישט אפנעמען די נייעס. אידישע צייטונג
היימישע שרייבער פון דעם "מארגן זשורנאל" כאטש "אידישע צייטונג" וואלט ווען
געקענט זיין א גוטע זאך ,איז עס למעשה נישט אין דער "אידישער צייטונג" האט ר'
צו שרייבן פאר א סאטמארער צייטונג? געווען קיין אוועקגעשטעלטע רעדאקציע; די אברהם געשריבן אומזיסט .ער האט דעמאלט
שרייבער האבן זיך ערשט צוזאמענגעזעצט געארבעט פאר דעם בארא פרעזידענט פון
ס'איז געווען א שרייבער מיט'ן נאמען בן נאכמיטאג צו פלאנען די פרישע צייטונג פאר ברוקלין ,און אין זיין איבעריגער צייט איז ער
ציון גאלדבערג ,אן איידעם פון דעם בארימטן דעם נעקסטן טאג .עס איז צוגעגאנגען בחור'יש. געזעסן אין אפיס פון זיין טאטן ר' ליפא און
אידישיסטישן שרייבער "שלום עליכם", די "אידישע צייטונג" האט זיך געשלאסן
וועלכער האט געשריבן אין "מארגן זשורנאל". נאכדעם וואס עס איז דארטן ערשינען א געהאלפן מיט עסקנות.
מיין טאטע ז"ל האט אים אמאל אויסגעלויבט, מזל טוב פאר דר .הילל זיידמאן ,א שרייבער מיר בעטן ר' אברהם צו דערציילן מער וועגן
האב איך אים געפרעגט" ,ער שרייבט דאך וועמענ'ס השקפות זענען נישט געווען אין
ציוניסטיש?" האט מיין טאטע געענטפערט, איינקלאנג מיט די סאטמארער שיטות .עס דער היסטאריע פון דער "אידישער צייטונג".
דאס איז נישט נוגע .א גוטער שרייבער שרייבט זענען דעמאלט געווען מאנכע וואס האבן באלד ווי דער "מארגן זשורנאל" האט זיך
געהאט א פערזענליכע מערכה קעגן הרה"ח געשפארט ,האט ר' סענדער דייטש מחליט
גוט ,נישט קיין חילוק וואס ער האלט. ר' סענדער דייטש ז"ל ,און זיי האבן געהעצט געווען אריינצושפרינגען און עפענען "אידישע
ביי אונז אין צייטונג האבן מיר גראדע יא קעגן אים .ווען מ'האט איבערגעגעבן פאר'ן צייטונג" ,ער האט ווייזט אויס געוואלט
מקפיד געווען פון אנפאנג אן אז די שרייבער סאטמארער רבי'ן אז עס איז אריין א וואונטש איבערנעמען דעם מאמענטום פון א טעגליכער
זאלן זיין נאר סאמע היימישע אידן מיט ערליכע פאר זיידמאן ,האט דער רבי זיך צעבייזערט און אידישער צייטונג ,און איבערנעמען די לייענער-
געזאגט" ,זעסט דאך אז מ'קען נישט נזהר זיין!" באזע פונעם "מארגן זשורנאל" .ר' סענדער האט
השקפות.
ר' אברהם דערציילט:
ווייטערדיגע
היסט ָאריע איך אליין לייען נישט די צייטונג,
ווייל יעדע גרייז וואס איך זע
"דער איד" איז ביז דעמאלט געדרוקט רעגט מיך אויף...
געווארן נאר יעדע צווייטע וואך ,און האט נישט
פארמאגט קיין סך זייטן .נאכדעם וואס מ'האט דער רבי האט געהאלטן אז ס'איז צו שווער געהאלטן אז מ'קען דווקא יעצט איבערנעמען
אפגעשטעלט דאס ארויסגעבן די "אידישע צו מאכן א טאג-צייטונג אויב מ'וויל יעדן איינעם דעם כוח פון א טעגליכער אידישער צייטונג,
צייטונג" ,האט מען מחליט געווען אז מ'וועט דעקן .איך בין געשטאנען דערביי ווען דער רבי און דאס וועט געבן מאכט פאר סאטמאר אויפ'ן
זיך קאנצענטרירן צו אריינלייגן מער כוחות האט גערעדט צו ר' סענדער דערוועגן אין בעל דעת הקהל .און אויב מ'וועט נישט אויסנוצן די
אין "דער איד" – מ'וועט ארבעטן אויף מער הארבאר .ר' סענדער האט געפרעגט ,אפשר זאל געלעגנהייט תיכף ומיד ,וועט דאס פארלוירן גיין.
זייטן ,און עס ארויסגעבן וועכנטליך .גרשון עס יא ווייטער אנגיין ,אבער ס'זאל נישט הייסן מ'האט געעפנט די צייטונג מיט גוטע
יאקאבסאן האט דעמאלט געגרינדעט זיין אז ס'קומט פון סאטמאר? האט דער רבי געזאגט פראפעסיאנעלע שרייבער ,וואס האבן געשריבן
"דאס ווילסטו אויך נישט" (אז עס זאל נישט פאר'ן מארגן זשורנאל .גרשון יאקאבסאן,
"אלגעמיינער זשורנאל". הייסן סאטמאר) .דאס איז געווען דער סוף פון א ליובאוויטשער חסיד און געוועזענער
"און נאכדעם האבן די צוויי צייטונגען זיך שרייבער אין מארגן זשורנאל ,איז דעמאלט
גענומען אמפערן ביי די קעפ "...זאג איך מיט דער "אידישער צייטונג". געקומען שרייבן אין "אידישער צייטונג".
א שמייכל. דער רבי איז געווען ביי די כוחות דעמאלט?
געוויסע קעגנער האבן זיך געאמפערט און
געהעצט קעגן סאטמאר ,אבער סאטמאר האט
קיינמאל נישט געמאכט קיין אפענסיווע קעגן
קיינעם .מ'איז נישט געגאנגען קיין איסטערן
פארקוועי זינגען פאר'ן ליובאוויטשער רבי'נס
הויז "וכל קרני רשעים אגדע" ,ווי זיי האבן געטון
פאר'ן סאטמארער רבי'נס הויז ביי ווינקל פון
בעדפארד און ראס.
כ'האב דעמאלט געארבעט פאר'ן בארא
פרעזידענט .אמאל בין איך געווען אין קראון-
הייטס ווייל מ'האט געדארפט מאכן א נייעם
קאמיוניטי באורד .כאטש איך בין דארט געווען
זיי צו העלפן ,האבן זיי געקוקט אויף מיר
מיט אזא שנאה .זיי האבן פיינט געהאט יעדן
סאטמארער.
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון 110 געקליבענע ארטיקלעך פסח תשע"ה 96
"די צייטונג" לייגט א דגש צו געבן פאר די אין די ערשטע צייטן האט "די צייטונג" געהאט סאטמאר האט נישט באיקאטירט
לייענער אקטועלע און זאכליכע אינפארמאציע. א שטארקן דגש אויף בילדער פון נייעס .עס ליובאוויטש; ליובאוויטש האט באיקאטירט
נייעס ...נייעס ...די אויפגאבע צו געבן נייעס פאר זענען רעגלמעסיג ערשינען בילדער אויף דער סאטמאר.
אידן זעט מען איבעראל .מוצאי פסח תשמ"ט ערשטער זייט און אויף דער לעצטער זייט.
האט זיך די רעדאקציע געזעצט שרייבן א מ'הערט אמאל ווי געוויסע רופן אייך מיט'ן
צייטונג דורכאויס די נאכט צו האבן א צייטונג שפעטער זענען די בילדער געווארן ווייניגער, נאמען "אלבערט" .פון וואנעט קומט דער
און ערשט עטליכע יאר צוריק האט זי צוריק
דעם נעקסטן טאג וואס וועט דעקן די נייעס פון נאמען?
יו"ט. אנגעהויבן דרוקן א סך בילדער.
"אלבערט" איז מיין ענגלישער נאמען ,און
איז ממש חרוב געווארן פון די שרעקליכע די קלינטאן ביי די גוים בין איך באקאנט מיט דעם נאמען.
העצעס קעגן איר וועלכע האבן נאכגעפאלגט. סומאטאכע צווישן היימישע אידן האב איך מיך קיינמאל
דער ארטיקל ברענגט נאך געשיכטעס פון פיינע נישט גערופן מיט דעם נאמען ,און די וואס נוצן
און וואוילע מענטשן וועמענ'ס לעבנס זענען ס'איז געווען היינט אין דעם "ניו יארק עס זענען עס טייל מאל מענטשן וואס האבן א
צוגרונד געגאנגען א דאנק מענטשן וועלכע טיימס" אן ארטיקל וועגן א פרוי וועלכע
האבן גענוצט דעם אינטערנעט צו פארשפרייטן האט עטליכע יאר צוריק ארויסגעשיקט אן פסיכאלאגישן צורך צו נוצן א שפעט-נאמען.
אומשולדיגן "טוויט" וואס האט געקענט אמאל פלעגט מען אפיציעל איינשרייבן אין
פארשעמענדע אינפארמאציע איבער זיי. אויסגעטייטשט ווערן ווי ראסיסטיש .דער דער רעגירונג גוי'שע נעמען .דער רבי זי"ע האט
דאס האט מיך דערמאנט פון דער מעסעדזש איז בליץ-שנעל צעשפרייט געווארן געהאלטן אז אידישע נעמען האבן א קדושה,
איבעראל (געגאנגען "וויירעל") ,און איר לעבן און מ'זאל נישט נוצן די אידישע נעמען ווען
מ'שרייבט איין אפיציעל ביי די גוים .אין דער
אלטער היים איז אויך אזוי געווען איינגעפירט.
ר' אברהם באציט זיך נישט צו דעם ,אבער
אין פארשידענע אשכנזישע מדינות איז אפילו
געווען א ספעציעלער קריאת השם צערעמאניע,
גערופן "חול קריש" ,ווען מ'האט געגעבן דעם
באזונדערן סעקולערן נאמען .א מנהג וואס איז
נאך צוריקגעגאנגען צו דער תקופת הראשונים.
ווען עס איז געקומען צו באשטימען מיין
גוי'שן נאמען האבן מיינע עלטערן געהאט צוויי
אויסוואלן – כ'האב געהאט צוויי זיידעס מיט'ן
נאמען אברהם ,איינער האט זיך גערופן ביי דער
רעגירונג אלבערט און דער צווייטער האט זיך
גערופן אדאלף .איבעריג צו זאגן ,אז נאך די
חורבן-יארן האט קיינער נישט געזוכט צו געבן
דעם נאמען אדאלף ,האט מען מיר געגעבן דעם
נאמען אלבערט.
ווי מיר דערמאנען אז די סאטמארער
רבי'ס ז"ל האבן אויך געהאט גוי'שע נעמען
Joelאון ,Mosesאנשטאט Yoelאון
,Mosheדערציילט ר' אברהם מענין לענין
וועגן דעם סאטמארער רבי'נס גוי'שע חתימה.
דער רבי האט נישט געקענט שרייבן אויף
די פרעמדע שפראכן ,אבער ער האט געלערנט
זיין חתימה אן קענען די בוכשטאבן .מיין טאטע
האט אמאל געזען דעם רבי'ן זיך מוטשען מיט
זיין חתימה אין שטאט סאטמאר ,און ער האט
געזאגט" ,מ'האט מיר געזאגט אז דא [אין
רומעניע] דארף מען לייגן ‘דעם' ווארט פאר
דעם אנדערן ווארט ".דער רבי האט געלערנט צו
שרייבן זיין חתימה אין אונגארן ,וואו מ'שרייבט
דעם ערשטן נאמען פאר דעם לעצטן נאמען,
אבער אין רומעניע שרייבט מען דעם לעצטן
נאמען ערשט.
פסח תשע"ה 97 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון 111 געקליבענע ארטיקלעך
אין דעם ערשטן יאר האט אנגעהויבן לויפן נישט ריכטיג. "הילארי קלינטאן סומאטאכע" וואס האט
א קאלום "ביזנעס" ,וואס איז געווען שטארק זיך אפגעשפילט עטליכע יאר צוריק מיט ר'
אינפארמאטיוו און צומאל פאראויס פון זיין צייט. ווען האט איר געהערט אז עס קאכט זיך א אברהם און "די צייטונג" ,ווען דער אינטערנעט
דא האט איר אן ארטיקל איבער אימעיל פון ּפרשה? איז גענוצט געווארן צו צעשפרייטן נעגאטיווע
תשמ"ט .דער שרייבער זאגט זיין מיינונג אז ביז אינפארמאציע קעגן דער צייטונג און קעגן
עטליכע יאר "וועט אימעיל זיין אזוי פאפולער ווי ערשט זונטאג אינדערפרי .עס האט בעצם
א פעקס ".דער ארטיקל פירט אויס" :פארקויפט אנגעהויבן קאכן די נאכט פריער ,מוצש"ק ,אבער חרדישע אידן בכלליות.
איך האב ערשט זונטאג אינדערפרי געהערט געווען איז עס אין ניסן תשע"א ,ווען
אבער נאך נישט אייער פעקס מאשין"... דערפון .מיין ארבעטער האט מיר געזאגט אז פרעזידענט אבאמא האט באשטעטיגט די
אלע צייטונגען רעדן דערפון ,דער אינטערנעט מיליטערישע אקציע וואס האט אומגעברענגט
דער ערשטער קאלום פון "ביזנעס" איז פול דערמיט .מיין ערשטע רעאקציע איז דעם אל-קאידא פירער אסאמא בין לאדען.
געווען אז מ'דארף אנרופן דעם ווייסן הויז און דאס ווייסע הויז האט דעמאלט ארויסגעגעבן א
אונז געברענגט צו דעם ,און ערקלערט אז ווי היסטארישן בילד פון דעם "סיטואציע צימער"
אן עם קדוש ,דרוקן מיר נישט קיין בילדער זיך אנטשולדיגן. וואו אבאמא און זיינע נאנטסטע ראטגעבער,
פון פרויען .איך האב געשפירט א שליחות צו חוץ פעלשן דאס בילד פאר די לייענער איז אריינגערעכנט די אויסערן מיניסטארשע
ערקלערן פאר דער וועלט וואס דא גייט פאר. נאך א טענה ארויסגעריקט געווארן איבער הילארי קלינטאן ,זענען געזעסן און אויפגעזען
עס איז געווען מיין אחריות אז ווען א איד דער וועלט אז דאס ווייסע הויז ערלויבט נישט אויף דער אקציע .דאס בילד איז געדרוקט
גייט אין דער גאס זאל דער גוי כאטש אביסל צו רירן זייערע בילדער .ר' אברהם האט זיך געווארן אין אלע צייטונגען איבער דער וועלט,
פארשטיין אז ער ווערט געפירט פון הייליגע פארבונדן מיט'ן סטעיט דעפארטמענט ,און און "די צייטונג" האט דאס אויך געדרוקט.
פרינציפן ,און איז נישט סתם אן עקסטרעמיסט. לויט ווי ער זאגט האבן זיי זיך אויסגעלאכט. אבער וויבאלד חרדי'שע צייטונגען דרוקן
דער מושג פון נישט דרוקן בילדער פון זיי האבן נישט געזען אז עס זאל האבן געווען נישט קיין בילדער פון פרויען ,האט עמיצער
אזא גרויסע עוולה ,אבער זיי האבן צוגעלייגט אין דער רעדאקציע קינצליך ארויסגעשניטן
אז ער קען רופן דעם ווייסן הויז .ר' אברהם
האט געשיקט שריפטליכע אנטשולדיגונגען קלינטאנ'ען פון דעם בילד.
צום סטעיט דעפארטמענט און צום ווייסן הויז. א בלאג-שרייבער אונטער דעם נאמען
דורכאויס זונטאג האב איך געזען אז דער "הירשל ציג" האט געזען דעם צענזורירטן בילד
מצב ווערט נאך מער אנגעצויגן — כ'האב און האט געהאלטן אז עס וועט זיין קאמיש פאר
געהאט א געפיל אז מאנטאג וועט זיין נאך מער זיינע לייענער ווי א צייטונג האט געפאטשקעט
לעבעדיג ,און ס'וועט עקספלאדירן .כ'האב מיט דעם באקאנטן בילד און ארויסגענומען
צוריקגעהערט אז די וויליאמסבורגער געשעפטן איינע פון די באטייליגטע .נאכ'ן ארויפשטעלן
האבן געהאט א סך פרעמדע באזוכער וועלכע דעם בילד ,האט אן אנטי-חרדישער העצער
האבן פרובירט צו קויפן "די צייטונג" ,וואס איז דאס ארויפגעשטעלט אויף זיין בלאג ,און פון
דארטן איז עס אנגעקומען צו אומצאליגע
שוין פאקטיש נישט געווען צו באקומען.
מאנטאג אינדערפרי האט די פרעסע גערופן צייטונגען איבער דער וועלט.
פון אלע זייטן ,אויך טעלעוויזיע סטאנציעס דאס צענזורירט בילד פון א קליינער
זענען אראפגעקומען צו אונז פרובירנדיג צו אידישער צייטונג אין ברוקלין איז געווארן
באקומען אינטערוויוס .כ'האב יענעם אינדערפרי א סענזאציע איבעראל ,און טויזנטער
אפגעשריבן א סטעיטמענט ביי מיר אינדערהיים, מידיע נעצן פון אלע עקן פון דער וועלט
און עס ארויסגעשיקט אלס אנטווארט צו דער האבן געדעקט די קאמישע געשעעניש,
ווי א "פונדאמענטאליסטישע" צייטונג
פרעסע. האט ארויסגעשניטן קלינטאנ'ען פון דעם
ר' אברהם האט עס אויך ארויפגעשטעלט
היסטארישן בילד.
אויף דעם וועבסייט פון "די צייטונג". ר' אברהם טיילט מיט וויאזוי עס איז
עס דארף אויך דערמאנט ווערן אז די
"אגודה" האט מיך תיכף אנגערופן און געפרעגט צושטאנד געקומען:
אויב עס איז דא סיי וואס זיי קענען אונז העלפן. "די צייטונג" קומט דאך ארויס מיטוואך
דאכט זיך מיר אז די אגודה האט געמיינט אז אינדערפרי .דינסטאג נאכט האב איך
איך וועל מיך האלטן ביי מיינס ,און זיך שלאגן איבערגעקוקט די זייטן וויאזוי זיי גייען געדרוקט
מיט די טענות .אבער למעשה האלט איך אז די ווערן דעם נעקסטן טאג ,און כ'האב געזען דעם
זשורנאליסטישע טענות זענען געווען גערעכט. צענזורירטן בילד .עס האט מיך פארוואונדערט.
מיר האבן נישט געזאלט אויסשניידן דעם בילד ‘א נייער סטייל ',האב איך געטראכט‘ ,מיין
– אז מ'טאר נישט טאר מען נישט .ממילא איז פאטא-עדיטאר וויל ווייזן וואס ער קען '.איך
פון אונזער זייט נישט געווען קיין ארט פאר א האב שוין דעמאלט געטראכט אז עס איז נישט
רעכט ,נישט דאס איז דער וועג וויאזוי דאס צו
געפעכט. טון ,אבער עס איז שוין געווען שפעט ביינאכט
דאס יא ,מיר האבן מסביר געווען פאר דער
ּפרעסע אונזערע ערליכע פרינציפן וואס האט און כ'האב עס דורכגעלאזט.
נארמאל וואלט מען געדארפט אפשניידן
דעם בילד און פארטיג .פעלשן דעם בילד איז
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון 112 געקליבענע ארטיקלעך פסח תשע"ה 98
האבן מיר א פרינציפ אז מיר לייגן בכלל נישט פרויען איז גענצליך פרעמד אין די אויגן דער ערשטער קאלום פון ר' מענדל קליינ'ס
קיין בילדער פון פרויען. פון דער אלגעמיינער באפעלקערונג ,און פינאנציעלע באריכטן .דער קאלום האלט נאך אן
זשורנאליסטן איבער וועלט האבן זיך געבראכן ביז'ן היינטיגן טאג ,און כאטש ר' מענדל שרייבט
איך האב מסביר געווען פאר רעּפארטערס קאפ צו ערקלערן די ערשיינונג .אין דער פרעסע
אז דער דאזיגער וועג פון לעבן איז דער גורם איבער דער וועלט איז ארויסגעריקט געווארן דאס שוין נישט שטייט נאך זיין נאמען.
אז ביי אונז איז נישט דא קיין פארברעכן ,אדער כל מיני מאדנע טעאריעס פארוואס קלינטאן
קיין קרימינאלע ווילדע אנפאלן ,ווייל מיר איז ארויסגעשניטן געווארן פון דעם בילד .טייל דער ערשטער קאלום פון הרב מנשה פילאפ (י.
רעספעקטירן פרויען .מיר רעספעקטירן ווער האבן גע'טענה'ט אז דאס איז ווייל חרדישע מ .סופר) איז געווען א באגריסונג פאר די חברי
איר זענט ,נישט וויאזוי איר קוקט אויס .אלע אידן אונטערדרוקן פרויען ,אנדערע האבן
רעפארטערס צו וועמען כ'האב גערעדט האבן געשריבן אז חרדישע אידן האבן עפעס קעגן העדה החרדית פאר דער גרויסער מסיבה צו
פרוי קלינטאן וויבאלד א פרוי טאר זיך נישט פייער צען יאר פון "קרן הצלה" ,כ' סיון תשמ"ח.
טאקע שיין און סימפאטיש געשריבן.
מיר זענען אויך פארפלייצט געווארן מיט געפונען אויף א פירערשאפט-פאזיציע. צווייטער ארטיקל פון י .מ .סופר.
פילצאליגע אנטיסעמיטישע אימעילס פון אלע צווישן אלע טעלעוויזיע סטאנציעס וועלכע
עקן פון דער וועלט .אפילו פון אידן! איך האב האבן געוואלט באקומען אן אינטערוויו פון
געענטפערט יעדן אימעיל ,אויב עס איז געווען מיר ,האב איך אויסגעקליבן סי-ען-ען ,ווייל די
רעפארטערין איז געווען פון דעם וואלף בליצער
אונטערגעשריבן מיט אן אמת'ן נאמען. פראגראם ,און כ'האב שוין אמאל געהאט א
צוריקגייענדיג מיט וואס כ'האב שטיקל שייכות מיט וואלף בליצער ,דער הויפט
אנגעהויבן ,ווי מ'קען דורך דעם אינטערנעט פאליטישער באריכטער אויף סי-ען-ען ,ווען
חרוב מאכן איינעמ'ס לעבן ,פרעג איך ר' כ'האב אפגעקויפט די רעכטן איבערצודרוקן
אברהם צי די היציגע סומאטאכע האט אים
זיינס א בוך איבער פאלארד אין "די צייטונג".
עפעס שאדן געמאכט. ביי ר' אברהם איז זשורנאליסטישער יושר
שאדן געמאכט? פארקערט ,ס'איז געווען און ערליכקייט א גאר וויכטיגער ערך .אנדערש
גוט פאר ביזנעס! מיר האבן באקומען חיזוק ווי טייל אויסגאבעס וואס טייטשן איבער ביכער
איבעראל ,און מ'האט אונז מחזק געווען אפילו אן פרעגן רשות ,איז ביי אים נישט דא אזא זאך.
מיט'ן ספעציעל אריינשטעלן אדווערטייזמענטס. עס איז יענעמ'ס ווערק ,און מ'דארף באצאלן
וואו כ'בין נאר געגאנגען האבן מענטשן געקוקט
אויף מיר ,אזא נתן דצוציתא ,ווי כאילו כ'האב דאס צו נוצן.
געהאט עפעס א קרוין אויפ'ן קאפ ...פלוצלינג כ'האב אויך געוואוסט אז אויב די
בין איך געווארן א העלד ,און כ'האב באקומען א רעפארטערין וועט וויסן אז איך געב איר אן
סך חיזוק-בריוו פון אידן ,און אפילו שיינע בריוו אויסשליסליכן אינטערוויו האב איך מער שאנסן
פון רבנים. אז זי וועט זיין סימפאטיש צו מיר.
פאר דעם אינטערוויו האב איך געשיקט א
איז עס אייך געווען א שווערע איבערלעבעניש? שליח צום ציון אין קרית יואל זיך מזכיר זיין ביים
רבי'ן שלא יכשלו בלשונם .ווי מער צייט עס איז
פאר מיר פערזענליך איז עס נישט געווען דורך האב איך מער באגריפן וואס דא גייט פאר,
אזוי ווייט א שווערע איבערלעבעניש ווי פאר'ן און אז בעצם בין איך אויף א שליחות צו העלפן
כלל .דער גאנצער טומל האט געלייגט א נאסן יעדן היימישן איד ,אז מ'זאל נישט אראפקוקן
ליילעך אויף חרדישע אידן. אויף אים אין ביזנעס.
הירשל ציג ,דער וועלכער האט די אלע וואס האבן מיך אינטערוויואירט
ארויפגעשטעלט דעם בילד אויפ'ן אינטערנעט, האבן מיך למעשה פארשטאנען ,און זענען
האט מיך אנגערופן בעטן מחילה .ער איז געווען געווען סימפאטיש .כ'האב גערעדט צו א
זייער צעבראכן אז ער האט דאס גורם געווען, בריטישן רעפארטער פון רויטערס ,און דאס
און איז געווען זיכער אז כ'וועל רעדן צו אים זייער איז פונקט געווען נאך דער גרויסער חתונה
שארף .כ'האב אבער גערעדט רואיג ,און כ'האב פון פרינץ טשארלס' זון ,דער צוקונפטיגער
אים מסביר געווען אז די גאנצע מעשה האט מיר קעניג .האב איך געפרעגט דעם רעפארטער,
נישט שאדן געמאכט פערזענליך ,אבער עס איז דו האלטסט אז איך וואלט געקענט לייגן אין
נישט גוט געווען פאר'ן כלל .כ'האב אים געזאגט צייטונג א בילד פון דער פרינצעסין? ער האט
אז ער זאל פון היינט און ווייטער נאר שרייבן דאס גלייך פארשטאנען ,און געזאגט "איר האט
א נקודה ".האב איך ווייטער אויסגעשמועסט אז
שיינע זאכן ,נישט קיין אידישע סקאנדאלן. עס איז אוממעגליך מכריע צו זיין וואס יא און
זאב ברענער האט געוואלט אז איך זאל וואס נישט ,און אז ער פארשטייט אז די חתונה
רעדן אויף זיין מוצ"ש ראדיא-שאו וועגן דער בילדער באלאנגען נישט אין אונזער צייטונג,
פרשה ,אבער כ'האב נישט געוואלט .ר' יצחק
פראנקפורטער פון דעם "עמי" מאגאזין איז
געגאנגען אנשטאט מיר.
פסח תשע"ה 99 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון 113 געקליבענע ארטיקלעך
סקאנדאל מיט דער ארץ-ישראל'דיגער
צייטונג "המבשר" ,ווען די רעדאקציע האט
ארויסגעשניטן די דייטשער קאנצלערין
אנגעלא מערקעל פון דעם סאלידאריטעט
מארש אין פאריז נאך דער "טשארלי העבדא"
שחיטה .צום באדויערן האט דער דארטיגער
רעדאקטאר זיך נישט געלערנט פון דער
"צייטונג" פרשה אז פעלשעווען בילדער איז
נישט אויסגעהאלטן פאר די לייענער און איז
נישט גוט פאר דער דרויסנדיגער וועלט וואס
קען זיך ארויפכאפן דערויף צו העצן קעגן
חרדישע אידן.
___ ___
איר ליינט אנדערע אידישע אויסגאבעס, דער ערשטער ארטיקל פון דעם "טאג בוך פון א מחנך" קאלום.
צייטונגען ,אדער מאגאזינען ווי דער
זיין קלאס איבער עטיק אין זשורנאליזם איז ר' אברהם דערציילט אז ער האלט נאך אין
"מָאמענט"? די פרשה ארויפגעקומען ,און די מסקנא פון די איין צוריקהערן פון דער פרשה .עטליכע וואכן
סטודענטן איז געווען אז די צייטונג איז געווען צוריק האט אים גערופן א פראפעסאר פון אן
איך האב באמת נישט קיין צייט ,ממילא אוניווערזיטעט אין דעם אנדערן עק אמעריקע,
לייען איך נישט בקביעות אנדערע אויסגאבעס גערעכט פאר'ן צענזורירן דעם בילד! און האט אים געזאגט אז אין א לעקציע אין
און צייטונגען .אמאל בלעטער איך יא דורך לעצטנס איז אויך געווען א פרישער
די אנדערע צייטונגען ,ווייל כ'וויל נישט די
קומענדיגע וואך דעקן אלטע נייעס וואס
אנדערע האבן שוין געדעקט .איך פלעג יא
אמאל האבן א שטיקל קביעות צו לייענען די
מעשיות פון דעם רבי'ן וואס ר' אברהם דוד
גליק ז"ל פלעגט שרייבן אין "דער איד".
ס'איז געווען לעצטנס א רעדע אז די אנדערע
אידישע צייטונגען גייען אנפאנגען ערשיינען
מיטוואך ,אזוי ווי "די צייטונג" .קלערט איר
אז דאס קען אייך שאטן?
איך האב נישט קיין מורא אז כ'וועל
פארלירן לייענער אויב די אנדערע צייטונגען
פאנגען אן ארויסקומען מיטוואך .פארקערט,
ס'וועט ‘זיי' שאטן .יעצט אז זיי קומען ארויס
דאנערשטאג האבן זיי א געלעגנהייט צו דעקן
פרישערע נייעס ,אבער אויב וועלן אלע
ארויסקומען מיטוואך ,וועלן זיי פארלירן די
"מעלה".
א געוויסע היימישע צייטונג ,דערמאן איך,
פלעגט נאכקאפירן ארטיקלען ווארט-ביי-
ווארט ,וויבאלד זי איז ערשינען א טאג נאך "די
צייטונג".
נישט געפערליך .כ'פלעג זאגן פאר ר'
סענדער דייטש" ,די צייטונג" קומט ארויס
פאר'ן "איד" ,און איר מעגט נאכשרייבן וואס
איך האב געשריבן .אז מ'שרייבט נאך פון מיר
וועלן כאטש די פאקטן שטימען...
___ ___
שוין יארן וואס די ארטיקלען פון הרה"ג ר'
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון 114 געקליבענע ארטיקלעך פסח תשע"ה 100
מומחים וואס האבן אזוי געזאגט .דער הייקינד- פלעטבוש? מנשה פילאפף שליט״א ווערן געדרוקט יעדע
קאמפיין האט איבערגעדרוקט דעם ארטיקל וואך אונטער דעם פסעוודאנים "י .מ .סופר".
מיט מיין נאמען דערויף און צעשפרייט אין אלע ניין ,מיר האבן אנגענומען אנאנסן פון ביידע כ'וויל הערן פון ר' אברהם איבער דעם תועלת
בתי מדרשים ,האט עס אויסגעזען ווי אברהם זייטן — ווער עס באצאלט ,קען אריינשטעלן. פון די ארטיקלען .עס וואונדערט מיך אויך צי
פריעדמאן זאגט אזוי .יא ,קלוג האבן זיי געטון... ר' אברהם איז מסכים מיט אלעם וואס הגר״מ
ווייל מ'לייענט דאך נישט די קליינע ווערטער אבער איר האט אליין געשריבן אן ארטיקל
אז איך האב נאר ציטירט אנדערע .אגב ,האט קעגן קאלער'ס דירות פלאן? פילאפף שרייבט.
דער קאלער קאמפיין אויך אזוי געטון מיט זייער ר' מנשה איז פון די שטערקסטע שרייבער
כ'האב נישט געשריבן מיין אייגענע מיינונג! אויף דער אידישער גאס ,טויזנטער מענטשן
אין דעם ארטיקל האב איך קלאר ציטירט די
לעכצן נאך זיינע ארטיקלען.
כ’פלעג זאגן פאר ר’ סענדער דייטש, אגב ,וויבאלד ער איז א זעלבסטשטענדיגער
“די צייטונג” קומט ארויס פאר’ן “איד”, מענטש האט עס געשטערט פאר געוויסע
און איר מעגט נאכשרייבן וואס איך האב סאטמארער חסידים פארוואס איך האב אים
געשריבן .אז מ’שרייבט נאך פון מיר וועלן אויפגענומען צו שרייבן ביי מיר .כ'האב זיי
געזאגט אז אויב איז עס א פראבלעם איז נאר
כאטש די פאקטן שטימען... דא איין מענטש וואס קען דאס מיר זאגן ,מיין
אינטערוויו. זאלן צייטונגען דרוקן דברי תורה? דאס איז אן פעטער ,דער רבי בעל "ברך משה" ז"ל.
אלטע שאלה ,און געוויסע פוסקים האבן געשריגן צי בין איך אייביג מסכים מיט וואס ער
וואס איז בנוגע דעם עירוב? האט נישט "די שרייבט? ווענדט זיך מיט וואס .אבער זיינע
צייטונג" גענומען א שטעלונג קעגן דעם עירוב? מנהמת ליבם אז עס איז אן עוולה גדולה. ארטיקלען זענען מלא וגדוש ,און זענען זייער
הרה"ג ר' משה שטערן זצ"ל ,אב"ד דעברעצין שטארק אנגענומען ביי די לייענער .ער שרייבט
גראדע בין איך געווען דער איינציגסטער שרייבט אין "באר משה" גאר שארף קעגן דעם דברי חיזוק ,ער איז א געוואלדיגער תלמיד חכם
וואס האט יא אנגענומען אדווערטייזמענטס און ווייסט א סך .ביי מיר אין צייטונג קריטיקירט
פאר'ן עירוב .מ'האט מיר אפילו פארגעהאלטן "איד" פאר'ן דרוקן דברי תורה" .די צייטונג"
דערויף ,אבער איך האב געזאגט אז אויב האט זיך געמוטשעט מיט דער שאלה ,און עס ער קיינמאל נישט קיין פערזענליכע מענטשן.
"התאחדות הרבנים" האט נישט ארויסגעווארפן האט גענומען א שטיק צייט ביז דער מהלך איז יא ,ער שרייבט א סך וועגן ציונות ,אבער
הג"ר חיים לייב כ"ץ שליט"א ,דער איניציאטאר סטאביליזירט געווארן .די ערשטע וואך האט מענטשן ווילן עס טאקע האבן .געוויסע
פון דעם עירוב ,פארוואס זאל איך אים דער רעדאקטאר געשריבן אז די צייטונג וועט באקלאגן זיך טיילמאל אז זיי ווילן נישט אז
ארויסווארפן פון מיין צייטונג? אבער למעשה נישט האבן קיין דברי תורה ווייל עס קומט לידי ער זאל שרייבן וועגן דאס אדער וועגן עפעס
האבן געוויסע עסקנים לטובת דעם עירוב בזיון .אביסל שפעטער האט מען מחליט געווען אנדערש ,אבער איך זאג אז מ'מוז נישט אלעס
געזאגט ליגנט און געשריבן אין א פאשקעוויל יא צו דרוקן כאטש עפעס דברי תורה ,אבער לייענען .אז איר גייט אין געשעפט קויפט איר
אז מיר האבן נישט געוואלט אננעמען זייערע נאר וואס איר דארפט ,קענט איר אויך לייענען
אויף זייט 2האט מען באשטימט צו שרייבן נאר וואס געפעלט אייך .געוויסע לייענען גאר
אדווערטייזמענטס .דאס איז שקר וכזב. יעדע וואך אויף וועלכער זייט מ'האט געדרוקט ר' מנשה'ס ארטיקלען שבת ביים טיש! אבער
די דברי תורה ,אז מ'זאל וויסן צו לייגן יענע זייט פרעגסט מיך ,אוודאי באלאנגט א צייטונג
הגר״מ פילאפף האט געשריבן קעגן דעם אין שמות .שפעטער איז מען אויפגעקומען מיט
עירוב ,וואלט איר אריינגעלאזט אן ארטיקל דעם געדאנק צו ווידמען די מיטלסטע בלעטער אויסדריקליך נישט אויפ'ן שבת'דיגן טיש...
לטובת דעם עירוב? פאר דברי תורה ,וואס דאס מאכט גרינג די נייטראל און
ארבעט ארויסצונעמען יענע פאר זייטן און לייגן זעלבסטשטענדיג
יא ,איך האב זיי געזאגט אז אויב זיי קענען
שרייבן אן ארטיקל לטובת דעם עירוב וועל איך אין שמות .היינט זענען די מיטלסטע בלעטער איך זאג אייביג אז "די צייטונג" איז
עס אריינשטעלן אפילו אן באצאלט .למעשה פארוואנדלט געווארן אין א חלק פאר זיך מיט זעלבסטשטענדיג ,אבער דאס מיינט נישט
האט מען נישט געקענט אפווענדן די קלארע אז מיר זענען נייטראל .אז איך וואלט געווען
עדות'שאפטן פון רבנים אז דער רבי האט דעם נאמען "די אידישע צייט". נייטראל וואלט איך געדארפט דעקן אלעס און
נישט געוואלט מאכן קיין עירוב .מען האט יעדן :ציונים ,די אידישע טעאטער ,וכדומה .איך
בין נישט נייטראל" ,די צייטונג" ווערט געפירט
מיט די ערליכע שיטות ,אבער מיר זענען
זעלבסטשטענדיג מיט דעם אז מיר ווערן נישט
געפירט מיט פארטייאישע אינטערעסן .מיר
זענען א צייטונג לשם צייטונג.
האט נישט די צייטונג גענומען א שטעלונג
לטובת דוב הייקינד און קעגן נחמן קאלער
ביי די לעצטיגע וואלן אין בארא פארק און
פסח תשע"ה 101 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון 115 געקליבענע ארטיקלעך
שרייב ארבעט בילדער טעראריזירט הג"ר נתן הורוויץ ז"ל פון מאנסי,
פון די אמאליגע גדולי הרבנים ,פארוואס ער
די היימישע שרייבן אינדוסטריע איז אין איך פערזענליך עקל מיך פון בילדער .אבער האט געזאגט עדות'שאפט אז דער רבי ז"ל און
א שווערן מצב .שרייבער באקומען באצאלט וואס קען איך טון אז דער עולם פארפירט אז הג"ר יונתן שטייף זצ"ל האבן נישט געוואלט קיין
זייער ווייניג פאר זייער ארבעט ,און עס לוינט מ'דארף בילדער ...מיינע ארבעטער טענה'ן אז
זיך כמעט נישט צו אינוועסטירן צופיל צייט איך בין פון פריערדיגן דור און איך פארשטיי עס עירוב.
צוצושטעלן קוואליטעט ארטיקלען .ר' אברהם
זאגט אז מאגאזינען צאלן מער ווי צייטונגען, נישט – די יונגווארג דארף עס האבן.
ווייל צייטונגען קומען ארויס יעדע וואך און אבער בעצם האלט איך אז בילדער איז א
קענען זיך נישט ערלויבן צו צאלן מער .ר' אברהם גרויסע עוולה ,ווייל ס'איז משוה קטן וגדול.
זאגט אבער אז ארטיקלען וואס פארלאנגען יעדער וויל דאך איבערשטייגן דעם צווייטן,
פארש-ארבעט ווערן נישט אפגעשאצט לויט ווי האב איך אמאל געזאגט אז ס'וועט נאך קומען א
לאנג עס איז ,נאר מ'רעכנט זיך מיט דער צייט צייט וואס מ'וועט וועלן דעקן וויאזוי די עבודת
הבורא פון דעם אדער יענעם רבי'ן פאנגט זיך אן
וואס ליגט דערין ,לפום צערא אגרא. אינדערפרי; וואספארא שיסלען האבן זיי פאר
נעגל-וואסער ,וואספארא נאכטהעמד האבן
לויט ווי איך האב געהערט איז די לייענערשאפט זיי – מיט אן עטרה ,אדער אפשר אן עטרה
פון היימישע צייטונגען און אויסגאבעס אין די
לעצטערע צייטן געשניטן געווארן כמעט אויף אינדערמיט...
אין די לעצטע יארן האט "די צייטונג"
האלב .איז דאס אמת? אנגעהויבן צושטעלן א פילפארביגע אפטיילונג
וואס ערשיינט יעדע וואך אין די מיטלסטע זייטן
אז מען פרעגט מיך וויפיל קאפיעס איך מיט'ן נאמען "די אידישע צייט" .די אפטיילונג
דרוק ,ענטפער איך נישט קיין נומער ,ווייל איך האט א שטארקע נאכפאלגערשאפט ,און
איז בארימט מיט די שיינע תורה'דיגע און
וויל נישט קיין ליגנט זאגן... היסטארישע ארטיקלען וועלכע ערשיינען
יעדע וואך .ר' אברהם רעדט ארום וועגן דעם
איר דארפט אוודאי נישט קאמענטירן אויף
גענויע נומערן ,אבער איז דא א ירידה בכלל השתלשלות הדברים.
מיר פלעגן אייביג האבן תורה ארטיקלען אין
אין דעם גאנצן היימישן אידישן מארקעט? די מיטלסטע זייטן ,אבער לעצטנס איז מען ביי
ר' אברהם וויל נישט ענטפערן קלאר אויב אונז אויפגעקומען מיט דעם געדאנק אז מ'קען
עס איז דא א ירידה ,אבער ער זאגט אז מ'זאל עס אויסשטעלן אין אן אפיציעלער ביילאגע
זיך נישט איינרעדן אז דער אינטערנעט גייט
אונטערברענגען דעם מארקעט פון אידישע וואס איז שענער און מאכט א בעסערן רושם.
לייען-מאטעריאל" .ווילאנג עס איז נישט צומאל האט "די אידישע צייט" נאך מער
דא קיין היתר צו נוצן די מאשינען אום שבת
וועלן זיין אידישע צייטונגען .שבת דארף מען זייטן ווי די הויפט צייטונג ,מערק איך אן.
קענען נעמען אין דער האנט עפעס .למעשה, מעשיות איז גרינגער צו שרייבן ווי נייעס.
אזוי ווי טייל אנדערע פובליקאציעס ,האט "די ביי נייעס איז מרבה דברים מרבה שטות .ס'איז
צייטונג" רעזערווירט אן אינטערנעט אדרעס. נישט קיין חכמה צו שרייבן יעדן טאג גאנצעטע
ווען עס שפילט זיך אפ דראמאטישע נייעס זייטן פון נייעס ,ממילא איז שווערער צו שרייבן
אינמיטן דער וואך האט די רעדאקציע לעצטנס נייעס וואס איז געמאסטן און געוואויגן .אבער
אנגעהויבן ארויסגעבן א "בולעטין" צו דעקן די למעשה קוקט אויס אז דער עיקר צייטונג האט
געשיכטע .די בולעטינען זענען אויסגעשטעלט מער לייענער ,ווייל די אדווערטייזער בעטן אז זיי
אז מ'קען זיי ארומשיקן אויף אימעיל ,און ווילן זייערע אנאנסן אין דער הויפט אפטיילונג.
מ'דארף נישט האבן קיין אינטערנעט זיי צו איך זוך קיינמאל נישט צו האבן צופיל זייטן;
איכות איז פיל וויכטיגער ווי כמות .ביי מיר ווייס
לייענען. איך אז אויב די צייטונג איז מער ווי אכציג זייטן
האב איך נישט קיין פולן קאנטראל .יעדער דארף
ענגליש וויסן דעם מאקסימום וואס ער קען דערהייבן.
"די אידישע צייט" ווערט אנגעפירט דורך
די ערשטע וואך וואס "די צייטונג" איז הרה"ח ר' חנא פריעדמאן נ"י ,א גרויסער ידען
ערשינען לאור עולם ,פרשת אחרי-קדושים, און טאלאנטפולער מענטש .איך האב מיין
תשמ"ח ,האט ר' אברהם געשריבן אין זיין פולן טראסט אין ר' חנא ,און מיט אים בין איך
באקוועם ווען עס איז דא מער זייט ווי איך קען
עדיטאריעל:
אויף דעם ראט פון רבנים ,וועלען אליין דערהייבן.
מיר אי"ה אויך האבען אן אפטיילונג
אויף דער ענגלישער שפראך .אויב מען
האט אן אייגענע ענגלישע טריבונע
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון 116 געקליבענע ארטיקלעך פסח תשע"ה 102
"בעל הבית'ישקייט"! איי ,זכרונות פון יענער באריכט איבער'ן צענטן יובילעאום פון "קרן קען מען קלארער רעאגירן פאר די
תקופה ווען דאס איז געווען דאס גאנגבאר ווארט, הצלה". וועלט איבער אקטועלע פראגעס וואס
ווארטען אויף אן ענטפער .מען קען
און א שטאפל אויף וואס מ'האט געשטרעבט... גרויסער ווענדפונקט אין דער בארא-פארקער אויך פארמיידען מענטשען וואס זוכען
דער שרייבער משה ק .איצקאוויטש האט א זיסן היסטאריע ,ווען די דרייצנטע פון פערצנטע ענדערש צו ליינען ענגליש פון זיין
עוועניוס זענען געווארן "וואן וועי". אנגעוויזען אויף מאטעריאלען וואס אין
לעבעדיגן פעדער.
ענגלישע אויסגאבע וואס חרדישע אידן אין רוח חכמים נוחה הימנו.
בעל הבית'ישקייט די סאטמארער קרייזן און ערליכע קרייזן זאלן
דער געדאנק פון מאכן אן ענגלישע
שרייבן אייגענע בריוו .און אפילו בריוו וואס זיין באקוועם צו לייענען". אפטיילונג איז שוין אן אלטער ,און איז
ווערן אריינגעשיקט דארפן האבן א נאמען און א ___ ___ פאקטיש געווארן איינגעפירט אין "דער איד"
טעלעפאן נומער ,אויב נישט קומען זיי ניטאמאל רעדנדיג פון בריוו ,זאגט ר' אברהם: נאכדעם וואס סאטמאר האט עס אפגעקויפט.
אן צו מיר .מ'דארף דאך קענען איבערפרעגן ביי אונז איז נישט דא אזא זאך אז מיר זאלן יעצט האט ר' אברהם געוואלט מחדש זיין
דעם געדאנק ,צוצושטעלן ענגלישע לייען-
אויב מ'האט א ספק. מאטעריאל וואס זאל זיין אויסגעהאלטן פאר
דאס איז א פרינציפ וואס ר' אברהם האט
אוועקגעשטעלט נאך תיכף ביים גרינדן זיין סאטמארער חסידים.
צייטונג ,און האלט אן ביז'ן היינטיגן טאג אן אבער אין די קומענדיגע וואכן איז
אנטשטאנען א טומל איבער דעם ,מיט פילע
בריוו לכאן ולכאן .אין דעם צווייטן נומער איז
געדרוקט געווארן דער ערשטער בריוו וואס
איז ערהאלטן געווארן אין דער רעדאקציע.
דער שרייבער באקלאגט זיך אז עס איז
נישט אויסגעהאלטן צו גיין מיט דעם פלאן
צו מאכן אן ענגלישע אפטיילונג .א וואך
שפעטער לייענען מיר נאך א בריוו" :איך בין
אויבערהויפט צופרידן פון דעם פלאן צו שרייבן
אויך אין דער ענגלישער שפראך ,א זאך וואס
עס איז געווען דער רצון פון סאטמארער רבי'ן
זצ"ל ,ווי עס איז באוואוסט ,און ווי מען הערט
עס אויף א טעיפ אין איינע פון זיינע שמועסן".
אן אנדערער לייענער שרייבט" :איך האב געזען
א בריוו פון איינעם פון די ליינער וואס שרייבט
אז דער רצון פון רבי'ן ז"ל איז געווען צו שרייבן
די צייטונג אין דער טמא'נע ענגלישע שפראך,
וואס לויט מיין מיינונג קען איך בשום אופן
נישט פארשטיין אז דאס זאל זיין אמת ,דאס
אזא קדוש וטהור מרחם זאל אזוינס האבן
געזאגט ,וואס לכאורה האבן די ווערטער נישט
קיין מקור".
אין א לענגערן בריוו וואס איז ערשינען
פרשת פינחס ,תשמ"ח ,שרייבט א לייענער נאך
פון א רעקארדירונג פון סאטמארער רבי'ן וואס
ער האט אליין געהערט ,אז עס וואלט כדאי
געווען צו מאכן אן ענגלישע אפטיילונג .דער
שרייבער טענה'ט אז עס איז נישט צושטאנד
געקומען אין יענע יארן ווייל "מען האט נאך
אין יענע יארן נישט געהאט גענוג אייגענע
שרייבער און אוודאי נישט היימישע שרייבער
וואס קענען אויך ענגליש".
למעשה ,צוליב דער קעגנערשאפט ,האט
זיך קיינמאל נישט אויסגעארבעט דער פלאן צו
מאכן אן ענגלישע אפטיילונג אין די צייטונג .ר'
אברהם האלט זיך אבער נאך ביי זיינס אז דאס
איז גאר וויכטיג ,און באדויערט דעם פאקט אז
ער האט דאס למעשה נישט אויסגעפירט .ער
זאגט נאך אלץ "עס וואלט געדארפט זיין אן
פסח תשע"ה 103 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון 117 געקליבענע ארטיקלעך
זענען לאו דוקא ריין פון גוזמאות און האלבע קען זיין א "שווארצער" פרעזידענט אין "ווייסן" קיין פשרות.
ווירקליכקייטן .אלס אויפריכטיגן זשורנאליסט, הויז? היינט קענען מיר שוין ענטפערן די פראגע...
ר' אברהם שילדערט זיין אייגענע ערפארונג אלס לעצטנס האט דער ענגלישער "המודיע"
וויאזוי שפירט איר צו דרוקן אזעלכע זאכן? געטוישט צו א קלענערן סייז .איז אפשר אויך
דעלעגאט ביי די דעמאקראטישע נאציאנאלע דא א קלער אז "די צייטונג" זאל גיין קלענער?
איך לייען טאקע נישט די סארט נייעסן, קאנווענשאנס פון '976און .'980
און איך ערלויב מיך דאס צו דרוקן ווייל יעדער גראדע האבן מיר גערעדט וועגן דעם .דער
ווייסט סייווי אז דאס ווערט געשריבן און איינער פון ר' אברהמ'ס ארטיקלען פון "דעילי ניוס" וואס קומט דא ארויס אין ניו יארק
אריינגעשיקט דורך די חצרות ,און מען שמייכלט עראינערונגען פון סאטמארער רבי'ן זצ"ל. האט א גוטן דרוקהויז ,און זיי דרוקן איבער
זיך אונטער ווען מ'זעט גוזמאות .במשך די יארן קאמפלימענטן אויף אזעלכע באשרייבונגען צוואנציג צייטונגען חוץ זייער אייגענע צייטונג.
האב איך שוין אויך עטליכע מאל קלאר געשריבן זענען געקומען פון איבער דער וועלט ,זאגט ר' זיי האבן פיינע סערוויס און ביליגע פרייזן ,אבער
אז די באריכטן שיקט מען אריין און שטעלן זיי דרוקן נאר דעם קליינעם סייז" .המודיע" האט
אברהם. מחליט געווען אריבערצוגיין דרוקן ביי זיי ,און
נישט פאר אונזער מיינונג. איז געווען גרייט צו טוישן דעם סייז .מיר האבן
איך האב איין תנאי — מען טאר נישט מחליט געווען אז דער קלענערער סייז איז נישט
באליידיגן עמיצן אנדערש .אין די קהילות גוט פאר די אדווערטייזער ,ווייל די אנאנסן
באריכטן קענסטו דיין רבי'ן גרויס מאכן כגובה
שמים — אפילו מעל השמים ,אבער דעם וועלן נישט אזוי גוט צייגן.
אנדערן האק נישט אויף דער ערד. אז מען רעדט פון סייז ,לאנגע יארן איז "דער
ווי א וועטעראן שרייבער און זשורנאליסט איד" געווען צוויי אינטשעס העכער ווי "די
האט ר' אברהם א בליק אויף דעם חילוק פון
צייטונג".
אמאל און היינט.
דער עיקר קונץ פון שרייבן נייעס איז שרייבן "דער איד" פלעגט אייביג זיין דער סייז וואס
קורץ און צום פונקט .היינט נוצן שרייבער "די צייטונג" (און "דער איד") איז היינט .אבער
נייעס פון דעם אינטערנעט ,און דארט איז א ערגעץ אין די מ'-יארן האט מען מחליט געווען
סך מאל דא א גרעסערער אריכות ווי מ'טרעפט אז ס'וועט זיין ביליגער צו דרוקן צוויי אינטשעס
געדרוקט .עס איז נישט קיין חכמה צו שרייבן לענגער ,און אזוי שפארן אויף דעם סכום פון
לאנג; צו שרייבן צען זייטן א טאג פון נייעס איז
נישט אינטערעסאנט .מ'דארף שרייבן קלאר און זייטן.
בערך תשנ"ז איז "דער איד" קלענער
מאכן א תמצית. געווארן מיט צוויי אינטשעס צו דעם היינטיגן
עס איז דא נאך א חילוק אין דעם וועג סייז .ר' אברהם זאגט אז זיי האבן לכאורה
וויאזוי מ'שרייבט נייעס .אמאל איז די וועלט מחליט געווען אז זיי ווילן ענדערש מער זייטן
נישט געלאפן אזוי שנעל ,און ממילא איז דער ווי העכערע זייטן .כ'זאג פאר ר' אברהם" ,דאכט
טאן פון די נייעס געווען געלאסענער .היינט זיך מיר אז אין דער זעלבער תקופה האט ‘דער
לויפט אלעס גאר שנעל ,און די נייעס איז מער איד' געטוישט פון ארויסקומען מיטוואך
העפטיג און אינטענסיוו. נאכט ,צו מיטוואך אינדערפרי".
פון דער אנדערער זייט איז דא א פראבלעם יא" ,דער איד" פלעגט ארויסקומען מיטוואך
וואס קומט פון דער היינטיגער קיצור'דיגער נאכט ,אבער וויבאלד דער דיין האט פארפירט
וועלט .עס זענען פאראן אזעלכע וואס זענען אז דאס שטערט פון לערנען האבן זיי געטוישט
געוואוינט צו שרייבן "טוויטס" ,קורצע צו מיטוואך אינדערפרי .ווען "דער בלאט" האט
מעסעדזשעס פון 140אותיות ,און זיי געוואוינען אנגעהויבן ערשיינען ,און איז געדרוקט געווארן
זיך צו קאמוניקירן אויף א מאדנעם אופן .דאס דאנערשטאג אינדערפרי ,האט "דער איד" אויך
איז ממש א חורבן .עס וועט קומען א צייט
ווען מענטשן וועלן נישט קענען געהעריג רעדן געטוישט צו דאנערשטאג.
עס איז פיל בעסער פאר א וועכנטליכע
צווישן זיך. צייטונג ארויסצוקומען מיטוואך ,ווי איר
איך בין אמאל געווען אין א גרויסן ביהמ"ד, קענט זען אז אלע וועכנטליכע אנגלא-אידישע
ס'איז געווען פאר'ן זמן כניסת יו"ט .אינמיטן צייטונגען קומען ארויס מיטוואך ,ווי "דזשואיש
הער איך ווי א אינגל רופט זיך אן צו א חבר, פרעס"" ,המודיע" און "יתד נאמן" .ר' אברהם
"אקעי ,ס'איז שוין דער זמן .יעצט מוז מען שוין זאגט נישט "י ַאטעד" ,מיט דער העברעאישער
רעדן מיט'ן מויל ,מ'קען שוין נישט טעקסטן". הברה; ער איז מקפיד צו זאגן "י ָאסעד" .עס
איך האב געמיינט אז איך חלש ,דאס קינד איז איז אויך בעסער פאר דיסטריביושאן ,אז די
געווען 10-11יאר אלט! אזוי וואקסט אויף א דור. פאסט-סובסקרייבערס זאלן באקומען די
אגב ,אז מ'רעדט פון טעקסטן און קורצע
מעסעדזשעס ,איך זאג אייביג בשיטה אז צייטונג אין צייט פאר שבת.
מ'זאל נישט קאמוניקירן בכתב ,נישט טעקסט
יעדע וואך ווערט געדרוקט אין צייטונג פילע
באריכטן פון קהילות און מוסדות ,וואס
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון118 געקליבענע ארטיקלעך פסח תשע"ה 104
נייעס פון ארץ-ישראל האב איך מחליט געווען אין דעם "וואס אנדערע זאגן" קאלום ווערט צוגעברענגט פון "דער איד" בגנות פון אויסטערלישע טיטלען,
אז דאס מוז גיין אויבן .דאס איז אן אנגייענדיגע ווייל טיטלען-פארפלייצונגען "ברענגען אפטמאל מער שפאט ווי כבוד פאר דעם וועמען מען וויל באגריסן".
זאך וואס מ'שלאגט אידן און מ'ארעסטירט אידן
– דארף דאס פראמינענט געדעקט ווערן.
עס קען טאקע אויך זיין אז היינט איז דער
עולם מער אינטערעסירט אז די אידישע נייעס
זאל זיין פון אויבן.
___ ___
לאנגע יארן האט די ערשטע זייט פון "די המשך ארטיקל. ארטיקל אין תשנ"ו שטעלט פאר דעם צד אז
צייטונג" זיך נישט גערירט פון פלאץ .דער דעוויד רענטא ,וועלכער איז געזעסן אין טורמע
זעלבער גלייכגילטיגער העדליין איז געלאפן פאר דעם מארד פון ר' יחזקאל ווערצבערגער הי"ד,
אויף דעם זעלבן פלאץ יעדע וואך איבער אלע איז אומשולדיג .רענטא איז למעשה פרייגעשפראכן
פינף קאלומס ,און עס זענען נישט געשען קיין
שינויים .אפילו די וואך פון די טעראר אטאקעס געווארן אין תשע"ג ,נאכ'ן זיצן פאר 23יאר.
אום סעפטעמבער ,11איז ווידעראמאל
ערשינען דער כאראקטעריסטישער טריקענער אזוי דארף עס זיין .למעשה ,זעט אויס ,האבן די און נישט אימעיל .בכתב בלייבט פון אלעם א
העדליין ,און עס האט זיך שווער אנגעזען אז דא מוסדות מורא פון דעם געדאנק ,זיי זעען דאך אז רעקארד .גענוג אידן זיצן אין אוטיסוויל צוליב
רעדט מען פון די גרעסטע און דראמאטישסטע יענער שרייבט מער ,און מ'וועט נאך מיינען אז
דעם.
נייעס פון די לעצטע צענדליגער יארן. יענער איז גרעסער. דער רעדאקטאר פון עלטערן דור איז
דאס איז געווען מיין שיטה אלע יארן ,אז בעצם נישט אזוי פארכא ּפט אין דער היינטיגער
מ'דארף נישט טוישן .די נייעס דארף רעדן פאר דער גרעסטער העדליין די וואך אויף דער טעכנאלאגישער קאמוניקאציע .ווען איך האב
זיך אליין ,און מיר דארפן נישט באשאפן דראמא ערשטער זייט פון "די צייטונג" איז די "גזירת אים נאר געשיקט אן אימעיל ,סיי יעצט בנוגע
גיוס" אין ארץ-ישראל .פלעגן נישט די די אינטערוויו און סיי אין דער פארגאנגנהייט,
דורך סענזאציאנאלע העדליינס. העכסטע נייעסן געווענליך זיין פאליטיש און האט ער כמעט אייביג צוריקגערופן ,און נישט
איי ,אפילו דער "ניו יארק טיימס"
האט א מהלך פון שרייבן גרעסערע און מער וועלטליך? געענטפערט בכתב.
דראמאטישע נייעס מיט גרעסערע אותיות און די וואס דארפן שרייבן פאר מוסדות ווייסן
מיט ברייטערע קעפלעך איבער מער קאלומס? די "גזירת גיוס" איז באמת א געפערליכע אז זיי שרייבן מיט א שוואכן קוואליטעט,
אבער ר' אברהם זאגט אז אין דעם ענין איז זאך .דער גיוס ,מיט די ארעסטן ביי די ס'איז דאך סתם שטרוי .ס'איז נישטא גענוג א
דער "וואל סטריט זשורנאל" געווען זיין מורה- דעמאנסטראציעס ,פארדינען צו זיין א העדליין שטארקער שרייבער וואס זאל קענען מסביר זיין
דרך" .איך פלעג אייביג זאגן ,אז דער ‘וואל אין א אידישער צייטונג .אמאל איז דאס נישט פאר א מוסד אז אויב מ'וועט שרייבן ווייניגער
סטריט זשורנאל' וועט טוישן דעם מהלך פון געווען ,מ'האט נישט אזוי געפייניגט ערליכע און קלארער ,מיט ווייניגער אויסגעצויגענע
די קעפלעך ,וועל איך אויך טוישן ".ר' אברהם דיבורים ,וועט מען ענדערש לייענען און מער
לייגט צו אז ער האט זיך קעגנגעשטעלט צו אידן. גלייבן .א שרייבער דארף דאס קענען מסביר זיין
לייגן אדווערטייזמענטס אויף דער ערשטער גראדע האב איך געוואלט ענדערש מאכן און זאגן אז ער ווייסט דאס פון ערפארונג ,און
זייט ,אבער ווען דער זשורנאל האט אנגעהויבן, דעם העדליין וועגן דעם פייער-אפשטעל אין
אוקראינע ,אבער נאכדעם האב איך געזען די
האט ער זיך אויך ערלויבט דאס צו טון.
מיר אייסערן זיך מיט ר' אברהם אז אויף
די אנאנסן וועלכע ערשיינען אויף דער ערשטער
זייט פון דעם "וואל סטריט זשורנאל" זעט
מען קלאר אז זיי זענען אנאנסן ,אבער אויף
דער ערשטער זייט פון "די צייטונג" ערשיינט
צומאל פראפאגאנדע פון מענטשן און חצרות,
און הגם עס ערשיינט אונטן און עס זעט נישט
אויס ווי די געווענליכע נייעסן ,איז נישט אייביג
קלאר אז דאס איז א באצאלטע זאך .פאר טייל
מענטשן קען אויסזען אז "די צייטונג" נעמט
אן אפיציעלע שטעלונג אין קרוינען עמיצן ווי
דעם רשכבה"ג ...ר' אברהם מאכט דאס אבער
שטארק אוועק ,און זאגט אז זיינע לייענער
זענען גענוג אינטעליגענט צו וויסן אז דאס
זענען בלויז באצאלטע אנאנסן.
מ'דרוקט אמאל איבער ארטיקלען וואס זענען
פסח תשע"ה 105 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון 119 געקליבענע ארטיקלעך
אבער נאכ'ן אפשרייבן האב ער געהאט א דעם באקאנטן קאלום "דער טאג בוך פון א אמאל געווען געדרוקט?
פרישן קלער ,און ער האט געפרעגט ר' סענדער מחנך" פון ר' שאול קליין ,וועלכער איז שוין
דייטש ,דער דעמאלטיגער רעדאקטאר א קאלומניסט אין "די צייטונג" נאך פון דעם יא ,עס קומט דאך שטענדיג צו פרישע
פונעם "איד"" ,ס'איז דאך יעצט א מלחמה, ערשטן יאר פון איר עקזיסטענץ" .מ'דארף זיין יונגערע לייענער פון א נייעם דור .די הלכות פון
מעג מען דען לייגן אזא ארטיקל וואס זאגט א מבין צו אפרישיעיטן זיינע ארטיקלען ,און הרב ראזען דרוקט מען איבער פאר יעדן יומא
פ ָאר א דורכפאל?" ער האט דאס געזען ווי א אויך דארף מען קענען אביסל טראכטן מיט ר' דפגרא .אמאל לייגט מען צו פרישע הלכות,
קטרוג און א פתיחת פה לשטן אז מ'רעדט פון
קומענדיגע אידישע פארלוסטן .ר' סענדער שאול'ס מהלך המחשבה". אבער דער עיקר ארטיקל איז דער זעלבער.
האט דאס דורכגעלייענט ,און מסכים געווען עס איז א שטיקל איבערראשונג צו בליקנדיג אין די ארכיוון פון דער צייטונג,
אז ס'איז נישט ריכטיג דאס צו דרוקן ,און ר' הערן פון ר' אברהם אז מעשיות זענען אייביג האב איך געטראפן "פאוסט איט" נאטיצן
זייער פאפולער .ער עראינירט זיך ווי פאר אויף ארטיקלען פון יארן צוריק ,וועלכע
אברהם האט באזייטיגט דעם ארטיקל. דעם אינטעליגענטן ר' סענדער דייטש האבן אנגעצייכנט ווען מ'האט נאכאמאל
עס איז שווער פאר אים אנצוצייגן אויף האט געשטערט ווי מ'הערט אזעלכע גוטע איבערגעדרוקט דעם ארטיקל .צום ביישפיל,
אן איינצלנעם "בעסטן" ארטיקל וואס איז אפקלאנגען דווקא פון מעשה'לעך ,און נישט אויף אן ארטיקל וואס איז ערשינען אין דעם
יא געדרוקט געווארן" .א סך מאל שטעל איך פון די אידעאלאגישע אדער פאליטישע נומער פון סוכות תשנ"ו" ,סוכות אין קראלע
אהער זייער גוטע עדיטאריעלס ",זאגט ער. ארטיקלען וואו ס'איז אריין א סך מער מוח שנת תרצ"ב" ,זע איך א נאטיץ" :נדפס עוד פעם
"אויך די פאליטישע אנאליזן זענען א סך מאל און כוח .אין צייטונג אליין האט ר' אברהם
זייער זייער אויסגעהאלטן ".ער דערציילט דאס א סך מאל מיטגעלעבט ווי לייענער האבן סוכות תשע"א".
אז אין תשנ"ב ,ווען מ'האט געהאלטן הארט איגנארירט הערליכע ארטיקלען ,און האבן
אינמיטן דעם וואל-קאמפיין פאר פרעזידענט נאר קאמענטירט" ,אוי ווי שיין איז געווען די איז דא אמאל צוזאמענארבעט צווישן די
צווישן דעם דעמאלטיגן פרעזידענט בוש און וואך די מעשה" ...אבער אזוי גייט דאס ,זאגט היימישע צייטונגען?
מען האט לעצטנס געמאכט א שטיקל
ארגאניזאציע צו האלטן א צוזאמענארבעט
אן קיין צווייפל שּפיגלט "די צייטונג" אּפ דעם כאראקטער פון איר רעדאקטאר — א מענטש אויף א מיסיע .אין די ָאפיסעס פון "די צייטונג" אין ב ָארא ּפ ַארק.
ביל קלינטאן ,האט ער פאראויסגעזאגט אין ר' אברהם ,און מ'דארף דאס נישט נעמען צום איבער פארשידענע טעמעס פון געמיינזאמע
זיין פאליטישן אנאליז אז בוש גייט פארלירן, הארצן. אינטערעסע ,לויט'ן באדארף.
און האט מסביר געווען פארוואס דאס גייט
ווען מיר פרעגן ר' אברהם איבער זיינע פאפולערע
געשען נאך פאר ס'איז פאקטיש געשען. אייגענע בעסטע ארטיקלען ,דערציילט ער אז קאלומס
איינער האט מיר דעמאלט דערציילט אז ער זיין סאמע בעסטער ארטיקל איז קיינמאל
איז געווען אין א גראסערי אויף קליימער סטריט נישט געדרוקט געווארן! דאס איז געווען א מיר ווייסן שוין אז הגר״מ פילאפ'ס קאלום
נעבן ליע עוועניו ,און ער האט געהערט עטליכע שארפער ארטיקל וואס ער האט געשריבן פאר איז גאר פאפולער .דורכאויס די אלע יארן,
פרויען שמועסן צווישן זיך .זיי האבן געזאגט, "דער איד" ,אנפאנג פון דער לבנון מלחמה וועלכע קאלומס האבן געהאט א שטארקע
"אונז פארשטיי מיר נישט ר' אברהם פריעדמאן. אין תשמ"ב .אין דעם ארטיקל האט ער
ער שרייבט אז בוש גייט פארלירן ,ער איז דאך פאראויסגעזאגט וויאזוי די מלחמה וועט זיך נאכפאלגערשאפט?
דא געווען ,מיר האבן אים געזען מוצאי יו"ט, אויסשפילן ,און וויאזוי עס וועט זיין א דורכפאל דאס ערשטע דערמאנט ר' אברהם
ער איז געשטאנען דארט אויבן ביים רבי'ן אויף פאר מדינת ישראל .פאראויסזאגונגען וואס
דער טעראסע .דער גאנצער עולם שטיצט דאך לויט ר' אברהם זענען זיי אקוראט מקוים
געווארן.
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון120 געקליבענע ארטיקלעך פסח תשע"ה 106
שייטלעך .באלד נאך דער דרשה גייט צו צו אים ארטיקלען .ר' אברהם זאגט אז ער לייגט אליין בוש'ן .ווי קען ער זאגן אז בוש גייט פארלירן?"...
א "שיינער איד" און זאגט אים "דער רב זאל מיר אויך אריין ארבעט אין דעם קאלום ,און לייגט
אוודאי מוחל זיין ,אבער איך וועל פריער טוישן אויב איך מעג זאגן נאך אזויפיל לייענען
צו פון זיינע אייגענע אוצרות. אייער קאלום ,ווייס איך אויך אז איר זענט
דעם רב ווי מיין ווייב"... נישט אייביג גערעכט .צום ביישפיל ,איר
דאס איז אלעס געשען אין די לעצטע יארן. אכשר דרא אדער האט פאראויסגעזאגט אז אבאמא האט נישט
עס איז דא א מושג אז אפילו ס'איז דא ערנסטע ירידת הדורות קיין שום שאנסן צו באזיגן קלינטאן אין די
חששות ,ערנסטע הלכה'דיגע ספיקות ,טוט
מען וואס ס'געפעלט און מען פייפט אן רבנים. צוויי יאר צוריק איז געשען די ביטערע גלויבער דעמאקראטישע פריימעריס אין .2008
מסורה מיינט גארנישט; איך קען טון וואס איך טראגעדיע ווען א יונג פארפאלק ,נחמן און
רייזל גלויבער ע"ה ,איז אומגעקומען אין א נו ,זאכן טוישן זיך דאך ,דער באשעפער
וויל. קאר-עקסידענט אין וויליאמסבורג .איר זענט טוישט זאכן ...אבער אפילו מיט אבאמא האב
און עס גייט נאך ווייטער. אויסגעשטאנען צו קריטיק אויף דעם וועג איך אויך געשריבן אז טאמער ער וועט יא
ר' אברהם ווייזט אויף דעם טעלעפאן באווייזן צו באזיגן קלינטאן ,וועט ער זיכער
וואס ליגט אויפ'ן טיש צו רעקארדירן דעם וויאזוי איר האט באריכטעט די נייעס. געווינען די וואלן .נו ,דער עולם איז משוגע
געווארן פאר אבאמא ...כ'האב נאך דאן געשריבן
אינטערוויו: אפשר האט מען טאקע געדארפט אז ער איז געפערליך קלוג ,און ער פייפט יעדן
דו זעסט דאס? ס'האלט שוין היינט ליידער ארויסנעמען געוויסע ווערטער; אז מענטשן
אז מען האט שוין געהערט פון פאלן ווי א זענען סענסיטיוו צו אזעלכע פרטים זוך איך אן .כ'האב אים גוט אפגעשאצט.
מענטש נוצט דאס שבת ביים טיש רח"ל! די נישט צו שרייבן .אבער טיילמאל קריטיקירן
מאמע ארבעט נעבעך צו פארענטפערן דעם מענטשן סתם אזוי ,אן אפילו פארשטיין וואס ___ ___
טאטן און זי זאגט פאר די קינדער אז דער דער ענין איז .צום ביישפיל ,איין פרוי האט
טאטע האט א געזונטהייט-פראבלעם און ער גערופן זיך באקלאגן .האב איך זי געפרעגט צי פון די שטארקסטע ארטיקלען זענען די
דארף כסדר נאכקוקן אויף זיין טעלעפאן צי ער זי האט געלייענט דעם ארטיקל אויף וואס זי ארטיקלען וועגן סאטמארער רבי'ן ,זכרונו
מעג דאס אדער יענץ עסן ,און עס איז סכנת באקלאגט זיך .זאגט זי אז ניין ,אבער "מ'האט לברכה .וואס מ'זאל נאר שרייבן פון רבי'ן לייענט
נפשות ...דאס צוגעבינדנקייט צו די מאשינען געהייסן רופן און מוחה זיין ".האב איך איר מען מיט דורשט .דער עולם איז הונגעריג פאר'ן
האט היינט ליידער נישט קיין גבול ,דאס איז געזאגט" ,פיין ,איר האט טאקע גערופן און יוצא רבי'נס מעשיות .איין מאל אין עטליכע יאר
שרייב איך אליין פונעם רבי'ן און כ'באקום אייביג
דער ביטערער מציאות. געווען .יישר כוח".
די זאכן ארבעטן אז איינעם פאלט עפעס רעאקציעס ממש פון דער גאנצער וועלט.
ווער עס פרובירט נאר צו טון אין דעם ביי ,ער נעמט זיך העצן ,און מענטשן ווערן
פעלד פון ערליכע אידיש לייען-מאטעריאל אויפגעהעצט און רופן .ער ווייסט אפילו נישט כאטש מען האלט שוין 36יאר זינט דעם
אין די לעצטע יארן איז אויסגעשטאנען אויף וואס ער איז מוחה ,קודם רופט מען – די סאטמארער רבי'נס פטירה?
צו אויסטערלישע רדיפות פון דעם און פון
יענעם אז דאס איז נישט גוט ,יענץ איז נישט צייטונג טויג נישט. יא ,דער עולם לעכצט נאך סיי וואס מ'קען
אבער למעשה ,אזעלכע זאכן דארף מען הערן וועגן רבי'ן .דער אלטער דור געדענקט
אויסגעהאלטן ,וכדומה. פרעגן רבנים ,און זיי דארפן מכריע זיין ווען יא דאך נאך דעם רבי'ן ,און ווי עלטער מ'ווערט,
און ווען נישט .איך האלט מיך זייער נאנט צו אלץ מער ווערט דאס בענקשאפט גרעסער,
למעשה איז דא אזא זאך ווי היימישע רבנים ,און איך שמועס מיך כסדר דורך מיט זיי. און מ'טראכט אלץ מער פון רבי'ן .אויך ביי דעם
אויסגאבעס וואס נעמען פון נישט- פון דער אנדערער זייט ,שמועסט ר' פרישן דור וואס קומט יעצט אויף ,יונגעלייט פון
אויסגעהאלטענע מאגאזינען און פון אברהם אויס אז אין די לעצטע צען יאר איז דא 25און יונגער זעט מען א געוואלדיגן דורשט
אינטערנעט ,און זעצן דאס איבער אויף אידיש, פאר'ן רבי'ן .מ'גייט אין ביהמ"ד ,זעט מען
און פון דעם באשטייט די גאנצע אויסגאבע. א געוואליגער ירידת הדורות. יונגעלייטלעך ,און אפילו קינדער ,וואס הערן
דאס איז נישט אויסגעהאלטן ,דאס האט א אמאל ,צום ביישפיל ,איז געווען א שארפער אויס די שובבי"ם תורה טעיפס מיט א ציטער
גוי'שן טעם .ווי געזאגט ,לייען איך כמעט נישט איסור קעגן ווידעא – ביי יעדן איז געווען קלאר און נייגער .זיי ווייסן נאך נישט פון קיין חטא,
קיין שום אויסגאבעס ,און כ'ווייס נישט גענוי פון אז מ'מאכט נישט קיין ווידעאס ביי חתונות. אבער די קדושה פון רבי'ן ליגט זיי אין די ביינער.
וואס מ'רעדט ,אבער כ'געדענק אז עטליכע יאר אין די לעצטע יארן איז דא א נייער ווינט פון אפילו אזויפיל יארן נאך דער פטירה פון רבי'ן ,איז
צוריק האט מען גערעדט אויף איין אויסגאבע אנפייפן ערליכע אידן .ווידעא – איך פייף אן; דער רבי נישט געווארן נאך א ספר אין ספרים
אז עס איז א "רידערס דיידזשעסט" אויף אידיש אינטערנעט – איך פייף אן .דער רב דארף זיך
– דאס איז נישט אויסגעהאלטן .אבער אויב איך צו מיר צושטעלן ,איך דארף מיך נישט צושטעלן שאנק .זיין השפעה איז חי וקיים עד היום.
נאך דער פטירה פונעם רבי'ן בעל ברך משה
לייען עס נישט ,ווי קען איך זאגן א מיינונג? צום רב. ז"ל איז געווען א פראגע צי מ'זאל רופן דעם רבי'ן
אבער עכט-ערליכע אויסגאבעס וואס ליידן ס'איז געווען ביי דער מעשה פון די "בעל דברי יואל" אדער "בעל ויואל משה" .ביי
פון פאשקעווילן דארפן זיך נישט דערשרעקן, אינדיאנער שייטלעך ווען עס איז געווען א מיר האט די גאנצע פראגע נישט עקזיסטירט —
און מ'דארף ווייטער אנגיין .אנפאנג פלעגט מען שאלה אז די האר ווערט געשניטן פאר תקרובת
מאכן פאשקעווילן קעגן מיר אויך .נאך א סעריע עבודה זרה .א חשוב'ער רב האט געהאלטן א דער רבי בלייבט "דער רבי זכותו יגן עלינו"!
פאשקעווילן האבן מענטשן מיך געפרעגט" ,ר' פייערדיגע ,ווארימע דרשה און שיין מעורר א באזונדערער שם דבר איז דער קאלום
אברהם ,איר גייט זיי ענטפערן?" און כ'האב געווען אז מ'זאל זיך נישט באנוצן מיט אזעלכע "סאטמארער רבי אין אמעריקע" פון הגר״מ
געענטפערט" ,יא ,אי"ה מיטוואך אינדערפרי, פילאפף ,וואס גייט שוין אן איבער 16יאר ,און
מיט נאך א צייטונג!" עס זענען שוין געדרוקט געווארן מער פון 800
פסח תשע"ה 107 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון 121 געקליבענע ארטיקלעך
מ ָאמענט | #61פ׳ ואתחנן תשע״ה
סּפעציעלער ּפר ָאיעקט סּפעציעל לכבוד שבת נחמו | ַאן אינסּפירירנדע לעבנס-ג
ר'פלמיכאאםל'!ס
ועורעשטעטרמ ַָאאןליחגןתונשהמ-וזיענסגעאריבר'ערמיזיכיןאל25שינָיארצילגעערר,ריאייןכ ַעארן
ק ַאריערע פון שמחת חתן וכלה ///בי ָאגר ָאפישע שטריכן,
ָאריגינעלע ַאנעקד ַאטן,אינטערעס ַאנטעאיבערלעבענישן
און געשמ ַאקע עּפיז ָאדן ,פונעם ּפי ָאנער פון חסידישער
נגינה און ס ַאמע ערשטער בעל-מנגן ביים היימישן ציבור
ַ ///אן ָאּפה ַאנדלונג און גרינטליכער איבערבליק איבער
זיינע ב ַארימטע חתונה-ק ַאסעטעס ,און די מ ָאנומענט ַאלע
קל ַאסיש-חסיד'ישע מייסטער-ווערק ,די "נשמה-פל ַאם"
סעריע ///מיט נשמה ,שמחה און פל ַאם!
אליעזר ראזען
בילדער :שמואל לעטשעווסקי
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון124 געקליבענע ארטיקלעך פרשת ואתחנן תשע"ה 34
געשיכטע און ַא בי ָאגר ָאפיע וו ָאס קומט דורכגעפל ָאכטן מיט טענער און טענץ
פרשת ואתחנן תשע"ה 35 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון125 געקליבענע ארטיקלעך
ישט קיין חילוק ווען אימער איך לייג מיך נאך א חתונה ,צי צוויי "פון די אלע אידן
אזייגער צי זעקס אזייגער ,וועל איך אויפשטיין אין צייט צו צו וועמען איך
ליינען קריאת שמע .איך האב נאך קיינמאל נישט פארּפאסט קיין שמייכל ,איך
סוף זמן קריאת שמע!" באגריס זיי אינמיטן
מיט אט די איבערראשנדע און היפש אומגערישטע זינגען און איך פריי
ווערטער ,האט אונז ר' מיכאל אנטפאנגען .דאס איז געווען די מיך צו זיי אויף אן
סאמע ערשטע נקודה וואס ער האט געשפירט פאר וויכטיג
צו באטאנען ,באלד מתחילה ווען ער האט אונז באגריסט און אמת ,אפשר צען
אריינגעפירט אין זיין הערליכן שטוב ,אין באגלייטונג פון זיין פראצענט ווייס איך
שטענדיגער שמייכל און גוטמוטיגער שטימונג ,וואס מאכט א"נ ווער זיי זענען",
פארגעניגן נישט בלויז צו הערן זיין שטימע נאר אפילו סתם צו זען זיין אויפגעלייגטע פנים. זאגט אונז דער
עס איז שוין געווען שּפעט אויפדערנאכט ,נענטער ווי ווייטער צו חצות הלילה — א צייט ווען ר' גוטהארציגער ר'
מיכאל האלט געווענליך דעם מייק אין האנט און דער עולם הייבט זיך אינגרויסן ,אבער דער קאלענדאר מיכאל אויס זיין
האלט יעצט אינמיטן די ימי בין המצרים ווען אלע חתונה אפאראטן נעמען אורלויב ,און ר' מיכאל איז לעבנס-סוד...
וויליג אוועקצוגעבן פון זיין טייערער צייט פאר "מָאמענט" .דער בעל מנגן איז אונז א לאנגיעריגער
ידיד מתמול שלשום און האט דעריבער באוויליגט צו שענקען אן אוידיענץ צו פארציילן ,צו שילדערן,
צו אויפוויקלען זכרונות ,צו דערמאנען נשכחות און מיטטיילן זיין העכסט אינטערעסאנטע מוזיק-
געשיכטע וואס אנטהאלט פינף און צוואנציג יאר חסידי'שע נגינה און פרעצעדענטלאזע שמחת חתן
וכלה.
באמת ,ווער איז דען נישט קיין ידיד מיט דעם זעלטן-פריינטליכן ר' מיכאל? יעדעס ווארט אים
פארצושטעלן איז גענצליך איבעריג .ער איז פאר קיינעם נישט קיין פרעמדער נאמען אדער פנים
חדשות – טרעפט מיר נאר א איד מיט א שטריימל וואס האט אים נאכנישט געהערט ...דער נאמען
"מיכאל שניצלער" קלינגט אומעטום שוין צענדליגער יארן ,אלס דער באקאנטער בעל מנגן און
אויסגערופענער משמח פון אידישע קינדער בעת משוש דודים; דער חסיד'ישער בא'טעמ'טער זינגער,
פיאנער און איניציאטאר ,וואס מן שמיא קא זכו לי' אריינצוברענגען נייע "הידורים" אין דער גרויסער
מצוה פון כיצד מרקדין לפני הכלה ,אלס מיט א פרייליכן ,היימישן ,חסיד'ישן ,בא'טעמ'טן ,זיסן ,און
בא'חנ'טן געשמאק.
אבער ר' מיכאל'ס ּפאּפולאריטעט און סוקסעס קומט נישט בלויז אלס דער "זינגער" ,וואס
ערשיינט אין זאל מיט דער לעדערנער טאשקע אנגעפילט מיט דראטן און כלי שיר ,מיט א ציל צו
אפזינגען ניגון נאך ניגון .ר' מיכאל האט רע-דעפינירט דעם אּפטייטש פון א לעבעדיגער חתונה .ווען ער
קושט נאר די מזוזה ביים ערשיינען אין זאל איז ער גרייט פאר אן אינוואזיע און וועט זיכער מאכן צו
פארנעמען א צענטער-פונקט פון דער נאכט פאר דעם הייליגן צוועק פון מצות שמחת חתן וכלה ,אז די
חתונה זאל פארבלייבן אן איבערלעבעניש" .א חתונה מיט מיכאל" איז אריין אלס אפיציעלער טערמין
אין היימישן ווערטערבוך און גייט סינאנים מיט "א חתונה וואו אלעס הייבט זיך".
ווען ר' מיכאל האט אנגעהויבן זיין עבדו-את-ה'-בשמחה'דיגן קאדענץ מיט פינף און צוואנציג יאר
צוריק ,איז ער געווען אן אריגינעל אלס דער סאמע ערשטער חסידישער אפיציעלער חתונה-זינגער
אין דער געשיכטע .אבער ער האט גענומען די מתנה פון אויבערשטן א פיל ווייטערן טריט ,ביז צו
א פולשטענדיגער רעוואלוציע .נישט בלויז וואס ער האט צוגעברענגט נאך א מאן צום עקזיסטירנדן
באנד פון שפילער ,נאר מיט זיין וויזיע האט ער גענצליך איבערגענומען דעם פאדיום אלס זיין אייגנטום,
און אריינגעברענגט א נייער שניט אין נגינה און שמחה טוישנדיג דעם געווענליכן חתונה סטאנדארט
אויף אייביג און אלעמאל.
"ר' מיכאל איז געווען מיין ערשטע אינספיראציע אין מוזיק" ,זאגט אונז דער מוזיק-מייסטער ר'
נפתלי משה שניצלער" .ער האט זאגאר אויסגעטראטן א נייעם דרך אין עבודת השיר ,און ער איז 'דער
רבי' פון אלע היינטיגע בעל מנגנים ,וואס האט געפארעמט און אוועקגעשטעלט דעם גאנג ,זיי זענען
אלע – אין א געוויסן זין – זיינע נאכפאלגער און תלמידים ",הערן מיר קלארע ווערטער פון איינעם
פון די פראמינענטסטע מוזיק-קעפ פון היינטיגן עולם הנגינה ,און א פלימעניק און מיטארבעטער מיט
ר' מיכאל.
נאך אן אייגנארטיגקייט פון ר' מיכאל זענען די ענדלאזע זאפאסן פון ענערגיע וואס ער פארמאגט
צום זינגען ,אלץ מיט'ן זעלבן פרישקייט און געשמאק .ר' מיכאל איז מער ּפרעזענטירער ווי זינגער,
מער לעבהאפטיגקייט ווי משורר ,מער כאראקטער ווי בעל מנגן .ווען ער זינגט א ניגון דערהערן זיך די
ווערטער ,זיי ווערן אויפגעלעבט מיט א פרישן גייסט ,און דער ניגון קריגט א נייעם לעבעדיגן באדייט.
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון126 געקליבענע ארטיקלעך פרשת ואתחנן תשע"ה 36
ר' מיכאל ,א שניצלער בעת מיר זיצן ביי ר׳ מיכאל אין שטוב וואו ער פארציילט זיין העכסט אינטערעסאנטע מוזיק-געשיכטע
די שניצלער פאמיליע מיט טאלאנט לויפט אפילו דעם זעקסטן הקפה ניגון וואס ער האט שוין אפגעזינגען אן ערך פון א מיליאן מאל אין זיין
סינאנים .א מיטגליד פון דער בארימטער לעבן — צומאל זעקס מאל אין איין נאכט ,הערט זיך אלעמאל מיט א ברען און חשק ,ווי עס וואלט
משפחת שניצלער פארמאגט אויטאמאטיש געווען דאס ערשטער מאל אין זיין לעבן .אלעמאל מיט א פרישער ענערגיע ,פלייס און פייער כאילו
טאלאנט ,אייגנארטיגקייט ,און אן איבעריגע
דא האנדלט זיך פונעם שפאגל-נייעסטן ניגון אויפ'ן מארק.
דאזע שמחה אין די גענעס – אזוי זאגט מען. מיט נשמה און א מוזיק-פלאם וואס ברענט אינערליך אין זיין זעל באווייזט ער וואונדער אינעם
מיכאל'ס טאלאנט איז איין צווייגל פון חתונה זאל .ער הייבט אן "לייי לליייי טיריריריריראם" –און אין זַאל שפירט זיך ווי פולווער .מיט זיין
דער ברייטפארצווייגטער שניצלער פאמיליע לעבעדיגן אונטערטאנצנדן קאראלאטור ,גיסט ער אריין דעם פאסיגן מאס אדרענאלין ,אז פון זיך
וואס נעמט אריין פילע מולטי-טאלאנטפולע
און ארטיסטישע מיטגלידער .אזעלכע נעמען אליין זאל זיך האפקען און טאנצן אין דער לופטן.
ווי זיין פלימעניק דער מוזיק-ריז ר' נפתלי משה ר' מיכאל האט דעם אויסשליסליכן צויבער-קראפט אראפצוברענגען א גאנצער חתונה זאל ביז
שניצלער ,וואס האט איינגענומען די היימישע צו די קניען ,און דערמיט גאראנטירן אז די באטייליגטע זאלן נישט אזוי שנעל פארגעסן אט די
מוזיק וועלט ,צי ר' יואלי לעבאוויטש ,דער געהויבענע מאמענטן .מיכאל וועט אפשטעלן דאס טאנצן ביז צו א טאטאלער אפשטעל ,צורופן דעם
חסידישער הומאריסט און אריגינעלער משמח חתן צום מיקראפאן ,און מיט א ליבליכן האנט אויף דער פלייצע אנהויבן ביינאזאם" :אוי דער הייליגער
אלוקים ואנשים ,זענען בכלל נישט קיין גרינע רבי דער צמח צדק האט אזוי געזאגט ,טראכט גוט וועט זיין גוט ,יואלי ,נאכאמאל ,נאכאמאל "...א
נעמען אין דער וועלט פון היימישן טאלאנט .און
דאס זענען בלויז עטליכע באקאנטע ,אבער עס וואונדערליכער שמחה'דיגער ספעקטאקל פון אמת'דיגער שמחת חתן וכלה.
אויסער אלס "קעניג" פון די חתונה-זינגער ,האט זיך ר' מיכאל באזונדער באקאנט געמאכט מיט
לויפט זיי אלע ווי איינער אין די בלוט. זיינע אויסגערופענע קאסעטן ,און די וועלט-בארימטע פרעצעדענטלאזע "נשמה פלאם" סעריע ,וואס
זיין פאטער הרב החסיד ר' משולם זושא האט נישט זיינער גלייכן אין דער חרדישער מוזיק-וועלט .די תוכנ'פולע סיפורי צדיקים וואס ווערן אזוי
ז"ל איז אויך געווען א שטארק טאלאנטפולער ווארעם און בא'חנ'ט אראפגעזינגען ,מיט אזויפיל טעם און הארץ ,זענען די שענסטע קלאסישסטע
מענטש ,זאגט אונז ר' מיכאל" .מיין טאטע איז
געווען אן איש האשכולות" ,אייסערט ער זיך. סחורה וואס עס איז נאר פארהאן אויפ'ן היימישן מארק.
"אינדערהיים ,פאר'ן קריג ,איז ער יעדן פורים אויסער א טאלאנטפולע צונג ,האט ער א באגאבטע הארץ .ר' מיכאל איז א פריינטליכער און
געווען דער פרייליך-מאכער אין שטעטל"... צוגעלאזענער מענטש ,א זעלטענער בעל חסד ,וואס גיט אוועק ענדלאזע כוחות און צייט ארויסצוהעלפן
אפגעזען די טאלאנטן פון ר' זושא ,איז זיין אידישע קינדער און חולי ישראל מיט לייב און לעבן .זיין שטענדיגע שמייכל איז זעלבסט ווערד א
נאמען געבליבן איינגעקריצט אין הארצן פון זיינע מאיאנטעק און דינט ווי זיין אונטערשריפט מיט וועלכן ער דערפרייט אידישע הערצער נאכט נאך
טויזנטער תלמידים פון גענצליך א צווייטער נאכט .א ריכטיגער טופח על מנת להטפיח ,וואס ברענגט צו יעדער חתונה א הארת פנים .דאס איז
זייט ,אלס דער בארימטער מצדיקי הרבים נישט בלויז א זאפטיגער זינגער ,נאר א הארציגער גוטער ברודער פאר יעדן איינציגן אידן אין זאל —
ככוכבים אלו מלמדי תינוקת ורבם שהביאם לחיי טרעפט מיר נאר א איד מיט א שטריימל צו וועמען ער האט נאכנישט געשמייכלט ...האלב פון זייערע
עולם הבא ,וואס האט מיט זיי תורה געלערנט
אין די יוגנט יארן ,מיט א פאטערליכן ליבשאפט נעמען האט ער שוין אפילו אויסגערופן!
"פון די אלע אידן צו וועמען איך שמייכל ,איך באגריס זיי אינמיטן זינגען און איך פריי מיך צו זיי
און א ימין מקרבת. אויף אן אמת ,אפשר צען פראצענט ווייס איך ווער זיי זענען ",זאגט אונז דער גוטהארציגער ר' מיכאל
דער לאנגיאריגער מלמד תשב"ר ר' משולם אויס זיין לעבנס-סוד .אבער דאס האלט אים נישט צוריק פון אייננעמען די מאסן מיט כוואליעס פון
זושא ,איז פארבליבן א נאסטאלגישער נאמען
אין סאטמאר פון וועמען אידן רעדן נאך היינט הסברת פנים און שמחה.
מיט התפעלות איבער זיין גרויסן כח אין טאקע דערפאר איז פאסיג אין די יעצטיגע טעג ווען כלל ישראל טרייסט זיך מיט די טאפלטע
נחמה-וואונטשן ,צו ברענגען די אינסּפירירנדע לעבנס-געשיכטע פון ר' מיכאל ,א ביאגראפיע וואס
איינפלאנצן יראת שמים אין תשב"ר. קומט דורכגעפלאכטן מיט טענער און טענץ ,און קען נישט געשריבן ווערן מיט'ן הארטן לעבנסלאזן
ר' מיכאל איז אין טייל מייחס זיין שטימע
און כח הנגינה צום פאטער" .ער איז נישט פאפיר ,נאר מיט נאטן פון הארציגע מוזיק און געזאנג.
געווען קיין פראפעסיאנעלער בעל מנגן און
האט מסתמא אין זיין לעבן נישט געזונגען אין
א מיקראפאן אבער ער איז געווען גאר א גוטער
בעל תפלה .וואו ער האט נאר געדאווענט פלעגט
מען אים צושיקן צום עמוד .ער האט געקענט
אפשר א טויזנט ניגונים און יעדן שבת געזונגען
אנדערע ניגונים אויף די זמירות".
"מיין טאטע איז בעצם געווען א מושלם ,ווי
זיין נאמען משולם ",זאגט ער א טרעפליכן רמז.
"ער איז געווען א געוואלדיגער בעל קורא און
פרשת ואתחנן תשע"ה 37 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון127 געקליבענע ארטיקלעך
איז געווען א בארימטער תלמיד חכם מופלג .זיי אויסער א געדענקט גאנץ "תורה" מיט'ן טראפ .קינדער אין
זענען ביידע אוועק יונגערהייט ,איבערלאזנדיג טאלאנטפולע חדר פלעגן אים קענען פארהערן די פסוקים פון
זייער גוטער נאמען אלס אייביגער עדות נאך צונג ,האט ער א אויסנווייניג .אויך האט ער פארמאגט גאלדענע
באגאבטע הארץ. הענט און געקענט דעם מלאכת הזביחה און
זייערע גאלדענע לעבנס-יארן. ר' מיכאל איז א
פריינטליכער און פארמאגט א הערליכן שריפט".
א שטילער מיכאל צוגעלאזענער ר' מיכאל דערמאנט זיך צוריק צו זיינע
קינדערישע יארן אין שטוב פון זיין ליבן פאטער.
במשך די קינדער יארן האט ר' מיכאל בכלל מענטש ,א "מיין טאטע איז געווען א געוואלדיגער ירא
נישט גענאסן פון רום און פאפולאריטעט .אויף זעלטענער בעל שמים און דאס האט זיך ווי איבערגעגאסן אויף
אונזער נאטירליכער פראגע צי ער האט אמאל חסד ,וואס גיט די תלמידים און געוויס אויף אונז די קינדער .ער
געזונגען אלס קינד אין דער עפנטליכקייט ,איז אוועק ענדלאזע
דער ענטפער אן אומצוויידייטיגער ניין" .איך כוחות און צייט איז געווען א שטרענגער טאטע...
בין קיין ילד הפלא קיינמאל געווען" ,זאגט ער ארויסצוהעלפן "לאנגע יארן שפעטער האט מיר זיינער א
אפן .אנדערש ווי א סך זינגער וואס אנטוויקלען חולי ישראל מיט געוועזענער א תלמיד ,וועלכער איז ליידער
זייער טאלאנט אין זייער יוגנט ,קען ער שווער לייב און לעבן. שוואך אין אידישקייט פארציילט ,אז עד היום
געדענקען אז ער זאל אמאל האבן צוגערירט א גיסט ער זיך אפ נעגל וואסער יעדן איינציגן
אינדערפרי ,ווייל ער האט מורא פון ר' זושא"...
מייק אלס קינד. אט אזא כח האט דער געווייקטער ירא שמים
ר' מיכאל קומט פון א גרויסער פאמיליע
קע"ה" .איך בין געווען איינס פון צוועלף געהאט אויף זיינע תלמידים.
געשוויסטער און בכלל נישט ארויסגעשטאנען", ר' מיכאל האט געמישטע געפילן ווען ער
זאגט ער" .מיר פלעגן זייער שיין זינגען ביים דערמאנט זיך איבער זיינע קינדערישע שיכעלעך.
שבת טיש ",דערמאנט ער זיך פון די גאלדענע פון איין זייט בענקט אים דאס ווארעמע גלעט
קינדער יארן" ,אבער איך בין בכלל נישט געווען און שטרענגע אבער ליבע אויגן פונעם פאטער,
מיט עפעס מער פון אנדערע .איך האב קיינמאל די געשמאקע סביבה מיט די ברידער ,אבער
נישט גע'חלומ'ט אז איך בין טאלאנטפול ,ווער פון דער אנדערער זייט זענען די קינדער יארן
רעדט נאך אז איך וועל אמאל זיין א בארימטער בכלל נישט געווען אזוי לייכט" .דאס דחקות
איז געווען גרויס ,וויפיל האט ער דען פארדינט
בעל מנגן... אלס מלמד? און מיר זענען געווען א קינדער-
"איך בין געווען דער איינציגער מיכאל אין געבענטשטע משפחה .איין קליין פלעשל גרעיפ-
ישיבה ,אפילו מיין נאמען איז געווען אביסל זשוס האט געדינט פאר גאנץ שבת ביז נאך
אינטערעסאנט ,ווער האט דאן געהייסן 'מיכאל'? הבדלה ,און מ'האט נאך דערפון איבערגעגאסן
עס איז דאן נאכנישט געווען א פאפולערער אז די ברכה זאל אריינקומען ...מיר האבן ב"ה
נישט געהונגערט ,דער טאטע האט זיכער
געמאכט עס זאל אלעמאל זיין צו עסן ,אבער
פון קיין איבעריגס האבן מיר נישט גענאסן".
ר' מיכאל איז אין לוקסוס נישט אויפגעצויגן
געווארן ,ער פארשטייט זייער גוט דעם טעם פון
א הונגעריגן ,אדער דאס געפיל פון מיטגלידער
פון אן ארעמע שטוב ,וואו מ'מוטשעט זיך צו
לייגן ברויט אויפ'ן טיש.
קאלעמוטנע זענען זיי אבער קיינער נישט
געווען" .מיר זענען געווען א קליקע ,א באנדע
לעבעדיגע חברה ",שמייכלט מיכאל ווי ער
דערמאנט זיך זיין יוגנט מיט די ברידער ,וואס
זענען איטליכער באקאנט אלס געלונגענע
שעפערישע בעלי חסד ובעלי מעשים ,משמחי
אלוקים ואנשים ,אנשי שם ואנשי ציבור ,ווייט
נישט קיין קטלא-קניא'ניקעס...
ר' מיכאל דערמאנט מיט בענקשאפט זיינע
צוויי ברודער וואס זענען שוין בעלמא דקשוט,
ר' אייזיק ע"ה פון מאנסי ,וואס איז געווען א גאון
במדת החסד ,און ר' שלום ע"ה פון ירושלים וואס
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון128 געקליבענע ארטיקלעך פרשת ואתחנן תשע"ה 38
טאהשער רבי'ן – דער רבי איז א קדוש וטהור". מיכאל זיין יוגנט ליסטע" .אבער עפעס מער פון זינגער מיט'ן נאמען מיכאל — "...זאגט ער מיט
"אין טאהש האב איך געזונגען אין די כאר, דעם איז נישט געווען". איראניע.
אבער ניטאמאל סאלא "...ער איז שוין געווען
אן ערוואקסענער בחור ווען ער האט צום "איך קען נישט זאגן איך בין א נאכפאלגער דער לעבעדיגער און קוראזשפולער ר' מיכאל,
ערשטן מאל געזונגען אין דער עפנטליכקייט, פון עמיצן און איך קען נישט אנצייגן איך זאל זיין פול מיט דרייסט ,כאריזמע און קאנפידענץ,
אינעם כאר אין ישיבה לכבוד חנוכה" .סתם א שטארק באאיינפלוסט פון עמיצן סּפעציפיש", וועמען מיר קענען אלע היינט ,איז דאן געווען
בחור אין די כאר" ,זאגט ער מיט'ן דגש נישט איז ר' מיכאל אויפריכטיג" ,איך מיין איך זינג דער שטילער צוריקגעצויגענער מיכאל ,און
'מיך' .איך שפיר אז דער אויבערשטער האט מיר אפילו עטוואס צו דער שעמוועדיגער זייט .מיכאל
איבערצוטרייבן. געגעבן א מתנה צו ברענגען עפעס פריש צום האט פארמאגט "באהאלטענע-טאלאנט" .זייער
דאן האט ר' מיכאל געליטן א ווייטאגליכן טיש .איך פארבינד מיך מיט א ניגון ,איך שפיר באהאלטן .עס האט קיינער נישט געוואוסט
קלאּפ ,ווען ער איז ביי די פופצן יאר פאר'יתומ'ט א דערהויבנקייט און א שמחה און דאס פרוביר דערפון ,אז אין אים ליגט אינערליך פארשטעקט
געווארן פון זיין טאטן .אין דעם בלויזן עלטער איך ווייטער איבערצוגעבן ,מיט'ן אויבערשטנס א צוקונפטיגער שטערן בעולם הנגינה .ניטאמאל
פון 49יאר איז ר' זושא אוועק צוליב א ער אליין האט געוואוסט ...עס האט גענומען
מאסיווער הארץ-אטאקע ,איבערלאזנדיג א הילף". לאנגע יארן שפעטער ביז ענדליך האט זיין
שטוב פון יתומימ'לעך .די טראגעדיע האט
שווער אויסגעקלאפט אויף דעם יונגן מיכאל. א שווערע יוגנט שטערן אויפגעשיינט.
"איך האב געהאט זייער א שווער לעבן אלס זיין שייכות צו מוזיק און געזאנג אלס קינד
די מאמע ,א צעבראכענע אלמנה אליין איז אויך געווען מינימאל" .ביי מיין פאטער אין
יתום ",זאגט ער אפנהארציג. זי הערט אויס איר קינד'ס געוויין שטוב האט קיינמאל נישט געשפילט קיין מוזיק,
דער בחור'ל האט זיך נישט געבאדן אין און זעצט אוועק איינגעבויגן ער האט בכלל נישט ערלויבט קיין מוזיק .ער
גליק ,ער איז אויפגעוואקסן אין אן ארעמער צום הימל ארויף גיט זי א קוק איז געווען א שטרענגער הלכה-מענטש .עס איז
שטוב ,געבליבן א יתום ביי די פופצן יאר ,זיך פיל הייבט זיך אן צו דערמאנען צוריק אבער געווען שווער צו פאלגן "...איז ר' מיכאל
געוואלגערט ,אבער דוקא די שוועריגקייטן האבן איר לעבן קומט איר פאר די אויגן
אים געשטארקט און געגעבן קוראזש פאר'ן מודה .דאס הארץ האט אים געצויגן צו מוזיק.
ווייטערדיגן לעבן .אבער דאס מערסטע וואס "אומצאליגע קישענעס האב איך וועמען פלעגט ער הערן אלס קינד?
ער האט פארדינט דערפון פון זיינע ווייטאגן איז דורכגענעצט מיט טרערן אלס בחור ",זאגט ר'
געווען די מתנה פון א מיטפילנדן הארץ פאר א מיכאל ווען ער דערמאנט זיך צוריק די שווערע "קיין גרויסער אויסוואל איז נישט
צווייטן צעבראכענעם איד ,מיטצושפירן יענעמס צייטן פון אלס בחור .צייטן פון איינזאמקייט, געווען .איך האב אסאך געהערט ר' יום טוב
ערליך און געקענט יעדן קנייטש פון זיינע
צער און ווייטאג. יתמות און צעבראכנקייט. ניגונים .ר' דוד ווערדיגער פלעגט ארויסגעבן
פון טאהש איז ער געפארן לערנען קיין פון די דרייצן ביז די זעכצן יאר האט ער שיינע קאסעטעס מיט חסידישע ניגונים פון
נייטרא ,און דערנאך קיין סאטמאר אין געלערנט אין ישיבת טאהש" .טאהש איז געווען פארשידענע הויפן ,פלעגן מיר אים הערן .ר'
סענדז סטריט" .אין סאטמאר בין אין געווען א מחי' ,איך האב אפילו געלערנט בחברותא מרדכי ווערדיגער איז דעמאלט געווען א נייע
א פאפולערער בחור ,אבער נישט אלס בעל מיט'ן היינטיגן טאהשער רב שליט"א .איך האב זאך און האט אריינגעברענגט א פרישקייט ,און
בייגעוואוינט פיל אינטערעסאנטע זאכן ביים דערנאך איז געווען שלמה קארליבאך מיט זיינע
מנגן"... ווארעמהארציגע קאמפאזיציעס ",פארענדיגט ר'
אין ישיבה אין סאטמאר איז אים פערצופאל
אויסגעקומען — ענדליך — צום ערשטן מאל צו
שענקען זיין טאלאנט פאר'ן ציבור .ווען מיכאל
האט דאס ערשטע מאל געזונגען אפיציעל
אין דער עפנטליכקייט ,איז ער שוין געווען א
גרויסער ישיבה-בחור .די ישיבה האט געמאכט
א שפיל לכבוד פורים און מיכאל איז פארבעטן
געווארן צו דינען אלס הויפט אקטיאר.
"דער מנהל רבי נתן יוסף האט נישט געוואלט
מ'זאל גיין ליידיג האט ער ארגאניזירט אז די
בחורים זאלן מאכן א שפיל .מ'האט פארקויפט
טיקעטס ,און מ'האט זיך געהאלטן פארנומען,
א גאנצן פורים איז מען געווען ביזי מיט דעם
פלעי .צוויי בחורים ,ר' מענדי גרין ע"ה ,און אויב
איך געדענק גוט ,ר' יקיר ברוין ,זענען צוגעקומען
צו מיר ,אז זיי ווילן איך זאל שפילן .איך האב
מסכים געווען ,פארוואס דען נישט? ...איך בין
געווען דער הויפט אקטיאר ,איך האב געזונגען
און געשפילט ,און ס'איז געווען געוואלדיג .ס'איז
א בילד אויף דער וואנט ביי ר׳ מיכאל אין שטוב,
פון זיין גרויסן זיידן דער טשאבער רב זצ״ל
פרשת ואתחנן תשע"ה 39 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון129 געקליבענע ארטיקלעך
פארוואס איז דיר דער רבי אזוי מקרב? איך האב "איך בין
אבער אליינס נישט געוואוסט דעם תירוץ". אנגעקומען צו
רבי יאנקעלען
מוצאי שבת האט אים רבי יאנקעלע אין ביהמ"ד און
געזעגנט ,נישט פאר ער האט צוגעטיילט א איך הער פון די
קנאבל פאר אים ,און עקסטער פאר די מאמע, חסידים אז דער
רבי זוכט מיכאל...
לברכה והצלחה. רבי יאנקעלע
אנקומענדיג אהיים צוריק צום פעטער אין הערט נישט אויף
לאנדאן ,האט אים דער פעטער פארציילט, צו פרעגן אויב
אז ער האט פשוט געשיקט א בריוול פאר רבי מיכאל איז שוין
יאנקעלע אז ער שיקט אים זיין פלימעניק א דא?"...
יתום אויף שבת" .ער האט גארנישט געדארפט
צו שרייבן ",איז ר' מיכאל'ס קאמענטאר" ,רבי
יאנקעלע האט שוין אליין פארשטאנען וואס ער
האט צו טון...
"איך האב מיך דעמאלט געלערנט א פרק אין
אהבת ישראל ",פארענדיגט ער דעם עפיזאד.
"וויאזוי רבי יאנקעלע איז ארויס פון וועג צו
מאכן גוט שפירן א פרעמד בחור'ל א יתום וועט
מיר שטענדיג פארבלייבן איינגעקריצט אין די
ביינער".
אלעס אויסער יעדער חסיד מיט די קינדער שּפירן זיך עפעס אויסנאם געלונגען.
ַא זינגער דערהויבן גאר הויך "איי האב איך אראפגעלייגט אן ארבעט",
טראכט ער צוריק" ,און דעמאלט איז געווען
איך נעם אין אכט "די געשיכטע האב איך נאך פאר קיינעם דאס ערשטע מאל וואס איך בין געווען מיכאל
נישט מער געדאכט נישט פארציילט ",זאגט ר' מיכאל אלס אריינפיר שניצלער ...איך געדענק שוין נישט וואס איך
ווען איך אליין האב חתונה געהאט צו דעם אינטערעסאנטן עפיזאד" .וויילנדיג אין האב דארט געטון ,אבער די וואס זענען דארט
געווען פארטראכט לאנדאן בין איך געפארן איין שבת צו דעם צדיק
פונעם גאנצן פראכט רבי יאנקעלע .איך וועל דעם שבת קיינמאל געווען רעדן נאך דערפון ביז היינט!"
פארטומלט פונעם שיינעם ּפאראד נישט פארגעסן ".דער פעטער דער טשאבער רב ווען די ישיבה האט זיך אריבערגעצויגן פון
האט אים באצאלט די שפעזן קיין אנטווערפען סענדז סטריט קיין קרית יואל האט די הנהלה
געדענקט איר אפשר ווער עס האט געזונגען פארארדענט אז די עלטערע בחורים זאלן
ביי אייער חתונה? ער זאל קענען וויילן א שבת אין פשעווארסק. אראפבלייבן אונטערוועגנס ...און מיכאל האט
"איך בין אנגעקומען צו רבי יאנקעלען אין זיך געטראפן אן קיין ישיבה" .מ'האט זיך אביסל
"ביי מיין חתונה האט געזונגען איינער פון ביהמ"ד און איך הער פון די חסידים אז דער רבי געווארפן מיט יתומים ",זאגט ר' מיכאל מיט
ארץ ישראל .דאהי איז בכלל נישט געווען אזא זוכט מיכאל ...רבי יאנקעלע הערט נישט אויף צו ווייטאג .דער יתום איז געבליבן אויפ'ן וואסער
זאך ווי היימישע זינגער .געשפילט האט ר' משה אן א ישיבה .דעמאלט איז ער געפארן קיין
שווארצבערג לרפואה שלימה .עס איז געווען א פרעגן אויב מיכאל איז שוין דא?"...
שיינע חתונה ,מיין שוואגער ר' אנשיל בוקסבוים דורכאויס דעם גאנצן שבת האט רבי לאנדאן צום פעטער דער טשאבער רב זצ"ל.
האט ארגאניזירט עס זאל זיין שיינע מוזיק .איך יאנקעלע אויסטערליש מקרב געווען דעם יונגן "דער פעטער האט מיר אויסטערליש מקרב
בין געווען א יתום און ער האט געוואלט איך זאל גאסט .ער האט אים געזעצט הארט נעבן זיך און געווען ,איך האב געלערנט ביי אים אין כולל
אפילו מכבד געווען מיט א זמר" .ווען עס איז און זיך זייער גוט געפינען ביי אים" ,שילדערט
האבן א שיינע חתונה". געקומען צו שיריים ",פארציילט ר' מיכאל פון ר' מיכאל ,ווען זיינע אויגן צייגן די טיפע הכרת
ווען דער פרישער יונגערמאן איז יענעם שבת" ,האט רבי יאנקעלע אוועקגעריקט הטוב וואס ער שפירט צו דער גענאדע פון זיין
ארויסגעגאנגען על המחי' ועל הכלכלה און דעם טעלער ,אז די חסידים זאלן כאפן שיריים
געדארפט ברענגען פרנסה ,איז ער געווען און דאן זיך אויפגעשטעלט אליין צו כאפן לייטזעליגן פעטער ז"ל.
גרייט אלעס צו טון צו שפייזן זיין געזינדל.
אלעס אויסער זינגען ...פון גיין זינגען האט ער שיריים ,וואס ער האט געטיילט מיט מיר". א שבת ביי
בכלל נישט גע'חלומ'ט .ניטאמאל האט דאן ר' מיכאל זאגט אז דער גאנצער שבת איז רבי י ַאנקעלע
עקזיסטירט אזא מושג ווי א זינגער" .געוויסע אים געווען איין גרויסער וואונדער .ס'איז אים
צייטן האב איך מיך שטארק געמוטשעט פאר נישט אריין אין קאפ פארוואס אין דער וועלט דער שיינער שבת גייט פאראיבער
פרנסה ,עס איז מיר אבער נישט איינגעפאלן אז רבי יאנקעלע איז אזוי אויסן אים צו מקרב זיין מיט'ן רבי'ן מיט'ן ציבור
במשך דעם גאנצן שבת" .דער גאנצער הויף איז
מיך נאכגעלאפן יענעם שבת ,ווער ביסטו? און ממש יום שבתון אין לשכוח
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון130 געקליבענע ארטיקלעך פרשת ואתחנן תשע"ה 40
טעלעפאן נישט וויסנדיג וואס יענער וויל פון ארויסגעלייגט א צעטל אז עס וועט פארקומען איך האב אן אוצר באהאלטן אונטער'ן אויוון"...
אים ...זיי האבן זיך גע'טענה'ט עטליכע מינוט, א שמחת בית השואבה אין גרויסן ביהמ"ד אין אנגעבליך איז אבער געווען איינער וואס
און מיכאל האט קאטעגאריש אפגעזאגט. פאליש .אז מ'גייט טאנצן ,האט מיכאל זיכער האט יא געוואוסט פון דעם סוד ,ווי ר' מיכאל
"איך האב שוין געמיינט ביי דעם בלייבט עס, דערציילט" :אין יענער תקופה האט מיר א
אבער וואס ווען וואו ,ביז דריי מינוט קלינגט די געמאכט דארט צו זיין... געוויסער מקובל געזאגט ,אז עס וועט קומען
מחותנת'טע אז ער זאל איר ביטע נישט מצער אינמיטן די פייערליכע ריקודים פון שמחת א טאג וואס איך וועל זיין אזוי פאפולער אז
בית השואבה האבן צוויי יונגעלייט געלייגט מענטשן וועלן מיך נאכלויפן אויף דער גאס.
זיין אין יום החופה. אן אויג אויף דעם לעבעדיגן שניצלער ,און איך האב אים דעמאלט אנגעקוקט ווי פון דער
צו מאכן א קורצע מעשה נאך קורצער, באשלאסן אז ער גייט דא זינגען היינט ביינאכט
מיכאל האט געזונגען ביי דער חתונה צום ערשטן און משמח זיין דעם עולם ...זיי האבן אים לבנה"...
שטארק צוגעדרוקט צו דער וואנט ,אז ער אז מ'דארף שפייזן א פאמיליע מיט
מאל אין זיין לעבן. האט ממש נישט געהאט קיין ברירה און נישט קליינע קינדער איז ר' מיכאל אפילו געווארן א
ביי ר' מיכאל'ן ליגט נאך גוט איינגעקריצט געקענט אפזאגן .מיכאל האט זיך גענומען זינגען. רעדאקטאר ...ער האט ארויסגעגעבן א מאגאזין
ביז היינט וויאזוי עס האט אויסגעזען די ערשטע אבער געזינגען .אז עס זינגט זיך נאך ביז היינט.
חתונה זיינע ,די געפילן פון יענער היסטארישער "איך האב מיך זייער געשעמט ,איך האב מיט'ן נאמען "די אדווערטייזער".
נאכט ווען עס האבן זיך געעפנט די פורהאנגען געמיינט איך זינק איין פאר בושות ,בין איך "ר' שמואל ווידער האט געשריבן ,און איך
צו זיין לאנגיעריגער קאריערע" :איך האב געשטאנען אויסגעדרייט צו דער וואנט ,און האב געברענגט עדס ,ס'איז געווען א שיינע זאך,
געשוויצט ,איך בין געווען ביטערליך נערוועז, אזוי אנגעהויבן זינגען .דער אויבערשטער האט הארטע קאלירטע פאפיר .שפעטער האב איך עס
אריינגעלייגט א חן אין מיין זינגען ,אז דער עולם פארקויפט פאר ר' מענדל בינער ".אפנים דער
און איך האב מיך זייער געשעמט. האט געהאפקעט ,די טישן און בענק האבן פעלד פון זשורנאליזם איז נישט געווען געאייגנט
"איך געדענק די חתונה ווי נעכטן ,ר' צו זיין זיין לעצטע דעסטינאציע ,און נאך א
יחזקאל שמש איז דארט געווען ,ר' אברהמ'לע מיטגעטאנצן". שטיק צייט האט ער עס אויפגעגעבן ,ווען עס
ווערצבערגער ,איך האב אריינגעארבעט ,איך פון יענער שמחת בית השואבה ווען ער האט ווארט אים אפ עפעס פיל פאסיגער ,גרעסער,
האב נישט געהאט קיין אנונג וויאזוי מ'זינגט, דעם ערשטן מאל משמח געווען א ציבור ,ביז געניאלער ,גלענצנדער און רייכער .א חלל וואס
נישט געקענט קיין עקסערסייז – אבער איך ער זאל ווערן דער בארימטער אויסגערופענער קיינער האט נישט געוואוסט עקזיסטירט – און
האב געזונגען אז די ווענט האבן מיטגעזינגען!" בעל מנגן ,איז שוין געווען א קאצן-שפרינג... א בענקל וואס קיינער קען היינט נישט ערזעצן.
אין דער האנט האט ער געהאלטן א ער איז גאנץ שנעל געקרוינט געווארן אלס דער
פאפירל וואס האט די ערשטע האלב נאכט פון א וויץ צו ַא
געדינט אלס טאשן-טיכל צו ווישן די שווייס, אומאפשטעלבארער "מיכאל שניצלער". רעוו ָאלוציע
אבער די צווייטע האלב נאכט שנעל געביטן ווען דער שמחת בית השואבה האט זיך
שטעלע אלס בוכהאלטער פאר די ווייטערדיגע געשלאסן האבן אלע געוואלט וויסן ,ווער איז א מענטש טראכט ,און גא-ט לאכט
נאר דער יונגערמאן וואס האט דא געזונגען מיט ווייל נאר ער ,ער איז דער,
באשטעלונגען... וואס ווייסט וואס וועט זיין
"איך האב געהאט מיט מיר א נעפקין אזא חיות און לעבהאפט?
צו ווישן די שווייס וואס איז גערינען און דאן האט עס פאסירט .מיכאל איז און ער מאכט ,וואס ער טראכט
אומאויפהערליך ,פון נערוועזיטעט ,פון דרוק, פארבעטן געווארן צו זינגען ביי א חתונה" .עס און נאר ער ,מאכט אפ ווער,
און פון די אומערמידליכע כוחות איך האב איז דאן צוגעקומען א יונגערמאן ,ר' יעקב לייב וועט אויספירן דעם פלאן
אריינגעלייגט ביים זינגען ...נאכ'ן טאנצן זענען פריינד הייסט ער ,איך געדענק עס ווי היינט,
צוגעקומען צו מיר דריי אידן ,וואס האבן אזוי זאגט ער מיר ער מאכט חתונה אום חנוכה צייט. "איך האב אלעמאל געהאט א געפיל צו
הנאה געהאט ,אז זיי האבן געוואלט וויסן צי איך מיט א בלעכענעם פנים האט ער מיר געבעטן מוזיק ,און אז איך האב געזען א צעטל אז עס
בין אוועילעבל אויף די און די נאכט? קיין גרויסע איך זאל קומען זינגען ביי דער חתונה .איך בין גייט זיין מוזיק ,בין איך געלאפן ",געדענקט ר'
אויסוואלן האב איך נישט געהאט ,און אויף דעם געווען זיכער ער טרייבט שפאס פון מיר .האב מיכאל יענע שמחת בית השואבה פארזאמלונג
פארשוויצטן נעפקין האב איך געמוזט אפשרייבן איך אים געענטפערט 'אבער דו וועסט באצאלן פון א האלב יובל יארן צוריק – די נאכט ווען
דערפאר ,'...מיינענדיג ,אז מיט דעם וועט זיך מ'האט אים געצוואונגען צו נעמען א מייק אין
די ערשטע דריי באשטעלונגען"... דאס ענדיגן .צו מיין וואונדער ,ענטפערט ער דער האנט ,א נאכט וואס האט עווענטועל
געזונגען לשנה הבאה און די חתונה האט
זיך בשעה טובה געשלאסן .יעצט איז געקומען מיר' :געוויס אזוי ,פאר געלט'. געטוישט זיין לעבן.
די רייע אז מיכאל זאל קריגן באצאלט ...מיכאל א שיינער וויץ ,האט דער דאן-צוקונפטיגער עס איז געווען תש"נ ,ר' מיכאל האט דאן
האט אנגעהויבן מאכן חשבונות .אויב ביי די זינגער געטראכט" .איך האב מיך אויסגעלאכט", געוואוינט אין קרית יואל און האט געארבעט
ארבעט הייסט צוואנציג דאלאר שיין באצאלט, דערציילט ער" ,איך בין אוועקגעגאנגען פון אלס מענעדזשער אין "עמעזינג-סעווינגס" אין
וועט ער בעטן דרייסיג דאלאר ...א סך הכל פון דעם שמועס מיט א שמייכל ,ניטאמאל האב מאנסי" .איך האב שיין פארדינט ,ס'האט געהייסן
צוויי שעה איז זעכציג דאלאר .ער האט זיך אבער איך עס גענומען ערנסט ".דער עפיזאד איז אים א גוטע שטעלע ",זאגט ער איבער יענער צייט
געשעמט צו עפענען דאס מויל און זאגן א פרייז. ארויסגעפלויגן פון זכרון – ביז דעם יום החתונה, פון גענוי פינף און צוואנציג יאר צוריק .עס איז
אפשר איז עס צו סאך ...דער מחותן זעט ווי ער ווען דער בעל שמחה רופט אים אן דערמאנען אז געווען אום חול המועד סוכות ,ווען קהל האט
קווענקלט מיט'ן זאגן א פרייז נעמט ער ארויס
היינט נאכט איז די חתונה!
דריי מאות און פרעגט אים צי ס'איז גענוג?! ר' מיכאל האט געוואלט אראפהאקן דעם
פרשת ואתחנן תשע"ה 41 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון 131 געקליבענע ארטיקלעך
פלאמען און :פינ
"עס איז זעלטן צו טיש ",זאגט ר' מיכאל איבער די ווייטגרייכנדע דורכאויס זיין ּפראמינענטע ראלע אויף
טרעפן אזויפיל אפעקט וואס איין יחיד האט געהאט איבער דער ארענע פון נגינה ,טראגט ר' מיכאל
דעם גאנצן בדחנות-פעלד" .דער גאנצער מושג מיט זיך א לאנגיאריגן צוזאמענארבעט און
געניאלע כשרונות פון א שיינעם אריינפיר ,אזא שטיקל "ּפלעי" ידידות'שאפט ,מיט'ן וועלט-בארימטן בדחן
באהאלטן אין אנהויב פון בדחנות ,קומט פון ּפינקי'ן ,בעפאר און קאמּפאזיטאר הרה"ח ר' פנחס מרדכי
איין מענטש", אים איז אלעס געווען אויפ'ן אלטן עטוואס- וועבער הי"ו .א ביאגראפיע איבער ר' מיכאל
וועט נישט זיין קיין שלימות'דיגע ארבעט
זאגט מיכאל מיט טריקענעם שטייגער". אן בארירן זייער הייס-געשלאסענעם בונד
התפעלות און דאס אז ר' ּפינקי איז היינט פון די סאמע און לאנג-טערמיניגע שותפות ,צו ברענגען
שעצונג גרעסטע קאמפאזיטארן פון חסידישער נגינה טאלאנט ,חסידישע נגינה און אינסּפיראציע,
איז פאר אלעמען באקאנט .עס איז נישטא אזא
זאך אז א נייע אלבום זאל ערשיינען ,און עס צו אידישע שמחות און אידישע שטיבער.
זאל נישט האבן א ניגון צוויי אדער דריי פון דעם אז די צוויי דערמאנטע ריזן זאלן זיך טרעפן
פאכמאן .אבער וואס איז ווייניגער באקאנט איז, אין זעלבן זאל ,משמח זיין די זעלבע חתן כלה,
אז ר' מיכאל איז געווען דער וואס האט – אין אין סאמע זעלבער נאכט ,איז בכלל נישט קיין
א געוויסן זין – אנטדעקט די קאמפאזיטארישע זעלטענע ערשיינונג .א באלעבאטישע חתונה
טאלאנט .ר' מיכאל איז געווען דער סאמע האט שטארקע שאנסן אז ר' מיכאל מיט ר' ּפינקי
ערשטער וואס האט געגלויבט אין ר' ּפינקי און זאלן ביידע פערצופאל באשטעלט ווערן דורך די
אים געשאנקען אן עפנטליכע פלאטפארמע, זעלבע מחותנים ...אבער טיפער דערפון טראגן
סיי פאר זיינע אלגעמיינע קאמפאזיציעס ,און די צוויי סוקסעספולע קאריערעס א געוויסע
הויפטזעכליך די נשמה'דיגע געזאנג פון אידישע סינטעטישע פארגלייכבארקייט ,ווארום דאס
וואס ר' מיכאל האט באוויזן דורכאויס דעם
לידער. ערשטן האלב פון א חתונה מיט'ן איבערמאכן
אויב האט ּפינקי געעפנט פרעצעדענטלאזע די טענץ צו שמחה און אייפער ,אקוראט דאס
קוועלער פון הארץ און געפיל ,טאלאנט און זעלבע האט ר' ּפינקי געטון מיט דער צווייטער
קונסט ,דורך די אידישע ניגונים ,איז ר' מיכאל האלבער נאכט ,איבערשרייבנדיג די כאראקטער
געווען דער וואס האט דאס צושטאנד געברענגט פון א מצוה טאנץ פון מאנאטאנישע און טריקענע
און געדינט ווי דער ּפאסיגער קאנדידאט וואס
זאל דאס קענען איבערגעבן אזוי אריגינעל און בדחנות ,צו שעפערישקייט און קונסט.
נאטירליך ,מיט א באזונדערע הארציגקייט. ר' ּפינקי האט זאגאר אנגעהויבן אן עפאכע
ּפינקי האט געהאלפן בויען א מיכאל שניצלער, וואס מאנכע באצייכענען דאס קינד ביים נאמען
אלס "די ּפינקי עפאכע" .דער מייסטער פאעט
און מיכאל האט געהאלפן בויען א ּפינקי. ווערט באצייכנט אלס דער "מלך הבדחנים",
"עס איז זעלטן צו טרעפן אזויפיל געניאלע וואס איז אויף אן אמת אן אומלעגיטימע
כשרונות באהאלטן אין איין מענטש ",זאגט טיטל וואס זאגט גאר ווייניג איבער זיינע
מיכאל מיט התפעלות און שעצונג ,און עס איז געניאלע אייגנשאפטן ,אלס דער יחיד וואס
זייער באשיינפערליך וואס ער מיינטּ .פינקי איז האט געטוישט דעם אור-אלטן איינגעגעסענם
טאלאנטּ ,פינקי איז הארץּ ,פינקי איז אריגינעל, סטיל פון גראמען און בדחנות ,צו גענצליך נייע
ּפינקי איז א יחיד במינו אין צוזאמשטעלן פארמען ,און דערמיט אנגעהויבן א פרישן ערע
ווערטערּ ,פינקי איז א חזן ,א בעל מחדש ,א פון טאלאנט וואס גאלאפירט זינט דאן אויף
גאון אין מוזיק און בדחנות ,קאמפאזיציעס .נאך
פאראויס מיט אימפעט.
עפעס געבליבן? "ּפינקי האט בשעתו געברענגט נייע זאכן צום
אייגנטליך ,יאּ ...פינקי איז הארץ און געפיל,
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון132 געקליבענע ארטיקלעך פרשת ואתחנן תשע"ה 42
"פארשטייט מען בכלל נישט וויאזוי מ'האט "פון יענער חתונה און ווייטער איז עס נקען!
זיך באגנוגנט בלויז מיט מוזיק ָאן א זינגער; געפארן ",זאגט מיכאל .די באשטעלונגען
עס גיט דאך צו אזויפיל טעם און געשמאק זענען געקומען צו טאנצן איינס נאכ'ן אנדערן. ּפינקי האט א גאלדענעם הומארּ ,פינקי
איך האב אליין נישט געגלייבט וואס דאס איז קריעטיוויטעטּ ,פינקי האט די שטים-
צו א חתונה". בענדערּ ,פינקי האט דעם אייגנארטיגן גין-
"זייענדיג דאן א נייע ערשיינונג ",פרעגן טוט זיך. גאלדענעם "ּפינקי קוועטש"ּ ,פינקי קען
מיר דעם זינגער" ,וויאזוי איז עס אויפגענומען אן אומגעלונגענער וויץ ,אבער עס האט ארויסצווינגען א ביטערן געיאמער פונקט ווי
געטוישט זיין לעבן .און נישט בלויז זיין ער קען מאכן קייקלען פאר געלעכטער ,א
געווארן דורך דעם המון עם?" פריוואטן לעבן ,נאר די סטאנדארטן פון
"דער עולם איז געווען שטארק פאזיטיוו", כרכא דכולא ביה.
זאגט ער" .איך בין געווען שטארק סורפרייזד שמחת חתן וכלה אויף שטענדיג. "מ'טאר אבער נישט פארגעסן פון דער
פון דעם ציבור'ס ווארעמע אויפנאמע .איך צווייטער זייט מטבע" ,באמערקט ר' מיכאל,
האב גענצליך נישט ערווארטעט עס זאל א ּפרעצעדענט אין "אויסער וואס ּפינקי איז ּפינקי ,דארף מען
"שמחת חתן וכלה" אים רעספעקטירן פון א רוחניות'דיגן זין .ר'
צוגיין מיט אזא ענטוזיאזם. ּפינקי איז א איד א תלמיד חכם ,א מחבר
"א חתונה האט באקומען א נייעם מיט'ן חתן כלה פריי דיך אזוי
פנים ,די מצוה פון שמחת חתן וכלה איז נגילה ונשמחו בו ספרים און א געערטער מרביץ תורה".
ארויפגעשטעלט געווארן אויף פרישע רעלסן. ואם ואם משמחו יעדע קאמפאזיציע פון ר' ּפינקי איז א
דערצו האב איך מיך אויפגעפירט ווי א מענטש מה מה ,מה שכרו דיאמאנט פאר זיך ,אבער נאכאלץ באקומט
צום טיש .איך האב קאנעקטעד מיט'ן ציבור. ר' מיכאל די בעסטע פון די בעסטע ,די עידית
איך בין געווען ווי אן אינטעגאראלע טייל מיכאל איז נישט געווארן בלויז דער סאמע פון די עידית .מיר פרעגן ר' מיכאל ,הלמאי
פון יעדער שמחה ,נישט ווי א דרויסנדיגער ערשטער בעל מנגן פאר היימישע שמחות. ער האט זוכה געווען צו דער פראטעקציע,
זאך .די פידבעק איז ב"ה געווען עקסטרעם מיכאל איז געווען אן איניציאטאר אין שאפן און ער קען זיך אויסקלויבן די שענסטע
א נייער "דערהער" אין מצות שמחת חתן
פאזיטיוו". וכלה ארויס פון יעדן פרעצעדענט .ער האט אתרוגים?
איז געווען עפעס קריטיק אויך? געבויערט נייע לעכער און אוועקגעשטעלט "איך קלויב מיך שטארק .נישט אלע
"געווען אזעלכע וואס האבן געקוקט מיט פרישע טויערן אינעם היכל הנגינה ,מיט אן ניגונים נעם איך .איך האב ב"ה א גוטן
א קרום אויג ,אבער ווייניג .די וואס האבן אייגנארטיגן ערשטמאליגן שניט וויאזוי צו שמעק ,נישט אלע ניגונים זענען פאר מיר
מקנא געווען זענען געווענליך געווען אזעלכע זינגען און הייבן אן עולם .ער האט באוויזן געאייגנט ,עס דארף רעדן צו מיין הארץ און
וואס קענען זינגען אבער האבן נישט געהאט אריינצוברענגען נייע ווינטן פון נגינה ,שירה נשמה און נאר אזוי קען איך דאס איבערגעבן
די דרייסט צו טון צו דער זאך ,צי אזעלכע וואס און עבדו את ה' בשמחה ,מיט כאריזמע,
"מיינען" זיי קענען זינגען .זיי האבן געקוקט ווייטער.
מיט בייזע בליקן אויף דעם יונגערמאנטשיקל לעבעדיגקייט ,טעם און געשמאק. "דערצו ",זאגט ער אזוי בדרך אגב,
וואס נעמט זיך די דרייסט און קומט זיך אן ר' מיכאל האט געלייגט די גרונט- נישט וועלנדיג מ'זאל אים חלילה חושד זיין
ביי יעדער חתונה איינצונעמען די מאסן... שטיינער פאר דעם פעלד פון היימישע נגינה אין נעמען קרעדיט מער ווי ס'קומט" ,איך
אבער בדרך כלל איז עס געווען א געוואלדיגע ביי שמחות ,א זשאנער וואס האט ניטאמאל געב אויך אמאל צו א קוועטש דא און דארט
עקזיסטירט ביז דאן .מיט דעם וואס ער האט בשעת וואס די קאמפאזיציע איז נאך אין די
פאזיטיווע עקספיריענס. גענומען דעם מיקראפאן אין דער האנט אריין
"צי איך האב אבער געגלייבט אין די האט ער מיט זיין גאט-געבענטשטע כוחות ווינדלען".
ערשטע צייטן ווי ווייט דאס וועט גיין? אויפגעבויעט א פאדיום פאר בעלי מנגנים עס איז אלעמענס ווארעמסטע
אויסדריקליך נישט ",אנטפלעקט אונז ר' און בעלי שיר ,און דערמיט געטוישט דעם האפענונגען און וואונטשן ,אז ר' ּפינקי
מיכאל זיינע געפילן פון דעמאלט" .איך סטאטוס און געווענליכן אויסקוק פון א מיט ר' מיכאל ,די תרי רעין דלא מתפרשין,
האב געקלערט ביי מיר ,ווי לאנג וועט דאס היימישע חסידישע חתונה .ער האט אויף דער זאלן ווייטער קענען משמח זיין ביי אידישע
אנהאלטן ,א יאר? צוויי? ברוך ה' עס איז שוין אייגענער איניציאטיווע אוועקגעשטעלט שמחות ,בארייכן די חסידישע וועלט מיט
פינף און צוואנציג יאר און 'ס'זעצט נאך' ווי א פרישן סטאנדארט פון לעבעדיגקייט און תוכנ'פולע נגינה ,ארויפברענגען שמייכלען
פרייליכקייט ,צו דערהייבן די געמיטער פון אויף אידישע געמיטער ,און אויפטון גרויסע
קיינמאל בעפאר"... די פארזאמלטע ביי א חתונה ביז די העכסטע
מיר פרעגן ר' מיכאל וויאזוי ער האט זאכן אינעם היכל הנגינה ביז משיח'ס טאג.
זיך באקוועם געמאכט צו זינגען אין דער שמחה-אקטאוועס.
עפנטליכקייט ,צי ער האט נישט געהאט קיין "אנהויב איז עס געווען א באלעבאטישע
אימתא דציבורא פון זיך דארפן ארויפשטעלן זאך ",דערמאנט ער זיך צוריק" ,נאר די
פארנט פון אן עולם און זינגען עטליכע שעה נגידים האבן זיך געקענט ערלויבן א זינגער.
אבער מיט דער צייט איז עס געווארן די
נאכאנאנד?
"געלויבט דער פון אויבן האב איך סטאנדארט און א 'מוז' ביי יעדע חתונה.
קיינמאל נישט געהאט קיין פראבלעם פון "אז מ'קוקט צוריק ",באטאנט ער,
אימתא דציבורא .ווען איך בין ביים מייק,
בין איך אינעם ניגון ,און אין דער ארבעט פון
פרשת ואתחנן תשע"ה 43 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון133 געקליבענע ארטיקלעך
ר' וואלף בער האט
געשפילט און איך
האב געזונגען כאילו
מיר זענען ביי א
חתונה ...די גאנצע
מעשה האט
גענומען איין
שעה!
געשיכטע פארנעמט זיינע חתונה-קאסעטעס .די משמח זיין אידישע קינדער .וואס טוט זיך ארום ,איז
לעבעדיגע ,מונטערע ,געשמאקע קאסעטן ,וואס נישט אזוי נוגע .איך קען און איך האב שוין געזונגען
מיכאל האט געלאזט פראדוצירן אין יענע "בראשית- פאר צענדליגער טויזנטער מענטשן אן קיין שום פחד".
יארן" ,נאך איידער ער האט פארקירעוועט זיין פאקוס די פלוצלינגדיגע בארימטקייט ,דאס ווערן
צו די מאנומענטאלע קלאסישע "נשמה-פלאם" סעריע. פארוואנדלט אין א "שטערן" ,דאס איז שוין געווען
היינט קומען ארויס חתונה סי-די'ס יעדן שני אן אנדערע מעשה" .וואס עס האט מיר יא געשטערט
וחמישי ,אבער אויך אין דעם הינזיכט קען מען זאגן אז אנהויב ,איז געווען די איבערפלוס פון אטענשאן,
ר' מיכאל איז געווען דער פיאנער .עס איז דאן געווען א קאמפלימענטן און אויפמערקזאמקייט .איך האב עס
גענצליך נייע זאך .פון אלע אידישע שטיבער האט זיך ממש נישט געקענט סובל זיין און זיך זייער געשעמט
ארויסגעהערט דאס לעבעדיג געזאנג פון ר' מיכאל'ן, מיט מיין פאפולאריטעט .ב"ה אז עס שוין גרינגער
וואס האט אריינגעברענגט אזויפיל שמחה אין אידישע געווארן ,און אז מ'ווייסט אז אלץ איז א מתנה פון רבונו
של עולם נעמט מען עס אויף בשתי ידים און מיט א
הייזער. שמייכל .אז א איד זאגט מיר א גוט ווארט איז עס
"די ערשטע קאסעטע איז געווען 'רקידה תמידית'", מיר היינט פיל גרינגער אויפצונעמען ,איך זאג אים א
שילדערט מיכאל די קאסעטן היסטאריע" ,דאס האב שיינעם יישר כח ,ווייל איך ווייס אז דער טאלאנט האט
איך רעקארדירט אין קאנטינענטאל זאל .ר' וואלף בער נישט מיט מיר ,עס קומט פון אויבערשטן ,איך בין נאר
האט געשפילט און איך האב געזונגען כאילו מיר זענען
ביי א חתונה ...די גאנצע מעשה האט גענומען איין שעה! דער שליח עס אויסצוניצן צו מהנה זיין אידן".
שפעטער האט מען פארראכטן אפאר קלייניגקייטן .עס
איז צוגעגאנגען אויף א פראוויזארישן פארנעם ,ווייט די מיכאל קאסעטעס
נישט אזוי פראפעסיאנאל ווי שפעטער. עבדו את ה' בשמחה ,בשמחה,
"די קאסעטע האט געהאט א מעכטיגן אפקלאנג", בואו לפניו ברננה
זאגט מיכאל" ,ס'איז געווען א 'היט' .איך האב מיך
פשוט געשעמט צו גיין פורים אויף דער גאס ,פון אלע אויף צו זיין פרייליך ,איז יעדער א מומחה
שטיבער און מאבילס האט מען געהערט מיין שטימע; מ'דארף נישט קיין סך כוונה
די שטאט האט געטאנצט מיט מיכאל שניצלער .עפעס
ווי שמחה דערגרייכט ,פון קיינעם פארהוילן
אנדערש לעבעדיג און פריש איז נישט געווען". שמחה פאר א מענטש איז ממש א מתנה
האט איר שוין געהאט א אידישן ניגון אויף דער
פון אלעם גוטן ,מיט שמחה קען מען פועל'ן
ערשטער קאסעטע? פרעגן מיר. בואו לפניו ברננה
"איך האב געהאט א ניגון מיט אידישע ווערטער
אויפ'ן באקאנטן ניגון פון 'כה אמר' ,וואס איך האב א ּפראמינענט ארט אין ר' מיכאל'ס מוזיק-
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון134 געקליבענע ארטיקלעך פרשת ואתחנן תשע"ה 44
די "נשמה פלאם" ברענט!
עס קומען היינט ארויס קאסעטעס ווי שוואמען נאך א רעגן ,איינס בעסער און איינס שענער ,אבער זייער ווייניג באווייזן צו איבערלאזן
אן ערנסטן רושם אויף דער גאנצער היימישער גאס ,און פאר נאך ווייניגער געלונגט צו שאפן היסטאריע .אנדערש איז אבער "נשמה-פלאם"
וועלכע האט באוויזן צו דעזיגנירן א סּפעציעלן בכבוד'יג ארט אין אלעמענס מוזיק-קעמערלעך פון הארץ" .נשמה-פלאם" איז נישט בלויז נאך
אן אלבום אין דער שאפע ,נאר איז ּפרעזעוורירט און באצייכנט אלס א "קלאסיק" .קיין וואונדער אז נשמה-פלאם ערשיינט די סאמע ערשטע
אויף דער ליסטע פון ּפערזענליכעּ-פרעפערענץ ביי חסידישע נגינה נאכפאלגער און מוזיק-ליבהאבער.
אן איבערפלוס פון רגש ,א מארק-פלאץ און יריד פון געפילן ,דאס איז אין איין ווארט דער תוכנ'פולער און מייסטערפולער "אינהאלט"
פון "נשמה-פלאם".
עמאציע און מעלאנכאליע ,שמחה און הומאר ,אנגסט און דאגה ,געוויין און געלעכטער ,טענץ און קלאג ,דראמא און פרייד ,אמונה און
חיזוק ,מוסר און טרייסט ,ליבשאפט און שנאה ,בענקעניש און טרויער ,דאס זענען טייל פון די סודות'פולע באשטאנדטיילן פון די נשמה-
פלאם קאלעקציעס פון ר' מיכאל ,און אלץ וואונדערליך צוזאמענגעפלאכטן און קונסטלעריש און פאכמאניש אראפגעזינגען ,אז עס זאל בארירן
און אויפשאקלען די האקלסטע הארץ-סטרונעס.
אויב האט אין די לעצטע צענדליגער יארן א קאסעטע באוויזן צו מאכן א דיפערענץ איז עס בלי ספק די נשמה פלאם סעריע .פונעם
ערשטן אלבום "יידען דערציילן" ,וואס האט בשעתו איבערגענומען די היימישע וועלט און פארכאפט אלעמען אין א סורפרייז אויף א פארנעם
וואס מ'האט כמעט נישט געזען פאר דעם און נאכדעם ,ביז צום לעצטן אלבום "יא ,דו קענסט!" ,ווען די נשמה פלאם עקסטאז האלט נאך מיט'ן
פולן אייפער ,אנטהאלטן די אלבומס אוצרות פון אמונה ,בטחון און שמחה; אינספירירנדע געשיכטעס און מעשיות פון צדיקים פון וועלכע אידן
געניסן אזויפיל חיזוק פאר'ן טאג טעגליכן לעבן .וויפיל מאל מ'זאל זיי נאר הערן און איבערהערן קען מען זיך נישט גענוג דערזעטיגן דערפון.
אז מיר האבן ר' מיכאל מיט אונז ,פרובירן מיר צו דערגרינטעווען די קאפיטלען היסטאריע וואס ליגט אין נשמה-פלאם ,אנגעהויבן פון די
פריעסטע פלאנירונג שטאפלען ,איר הילכיגער סוקסעס ,די ווייטערדיגע נשמה-פלאם רייזע דורכאויס די לעצטע פופצן יאר ,און געוויס אירע
צוקונפטיגע פלענער אויף ווייטער.
מיר הייבן אן מיט דעם ערשטן פון דער סעריע" ,יידען דערציילן" וואס האט געעפנט די טירן פאר די ווייטערדיגע קאסעטן .מיכאל האט
דאן ארויסגעגעבן די ערשטע קאסעטע פון די נשמה פלאם סעריע ,וואס האט געשאפן א נייע זשאנער פון חסיד'ישן מוזיק ,אידישע ניגונים
וואס אנטהאלטן קלאסישע סיפורי צדיקים ,אראפגעלייגט מיט אזויפיל טעם און חן.
מיר געדענקען נאך די היסטעריע וואס האט אלעמען ארומגענומען איבער דער קאסעטע .קינד און קייט זענען געזעצן ווי צוגעשמידט צו
די דעמאלטיגע טעיפ-רעקארדער אפאראטן און זיך גע'חזר'ט די ניגונים איינס נאכ'ן אנדערן ,מיטרייזנדיג איבער וועגן און שטעגן ,אנגעהויבן
מיט א באזוך ביי דער הייזקעלע פון רבי שבתי'לע בינדער ,פון דארט וויילן א שבת ביי דעם צדיקל ר' יאנקעלע פיש ,ווייטער צו באגלייטן
שמעלקא אויפ'ן צעבראכענעם וואגן ,ביז מיטלעבן אין אילוזיע דעם טראגישן באן עקסידענט.
באשטייען פון פאלקלארישע געשיכטעס און א געוויסן סארט פון אידישע וויאזוי איז אייך נולד געווארן דער געדאנק פון דער "נשמה פלאם"
ערציילונגען ,אין דער צייט וואס איך האב געוואלט מעשיות פון צדיקים סעריע?
מיט תוכן ,געפיל און א מוסר השכל .איך מיין אז עס מאכט א וועלט א
איך האב געהאט א וויזיע ארויסצוגעבן אן אלבום פון בלויז אידישע
חילוק. ניגונים .דאס איז געקומען אין גרויס טייל נאך דעם מעכטיגן אפקלאנג פון די
אידישע ניגונים וואס איך האב געהאט אויף מיינע פריערדיגע קאסעטעס.
וויאזוי איז צוגעגאנגען די פאקטישע פראדוקציע פון "יידען דערציילן"? איין טאג האט עס אויפגעבליצט אין מיין קאפ ,פארוואס נישט אן
אלבום מיט בלויז אידישע ניגונים?! איך האב פשוט געהאט דעם געפיל
די גאנצע קאסעטע איז געווען ריין סייעתא דשמיא ,נישט ווי היינט דערצו ,אז ס'איז צייט צו מאכן אן אלבום פון לידער מיט אידישע ווערטער.
וואס יעדע זאך גייט צו מיט טויזנט חשבונות ,איך האב נישט געמאכט קיין
ווער האט געגעבן דעם געלונגענעם קלאסישן נאמען "נשמה-פלאם" פאר
שום חשבונות ,נאר געכאפט און געלאפן און געטון צו דער זאך. דער סעריע?
ניטאמאל צען ניגונים האב איך געהאט אויף דער קאסעטע ,איך
האב מיך באגנוגנט מיט ניין .איך מיין אז דעם צוגאנג האט צוגעגעבן צום ר' משה גאלדמאן ע"ה .ער האט מיר געגעבן דעם נאמען פאר אלע
מיינע קאסעטעס ווילאנג ער האט געלעבט.
סוקסעס ווי איידער אראפגענומען.
האט איר פרובירט צו גיין מיט דער סעריע אין די פיסטריט פון ר' יום
וויאזוי איז צוגעגאנגען דאס קלויבן ניגונים פאר דער קאסעטע? טוב ערליך?
איך האב מודיע געווען פאר מיינע גוטע פריינט איבער מיין פלאן ,אז יא און ניין .ר' יום טוב ערליך האט טאקע ארויסגעגעבן קאסעטעס מיט
איך דארף אריגינעלע אידישע סחורה ,און איך בין געווארן א שדכן ...איך אידישע ניגונים ,אבער איך האב גענומען אן אנדערן שניט .זיינע ניגונים
האב אנגעהויבן צוזאמענשטעלן .דער האט א גוטן סיפור ,דער א גוטן טאן,
און א דריטער וועט שרייבן די גראמען ,אזוי זענען די ניגונים צושטאנד
פרשת ואתחנן תשע"ה 45 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון135 געקליבענע ארטיקלעך
געהערט ביים ניקלשבורגער רבי'ן שליט"א .צו דער צווייטער קאסעטע די מוזיק וועלט
איז שוין מיטגעקומען א 'יצירה' ,דער ווארעמער ניגון איבער 'שמחת בית האט שוין געזען
השואבה' אין ירושלים ,פארפאסט דורך ר' ליפא פעלדמאן .דאס איז געווען אסאך פנימ'ער
דאס ערשטע מאל איך האב פרעזענטירט א ניגון פון דעם 'נשמה פלאם' אין לויף פון די
סארט. יארן .זינגער
"דאס האט נאכגעפאלגט מיט דעם ניגון 'פארט אהיים א טאטע' ,אויך זענען געקומען
און געגאנגען,
פון ר' ליפא פעלדמאן".
די ערשטע קאמּפאזיציע וואס מיכאל האט פרעזענטירט פונעם אבער איין
קאמפאזיציע-מייסטער און מלך-הבדחנים ר' פנחס מרדכי (פינקי) וועבער נאמען זעט מען
איז געווען דער בארימטער "פעקעלע ניגון ,אויף "א אידישע שמחה" ,וואס אומאויפהערליך
איז אין פאקט געווען פון די ערשטע אויב נישט סאמע ערשטע פון פינקי'ס פאר די לעצטע
קאמפאזיציעס" .אויך דער ותיק ניגון איז פון פינקי'ס ערשטע ניגונים ",לייגט
פינף און
צו מיכאל. צוואנציג
דער פעקעלע ניגון איז א וואונדערליכער ווארעמהארציגער שטיקל וואס
בארירט טיפע געפילן און מיר פרובירן דעשיפרירן די היסטאריע פון דעם יאר...
מייסטער ליד.
מיכאל קראצט זיך דעם שטערן און דערמאנט זיך" :דער טאן האט פינקי
פארפאסט ,אבער ליפא האט געשריבן די גראמען .ליפא איז נאך דאן געווען
א זעכצן יעריגער בחור .דער ניגון איז אים געגאנגען אין לעבן אריין ...ער
איז אפגעזיצן ביי אונז דריי טעג אין סיגעיט ביז דער ניגון איז געווען א דבר
השלם.
"דער ניגון האט זייער אויסגענומען ביי מענטשן ",עראינערט ער זיך,
"דאס האט מיר עווענטועל באאיינפלוסט צו אזעלכע סארט ניגונים .דער
ניגון האט געהאט אזא אפקלאנג אז צוביסלעך האב איך געזען אז ס'איז דא
א גרויסע פארלאנג דערויף".
אויף אונזער פראגע פון וואו עס איז אים איינגעפאלן אין סאמע מיטן פון
א ניגון צו געבן א געשריי "יוחי!" ...זאגט דער נאטירליכער מיכאל אז דאס
איז געקומען פון זיך אליין" ,יוחי האט אזא חסידישן געשמאק ביים ּפויקן ,אז
ס'הייבט זיך ,און אויטאמאטיש שרייט זיך אויס יוחי"...
נאך א אידישן ניגון איידער נשמה פלאם איז סטאנציאנירט אין מיכאל'ס
אלבום "שמחה חסידית" .דער ניגון" ,מיין טייער קינד" האט ר' מיכאל
פארפאסט ספעציעל פאר הילד משה'לע פראנק ע"ה" .איך פאר אסאך
ארום אין שפיטעלער ",דערציילט דער לב טוב די טראגישע געשיכטע,
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון136 געקליבענע ארטיקלעך פרשת ואתחנן תשע"ה 46
די "נשמה פלאם" ברענט! ווי ווירקליכע געשיכטע ,פון וואו נעמט איר די מעשה? געקומען.
איך האב עס געהערט פון דעעשער רבי'ן ,צי ס'איז אמת לאמיתו וועלכער ניגון איז געווען דאס שווערסטע אראפצולייגן און מ'האט דאס
ווייס איך נישט ,אבער אזוי פארציילט מען .איך האב עס זיכער נישט געדארפט דאס מערסטע מאל איבערזינגען אין דער סטודיא?
אריינגעלייגט אלס א פאבריצירטע מעשה. דער ערשטער ניגון" ,דער בעל שם טוב" .כמעט וואס איך האב עס
נאר וואס יא ,איין קליינער פרט איז געטוישט געווארן .די אריגינעלע אראפגעווארפן פון דער קאסעטע .וויפיל מאל איך האב דאס איבערגעזינגען
געשיכטע לויפט אז דער טאטע איז נעבעך געווען אפפאל און איז אריגינעל אין דער סטודיא בין איך נישט געווען צופרידן .איך האב געשפירט ווי
געקומען פון א חסיד'ישער שטוב .איך האב נישט געהאלטן אז דער פרט
איז אזוי וויכטיג ,האב איך געטוישט אביסל ,אז זיי זענען געווען תינוקות ס'זיצט נישט גוט אויף מיר.
ווען נישט דער ביכל איז שוין געווען געדרוקט וואלט איך עס גענצליך
שנשבו. אראפגענומען ...איך האב נישט געהאט קיין גרויסע ברירות ,האב איך
ווער האט געמאכט דעם הערליכן ביכל וואס איז מיטגעקומען מיט באשלאסן איך געב עס ארויס און איך גיי מיך באהאלטן...
"יידען דערציילן"? למעשה האט עס געהאט א מעכטיגן אומגלויבליכן אפקלאנג און איז
בפשטות געווען דער געלונגסטער ניגון פון דער קאסעטע .דאס זינג איך
דאס האט געמאכט ברוך יהודה לעבאוויטש ,יואלי'ס ברודער ,אויך א
שניצלער .היינט וואוינט ער אין ירושלים. נאך עד היום ביי חתונות.
וויאזוי זענט איר אנגעקומען צום מוזיק ארגאניזירער ר' הערשי גינזבערג? דערציילט אונז איבער דער פראדוקציע פון דעם וועלט בארימטן
"לעכטעלע" ניגון?
קודם כל האב איך אלעמאל געהאט א טראסט אין נייע טאלאנט .איך
בין געווען דער ערשטער ארויפצוברענגען אזעלכע מוזיק ריזן ווי ליפא און דער ניגון האט פינקי געשריבן .איך האב געוואוסט אז איך מוז דעם ניגון
איבערגעבן מיט'ן גרעסטן מאס געפיל ,אז עס זאל ריכטיג אפשפיגלען די
פינקי אויף דער ארענע. געשיכטע .איך האב געוואלט זיך צונאגלען צום תוכן פונעם ניגון ,ווי גלייך
איך בין געווען ביי א חתונה אין לאנדאן און אים פארציילט אז איך פלאן
ארויסצוגעבן א קאסעטע פון אידישע ניגונים ,האט ער זיך אנגעטראגן אז פון לאגער ארויס.
ער וויל מאכן די מוזיק ,איך האב זייער געגליכן זיין סטיל פון אנפירן אן איך בין דעמאלט געווען אין דער סטודיא פון ר' אבי פישהאף און דער
אראנזשירער איז געווען אן איטאליענער גוי ,פיל קאסטעלאנאו הייסט ער.
ארקעסטרא און איך בין איינגעגאנגען דערויף. זאג איך אים אז דער ניגון איז דער "סאול" פון דעם אלבום ,די נשמה פון
דער נשמה ...און וואס קען מען טון דאס איבערצוגעבן מיט'ן גאנצן פראכט
די מוזיק אויף "יידן דערציילן" איז ריין ,קלאסיש און עטוואס ליידיג,
בלויז "בעיס" ווי מ'רופט עס אויף די מוזיק שפראך .איז דאס בכוונה און געפיל?
מיר האבן דאן אויסגעלאשן די לעקטער און אנגעצינדן לעכט ...איך
אזוי געמאכט געווארן? בין געשטאנען איבער דעם צעטל מיט א ליכטל אין דער האנט און דער
פאפיר איז כמעט פארברענט געווארן .איך האב ווי ארויסגעדאוונט דעם
קלאר אזוי .איך האב געבעטן הערשי אז איך וויל עפעס דיפערענט. ניגון צום שיין פונעם ליכטל .עס איז געווען מער געבעט ווי געזאנג .איך בין
אויך וויל איך נישט ,אז די מוזיק זאל איבערנעמען דעם ניגון .איך וויל ווי אריינגעקראכן אין די כאראקטערן פון דער געשיכטע .איך בין געווען די
מ'זאל הערן די ווערטער שארף און קלאר .ווען איך דרוק אויף אן ענדע-נון מאמע ,דאס קינד ,דאס ליכטל ,דער דייטש .איך האב אלעס מיטגעלעבט...
זאל מער הערן א קלארן קלאנג פון אן ענדע-נון א.א.וו .דעריבער האט ער ביז צוואנציג מינוט בין איך געווען פערטיג ,איך האב געהאט אזא מאס
אהערגעשטעלט קלאסישע מוזיק ,אז די מוזיק פונעם הונטערגרונט זאל הויכע קאנצענטראציע ,אז עס האט נישט גענומען לאנג .דאס איז געווען
נישט קאנפליקטן מיט דער שארפקייט פונעם ניגון. פון מיינע שנעלסטע ניגונים רעקאדירט צו ווערן.
ווען איך קום ארויס פון טשעמבער וואו מ'זינגט ,אריין צום אינזשענירונג
האט איר ערווארט דעם מעכטיגן אפקלאנג?
צימער ,זע איך ווי דער איטאליענער גוי זיצט און וויינט.
אויסדריקליך נישט .איך בין אליין נישט געווען קלאר וויאזוי צו דעפינירן אויף דער פראגע פארוואס ער וויינט? זאגט ער מיר ,אז ער האט
דעם פראדוקט .כ'האב געקלערט אפשר וועט עס ווערן א קינדער זאך ,ווייל קיין ווארט נישט פארשטאנען פון דעם ניגון ,אבער איין זאך האט ער
עס האט מעשיות .איך האב נישט גע'חלומ'ט אז דאס וועט אייננעמען די אויפגעפאסט אז דער דיאלאג באשטייט פון א הארציגן שמועס צווישן א
מאמע און א קינד ,און דאס ,אינאיינעם מיט דעם ווארעמען ניגון האט אים
מאסן מיט א שטורעם.
עמאציאנאל גערירט ביז טרערן.
וויאזוי איז טאקע געווען די אויפנאמע ביים ציבור?
דער מורא'דיגער ניגון "שמעלקאלע" ,וויאזוי איז דאס צושטאנד
די ערשטע וואך איז געווען שא שטיל ,עס האט זיך כמעט נישט געקומען?
פארקויפט .מענטשן האבן נישט געכאפט פון וואס דא האנדלט זיך .מיר
האבן אביסל אדווערטייזט מיט פלאקאטן אויף די לעקטער שטאנגען ,און דער ניגון האט מען מיר פון הימל צוגעשיקט ,ס'איז דאך עפעס נורא
נוראות.
דאן האט עס אויפגעריסן.
די געשיכטע קומט פון קאנטרי יאסי ...דער הערליכער טאן איז
ווען האט איר אנגעהויבן כאפן אז דער בעל שם טוב ניגון איז נישט אזא פארפאסט געווארן דורך יואל הערש פוקס און זיין טאלאנטפולער ברודער
דורכפאל ווי איר האט מתחילה געקלערט?...
ר' ישעי' האט געשריבן די וואונדערבארע גראמען.
ווען דער ערשטער איד ,ר' יודא הערש אקערמאן ,האט מיך
קאמפלימענטירט אויף דעם ניגון ,האב איך געמיינט אז ער איז סארקאסטיש מיר האבן אמאל געהערט אז די געשיכטע איבער דעם באן-עקסידענט
און ער טרייבט שפאס פון מיר .שפעטער האט די ריבניצער רביצין גערופן, און דער טאטע וואס האט געלערנט מיט'ן קינד אין חלום איז מער משל
זאגנדיג ,אז זי האט נאכנישט עספיעט צו הערן די גאנצע קאסעטע ווייל זי
פרשת ואתחנן תשע"ה 47 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון137 געקליבענע ארטיקלעך
ר׳ מיכאל ביי דער ארבעט פון שמחת חתן וכלה מאמענט פון זיין לעבן .קיינער דארף נישט א "און משה'לע איז געווען איינער פון מיינע גוטע
'זינגער' וואס זאל מאנאטאניש זינגען ניגון נאך פריינט מיט וועמען איך האב מיך באקענט ביים
ר' מיכאל דערפרייעט אידישע הערצער ניגון ",זאגט דער מייסטער פון יארן ערפארונג, שפיטאל בעט .איך בין זייער נאנט געווען מיט
"אז מ'ברענגט אריין א שמחה אינעם זאל און א
א שליסל-נקודה לעבעדיגע אטמאספערע ,קען מען אנהאלטן א אים ביז ער איז ליידער אוועק יונגערהייט".
פאר סוקסעס וואס לויט ווי ר' מיכאל שילדערט ,איז די
איך זאג אלעמאל פאפולאריטעט פאר אסאך יארן. נאכפראגע נאך אידישע ניגונים געווארן אלץ
"נאך א שליסל-נקודה פאר סוקסעס וואס גרעסער און גרעסער ,עווענטועל איז "א נשמה
פאר נייע זינגער, איך זאג אלעמאל פאר נייע זינגער ",טיילט ער
לאז זיך אראפ צו מיט" ,לאז זיך אראפ צו יעדן יונגל אין זאל ,און פלאם" געבוירן געווארן.
יעדן יונגל אין זאל, ער וועט דיר קיינמאל נישט פארגעסן .מ'דארף
און ער וועט דיר קאנעקטן מיט'ן עולם ,נישט זיין בלויז א זינגער, דער רעצעּפט
נאר אנטיילנעמען אין דער שמחה און זיך פון סוקסעס
קיינמאל נישט משתתף זיין מיט יעדנס פריוואטע שמחה אין
פארגעסן .מ'דארף די הייליגע גמ' איז זייער משבח
זאל ,גרויס ווי קליין. דער ווער ס'איז א חתן משמח
קאנעקטן מיט'ן "אמאל זעט מען א געפאלענעם פנים ,גיט עד כדי כך אז מ'איז ביכולת
עולם ,נישט זיין מען אים א ווארף צו א שמייכל ",זאגט דער זוכה צו זיין צו חמשה קולות
בלויז א זינגער נאה דורש ונאה מקיים וועלכער ניצט אויס זיין
פרנסה צו דערפרייען אידישע הערצער" .דאס צייטן האבן זיך געביטן ,אבער דאס בלייבט
ר' מיכאל זיין נאנטן ידיד דער בארימטער בעל איז מיין מצוה .פאר די נגידים געבן אנדערע א פאקט אז ר' מיכאל איז אלעמאל פארבליבן
מנגן ר' מרדכי ווערדיגער" .מיט מרדכי'ן בין איך כבוד ,איך געב כבוד פאר אידן וואס קענען עס דער חסידישער זינגער ,זיינע ניגונים האבן אלע
גאר נאנט ,מיר האבן געוואוינט אינאיינעם אין דעם חסידישן געשמאק" .א היימישע זאך ,א
סיגעיט .איך האב צוזאמען מיט אים געענדיגט נוצן .די אידן זענען מיינע גוטע פריינט". היימישע קנייטש ,דאס גלייך איך ,דאס איז מיין
זינגען אויף חתונות מיינט אז מען דארף 'טעיסט' ",זאגט ער" .ווארעמע ווערטער פון
זיכער מאכן צו קענען אלע פרישע ניגונים? "עס תהלים ,עבדו את ה' בשמחה ,מיט דעם טאנצט
פעלט נישט קיין ניגונים ,און די אלטע זענען
געווענליך בעסער און מער מיט טעם ,אבער כדי זיך".
שלא יאמרו מדשתקי רבנן ...דארף מען זינגען די מוזיק וועלט האט שוין געזען אסאך
די נייע אויך ,פרוביר איך טאקע צו זיין אפ- ּפנימ'ער אין לויף פון די יארן .זינגער זענען
טו-דעיט און צושטעלן אויך פון די פרישסטע געקומען און געגאנגען ,אבער איין נאמען זעט
מען אומאויפהערליך פאר די לעצטע פינף און
סחורה אויפ'ן מארק". צוואנציג יאר .ר' מיכאל איז שוין נישט קיין
מיר פרעגן דעם ראש המנגנים וואס ער יונגערמאן ,ער איז שוין היינט ב"ה א זיידע
זאגט צו די היינטיגע איבערפלוס פון זינגערס, באצירט מיט א ווייסע בארד ,אבער נאכט
אבער ער זעט דאס בלויז אלס א פאזיטיווע זאך. נאך נאכט זינגט ער ביי חתונות ווי א פרישער
"אדרבה ואדרבה ",איז זיין רעאקציע" ,עס איז יונגערמאן מיט'ן גאנצן פרישקייט און מיר
דא אסאך טאלאנט היינט און פאר יעדן איז דא פרובירן פון צווישן די שורות צו דערשנאפן די
פלאץ צו משמח זיין אידישע קינדער". רעצעפטן פון זיין סוקסעס.
און וועמען גלייכט ר' מיכאל? ס'זענען אויב מיינט איינער אז דער בארימטער בעל
פארהאן פיל שטארקע בעלי מנגנים וועמען ער מנגן גרייט זיך צו א חתונה מיט אויסשווענקען
לייגט אויף דער ליסטע פון גוטע זינגערס וועמען דעם גערגל מיט א געלעכל פון אן איי אדער
ער גלייכט ,אבער ר' מיכאל דערמאנט צוויי פון אייננעמען הערבס-בלעטער טאבלעטן ,האט
יענער א טעות .ווי נאר דער "אינטרא" הייבט
וועמען ער איז ספעציעל באאיינפלוסט: אן שפילן און חתן כלה גרייטן זיך צו ערשיינען
"איך האב געזאגט פאר שמואלי אונגאר, אין זאל ,שעפשעט ר' מיכאל צוויי קאפיטלעך
איך בין זיין גרעסטער פען ...שמואלי איז א תהלים "אשא עיני אל ההרים מאין יבוא עזרי"
מאשין ,ער זינגט הערליך שיין און לעבעדיג ,און און "הללו את ה' כל גוים וכו' ואמת ה' לעולם
הללוקה" ,און מיט א פאר ווערטער אין אידיש
ער שטייט בלי ספק ארויס. פון הארצן בעט ער אז דער אויבערשטער
"מאטי אילאוויטש איז אויך געוואלדיג", זאל אים געבן די כוחות צו ערפילן זיין פליכט
רעכנט ער אויס דעם צווייטן נאמען אויף דער בשלימות" .אזוי זעט מען הצלחה ",באטאנט ער.
קורצער ליסטע" .ער איז א מענטש צווישן דאן דארף מען קענען די מלאכה" .א מענטש
מענטשן ,מיט א פראפעסיאנעלער צוגאנג ,א מאכט חתונה א קינד איז עס דער פרייליכסטער
הערליכע שטימע ,און א מולטי-טאלאנטפולער
פערזאן".
אז מ'רעדט איבער אנדערע זינגער דערמאנט
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון138 געקליבענע ארטיקלעך פרשת ואתחנן תשע"ה 48
די "נשמה פלאם" ברענט! כמעט נישט .אפילו דער ניגון וואס רעדט זיך איבער בחורים וואס איז שטעקן געבליבן ביים ערשטן ניגון ,און זי האט דאס שוין איבערגעהערט
מ'ווארפט זיך מיט זיי פון ישיבות ,האט אויך צוריקגעהערט פיל מער א פערציג מאל ...דעמאלט האב איך אנגעהויבן כאפן אז עפעס טוט זיך דא.
פאזיטיווע גריסן ווי קריטיק .דאס איז א טעמע וואס בארירט די הערצער פון
הונדערטער צעבראכענע עלטערן וואס האבן זייער פאזיטיוו אויפגענומען ___ ___
אז מ'בארירט די ווייטאגליכע נושא .דער ניגון איז געווען געווידמעט לעילו
נשמת א בחור וואס האט זיך זייער געמוטשעט מיט ישיבות .זאל עס טאקע זייער אסאך ניגונים האבן א לעבעדיגן כאראקטער ,ר' זאנוול'ע דער
טרעגער ,דער טויבער ר' סנדר ,שמעלקאלע און פילע נאך ,איז דאס
זיין לעילו נשמתו.
בדוקא אזוי?
האט איר שוין אמאל אפגעזאגט א ניגון פון אריינגעשטעלט ווערן אין
דער סעריע? הונדערט פראצענט .דאס גיט א לעבעדיגן משמעות צו דעם ניגון .אז
דער כאראקטער ווערט געשילדערט ווי א לעבעדיגער מציאות ,קען מען זיך
געוויס אזוי .איך קלויב מיך שטארק .נישט אלע ניגונים נעם איך .א גרינגערהייט אריינלייגן אין די שיך פון דעם בעל המעשה און מיטלעבן מיט
ביישפיל פון א ניגון וואס איך האב נישט גענומען איז דער "זה חליפתי"
דער געשיכטע .מען "זעט" די מעשה ,נישט נאר מ'הערט עס.
ניגון פון ליפא.
ליפא האט זייער שווער געארבעט דערויף ,און כאטש ס'איז זייער א אייערע ניגונים האבן אין גרויס טייל א טיפן מוסר השכל ,פילע פון די
שיינער ניגון האב איך עס אפגעזאגט .ליפא האט עס למעשה גענומען פאר ניגונים זענען "לעבעדיגע" מוסר ספרים .האט איר אמאל צוריקגעהערט
זיין אייגענער אלבום און דעמאלט האט ער מיר געשריבן דעם מאן יימר ווי א איד איז נתעורר געווארן אדער האט ארויסגענומען דערפון א חיזוק
ניגון אנשטאט. אויף למעשה?
פון די צענדליגער ניגונים אויף אייערע אלבומס ,וועלכע גלייכט איר דאס אומצאליגע מאל .הערשט לעצטנס פארציילט מיר מאטי אילאוויטש,
מערסטע? ווי א פרוי האט אים אנגערופן מיט טרערן אין די אויגן ,אז איר זון האט
זיך זייער געמוטשעט מיט גיין אויף די פיס ,און איז געווען אנגעוויזן אויף
איך גלייך אלע ניגונים ,ווען נישט וואלט איך זיי נישט געזונגען און שטעקענעס ,ביז ער האט געהערט דעם ניגון "יא ,דו קענסט" און עס האט
זיכער נישט ארויפגעשטעלט אויף מיין קאסעטע ...אבער אויב איך מוז געטוישט זיין לעבן אויף שטענדיג .ער האט באקומען קוראזש און מוט ,אז
אויסקלויבן וועלכע איך גלייך דאס מערסטע ,וואלט איך געזאגט ווי פאלגנד:
.1דער "דוכנע'ן" ניגון פונעם לעצטן אלבום" ,יא ,דו קענסט!" .דער ער קען אויך זיין פונקט ווי א צווייטן און גיין מיט די אייגענע פיס.
ניגון איז א בריליאנט און איז געשריבן געווארן דורך מאטי אילאוויטש .די נאך א מורא'דיגע עפיזאד דערמאן איך מיך :א איד איז צוגעקומען
ליניע פון דער געשיכטע ,ווי דער אלטער איד איז גרייט אויפצוגעבן זיין צו מיר ביי א חתונה ,אז ער קומט מיר א שקויעך .ער האט געכאפט א
היטש פון וויליאמסבורג קיין בארא פארק און אויפ'ן וועג איז געגאנגען
לעבן און מאכן פלאץ פאר א נייעם דור האט ממש געפאנגען מיין הארץ. מיין קאסעטע און עס האט געשפילט דעם "מאן יימר" ניגון ,וואס רעדט
.2דער פריערדערמאנטער ניגון "מאן יימר" איז פון מיין באליבסטע זיך איבער האבן בטחון אין באשעפער ווען עס קומט צו הוצאות החתונה.
ניגונים .איך האב דעם טאן געהערט פון הגה"צ רבי יחזקאל'ע מערץ ,ער פארציילט מיר דער איד ווייטער ,אז מ'האט אים געהאט גערעדט א
שידוך פון ארץ ישראל פאר א זון מיט וועמען ער האט זיך זייער געמוטשעט,
פלעגט דאס זינגער אויף מנוחה ושמחה. אבער דער אנדערער צד האט פארלאנגט ער זאל אויסצאלן ביידע צדדים
איך זע דערין הויפנס פון אמונה און בטחון .איך האב דעם ניגון גענוצט
אין בוכשטעבליכן זין ,ווען איך האב געדארפט אמאל חתונה מאכן איינס פון הכל בכל מכל.
מיינע קינדער אין א צייט ווען איך בין אריבער א שווערע תקופה און איך דער איד זאגט מיר "איך בין אן ארעמאן האב איך נאטירליך אפגעזאגט
האב נישט געהאט דאס געלט .איך האב מיך פארלאזט אויפ'ן אויבערשטן דעם שידוך .ביז איך האב געהערט אייער ניגון .ווי נאר איך בין אנגעקומען
און דער באשעפער האט מיר ממש בהשגחה פרטית צוגעשיקט א ריזיגע קיין בארא פארק בין איך צוגעגאנגען צום ערשטן פאבליק טעלעפאן און
סומע געלט .עס איז געווען פרייטאג בעפאר דער חתונה ווען אן אינשורענס אנגערופן דעם שדכן ,אז איך בין גרייט צו גיין ווייטער .דעמאלט איז געווען
אגענט האט מיר איינגעמאלדן איבער אן אלטער פאליסי וואס האט זיך דאס ערשטע מאל אין מיין לעבן וואס איך האב געקויפט א מוזיק קאסעטע
שוין געענדיגט און איך האב לאנג געהאט פארגעסן דערפון ,אז איך קען
– אייער קאסעטע.
קומען אפנעמען דאס געלט .מיט יענע געלט האב איך חתונה געמאכט. "די וואך בין איך צוריקגעקומען פון ארץ ישראל נאך די שבע ברכות
.3דער דריטער ניגון וואס איך גלייך דאס מערסטע ,איז דער ניגון און איך האב ב"ה נישט קיין איין פעני חובות ",האט דער איד אויסגעפירט
"ישימך אלוקים" אויפ'ן אלבום "ברכת הבנים" ,געשריבן און קאמפאזירט
דורך ר' פינקי וועבער .דער ניגון לויפט ,ווי אויסערליך אויפ'ן קינד האבן מען זיין מעשה.
נישט געקענט דערקענען אז ער איז נישט געזונט ,אבער אויפ'ן טאטנ'ס ווי פארשטענדליך ,אז מ'הערט צוריק אזעלכע דברי חיזוק פון אידן גיט
פנים און אינעם טאטנ'ס הארץ האט מען שוין איינמאל געקענט דערקענען.
דאס סימבאליזירט די ליבשאפט און געטריישאפט וואס א טאטע האט צו עס מוט אויף ווייטער.
אויך האב איך שוין געהערט ערשטהאנטיג עטליכע געשיכטעס ווי אידן
די קינדער ,און איז פון מיין בעסטע ניגונים. וואס האבן נישט געהאט קיין קינדער זענען נתעורר געווארן דורך דעם ניגון
"א הארץ וויי" אין "דער טאטע הערט" אלבום ,וואס שילדערט א געשיכטע
וואס זענען די פלענער אויף ווייטער? ווי א פארפאלק איז געהאלפן געווארן נאכ'ן איבערבעטן א יוגנט פריינט
וועמען מ'האט געטשעפעט .דאס זענען נישט קיין פאנטאזיעס .וויי טון א
די פלענער וועבן זיך ,איך ארבעט שוין אויף נאך א סי.די .אבער צווייטן איז זייער הארב און מ'זעט עד היום אפענע זאכן ווי מענטשן ליידן
צושטייטליך .די ניגונים האב איך שוין .איינס איז טאקע פון ר' פינקי ,ווי א
מאמע זוכט אירס א פארלוירן קינד ,א ניגון איינס אין דער וועלט .בע"ה כל זמן מ'בעט יענעם נישט איבער.
וועט עס זיין א סוקסעס. האט איר געהאט אויסצושטיין קריטיק אין לויף פון די יארן?
פרשת ואתחנן תשע"ה 49 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון139 געקליבענע ארטיקלעך
די מחותנים די קליענטן קומען אוודאי ר' מיכאל איז משמח צוזאמען מיט דעם בארימטן ש"ס בחבורתא!" דאס דערמאנט אונז באלד די
ארויס העכסט צופרידן פון "א מיכאל חתונה", זינגער פון אר"י ר' אהר'לע סאמעט ווערטער וואס מיכאל זינגט אזוי שיין ארויס פון
אבער עס איז אונז אינטערעסאנט צו הערן אויב דער גמרא "אוי כל כל הנהנה ,מסעודת חתן,
איז מחזק דעם צווייטן. ומשמחו ,זאגט צו אים דער בורא ,זוכה לתורה!"
מענטשן טראכטן פון געבן א זייטיגן טיפ? "ווען איך האב געמאכט די חתונה טעיפס, וואס איז געווען די גרעסטע פארזאמלונג
"יא ,טיפס פאסירט ,און א בעל-בית'שער האב איך מיך טאקע אביסל געמוטשעט ווייל אין ביי וועלכן איר האט משמח געווען? פרעגן מיר.
איד צאלט מתחילה א גרעסערן פרייז .דאס דער סטודיא טאנצט קיינער נישט ,און ס'זינגט "מיינע גרעסטע פארזאמלונגען זענען געווען
גרעסטע טיפ וואס איך האב אמאל געקריגן איז ביי א געוויסע מאורע אין אשדוד ,און דאהי איז
געווען ביי די בארימטע אקערמאן חתונה .די זיך נישט דאס זעלבע". עס לכאורה געווען דער סאטמארער הנחת
און ביי די חתונה ווען א ילד הפלא קומט צו אבן הפינה פאר די נייע שול אין יאר תשנ"ח.
טיפ אליין איז געווען צוויי טויזנט דאלער". זינגען א שטיקל אדער א זעלבסט-דערקלערטער אנדערע גרעסערע פארזאמלונגען זענען געווען
וואס גלייכט איר בעסער ,א וואן-מאן-באנד חזן בעט דעם מייק ,האט איר א פראבלעם די סאטמארער באגלייטנס ביים רבי'ן דער ברך
דערמיט? פרעגן מיר איבער דעם ערשיינונג וואס משה זצ"ל ,און די ערשטע עטליכע סאטמארער
אדער א פול-מאן ארקעסטרא?
"עס איז נישטא וואס צו רעדן ",קומט דער קען צומאל דערקוטשען א זינגער. חתונות".
קלארער ּפסק" ,א פול ארקעסטרא איז מער "ווי לאנג עס שטערט נישט דעם מחותן ,קען דארפט איר אמאל אפזאגן א מאורע צוליב
ּפראפעסיאנאל ,אבער א וואן מאן באנד "זעצט" יענער זינגען א גאנצע נאכט .איך קען באשטיין דעם רוחניות'דיגן סטאנדארט וואס איר שפירט
יעדער זאל אויסגעבן זיינע טאלאנטן ווילאנג
בעסער". דער מחותן לאזט .איך בין דא צופרידנשטעלן עס קומט נישט נאך אייער ניווא?
"איך גיי אויף זייער אסאך חתונות ,אפילו
חתונות צום געדענקען דעם מחותן". גאר מאדערנע און ביים טאנצן איז אלעמאל
מיר זענען נייגעריג" :האט איר א חשבון דא א מחיצה .איינמאל האב איך געזונגען ביי
ר' מיכאל האט שוין געהאט די זכי' זיך וויפיל חתונות איר האט שוין געזונגען אין לויף א חתונה ווי איך האב געדארפט שטעלן א
מיטצופרייען מיט טויזנטער אידישע שמחות, פון די אלע יארן?" און אויב האבן מיר געמיינט מחיצה ארום מיר – אבער נאך איין ניגון האב
אבער צווישן אלע זענען דא אויסנאמליכע אז עס איז בלויז א רעטארישע פראגע ,האט איך פארלאזט דעם זאל .ער האט מיר געהייסן
חתונות וואס שטייען ארויס .זיי ליגן פריש אין זינגען עפעס א ניגון "וויני" ,שפעטער בין איך
אונז ר' מיכאל איבערראשט. געוואיר געווארן אז דאס איז גאר געווען אן
זכרון אפילו נאך צענדליגער יארן. "יא ,אומגעפער ",3460זאגט ער
"איך דערמאן זיך איין אזא חתונה ",עפנט שמייכלנדיג .צו אונזערע ערשטוינטע אויגן, 'אבינו מלכינו' ניגון".
רעאגירט ער "איך פארשרייב יעדע איינציגע גדולים וטובים האבן שוין באשטעטיגט
ר' מיכאל'ס עבודה פון שמחת חתן וכלה מיט
חתונה למזכרת!" אייפער" .הרה"ק רבי הערשלע ספינקער זצ"ל
האט מיר אמאל באאבאכט ביי א חתונה און
הנאה געהאט פון מיין ווערטשאפט ,האט ער
מיר געוואונטשן איך זאל זינגען פאר משיח'ן".
קיין שלימות איז דאך נישט פארהאן,
פרעגן מיר ר' מיכאל וואס זענען די לעכער ,די
אומגינסטיגע חלקים פון זיין א זינגער?
"דאס עפנטליך לעבן איז נישט לייכט",
קרעכצט ער אונטער" .איך קען נישט ארויסגיין
אויף דער גאס אן וואס מ'זאל מיך אפשטעלן
יעדע צוויי טריט :מיכאל ,מיכאל ,מיכאל ...איך
האב אסאך גוטע פריינט ,יעדער איז אויף אן
אמת א גוטער פריינט מיינער .אז איך גיי סיי
וואו ,דארף איך טאקע ארייננעמען אין קאפ אז
איך וועל אפגעשטעלט ווערן".
מיר לייגן אראפ פאר ר' מיכאל די אלטע
חקירה וואס מאכט א לעבעדיגע חתונה ,דער
זינגער הייבט דעם עולם אדער דער עולם הייבט
דעם זינגער?
"עס איז ביידע אמת ",טענה'ט ער" .א
חתונה איז ווי א 'סיסאו'; אז דער עולם טאנצט
גיט עס מוט פאר'ן זינגער ,און אז דער זינגער
לייגט אריין כוחות ,הייבט זיך דער עולם .איינער
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון140 געקליבענע ארטיקלעך פרשת ואתחנן תשע"ה 50
"דעמאלט ארבעט מען שווערער ",גיט ר' אנדערע חתונות בלייבן איינגעקריצט צום "נישט אלעמאל
מיכאל ארויס זיין טאקטיק צו קענען דערפילן געדענקען ,אבער נישט צוליב אזעלכע גוטע קומט בלויז צו
זיין מיסיע פון משמח זיין חתן וכלה" .אז סיבות .ר' מיכאל שעמט זיך נישט פון זיינע שמייכלען און
מ'שטרענגט זיך אן העלפט דער אויבערשטער דורכפעלער" ,סוקסעס קומט מיט דורכפעלער" טאנצן ",עפנט ער
זיינע אינערליכע
און ס'פארט א באן... זאגט ער מיט שטארקייט. געפילן" .צומאל
"איך האב נאך ב"ה קיינעם נישט "מיין גרעסטע דורכפאל איז געווען אמאל ווער איך אליין
דיסעפוינטעט!" דערקלערט דער לאנגיעריגער ביי א חתונה וואס איך האב פארלוירן די עמאציאנעל און
זינגער" .פון אזויפיל טויזנטער חתונות איז נאך שטימע .אבער נישט אביסל פארלוירן נאר אפילו גערירט ביז
גענצליך פארלוירן .משה קעסלער איז געווען טרערן .אז איך זע א
ב"ה יעדער מחותן געווען צופרידן. דער שפילער און ער האט מיר א טובה געטון יתומ'ל טאנצן קען
"נישט אלעמאל קומט בלויז צו שמייכלען און מיטגעשפילט כאילו די ווייער איז דער מיר קומען טרערן".
און טאנצן ",עפנט ער זיינע אינערליכע געפילן. פראבלעם ...איך האב נאך געהאלטן ביים
"צומאל ווער איך אליין עמאציאנעל און אפילו ער די זכרונות קעמערלעך" ,דאס איז געווען ביי
גערירט ביז טרערן .אז איך זע א יתומ'ל טאנצן ערשטן טאנץ און ס'איז געווען צרות"... איינע פון די קינדער פון הרה"ח ר' פישל באב"ד
וואס טוט א איד? דערציילט ר' מיכאל ע"ה ,דער געטרייער הצלה מעמבער .עס איז
קען מיר קומען טרערן. כמעט א מופת וויאזוי זיינע תפלות זענען נתקבל געווען א קורצע צייט נאך זיין פריצייטיגע פטירה
"איך האב א שוואכקייט צו יתומים ",איז געווארן אויפ'ן פלאץ" .איך האב אויסגעשלעפט און די גאנצע שטאט איז זיך געקומען מיטפרייען
ר' מיכאל מודה ומתודה" ,איך האב שוין זייער ביז צום אפשטעל צווישן ערשטע און צווייטע בשמחתו און אויסדרוקן הכרת הטוב פאר'ן
אסאך אּפגעזאגט פון נעמען באצאלט אויב האט טאנץ .איך האב נאכמאל געזאגט מיינע צוויי אלעמען באליבן ר' פישל'ען וואס האט זיך שוין
זיך עס געהאנדלט פון א יתום אדער יתומה און קאפיטלען בעטנדיג דעם אויבערשטן ער ליידער געפינען בעלמא דקשוט .איך האב נאך
זאל מיך צוריקגעבן די שטימע ,און ס'האט אזא לעבעדיגע חתונה אין מיין לעבן נישט געזען,
ס'איז נישט געווען קיין געלט. געארבעט ...ביים צווייטן טאנץ האב איך שוין דער עולם איז געווען ממש אין דער לופטן .איר
"דאס זעלבע ווען א פיזיש-באגרעניצטער קענט אייך פארשטעלן ,וואלף בער גאלדבערגער
איד טאנצט ,איז עס מיר זייער שווער צוצוקוקן. ב"ה געהאט די שטימע". איז א גאנצע נאכט 'געשטאנען' ביים קיבאורד,
מיין הארץ ווערט פול מיט רחמנות אויף יענעמס ער דערמאנט זיך נאך אן ענליכן קאמישן
עפיזאד" .איך האב געדארפט אמאל זינגען ביי ער האט זיך ניטאמאל אראפגעזעצט"...
טאג טעגליכע שוועריגקייטן". א חתונה אין קרית יואל ,אבער צופרי ווען איך נאך א חתונה וואס ער געדענקט ווי היינט איז
"איז דא אמאל א חתונה וואס איר גלייכט בין אויפגעשטאנען האב איך געזען אז די שטימע געווען דורכאויס דער גרויסער שניי זאווארוכע
נישט?" ווילט זיך הערן אויך די אנדערע זייט איז נישט בסדר .האב איך אנגערופן דעם מחותן, באקאנט אלס "בליזארד " ."'96די חתונה איז
פון א חתונה זינגער" .איך גלייך יעדע אידישע און פארציילט דעם אמת ,זאגנדיג ,אהובי ידידי, באשטאנען פון בלויז דרייסיג מענטשן(!) אבער
שמחה ,אבער צומאל איז דא א חתונה וואס די שטימע דינט נישט ,ס'נישטא צו וועמען צו אפילו אלטע לייט האבן זיך גענומען טאנצן.
ענדיגט זיך נישט .מ'שלעּפט אין דער וועלט רעדן .דער מחותן האט מסכים געווען אז איך ס'איז נישט געווען קיין קוקערס ,יעדער האט
אריין און ס'איז אן אּפמוטשעניש פאר אלעמען". קען שיקן א צווייטן ,אבער מיט איין תנאי: אנטיילגענומען אין דער שמחה און ס'איז ב"ה
און ווען דער שּפילער קען נישט ,וואס טוט 'קום צו דער חתונה ,שריי יאנקי ,יואלי ,שטיי געווען אן אויסערגעווענליך לעבעדיגע טראץ
ביים מייק ,זיי דארט ,פיר אן די ווערטשאפט'...
מען? ער האט דייקא געוואלט איך זאל זיין ביי דער דעם קליינעם ציבור".
"יא ,עס האט שוין פאסירט מער ווי חתונה און שטיין ביים מיקראפאן ,ער האט מיר און וויאזוי זענט איר דערנאך אהיימגעפארן?
איינמאל ,מ'קומט אן צו א שמחה און דער "איך האב געוויס נישט געקענט אהיימפארן.
שּפילער יכול'ט נישט ...אבער נישט געפערליך, געדארפט פאר'ן מצב מער ווי פאר'ן זינגען"... איך האב מיך געשלעפט פון קאנטינענטאל
איך מאך אים שיינען .עס איז נאך קיין שפילער צומאל קען זיך אויך מאכן אז איינער איז ביז 61העריסאן עוועניו ,וואו איך האב
פארשעמט געווארן אין מיין געגנווארט ",זאגט נישט אזוי צופרידן פון דעם וואס שטייט ביים
מיקראפאן אדער וואס ער זינגט" .אמאל האט איבערגענעכטיגט ביי מיין שווער אין שטוב".
דער גוטהארציגער ,ליבליכער מיכאל. מיר א איד פארשעמט ווייל איך האב געזונגען
עס פאלט אים באשיינפערליך נישט איין 'חזק' ",דערציילט ר' מיכאל" .איך האב אים
פאר איין מינוט אז די קרעדיט קומט זיך פאר שפעטער צוגערופן אין א זייט און מסביר געווען
אים" .אז מ'ווייסט אז מ'האט דעם רבונו של אז דער מחותן האט מיר פערזענליך געבעטן
עולם וואס היט און באגלייט ,וועט מען בעז"ה צו זינגען אט דעם ניגון .דער איד האט מיר
מצליח זיין ",פירט ער אויס פון ערפארונג אויף איבערגעבעטן פון טיפן הארצן און זינט דאן
דער אייגענער הויט" ,ווי דער ּפסוק זאגט,
'ואמת ה' לעולם' ,אז מ'געדענקט אלעמאל ,אז קומט ער צו אלע מיינע שמחות".
דער אויבערשטער איז דער איינציגער אמת, "אן אויסגעשּפילטע חתונה איז נישט אזא
דעמאלט איז 'הללוקה' ,לויבט זיך און זינגט זיך זעלטענע ערשיינונג ",זאגט ר' מיכאל" .מאכט
זיך גאנץ אפט ,מ'קומט אן צו א חתונה ,און ס'איז
צום אויבערשטן. נישט ...ס'נישטא קיין בחורים ,קיין טאנצערס,
"נאר מיט סייעתא דשמיא און שמחה קען
מען אנקומען ",פארענדיגט ר' מיכאל" .וויסן נישטא געהעריג מיט וועמען צו גיין צום טיש.
און געדענקען אז מ'דארף משמח זיין אידן ,זיין
בשמחה און משּפיע זיין שמחה ".
פרשת ואתחנן תשע"ה 51 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון 141 געקליבענע ארטיקלעך
מ ָאמענט | #71פ׳ לך לך תשע״ו
געזעלש ַאפטליך איז ער קל ָאר צעריסן און ָאּפגעטיילט פון צוויי
אויסשליסליך און אינפארמאטיוו
א ליכטיג 32
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון144 געקליבענע ארטיקלעך פרשת לך לך תשע״ו
וועלטןָ ,אבער גייסטיג איז ער ַא פולק ָאמער טייל פונעם עם ה'
ער רופט זיך מיט דעם רבי'שן נ ָאמען "ּפ ַאנעט" און
טר ָאגט שוו ַארצע ז ָאקן אינדערוו ָאכן ,ער גייט נישט
צום כותל און עסט נ ָאר היימיש ,ס'גיסט זיך פון אים
באר מים חיים'ס און דברי יואל'ס און ער ק ָאכט זיך אין
געהויבענע בחינות פון אתערותא דלתתא ולעילא ווי ַא
חסיד פון דורי דורות ,ווען ָאריגינעל קומט ער פון ַא
צווייטע ּפל ַאנעט און איז געבוירן צו ַאן ַאפריק ַאנער-
ַאמעריק ַאנער פ ַאמיליע ///דער געהויבענער גר צדק,
עובד ה' נפלא און דורכגעווייקטער חסיד ר'
עזרא חיים ּפ ַאנעט ,דעקט אויף זיין שטורעמישע
לעבנסגעשיכטע ,שילדערט ווי ַאזוי עס שּפירט זיך צו
לעבן דעם היימישן לעבנסשטייגער און ענטפערט פר ֵאגן
איבער ר ַאסיזם במחנינו ///לך לך מבית אביך!
הרב אליעזר ראזען
בילדער :דוב לענטשעווסקי
גע נשמה
פרשת לך לך תשע״ו 33 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון145 געקליבענע ארטיקלעך
ר פארמאגט א צארט איידעלע שטימע אוןע
זיינע ווערטער זענען געמאסטן און געוואויגן.
א שפלות רוח און איידלקייט נעמט ארום זיין
גאנצן וועזן ,און דאס ערנסטקייט און כובד
ראש וואס שּפיגלט אפ זיין מהות לאזט זיך
ממש דערטאּפן מיט די הענט.
ער גייט געקליידעט ווי א כאַניאָקישער
בנן של קדושים ,א גארטל ארומגעדריוולט די לענדן
אין אלע צייטן פון טאג און שווארצע ארויפגעצויגענע
זאקן אינדערוואכן .אויפ'ן קאּפ טראגט ער אן עטוואס-
אּפגענוצטן הויכן חסידישן ביבער הוט מיט א היּפש ברייטן
ראם.
זיינע תנועות און הוויות זענען ווי א געבוירענער חסיד,
זיינע פאַקסן און גרימאסן טראגן א חסיד'ס חן ,ער דרייט
מיט די פינגער און ציעט מיט די אקסלען ווי א ריכטיגער
אויסגעהארעוועטער היימישער יונגערמאן .ווען נישט ער
איז טונקל-הויטיג און רעדט אין א פליסיגן ענגליש וואלט
מען אים לייכטערהייט געקענט פארטוישן אלס נאך אן
איידעלן בן תורה מיט'ן גאנצן קלאּפערגעצייג ,א חסידישער
יונגערמאן א משלנו'ניק ,און טאקע פון די סמעטענע .א
נאבעלער כאראקטער ,ווי אן אריסטאקראטישער בנן של
קדושים.
אויך א בלינדער זעט אויף אים א יראת ה' ביבער הוט נישט פארשטייענדיג די סאציאלע נעמענדיג אין אכט אז מיט קוים עטליכע יאר
חופף עליו ,ווי דער איד לעבט מיט'ן אויבערשטן נארמע און תהלוכות ,איז ער היינט פולקאם צוריק איז ער געווען אן אלגעמיינער אפריקאנער-
אויף טריט און שריט .גלייכצייטיג דערקענט ראפינירט .זיין דיבור איז דורכגעזיפט און ווען אמעריקאנער צענערלינג ,נאך איין געבוירענער
זיך א פאזיטיווקייט ,א צופרידנהייט ,א שלוות פאליטיק און רבנישע חילוקי דעות קומען אריין פילאדעלפיער "טינעידזשער" צווישן מיליאנען
הנפש ,און א פשוט'ע שמחה של מצוה מיט דעם אין זיין פערזענליכע לעבנס-געשיכטע טוט ער גוים ,ברענגט זיין פערזענליכקייט שטוינונג און
בלויזן פאקט אז ער איז א איד .ער איז נישט זיך זעלבסט-צענזורירן און היט זיינע רייד פון א
רייך ,ער פארמאגט נישט קיין נאנטע פאמיליע, שלעכט ווארט אויף א צווייטן אידן ,אבער דאך נישט ווייניג רעספעקט.
ער געהערט אין א פלאץ וואו ער איז "אנדערש", זעט מען אז אפילו די מהנעשה-והנשמע'דיגע רעדנדיג מיט אים גלייבט זיך שווער ווי
אבער ער איז פרייליך מיט דעם והבדילנו מן אנגעלעגנהייטן פון די היימישע הויפן און חצירות שנעל און גרינטליך ער האט זיך דערלערנט דעם
און די אינערליכע צאנקערייען האט ער ארויס חסידישן נשמה'דיגן שפראך ,דער צוגאנג צו
התועים. מיט א גרינטליכע פארשטאנד און הבנה ,ווי ער עבדות ה' און דאס בליק אויפ'ן לעבן ,און בכלל,
ער ליגט אין לערנען אויפ'ן ליטווישן דרך זאל ווען געבוירן ווערן אין וויליאמסבורג ,בארא
הלימוד" .פארוואס זאל איך לערנען דף היומי?" דער היימישער הלך ילך.
אייסערט ער זיך" ,איך קען נעמען אן ענגליש פארק אדער קרית יואל. אויב אין די ערשטע צייטן אלס גר צדק איז
ער געגאנגען אנגעטון מיט א זשעקעט און א
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון146 געקליבענע ארטיקלעך פרשת לך לך תשע״ו 34
אלט ,איז נישט געבוירן געווארן צו א רבי'שער מיט אן אומגלויבליכע ערנסטקייט .מיין פאטער יעדע ֿר קען דעם גר
ּפאנעט פאמיליע און איז נישט ערצויגן געווארן דער סערדאהעלער רב זאגט כסדר :איך בין בטל צדק אויפ'ן פנים —
אין בארא פארק וואו ער וואוינט היינט.
ניטאמאל קומט ער פון ניו יארק .זיין אריגינעלע ומבוטל פאר דעם איד". דער געהויבענער
פאמיליע נאמען איז "ּפָאוּפ!" יא ,על שם דעם יעדער אין בארא פארק קען דעם חסידישער
ּפויפסטליכן אבי אבות הטומאה ,און מאשפות געהויבענעם גר צדק ר' עזרא חיים ּפאנעט אויפ'ן
ירום האט ער געהאט די זכי' להוציא יקר מזולל פנים — דער געהויבענער חסידישער יונגערמאן יונגערמאן מיט
מיט די ווייסע זאקן ,שטריימל און רעזשוואלקע, די ווייסע זאקן,
און ווערן א חלק אלוק ממעל. וואס שטייט עטוואס ארויס צוליב זיין
ער איז אויפגעוואקסן אין שכינות'דיגער אפריקאנער-אמעריקאנער געשטעל ,אבער שטריימל און
פילאדעלפיע ,פענסילוועניע .אויסערליך איז זיין ווייניג ווייסן איבער זיין העלדישער געשיכטע רעזשוואלקע ,וואס
פאמיליע געווען א טיפישע אפרא-אמעריקאנער וואס ער פארמאגט פון הינטערוויילעכטס ,און
פאמיליע .זיין מוטער איז געקומען מיט קינדער וואס ער איז אלץ פאריבער ביז ער איז געווארן שטייט עטוואס
פון א פריערדיגן הייראט ,אבער אויסער דעם ארויס צוליב זיין
האט אים גארנישט געפעלט אין זיינע ערשטע א טייל פון כלל ישראל.
עס איז אונז געווען א כבוד זיך צו טרעפן אפריקאנער-
יוגנט יארן. פערזענליך מיט דעם זעלטענעם איד צו הערן אמעריקאנער
אבער שפעטער ווען ער איז עלטער געווארן פון אים זיין שטורמישע לעבנסגעשיכטע .באלד געשטעל ,אבער
האבן זיך זיינע עלטערן צעטיילט .כאטש עס אנהויב שמועס האט דער אוהב אמת געבעטן ווייניג ווייסן איבער
קומט אים נישט אן באקוועם וויקלט ער אויף אז מ'זאל נישט פאלסיפיצירן קיין אינפארמאציע זיין העלדישער
פון זיינע אוממוטיגע יוגנט זכרונות" :עס זענען נאר זיך האלטן צום טריקענעם אמת" :ביטע
נישט געווען קיין גרויסע קריגערייען ,די רעגירונג נישט פארדרייען קיין אינפארמאציע ",האט ער געשיכטע...
מישט זיך אריין און טיילט איין פינקטליך וויפיל געבעטן ,וואס מיר זענען זעלבסטפארשטענדליך
עס זאל זיין די וויזיט-רעכטן פאר ביידע צדדים". ארטסקראל און אפלערנען א בלאט א טאג,
דערנאך וואס זיינע עלטערן האבן זיך נאכגעקומען. אבער איך וועל לערנען גרינטליך מיט'ן ישיבה'שן
צעטיילט ,איז ער געגאנגען וואוינען מיט דער מיר ברענגען א טיי פאר אונזער גאסט .א דרך הלימוד ".אין זיין טאש האלט ער א קונטרס
מוטער קיין ווירדזשיניע ביז צו די דרייצן יאר. הויכער ׳שהכל נהי' בדברו׳ מיט דער חסידישער "בית הלוי" אויף מדת הבטחון פון גרויסן רבי
אין יענער צייט ,ווען ער האט געדארפט אריינגיין הברה טוט אּפהילכן אינעם חלל ,און ר' עזרא יאשע בער זצ"ל פון וואס ער האלט אין איין
אין הויך-שולע ,האט ער זיך צוריקגעקערט קיין חיים הייבט אן צו פארציילן .ער רעדט און
רעדט אן קיין אּפשטעל און מיר הערן מיט ציטירן שטיקל נאך שטיקל.
פילאדעלפיע צו וואוינען מיט זיין פאטער. אנגעשפיצטע אויערן א שטוינענדע געשיכטע, "ר' עזרא חיים איז פון נאטור אויס א
ר' עזרא חיים זאגט אז זיין פאמיליע איז ווי א איד אין אונזער צייט האט מקיים געווען חסידיש'ע נשמה ",זאגט אונז הרה"ג רבי בערל
געווען פארמעגליך און ער האט נישט געדארפט דעם "לך לך מארצך ,ממולדתך ומבית אביך" כ"ץ שליט"א ,דומ"ץ בבית דין צדק דפלעטבוש,
שפירן דעם טעם פון ארעמקייט .זיין פאטער אין בוכשטעבליכן זין פון ווארט ,און אלעס ביי וועמען ר' עזרא חיים איז אן אפטער גאסט
איז געווען אן ארטיסט און פארמאגט אן אוועקגעגעבן זיך אנצושליסן און ווערן א טייל ביי די סעודות שבת; "ער האט א חסידישן הרגש,
אייגענע ביזנעס .עווענטועל איז ער אין זיינע ער איז א העכערע נשמה ,און זיין אידישקייט איז
פריע צענערלינג יארן געגאנגען ארבעטן פאר פונעם עם הנבחר.
זיין טאטן אין די ביזנעס" :איך בין געווען ווי
דער בחור וואס האלט נישט ביים לערנען און א פילאדעלפיע
גייט ארבעטן ",זאגט ער מיט א סארקאסטישן געבוירענער
שמייכל. עזרא חיים ּפאנעט ,זיבן און צוואנציג יאר
טראץ זיין גוי'שן אפשטאם איז אבער
אידישקייט קיינמאל נישט געווען קיין גענצליך
פרשת לך לך תשע״ו 35 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון147 געקליבענע ארטיקלעך
וואס גייט צוביסלעך און נעמט אסאך פרעמדע זאך פאר מר .פאופ און פון זיין ער גייט
צייט .אזויפיל יא ,ווען אימער איינער פריעסטן יוגנט איז ער געווען עטוואס געקליידעט ווי
האט מיר אפגערעדט דערפון ,געזאגט באקאנט איבער אידישקייט און דאס א כ ַאני ָאקישער
ס'איז נישט מעגליך אדער מסביר געווען אידיש פאלק .פארקערט ,אין זיין בנן של קדושים,
ווי שווער דאס איז ,איז דער ווילן שטוב האט גאר געהערשט א שעצונג
און רעספעקט פאר'ן אויסדערוועלטן א גארטל
געווארן שטערקער"... פאלק ,דערנאך וואס זיין פאטער ארומגעדריוולט
נאך וואס ער האט מקיים געווען האט געשטאמט פון א געוויסן סעקט
דעם לך לך מבית אביך און פארלאזן אינערהאלב דער אפרא-אמעריקאנער די לענדן אין
זיין פאטער'ס שטוב ,האט ער זיך קאמוניטי וואס היט שבת און עסן אלע צייטן
איינקווארטירט אין דער ארטיגער נאר כשר'ס" .דאס זענען גוים וואס פון טאג און
אוניווערזיטעט און ארויסגעדינגען א זוכן זיך צו אידענטיפיצירן מיט אידן", שווארצע
דירה אויפ'ן קאלעדזש-קאמפוס וואו ער ערקלערט ער" ,עס איז זייער שווער זיך
האט באקומען א סקאלערשיפ פון די צו מגייר זיין און דעריבער באגנוגן זיי זיך ארויפגעצויגענע
גאווערמענט אין געביט פון עדיוקאציע זאקן
און געדינט אלס אן אסיסטענט מיט היטן פארשידענע מצוות".
טיטשער ,און דאן איז אים דאס ערשטע כאטש זיין פאטער האט געלאכט אינדערוואכן.
מאל אויסגעקומען צו אנקניפן און פון קריסטליכן גלויבן איז זיין מוטער אויפ'ן קאּפ
האבן א פערזענליכן שייכות מיט אידן. יא געווען א גלויביגע קריסטין" :איך טראגט ער
דעמאלט האט זיך אנגעהויבן ווארצלען האב פראקטיצירט די קריסטליכע אן עטוואס-
די קערנדלעך פון זיין שפעטערדיגן גיור רעליגיע פאר א שטיק צייט ווייל מיין אּפגענוצטן
ביז צום ענדגילטיג ווערן א חלק פונעם מאמע האט מיך געשלעפט אין קירכע,
אבער איך האב נישט געדארפט זיין קיין הויכן חסידישן
עם לאלקי אברהם. ביבער הוט מיט
נאך אלס א טיטשער-געהילף האט גרויסער חכם צו טרעפן די לעכער". א היּפש ברייטן
ער אנגעהויבן לערנען תורה און נ"ך ,און איראניש אז אין פילאדעלפיע
מיט זיין אומוויסנהייט האט ער זיך שוין האט ער געוואוינט אויף דער גאס פון ר ַאם
דערזען ווי א אידָ" :אן תורה שבעל פה דער בארימטער ישיבה דפילאדעלפיע,
קען מען מיינען אז מיט לערנען תורה בהנהלת הגאון רבי שמואל קאמינעצקי,
און פרובירן צו מקיים זיין וואס דארט אזוי אז פרומע אידן און זייער
שטייט איז מען שוין א איד ".הערשט לעבנסשטייגער זענען נישט געווען
אין די אנהויב צוואנציגער יארן האט
ער אנגעהויבן גראבן טיפער און האט פרעמד פאר אים.
איינגעזען אז צו זיין א איד נעמט אריין
פיל מער ווי שבת ,כשרות און לערנען איך וויל זיין א איד
תורה .ער וועט דארפן דורכגיין א
"דער טאג וואס איך בין געווארן
פולשטענדיגן גיור. אכצן יאר און אומאפהענגיג ,האב איך
באלד ווען ער האט אנגעהויבן צו צוריקגעגעבן די שליסלען פון אונזער
גרובלען אין אידישקייט האט זיין זעל הויז פאר מיין טאטן ,פארלאזט די שטוב
געצויגן צו חסידות .דער חסידישער און זיך געלאזט אין וועג ווערן א איד",
גר טרעפט שווער וויאזוי דאס מסביר פארציילט דער גר צדק איבער וואס
צו זיין מיט ווערטער ,נאר אזויפיל איז געווען זיין ערשטע שריט אויפ'ן
אז איינמאל ער האט זיך באקענט לאנגן וועג צו ווערן א איד .ער האט זיך
מיט'ן דרך החסידות איז עס געווען דעמאלט אריינגעצויגן אין שטוב פון
ביי אים ווי אן אינסטינקט און א א חבר ביז ער נעמט דעם קומענדיגן
זעלבסטפארשטענדליכע זאך אז ער
שריט.
געהערט צו חסידים. "איך ווייס נישט גענוי ווען איך
זיין ערשטע שייכות מיט'ן חסידישן האב באשלאסן אז איך ווער א איד",
דרך און מהלך החיים איז געקומען זאגט ער בשעת זיינע פינגער גלעטן
פון א ביכל אין ענגליש מיט'ן נאמען זיין קליין שווארץ בערדל ,ווי ער זאל
"דזשואיש ספיריטואל פראקטיסיס". זיך וועלן דערמאנען עפעס פון דער
ער האט באלד געכאפט התפעלות פון פארגאנגענהייט" ,דאס איז א פראצעס
חסידישע מעשיות ,מנהגים ,דער צוגאנג
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון148 געקליבענע ארטיקלעך פרשת לך לך תשע״ו 36
ר׳ עזרא חיים זאגט תהלים מיט א חסידישן ברען, אן נאכזאגן די ווערטער פון ישעיהו הנביא: צו עבדות ה' און דאווענען ,און דער גאנצער
אין סערדעהאלי בית-המדרש "הֹוי ָּכלָ -צ ֵמא ְלכּו ַלַּמִיםַ ,ו ֲאֶׁשר ֵאין לֹו ָּכ ֶסף; חסידישער טראכט .זיין נשמה האט ווי געצויגן
ְלכּו ִׁש ְברּוֶ ,ו ֱאכֹלּוּ ,ו ְלכּו ִׁש ְברּו ְּבלֹואֶ-כ ֶסף ".בית צו דעם ענין פון חסידות ,די ווארעמקייט און די
"אויב מיינט איר אז דין האט טאקע הוצאות ,אבער ער פערזענליך
אין א שווארצער האט נישט געקענט מיטגיין דערמיט .ער האט עבודת התפלה.
געגנט בין איך נישט געקענט פארדייען אזא קאנצעפט אז עס מר .פאופ איז נאך א גוי גמור אבער נאך
יא א 'בר ָאדער', זאל אים קאסטן געלט צו ווערן א טייל פון עם אין שולע האט ער אנגעהויבן דאווענען אין
אויסדריקליך הנבחר ווען דער נביא שרייט קלאר אז צו הערן אן ארטיגן לאקאלן מנין ,וואס איז א געמיש
נישט ",דעקט דעם דבר ה' דארף מען נישט צאלן קיין געלט. פון מאדערנע-ארטאדאקסן און חב"ד .אבער
ער אויף זיינע "דאס איז געווען ביי מיר ווי א פרינציפ ,אז דעם צוליב וואס ער האט זיך געפירט ווי א חסיד און
אויבערשטן דארף מען נישט קויפן מיט געלט". געדאוונט מיט א גארטל און א הוט האט ער זיך
אינערליכע געפילן. ווען אינעם ביהמ"ד אויפ'ן קאלעדזש
"זיי קוקן מיך אן ווי קאמפוס איז אים געווארן ענג איז ער פאר א געפילט גענצליך ארויס פון פלאץ...
שטיק צייט אנגעקומען צו א צווייטער קהלה,
א מאדנע בריאה, אבער דארט זענען געווען אלטע לייט און דער א איד צו זיין איז טייער
ווי איינעם ָאן אן רב האט אים קלאר געזאגט אז דאס פלאץ
אידענטיטעט". איז נישט געאייגנט פאר אים .עס האט זיי "עס איז ביטער שווער צו ווערן א גר ",האט
בכלל נישט געשמעקט דער פרעמדער טונקל- ער עטליכע מאל באטאנט אינעם שמועס" ,עס
קאסט א געוואלד מיט געלט .סיי וועלכער בית
הויטיגער צוקונפטיגער גר... דין וועט בעטן באצאלט פאר דעם פראצעדור".
ר' עזרא חיים קען נישט גענוג אונטערשטרייכן
קיין בארא פארק ווי קאמפליצירט און קאסטבאר עס איז צו
ווערן א גר צדק ,און אויסער די אומגעהויערע
"איך בין געקומען קיין בארא פארק צו שוועריגקייט פון טוישן דעם לעבנסשטייגער און
א ווָארט פון א חבר א גר צדק ,און איך האב אננעמען א גענצליך נייע לעבן ,איז דאס עצם
באשלאסן אז דא בלייב איך ",דערמאנט ער גיור פראצעדור זייער א שווערע און קאסטבארע
זיך צו יענער מינוט ווען ער האט געמאכט
דעם גורל'דיגן באשלוס איבערצולאזן אלעס דורכגאנג.
מיט וואס ער איז באקאנט אין לעבן און זיך אנגעהויבן מיט'ן גירות פראצעס האט ער
איינגלידערן אין א פלאץ וואו אלעס איז פרעמד. ביים בית דין דפילאדעלפיע אבער איז נישט
עס איז געווען ביי דעם לחיים צום שידוך דארט פארבליבן ,ווייל איינמאל דער בית דין
שליסן פון א חבר ,א גר צדק מיט'ן נאמען ר' האט געזען אז ער ציעט צו חסידות האבן זיי
שמחה פריעדמאן פון פילאדעלפיע ,ווען עס איז געוואלט ער זאל צום ערשט טרעפן א קהלה
אים אויסגעקומען דאס ערשטע מאל צו באזוכן וואו ער זאל זיך קענען אריינפאסן" .דער
דעם עיר ועם בישראל בארא פארק ,און באלד ערשטער ספר וואס דער בית דין האט מיר
געהייסן לערנען איז געווען קיצור שלחן ערוך",
האט ער באשלאסן אז דא איז זיין ארט. פארציילט ער" ,אבער איך האב געקויפט אויך א
"אין פילאדעלפיע האב איך געהאט אזויפיל
טעכנישע שוועריגקייטן צו פראקטיצירן א משנה ברורה"...
אידיש לעבן ".א ביישפיל גיט ער אן דער ענין ר' עזרא חיים איז טאקע א געוואלדיגער
פון היטן אויף כשרות .אין א אידישער שטאט בקי אין קיצור שלחן ערוך און געדענקט ממש
ווי בארא פארק איז כשרות בכלל נישט קיין אלע הלכות פון אויסנווייניג" .ווי קען מען זיין א
שוועריגקייט און אויף יעדן גאס איז דא א איד אויב מ'ווייסט נישט די הלכות וואס א איד
בעקעריי ,אבער אין פילאדעלפיע אויב איז ער דארף טון?!" זאגט ער מיט'ן פולסטן פשטות.
נישט געקומען גענוג פרי איינקויפן אויף שבת "איך קען דאך נישט קיין קיצור שלחן ערוך"...
האט ער געדארפט גיין באקן די אייגענע חלות. זענען מיר בעל כרחך מודה על האמת ,אבער ר'
און אזוי מיט יעדן דעטאל פון אידישע געברויכן עזרא חיים איז מלמד זכות ,אז עס איז אנדערש
ווען מ'ווערט געבוירן צו ערליכע טאטע און
צו פירן א פרום לעבן. מאמע און מ'קריגט א תורה'דיגן חינוך ווייסט
זיין לעבן אין יענע טעג אין פילאדעלפיע איז מען אויטאמטיש וויאזוי א איד דארף זיך פירן,
געווען רואיג און מסודר .ער האט פארמאגט א
דירה ,א פאסטן אלס אן אסיסטענט-טיטשער אבער ער האט נישט געהאט די פריווילעגיע.
וואס האט אים צוגעזאגט א צוקונפט ,אבער ער ער האט קיינמאל נישט געקענט שלום מאכן
מיט'ן מצב אז צו ווערן א איד זאל דארפן קאסטן
געלט .ר' עזרא חיים צעפייערט זיך און הייבט
פרשת לך לך תשע״ו 37 פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון149 געקליבענע ארטיקלעך
עזרא חיים בן אברהם חתונה פון א חבר און נישט האבנדיג וואו צו האט אלעס אוועקגעווארפן פון איין מינוט צום
נעכטיגן ,איז ער געשלאפן א נאכט פאר דער צווייטן" :איך בין געקומען קיין בארא פארק מיט
אום כ"ט תמוז שנת תשע"ב איז געווען חתונה אין איין דירה אינאיינעם מיט דעם חתן... גארנישט!" זאגט ער מיט א גערירטער שטימע,
דער גליקליכער טאג ווען ר' עזרא חיים איז די השגחה עליונה האט אזוי צוגעפירט ווי ער זאל פריש איבערלעבן יענע שווערע טעג
געווארן א איד .דער בית דין וואס האט אים אז ער איז געגאנגען דאווענען שחרית יענעם און וואכן .ער האט קיינעם נישט געקענט און
מגייר געווען איז באשטאנען פון עטליכע רבנים אינדערפרי אין ביהמ"ד סערדאהעלי ,בנשיאות ניטאמאל געוואוסט וואו ער וועט נעכטיגן יענע
וואס זענען געווען פארטון אין זיין גיור ,און ער כ"ק הגה"צ רבי חיים לייב כ"ץ שליט"א ,וואס
דערמאנט די חשוב'ע רבנים :הרה"ג ר' גבריאל איז געווען א געוואלדיגע סייעתא דשמיא און נאכט.
ציננער שליט"א ,אבד"ק נטעי גבריאל; הרה"ג פון דעמאלט האט זיך פארמירט א שטארקן "איך האב נישט געהאט קיין פעני אין טאש,
ר' יחיאל מאליק שליט"א ,וועלכער האט אים קשר של קיימא און ער איז שוין פארבליבן א און ניטאמאל קיין קליידער ,ווייל אלע מיינע
ארויסגעהאלפן לאורך כל הדרך און געגעבן דעם וועש האב איך ארויסגעשטעלט אויף דער גאס
ערשטן קווארטיר איינצושטיין ,און הרה"ג ר' געטרייער תלמיד וחסיד. וויסנדיג אז איך וועל זיי מער נישט נוצן .איך
בין אנגעקומען בלויז מיט די קליידער וואס איך
יהודה שטיין שליט"א. האב געטראגן אויף מיר ".קומענדיג לכבוד דער
ווי באקאנט פארלאנגט זיך על פי הלכה
אז אז בית דין זאל אוועקשיקן איינעם וואס רחארדסיי'זםש?ע
קומט זיך מגייר זיין ,אבער אין דעם פאל האט
בי"ד נישט געהאט קיין שווערע ארבעט זיך צו עזרא חיים מאכט נישט קיין סוד אז ער איז אנדערש אין אויסערליכן אויסזען
איבערצייגן ווי ערנסט ער איז דערביי" .איך בין און ניטאמאל קען מען דאס באהאלטן ,אבער צי מיינט דאס אז ער דארף
געווען טעסטעד ענד פראווד ",זאגט ער מיט א באהאנדלט ווערן אנדערש? הונדערט ּפראצענט אז נישט .ער איז דער זעלבער
שמייכל" ,איך האב מיך שוין געפירט ווי א איד א קינד פון אברהם יצחק ויעקב ווי אונז אלע ,א הונדערטּ-פראצענטיגער מיטגליד
לענגערע צייט ".אויך האט ער געהאט א המלצה אין דעם עם הנבחר ,און ס'איז נישט דא קיין שום רעכט צו פאראורטיילן א
בריוו פונעם בית דין צדק דפילאדעלפיע וואס
האט באשטעטיגט אז עזרא חיים איז ראוי צו מענטש באזירט אויף זיין קאליר און ראסע.
טיפער אין אונזער שמועס ברענגען מיר ארויף די האקעלע טעמע פון
ווערן א טייל פון כלל ישראל: ראסיזם ,און מיר זענען נייגעריג צו הערן ווי ווייט ער איז אויסגעשטעלט צו ליידן
"דער בית דין אין פילאדעלפיע האט מיר דערפון ,און וויאזוי ער — אלס איינער מיט אן אפרא-אמעריקאנער אויסזען —
געהייסן נעמען א פארהער אויף פארשידענע
הלכות ,דערצו האט בית דין געזען ווי איך לערן, ווערט אקצעּפטירט און אויפגענומען צווישן היימישע מענטשן.
איך מאך ברכות ,איך דאוון און איך בין געווען "נישט אלע מענטשן זענען גלייך ",שטעלט ער קלאר" .מ'קען נישט
אקטיוו און זיך אויפגעפירט ווי א איד .אין מיין אריינפאסן אלעמענס ּפערסאנאליטעט אין איין גלעזל .ווען מענטשן באגעגענען
מיך צום ערשטן מאל איז עס זיכער א שאק ...מ'ווערט איבערראשט ,אבער
קאפ בין איך געווען ווי א געהעריגער איד". דערנאך וואס מ'באקענט זיך מיט מיר אדער אז מ'הערט איך בין א גר צדק
איידער בית דין האט אים מגייר געווען
האבן זיי אים געפרעגט די שאלות וואס ווערט בארואיגט ער זיך".
געברענגט אין מסכת יבמות ,צי ער גלייבט אין ר' עזרא חיים האלט נישט אז חרדי'שע אידן זענען ראסיסטיש געשטימט:
יחוד ה' און אזוי ווייטער ,דערנאך האט ער זיך "ראסיזם איז טיף איינגעגעסן אין אמעריקע ,און איך האב מיין גאנץ לעבן געזען
גע'טובל'ט אין מקוה און מקבל געווען עול מלכות ראסיזם .ווידער אידן האבן א תורה וואס איז זייער וועגווייזער ,א וועג פון לעבן.
שמים" :די מצוה פון מילה איז גראדע געווען א דאס איז נישט קיין פאליטישע סטאטוס און נישט געבויעט אויף ראסע ,נאר די
לייכטע פראצעדור ,וויבאלד איך בין שוין געווען
גע'מל'ט און מ'האט כמעט גארנישט געדארפט זעלבע תורה פון הונדערט ,צוויי הונדערט און דריי טויזנט יאר צוריק.
טון אויסער הטפת דם ,איך האב נישט געהאט "די תורה בעפארציגט דעם אידישן פאלק איבער אנדערע פעלקער ,אבער
דאס הייסט נישט קיין ראסיזם .ראסיזם איז א מענטשן-געמאכטע קאנצעפט
פון וואס מורא צו האבן". באזירט אויף ראסע ,ווידעראום די תורה הק' האט נישט קיין שום שייכות מיט
פון דעמאלט אן איז עזרא חיים געווען א
פולקאמער איד ,נישט נאר לויט זיין אייגן געפיל געזעלשאפטליכע ראסיזם".
אין הארץ נאר טאקע לויט דער אידישער הלכה.
ער איז געווארן א זון פון אברהם אבינו און האט
באקומען דעם עול – פריווילעגיע ,זאגט ער –
פון תורה ומצוות" .באלד נאכ'ן גירות האב איך
אנגעטון תפילין ,אבער אויף מיין רעכטער האנט
וועלכע איז מיין יד כהה ,איך בין א געלינקטער".
וויאזוי שפירט זיך די יעניגע מינוט וואס
מ'ווערט א איד? ביים ארויסקומען פון מקוה
שפירט זיך עפעס א העכערקייט אדער א קדושה?
פון ״מ ָאמענט״ ארכיוון150 געקליבענע ארטיקלעך פרשת לך לך תשע״ו 38
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Moment Magazine | Celebrating 200 Edition | Free Digital eBook
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search