وقتي چې ۍهان له جتماع څخه چاره ۍه لېي و پاه د پال د جتمااع
کښې ژوۍ ون کوي بای د هغه وقت و زمان و د هغه ټولنې م ۍیت
قبول و حاصل کي پاه د وقات کښاې سااه و تجا ب د ما ۍیت
تماما پې علخ دی د هې قوم و ملت چې علخ ډدې دی م ۍیت یې ډدې
دی هې قوم و ملت چې علخ لېي بختیار دي کولای سي چې پرال
حیات ملیت ستق ل په ښه ډول سېه تامین کي باشېفه و مهعود
ژوۍ ون وکي په بجتېین وسایلو د مایحتاج د ژوۍ وۍه کامیابه سي
هغه قوم و ملت چې علخ ۍه لېي ۍه باشېفه ژوۍ ون کولاسي و ۍاه
هغو مېتبو ته د تېقي و تعالی د ژوۍ ون چې په د وقت کښې بای
دی رسې لای سی و ۍه ۍوم د یوه م ۍي ۍهان ګټ ی سي.
ځکه :چې د د زماۍې و دور ژوۍ ون له پخو ۍیو دورو د ژوۍ ون
څخه ډدې متیاز و فېق لېي مایحتاج یاې ډداې دي و ۍهاان پاه د
ژوۍ ون کښې ډدېو شیاۍو ته حیتاج پی کوي چې په لاه ر وستل
و پوهې ل په هغو ۍجایت مقکل دي و د شکال و سختي ماهیت
و حقیقت د هغه شي دی چې په کمک و م د د علخ سېه سړی پې
پوهېږي و لاسته یې ر ولي.
یا په بل عبارت سېه علخ دی چې هغه تیاره و پنډه پېده چې په مابین
د ستېګو و فکې و د ۍهان و حقیقت و ماهیت د هېشي کښې حالل
ده بېېتاه کاوي یاې و ۍهاان پاه حقیقات د هاې شاي رسایږي و پاې
حاصلولو یې کامیابیږي.
151
علخ دی چې په ۍهان کښې میل د لوړتیا و علویت تېقي ښه و لی
د پ ق و معاشاېت محبات د پلټناې و پتاې ع جېلات د کاار و د
سعې و عمل چې ساه د م ۍیت دی پی کوي حس د ول و لاي
و حاکمیت په ده کښې تېقي و ۍمو کوي بې له علمه مکاان ۍهاته
چې په سباب و وسایل د مایتحاج د ژوۍ ون د څوک کامیابه سي
یعنې ژوۍ ون و علت د ژوۍ ون ۍن ور تړلی دی په علخ سېه علخ
ضېور و بې له علمه پاه ښاه ډول ساېه ژوۍا ون کاول یاا تما ن تاه
رسې ل مکان ۍه لېي.
ۍتیجه د سوه چې علخ ضېور دی و بې له علمه چاره حدې ده پس
صورت د حاصلولو د علخ په آسان صورت و طېیقه سېه کمه ده؟ د
هې ملت یا قوم پرله ژبه ده چې د پېچ و تاب ۍهاان تاه لناډه وي و
ۍهان پرل مقد ته چې ما ۍیت یاا تما ن یاا پاه بال عباارت ساېه
باشېفه ژوۍ ون د رسوي.
ځکه :د ښکاره پبېه ده چې هیڅ قوم یا ملت د بل په ژبه سېه ۍه دی
عالخ سوی و ۍه و م رج د تېق ته رسې لی فېضا که رسې لی وي
په زرو یا لکو کښې به یو وي چې هغه هخ حکخ د ۍیهت لېي.
هې قوم و ملت ع وه پې د چې پاه تاېک د پرلاې ژباې ما ۍیت تاه
ۍهي رسې لای و علخ ۍهي حاصلولای پرل مز یا و ملاي شاعالې
هخ بایلي بلکې ۍوم و ۍقاان یاې لاه مخکاې د مخاه محاو و ۍاابود
کېږي .و تې وحقیاۍو هخ د دحال ب تې وي ولې چې وحقي بیا هخ
152
په پرل حال سېه یوه آز د ۍ و پرل و کي لېي دی ۍهي کولای چې
پرله آز دي و پرل و کي وساتي و که څوک وغو ړي چې د بال پاه
ژبه علخ زده کي یا م ۍیت ته ورسېږي ۍو د ده دپاره دومېه عمې لازم
و بای دی چې په یوه کښې دی پېدۍ ژبې زده کي و په بل کښې په
هغه زده کړ ژبې سېه علخ زده کړي بیا هخ هغه سې چې یو عامي
سړی د پرلې ژبې په صط حاتو و باریکیو باۍ پوهیږي یو عالخ د
بل د ژبې ټوله مز یا و باریکي ۍهي زده کولای .و د هخ مکاان ۍاه
لېي چې یو سړی دی دوه عمېه پیا کاي لاه د ججتاه هایڅ څاوک
ۍهي کامیابې ی و ۍه څوک پرل مقد ته رسې لای دی.
یا په بل عبارت سېه که یو سړی وغو ړي چې د بل په ژبه م ۍي سي
یا علخ زده کړي ده تل شل کاله پکار دي چې یه لس کاله ژبه زده کړه
و په لهوۍو رو کښې علخ زده کي و م ۍیت ته ورسېږي بالعکس که
څوک وغو ړي چې پخرله ژبه علخ زده کي لاس کالاه ورتاه پکاار دي
ځکه :چې د ژبې و تحدیل ته حاجت ۍه لېي هغه لاس کالاه چاې ده
ګټلي په ښه ډول سېه پرلې جامعې و پرل ملت ته غوره پ متوۍه
و کاروۍه کوي و پرله جامعه و ټولنه مهعود و د بال د حتیاجاه
باسي یعنې لس کاله پخو پرل حتیاجات پوره کولای سي.
یا که څوک پرلاې ژباې تاه تېقاي ورکاي علاوم پخرلاه ژباه تاېویج و
تعمیخ کي قوم و ملت د ده هخ هغه علخ چې پخرله ژبه یې وي په
ښه ډول سېه ستقبال کوي منفعت ورڅخه حاصلولی و په تعمیخ
153
یې کوش کوي ع وه پې د یو روحي و معنوي حظ و مزه ځنې
پلي .و که علخ د بل په ژبه وي بې له هغه سړي چې په ډدې مې رت
و سختي و
لوی ستقامت سېه یې زده کړي بل څوک منفعت و ګټه ۍهي ځنې
پیهت ی و هغه علخ عمومیت ۍهي پی کولای منحدې به فاېد
وي ټولنه و ملت هغه سې په ججالت کښې پاتېږي.
عالخ چې پخرله ژبه یعنې د ملت و د قوم په ژبه عالخ وي پباېه و
رهنمایې د ده په پرل ملت تاثیې کوي ملت و قوم محبت پ ص
صمیمیت ده ته په زړه کښې ۍهي و دی محتېم و معزز ګڼي.
لنډه د چې ساه د تېقي علخ محبت تفاق ثېوت م ۍیت د پرلې
ژ بې تېقیي و ساتنه ده بې له پرلې ژبې هیڅ کار ۍاه کېاږي و هایڅ
قوم تېقي ۍهي کولای و ۍاه پاه مانه د فاې د د هغاه ملات تفااق و
محبت پی کېږي.
د متېقي قو مو د تېقي یو لوی سبب یې د دی چې پرلې ژبې ته یې
تېقي ورکړه و علوم یې په پرله ژبه کړل و علمي و فني صط حات
یې په پرله ژبه جمع کړل و هخ رو په رو په وسعت و پې پو لي
کښې یې کوش کوي ۍو په د حهاب سېه ول ضېورت د هې قوم
د پرلې ژبې پې پو لی و تېقي ده.
پښتو هخ چې د ده د تور پې ،په هې ځای کښې پاېوت و د ده د
م ۍیت تې سیور لاۍ ډدې قو م سوده وه و د ده شجاعت ضېب
154
لمثل و تې حمایت لاۍ یې ډدې ملتوۍاه و طاایفې وساې لې و د
ډدېو پیقېو و ر هبې وه په د ضېورت وپوهې ه چې له پاره د عادي
و بېېته ر وستلو د پرل عظمت پرلې شیېینې و پوږ ژبې تاه(
پښاتو) تېقاي ورکاي و یاوه علماي و ما ۍي ژباه یاې وګاېزوي و
شلې لې شېې زه د ۍفاق په توحی سېه د د ملې ژبې دوباره تېتیب
وتړي.
وړ ۍ تې صورت د حیا و توجه و پښتو ته که لږ وړ ۍا حالات د
د ژبې بیان سي بې ځایه ۍه ده.
د معلومه ده و کثې تاریخوۍه و آثار و ډدې علماء د( ۍتوغې في)
په د قالل دي و بیاۍوي یې چې ملت و قوم د فغان و فغاۍهتان
هغه شجاع و میړه زوی د آریان دي چې په پرل صلي وطان کاې د
پ ر یعنې(آریان) چې سلهله د هن وک د غېو ده ستوګنه کوي.
د پرله صلي مینه یې ۍه ده پالي کړ و ۍه یې پې بله پو ه هجاېت
کړی دی د ساتنه د پرلې مینې پوره دلیال د ده پاې شاجاعت دی
ډدې ۍهلوۍه و تګې ن د د شجاع و غیور و مهتقل قوم څخه بېل
و په هېه پو ه تللي دي.
د د شجاع قوم ژبه( پښتو) هخ هغه صلي ژبه ده چې تې وسه یې
په هغه پرل عظمت و پرل قو ع ساېه پاه پرلاو غاېو کښاې چاې
ۍقان و ع مه د لوړ همت و مز یا د ستق ل و آز د طبعیت د دوی
ده ساتلی یې ده چې پېقېو و پا ر د ډداېو ژباو بللاه کېاږي و کاه
155
بعضې رو یات د بیاۍوي و بعضې شخاص و یي چې پښتو شتقاق
د بلې ژبې څخه لکه ساۍهکېیت یا د ۍورو وده یا بعضې وسني چې
ځان محقا یاادوي فان متخداص باولي پاه د بااب کښاې بعضاې
رو یات کوي یا بعضې کتابوۍه یې لیکلي دي ګمان کوم د دلیل چې
کښته بیاۍېږي کافی دی چې پښتو صلي ژپاه د پښاتاۍه چاې صالي
و رپ و جاۍقین د آریان بلل کېږي ده و له هیڅ ژبې څخه مقت و
ر وتلې ده ده.
ۍکات و لغات د د ژبې چې پښتو علماو تحلیل کړي و تحقی یې
پکې کړی دی د ژبه مبني ده پاې صاوتیه و هجالیاه کلماو باۍا و
پېد باۍ ډدې دلیلوۍه هخ لېي و د ۍاورو بعضاي علمااو آپاېین
تحقیقات هخ د دي چې پښتو یوه شعبه د آرین چې شاپه د آریا ده و
هغه هخ ق یخ ژباه د فغاۍهاتان وه ده چاې زماوږ و مقدا تاه چاې
پښتو د ساۍهکېیت و د ۍورو ژبو څخه ۍه ده مقت سو ۍېږډ
رو یت دی.
دلیل د ع م د شتقاق د پښتو د دی چې هیڅ څوک د ۍهي ثبوت
ولای چې پښتون د بله ځایه ر غلی و په فغاۍهتان کې یې ستوګنه
ۍیولې ده یا د بل قاوم و ملات ټاوک دی و د هاې څاوک و یاي چاې
فغاۍهتان صلي ځای د آریان پښتو صیل آرین و صلي و د یمی
ځای دغه فغاۍهتان دی و ټوله ټوکوۍه و شعبې د آریان د دغه ځایه
ج و په هېه پو ه یې هجېت کړی دی لبته هې قاوم چاې پاه پرال
156
ځای پېوت و په حال کې یې تغیې پی ۍهي ژبه یې هخ پرله صلي و
ق یمي ژبه بلل کېږي که چېې پښتون له هن وستاۍه یا له بله ځایه
ر غلی وي ۍو د ګمان بلکه یقین کی ه چې ژبه د دوی هخ یوه بېپه یا
شتقاق د ساۍهکېیت یا د ۍورو ژبو څخه ده یا کوم یوه مهتقېق
چې شتقاق د پښتو یې لیکلی دی د لیکلو ته یې عتبار ۍهته ځکه
چې مآپذ د ده هغه زوړ رو یت دی چې پاه بااب د شاتقاق د پښاتو
کښې له ساۍهکېیت یا د بلې ژبې څخه پاتې دي یا پرل تطبیقات و
تحقیقات دي چې په یوه کال و دوه کاله یې کړی دي د تحقیقات و
تطبیقات ته چن ن عتبار ۍهته ځکه چې یو سړی د پېدي ژبې چې د
ده صلي و مورۍ ژبه ۍه وي په یوه سیاحت و ګذر سېه په یوه کال
و دوه کاله ۍهي کولای و ۍه د هغه ژبې ۍکاات و لغاات و مز یاا ور
معلومیږي لکه( جارج مارګن سټېن) د سویډن چې یو وقت ر غلی
و و یو کال یا ۍیخ یې په عبور و مېور کې تېې کئ په ۍتیجه د پرال
تحقیقات کې یې یو کتااب پاه بااب د ماهیات و شاتقاق د( پښاتو)
ولیکئ آیا د تحقیقات د ده یا قول د ده په باب د پښتو غوۍ ژبې
کښې صحی و پې ځای دي؟ یا قابل د عتبار دي چې څوک عتبار و
عتماد ورباۍ وکي؟ پیې!
بال د دی چاې دۍیاا د ساۍهاکېیت پاه لغااتو کښاې چاې یاو زوړ و
ق یمي کتاب دی و په ۍګېیزي تېجمه سوی دی پاه وضااحت ساېه
157
لیکلي دي چې پښتو مهتقله د یوه قوم ژبه ده و کتاب د(آثار عجخ)
هخ په شجېه د لهنو کښې پښتو یوه مهتقله ژبه د آریا بولي.
تذکیې و تاۍیث و عېوض د د ژبې چې وګورو و د ۍورو ژبو سېه
مطابقت ورکو تماما پښتو د روپایي ژبو سېه یو رۍګو لی لېي بلکې
د د ژبې ډدې لغات په هغو ژبو کښې پی کولای سو.
ۍو په د ججته چې پښتون صلي آرین و مقیخ په پرل ځای کښاې
دی و ۍور قو م و ټکې ن دده څخه ج ساوي دي و هاې پاو تاه
تللي دي د ژبې ته صلي ژبه وی ی سو .مقت یې له بلې ژبې څخه
ۍه بولو و ۍه د بلې ژبې څخه مقت ده.
په دغوۍه بیان د بحث لنډه وو و چن ن ضېورت هخ ود بیان ته ۍه
لېو چې پښتو د بلې ژبې څخه مقت سو یا بله ژبه د پښتو څخه
فېضا که پښتو د بلې ژبې څخه شتقاق سو هخ وي لاه همیات و
مز یاو څخه یې څه ۍه کمېږي لکاه عېباي ژباه چاې لاه عبې ۍاي څخاه
مقت سو ده آیا د شتقاق له همیت د عېبي ۍه څه کخ کړي دي؟
یا څه ۍقدان یې ورسولی دی؟ بلکه عتبار و همیت چې ۍن ور په
و سطه د ۍقو و ۍماد دب و علومو و فنوۍو عېبي لېي ډدې ژبې
یې ۍه لېي.
صې د هخ موږ ته کفایت کوي چې پښتو د د سې ۍنګیالي و شجاع
و باغیېت قوم ژبه ده چې د ده م ۍیت و تقکیلوۍه د شاهنقاهیت
په یقیا کښې تاریخوۍه په لوړ و غل عنو ن سېه لیکلي دي.
158
پښتو ولې تاې وساه پاه پرلاه حاطاه کاې محا وده پااتې ساو ده؟
پې پو لی و تعمیخ یې تې پرلې حاطې د باۍ ۍه دی پی کړی؟
ول سبب د دی چې پښتون په ۍجایت سېه آز دي پو ه و ساتق ل
پهن ه قوم دی آز دي و ستق ل له پاصاو مز یااوو څخاه د ده ده
هیڅ کله د چا سیادت پې ځان ۍه قبلوي و ۍه د چا تې ثې لاۍ کېږي
هیڅ پې د قوم و ملت پېده باۍ سیادت ۍه دی کړی و ۍه یې پرل
حکخ باۍ چلولی و ۍه یې ښه رو ځنې لی لې ده .که کوم قوم و
ملت په کومه زماۍه کښې تهلط و حاکمیت باۍ پی کړی دی هغه
هخ د څو مود لراره ماوقتي وه آپاې هغاه قاوم پاه پرال تهالط و
حاکمیت باۍ پقیماۍه و په صط حه سېه سې و مال سوی ځنې
تللی دی په د سبب ۍه بل دده و ژبې ته مینه کړ ده و ۍه ده د بل
ثې و ژبه قبوله کړ ده.
بل د دی چې فارسي ژبه د فغاۍهتان په سبب د د چې په دربار و
حکومت کښې له ډدېو تېېو زماۍو ۍه په رسمیت سېه پېژ ۍ لې سو
ده عموم معام ت د دفتې و د حهاب و ۍور لیکل په د ژبه ساېه
جاري وه و دي و عېبي په ججته د د چاې یاوه سا مي ژباه ده و
عموم حکامات د س م په د ژبه سېه لیکلې سوي دي ډدېه تېقي
وکړه و عمومیات یاې پیا کای پښاتو هاخ فارساي تاه لاه جنباې د
رسمیت څخه و عېبي ته له جنبې د علخ و س میت ته توجه وکړه
و پښتو پې پرل حال پاتې ساوه پې پاو لی یاې پیا ۍکاړ و د دوه
159
حتیاجه چې رسمیت د دربار و علوم دیني یا د ۍبوي دي د ژبې په
پې پو لی کښې لوی عامل و موثې بلل کېږي
بل علت یې د دی چې پښتون له پاره د ساتنې د پرال ساتق ل و
آز دي له تعېضا څخه د هغو کهاۍو چې د ده و آز دي و وطن ته غله
وه م م په کقمک و جنګو و ۍق بو کښې یې عمې تېې سو وقت
و فېصت ده ته په لاه ر ۍغی چې په بااب د وساعت و پې پاو لی د
پرلې ژبې توجه و کوښپ وکي یا د پرله ژبه علمي وګاېزوي .بیاا
هخ که چا کوښپ کړی یا څه آثار یې درلود په ۍق ب و جنګو کښې
محو و ۍابود سوي دي.
بل د دی چې ساتنه و تېقي د هې ژبې په دباوو و آثار د دباو د
هغاه ژباې دي پښاتو د مخاه تاې شاهنقااهیت د محماود غزۍاوي
باقاع ه رسخ لخط ۍه درلود و لیکل ۍه دي پکښې ساوي شاعې و
دباو به پرل ثار و پرلې حافظې ته سرارل مېګ به دوی و ثار دده
دو ړه تې پاورو لاۍ وسرارل ۍو آثار د پښتو ۍه دي پاتې سوي و
ۍه یې تېقي و پېپو لی پی کړی شای ۍور علتوۍه هخ وي چې سبب
د پاته کې و و مح ودو لی د پښتو سوی وي.
پښتو و لیکل د پښتو:
وقتي چې معېو شاهنقاه د فغاۍهتان( محمود) ز بلي تقکیل د
شاهنقاهیت د فغاۍهتان جوړ کی و ساه و ستن د حکومات و
شاهنقایت یې پښتون وه و پرل حتیاج یې و پښتو ته لی ه و مور
160
د د معېو شاهنقاه هخ پښتنه و د قن هار وه ۍو د پښتو ژبې ته
یې همیت ورکی و لیکل یې په باقاع ه رسخ لخط ساېه رو ج کای
ګویا ساه د لیکلو د پښتو له حکومت څخه د محمود ز بلي شېوع
کېږي چناۍ ه قاضي پیې لله د پقاور پاه ددباچاه کښاې د پښاتو د
لغت چې ده پخرله جوړه کړ لیکلي یې دي( هغه رو یت چې په باب
د پښتو کښې محقا و ثباوت تاه رساې لی د دی چاې پاه زماان د
سلطان محمود په یماد حهن میمن ي سېه قاضي سیف لله تحېیې
و لیک د پښتو ته توجه وکړه و مخدوصه صو تو ته د پښاتو یاې
مخدوص شکال جوړ و معین کړل).
پس له هغه پښتنو پرلې ژبې و پرلو آثار ته توجه وکړه و تېقي یې
رو په رو زیاته سوه د تېقي تاې آپاې د سالطنت د حم شااه باباا
دو م درلود ګې چاې پاه د زماۍاه کښاې هاخ پښاتو لاه م فعاه و
تعېض د پېه دوی و دکور د جنګوۍو څخه پ ص ۍه وه بیا هخ ډداې
ۍام ر شاعې ن و دیبان په د ژبه کښاې پیا ساول چاې د کثاېو
ثې ت تې وسه باقي دي هغه ۍام ر شاعې ن و دیبان چې پخو ۍي
دي یا پس له حم شاه بابا دي و د محېر ته تې یو ۍ ز معلوم
سوي و پ ه ر غلي د دی:
( )１م محم حهن د قن هار :ولین شاعې د پښتو دی ولین
ۍظخ د د شاعې مناجات وه چاې محااور ت و لفااظ د د
161
مناجات پقاې ر د بیاان( ) ساېه هغاه صافلي و پاالص
پښتو وه چې ۍموۍه یې وه په لاه ۍه ر ځي
( )２شیخ مالي یوسف زی چې تاریخ د صو ت د فت یې په ۍظخ
ساېه پاه( )۲۴۱۴مهایحي لیکلای دی و پخرلاه شایخ ماالي
رلایس د پرال قاوم وه و د فات هاخ ده پخرلاه کاړ ده د
ولین کتاب د پښتو دی چې موجود دی تې د وړ ۍ چې
لیکل یا آثار د پښتو د چا ولاه ته ۍه دي ر غلي د کتاب پاه
موزیخ د لن ن) موجود دی. کتابخاۍه کې د( بېیت
( )３عدام
( )４یوۍس
( )５حهین
( )６سکن ر
( )７حم شاه
( )８ص رپان
( )９بو لقاسخ
( )１０قلن ر
( )１１پو جه محم
( )１２کاظخ پان شی
( )１３فاضل
( )１４هجېي
162
( )１５دولت
( )１６صم
( )１７دوست محم
( )１８فضیل
( )１９مجین
( )２０شې
( )２１پوشحال پان
( )２２عب لېحمن
( )２３محم ي
( )２４حم
( )２５معز لله
( )２６غفور
( )２７عثمان
( )２８عب ل
( )２９فتحعلی
( )３０پېېمحم
( )３１کاظخ
( )３２بې هیخ
( )３３علیخ
( )３４ص ی
163
عب لقادر ()３５
عب لحمی ()３６
()３７
کامګار ()３８
میېز
ص ر پوشحال ()３９
بابوجان ()４０
فیاض مدنف د ۍظخ د قدې د شجز ده بجې م و ګل ۍ مه ()４１
عب لکبیې ()４２
بوعلی شاه ()４３
شاه فضل ()４４
میې ()４５
حم ک چی ()４６
م عب لعظیخ ()４７
م قیوم ()４８
آپن درویزه ()４９
پیې روښان ()５０
حافظ رحمت لله ()５１
و صل ()５２
رز ۍی ()５３
ۍداري ()５４
164
( )５５مولوي حمی لله.
ع وه پې د کهاۍو شای ۍور ډدې شاعې ن و دیبان تېې ساوي وي
چې یا آثار یې ۍه دي پاتې یا و ماته ۍه دي معلوم و معاصې شاعې ن
و دیبان و هغه طبیعي شاعې ن چې په ګوشه و کناار کښاې پې تاه
دي حهاب یې تې سوو تېې دي و زه پاوره معلوماات هاخ ۍاه لاېم(
شای که پ ی وکي په کومک د دبااوو پاه بااب د لیکلاو د مفدالې
تذکې د پښتنو شعې و په آین ه کښاې کوښاپ وکاخ) و د پورتاه
کهان چې ولیکل سول کثېه ع وه پې شعې و دب په ۍورو علومو
کښې هخ فضل درلود و ډدې لوی عالمان تېې سوي دي و له بعضو
ۍه آثار په عېبي و فارسي کښې هخ پاتې دي.
د د پلي علماو و دباو پس له شاهنقاهیت د حم شاه بابا چن ن
ثې پاته ۍه ځکه چې فغاۍهاتان بیاا د پال د کقامک و پاه د پلاي
ۍفاقو و د باۍ ۍي جنګو کښې سېګېد ن و پته سه پاه هغاه ۍا زه
چې لازم وه پښتو په د پل کښې تېقي وۍکړه مګاې بیاا هاخ بعضاې
علماو د پښتو په د پل و د باۍ کښې په د ژبه کې یې ډدې کوښپ
کاړی دی و کتابوۍاه یاې لیکلاي دي فجېسات د معتباېو کتاابو کاه
پخو ۍي دي یا وسني و ماته معلوم دي لراره د فااد د پښاتو پاه
قې ر ریل سېه د دي:
( )１توبه لندوی
( )２عنو ن لندای
( )３ظفې لنها( مېحوم سی ۍعمان ل ین حم کاکاپېل)
165
( )４جمال فغاۍي .تذکېه د سی جمال ل ین فغان( مولاۍا عب لمجی
تماۍخېل مجمن)
( )５تېجمه د مه ه حالی( غ م محم پان پوپلز یي)
( )６و فیه صې و ۍحاو د پښاتو( قاضاې میاې حما شااه پاان صااحب
رضو ۍي)
( )７پیې للغات( لغات د پښتو) قاضي پیې لله د پېښاور په وردو.
( )８پو ن لدفا تېجمه ده حافظ رحمت لله.
( )９کلیله و دمنه تېجمه د م بو لحهن هې تي
( )１０قې ن شېیف و بعضې حادیت تېجمه د قاري حبیب لله پان
و مولوي عب لمجی پان
( )１１تفهیې یهیې تېجمه د مولوي محم علي.
( )１２ر حت لقلوب منظوم( مولوي حمی لله)
( )１３پزینه فغاۍي :مولوي محم سمعیل پان طباع د لاهاور
۲۶۶۱م
( )１４بجارساتان و شکېساتان د پښاتو :قاضاي میاې حما شااه
رضو ۍي طبع د لاهور.
( )１５آدم پان و درپاۍ څو رقمه و څو کهاۍو لیکلی.
( )１６قده د شجز ده بجې م و ګل ۍ مه( فیاض)
( )１７رشی بیان :م عب لېشی
166
( )１８سې ر لعارفین منظوم :مولاۍا شېېمحم پن ز ده هوتک
قن هار
( )１９کتااب د علاخ تجویا :ما محما عماې صااحب ساح زی
ساکن د لغمان د ډۍ ه قلمي دی چا ،سوی ۍه دی.
( )２０منجاج لعاب ین منظوم :حبیب لله آپن ز ده کاکړ مقجور
په حبو پن ز ده د قن هار.
( )２１مجمااا ت صااا یقي منظاااوم محمااا صااا یقي پنااا ز ده
سلیماۍخېل د قن هار چا ،سوی ۍه دی.
( )２２عین لعلخ :عب لحکیخ آپن ز ده کاکړ د قن هار چا ،سوی
ۍه دی.
( )２３تجذیب لو جبات منظوم عب لباقي صاحب کاکړ د کن هار.
( )２４تفهیې یهیې :م فقیې کاموي
( )２５فو ی فقیې :فقیې لله صاحب کاموي.
( )２６تاریخ مېصع :محم فضل پان زوی د شې پاان زوی د
پوشحال پان پټک.
( )２７فو ی لقېیعه :آپوۍ محم قاسخ.
( )２８کتاب د بابوجان بابوجان
( )２９مخزن لاسې ر( آپوۍ درویزه)
( )３０ګل سته تېجمه :د ګلهتان( عب لقادر پټک)
( )３１ګنج پښتو :مولوي حم دهقت ۍګې.
167
تاریخ سلطان محمود غزۍوي :مولوي حم ()３２
ۍقا د پښتو. ()３３
چمن بې ۍظیې ()３４
()３５
دیو ن د عب لېحمن. ()３６
دیو ن د پوشحال پان پټک. ()３７
()３８
دیو ن د عب لحمی. ()３９
دیو ن د پو جه محم ()４０
د میېز جان ۍداري. ()４１
دیو ن د محم کاظخ پان شی. ()４２
دیو ن د شې پان پټک. ()４３
یوسف زلیخا د جامي تېجمه د عب لقادر. ()４４
دیو ن د عب لقادر پټک. ()４５
دیو ن د حم شاه بابا :ب لي. ()４６
کلیله و دمنه یا علخ پاۍه د ۍ :محم فضل پان پټک؟ ()４７
غل قاضي مولوي حم
هغه دغه.
ع وه پې د ډدې کتابوۍه ۍور هخ سته چې ماته معلاوم ۍاه دي یاا کاوچني
کتابوۍه چې تع د یې پورته دی و دلته یې رکې باعاث د ووژدو لاي
کېږي.
168
ع وه د پښتنو څخه پارجیاۍو هخ په پې پو لي و تېویج کښې د پښتو د ژ
پې ډدې ښه پ متوۍه کړی دي .و ډدې کتابوۍه یې لیکلي دي تع د و
ۍوموۍه د بعضې مجمو و قابل د عتنا کتابو چې ماته معلوم دی د
دي:
بعضي کتابوۍه د پښتو
لغات:
( )１لغات د پښتو :مولف( دورن) طبع د پتېسبورګ ۲۶۴۸ .ع.
( )２لغات د پښتو مولف ر ورتي لن ن .۲۶۸۲
پای
پورته لیکنه د کابل کالن په ۲۱۲۲کال کې پرېه شو.
پښتو څنګه وروزو؟
169
(دغه مقاله د کابل کالن په ۲۱۲۸کال کې پرېه شو هغه وپت دغه
سالنامه د ۍجمن دبی کابل لخو و د سی قاسخ رشتیا په هتماام
چې د دغه ۍجمن غړی وو پرېد ه).
هې کله چې تاریخ پلټو و ګورو څه رۍګه چې د ۍن ورځې قو م و ملل
د دۍیا هغه قو م و ملل دي چې له پخو ۍي لویو ۍژ دو و قومو څخه
بېل سوي و پاوۍ ن د ګوښې ګوښې قومیت و ملیت ګېزد لي دي
په هغه ۍ زه د دوی ژبې هخ هغه ژبې دي چې په ورستنیو دورو کې
له ساسي و لویو ژبو څخه بېلاې ساوي و مهاتقل شخدایت یاې
ځاۍته من لی دی.
هې هغه شی چې مهتقیما د ۍهاۍاۍو د ولهي( جتماعي) ژوۍ ون
سېه ړه لېي د جتماعي ژوۍ ون زوکاړ ( مولاود) و د تطاور و
تکامل و ۍاموه ته تل مطیع و پېمان وړوۍکي دي ۍو هې کله چاې
ژبه هخ د ۍهاۍاۍو د ژوۍ ون سېه ۍېږد ر بطه و ړه لېي په پتیار
کې د تحول و تکامل وي و هم ژبه چې ۍن ور په دۍیا کاې لاوړ
مقام لېي و د علمي و فني ههتي پاوۍ ه ده څو پېړۍ پخو هایڅ
کله ۍه وه و که وه هخ د فقې و ۍاتو ۍ په ډول وسې ه د علخ سېه یې
هیڅ ړه ۍه درلوده لکه د :فې سنه ۍګلیهي جېمني ژبې و د دوی په
څېې هې کله چې د بقې م ۍیت پې مخ ولاړ و د معار ځ ۍ ه ډدوه
د دۍیا په هېه ګوښه کې بله و رڼه سوه ژبې هخ پېمختیاا( تېقاي)
170
وکړه و ورو ورو د پرل و ک( ستق ل) پاوۍ ه سوه و د بلې ژبې
د باد ري پیټې یې له وږ څخه و ړو ه.
په د وپت کې چې له ښه مېغه د پښتو د ژبې روزۍه و ص حات په
ۍظې کې دي و د ژوۍ سباب یې ر غن یږي .ۍو ښایي چې یوه لناډه
کتنه د ژبو د تکامل په تاریخ کې زموږ حوصله رته کي وله بلې پو
د ژبې په ژوۍ کې په علمي صاولو ساېه ماوږ د تجېباې څېښاتنان
وګېزوي .ۍو د دی چې لاۍ په لنډ ډول سېه د ځنو مجمو ژباو د
تکامل په تاریخ کې ستېګې رغړوو تې څو چې وهېږو چې د ژپو ته
څه وپت رسمیت ورکړی سوی و له پااره د ژوۍا ون یاې چاا و څاه
وپت و په څه ډول پ مت و کار کړی دی و موږ پرله ژبه( پښتو)
څنګه وپالو.
د روپا ژبې
هې کله چې د روپا تاریخ ګورو و د ملتو د دبیاتو تاریخوۍه یاې تاې
ۍظې تېېو وینو چې په منځني قېن کې په ټول روپا کې لاتیني ژبه وه
و د حال د(رۍهاۍس) تې دور پور و هې کلاه چاې د رۍهااۍس
لومړۍ وړ ۍګه له یطالیا څخه په ځلې و سوه و دبي ډدوه یې( د ۍته)
مقجور شاعې د یطالیا بله کړه موږ هخ لازم ګڼو چې مب ء د پرلو
تحقیقاتو یطالیا وګېزوو.
د یطالیا ملي ژبه
171
د څو رلهخ قېن په ول کې یوه رسمي و د لیک ژبه په ټول روپا کې
بې له لاتیني ۍه لی ه کې ه و ټول کتابوۍه پاه هاې بااب کاې چاې وو د
لاتین پاه پاط و ژباه لیکال کېا ه پاا ،و د رهباۍااۍو ډلاې عا وه پاې
روحاۍي چوپړ( پ مت) د لیکنې دۍ ه( وظیفه) هخ تې سېه رسوله
ډدې کتابوۍه یې ولیکل و پراره یې کړه .د د لیکوۍکو شمېې ور په
ور ډدېد ه ما سېه له د چاې د علاخ و دبیات پاه تېقاي کاې یاې
پ مت کاوه و د کتابو په لیکلو کې یې زیار کیپ ځکه چاې پاه هغاه
وپت کې مطبعه ۍه وه ټول کتابوۍه په لاه و قلخ لیکل کې ل .مګې د
پرلې ملي ژبې په ژوۍ کې یې هیڅ توجه و فکې ۍه درلود ځکه :هغه
د منځني قېن وسې وۍکي د روپا فکې په شک کې وه و پرل ځاۍوۍه
یې له پرلو پلېو و ۍیکه ګاۍو څخه پاته و کخ ګڼل و ویل به یې چې
هغه کار چې پلېو و ۍیکه ګاۍو مو ۍه دی کړی موږ یې هخ بای وۍه کو
ځکه :بېېد ل چې په کومه ۍاپوهي پته ۍهي و په پېت کې په عذ ب
ککااااااااړ ۍهااااااااي .پااااااااه دغااااااااه وپاااااااات کااااااااې وه چااااااااې(
د ۍته) د یطالیا لوی شاعې وزدږی ی و ورسته له تحدیل څخه یې
په محېري شېوع وکړه و یوه کمی ي یې د( دیوین) په ۍامه ولیکله
و په هغه کې یې ټول د یطالوي د ژبې د لغاتو و ص حاتو رعایت
وکی .د د د ۍته کمی ي چې د یطالیا په ژبه لیکلې سو وه د یطالیا
په پلقو و مجلهو کې یې ډول ډول غیزه وکړه .ځنو پېده ب وویل
ځکه :ویل یې چې د ۍته پخو ۍی و میې ثي ژبه پېدښوده و کمیا ي
172
یې په یطالوي ژبه ولیکله .ۍور پلا چاې عموماا پاه لاتیناي ژباه ۍاه
پوهې ه و د لاتین د ژبې ښه و لی یې په جبې و د رسمیت د پاره ماۍه
د د ۍته د کمی ی یې په ډدې ښه ۍظې وکتله و و منله ځنو کهاۍو
چې( پتې رک) و(بوکاه) یې مقې ن وه د د کمی تقلی یاې
وکااااای د ۍتاااااه پاااااه سااااابب د هغاااااو ساااااختو م متیاااااو چاااااې
د ځنو له پو ه پېده ویلې کی کخ وپت چې یې پرله بله کمی ي په
ۍامه د ججنخ لیکله حیې ن وه چې کومه ژبه یې ولیکي په د وپات
کې په یطالیا و وروسته له هغه د روپا په کثېو ملکو کې یو بل فکې
پی سو چې هغه فکې د( هیوماۍیزم یعنې بقې دوستي) فکاې وه
هې کله چې ساه د هیوماۍیزم د عو مو د ژبې همیت و غوره و لی
وه ۍو د فکې د د ۍته و پیالاتو ته مېسته(کمک) ورکړه و پ د
د ۍته پتې رک وبو کاه د ده په پله رو ن سوه و په فلور ۍس کې یو
مېکاز ل اه پ ااره د د ۍظېل اې پ اه ۍام اه د هیوم ااۍیزم()Humanisme
تاسیس سو که څه هخ د ټولنه لکه د ۍتاه د یطالیاا د ملاي ژباې پاه
ژوۍ کاې تااوده ۍهاوه و د ملاي ژباې ژوۍا ون یاې د پرلاې دۍا
(وظیفې) دوهمه درجه باله مګې بیا یې هخ ډدې پا مت د یطالیاا د
ملي ژبې په ژوۍ کې وکی.
بای وو یو سېه له د چې د ملي ژبې ژوۍ ون په یطالیا کې د د ۍته
و د ده د آثارو سېه یو ځای پی سو بیا یې هخ دوۍه پالناه ۍاه کېا ه
ځکه په هغه وپت کې ملیت و وطنیت دوۍې مفجوم ۍه درلود.
173
په روپا کې د رهنیت یوه وږده زماۍه غوره وه و دبي مهلکوۍه لکه
د هیوماۍیزم و ک سیزم و ۍور هې څه چې په د زماۍه کې موۍ ه
سوه ټولو له د رهنیت سېه جګړه کوله .علمي و دباي ۍجمنوۍاه
ور په ور ډدېد ه .مخدوصا پتاې ع د مطبعاې چاې د پنځلهاخ
قېن په ۍیمي کې چې د( ګوټنبېګ) ۍامي له پو پتې ع سو وه له
یو پو ه یې دبیات لوړ کړه و له بلې پو ه یې د ۍورو مللو د پرلې
ژبې و ژوۍ ته پام کی ځکه په فې ۍهه کې د( پله یاو) ۍجمن تاسیس
سو و د فې ۍهه ژبه یې تې یو ۍ ز پور وروزله و په پرل ملت
کاې یاې رو ج کاړه و پاه جېمناي کاې ۍوماوړي( معېوفاه) دوره د
(رفورم) شېوع سوه و ۍجیل لوټې په جېمني ژبه تېجمه کی.
د فې ۍهه ملي ژبه
د رۍهاۍس معېوفه دوره( د صنعت و دبیاتو په تېقي و ژوۍ کې
ۍتباه و ویښتوب) د فې ۍس په مملکت کې وروسته له یطالیا څخاه
ر غله ځکه :پاه شراړساخ قاېن کاې ۍثاې لیکاوۍکي لکاه(:ر بلاه) و(
موۍتن) و لوی شعې لکه( مارو) و( روۍهار) څېګن ساول هاې
کله چې دوی هخ لکه د یطالیا مقجور شاعې د ۍته و ملګېي د هغو
د منځني قېن د ژوۍ څخه تېې وه و پخو ۍي ملي دبیاتو ته یې مینه
درلوده ۍو لومړی چاره چې د د شعې و دب ښاغلو وکاړه هغاه د
فې ۍهې د ژبې غوره کول وه ځکه چې دوی و ملګاېي د دوی چاې
وروسته له د یې د دبیاتو پاه ډګاې کاې پښاه کښېښاوده غاوره و
174
کښلی پارچې و آثار یې له یوۍاۍي و روما څخه و پیهتی و هغه یې
د فې ۍهه په بویه( پالده) ژبه تېجمه و په پله یې رو ن سوه په د
وپت کې و چې وطن دوست لیکوۍکي موسوم په( ژوول) لومړۍ
پ یې یوه(تې ژدي) د فې ۍهې په ژبه ولیکله و پرېه یاې کاړه و د
پرله تې ژدي یې په حضور د هغه وپت د پادشاه( دوم هاۍېي) هخ
وښوده له یو پو د هاۍېي د پادشاهاۍه په لطافو سېلوړي وګېزد ه
و له بلې پو ه یې د وطن و ولادو ته د ژبې د ژوۍ مینه ورزده کړه
ځکه د طبیعي ده چې یو ۍوی و بکاې عمال هاې کلاه چاې د پادشااه
پوښ و منظور سي و په درۍه ستېګه ورتاه ګاوري هېوماېو هغاه
کهان چې له ۍېزد یا لې د هغه عمل کتوۍکي دي څو یې وه وي
هاۍ( کوش ) کوي چې دوی هخ هغه عمل یا د هغه عمل په ډول
وکي و د پادشاهي په لطافو سېلوړي سي ۍو د د عامل په پیښو(
پیېوي( سېه وه چې د لیکوۍکو غوۍ یعنې د ملي ژباې پاالنکو
و ر په و ر ډدېښت وکی و د مینې په غیزه و زړه ټېد د کهاۍو و
په پالنه و پاملېۍه د دوهخ هاۍېي چې پادشاه د وپت وه د فې ۍهې
ژبې پرل ملي مقام وۍیو.
په د وپت کې چې ۍیږد وه چې د فې ۍهې ژبه په لیک( قطار) کې
د ۍورو ژبو د لوړ مقام و منزلت پاوۍ ه سي لاه با ه مېغاه د هغاه
مملکت په لیکوۍکو کې ځنې کهان څېګن سول و لاږ لاږ یاې د د
ماشوم چې غوښته یې چې په پښو ودریږي و کل مل د فې ۍهې د
175
ملیت ډول ومومي د لاتینې د لغاتو و کلمو په ګډولو سېه یې بیاا
م ورماته کړه تې څو چې ۍن ور هخ د ژبې علما و ماورپین چاې
غو ړي د ۍن ورځې د فې ۍهې د ژبې څېړل(بحث) وکي و یي چې د
فې ۍهې په ژبو کې دوه تویه( سیله) د لاتین د ژبې ګډ سول یو پاه
منځني قېن کې و دوهخ د ۍتباه په دوه کې.
د وضاع تې هغه زماۍې پور وه چې لوی ۲۱د فې ۍهاه پادشااه و و
ک سیکې دبیات چې په هغه وپت کې پرل لوړ مقام و عظمات تاه
رسی لی وه هخ په د و سطه وه چې ۍهبت و ژبې ته د عهاکېي د
وضاع و تېبیې په رسخ کولاو و ۍاور لوساي( جتمااعي) مهاولو
باۍ بوپت و و هغه پ مت چې ژبې ته ښالی ه وی ۍکی ۍو لازم وه
چې یوه طبقه پی سو و ی تې څو چې د ۍقدان یې له مینه څخه
پیهتی و ی و د ژبې د پېمختیا ډګې یې پاک کړی و ي .دغه وه چې
یوه ډله دیبې یعنې ښځې لکه بور د فې ۍهط د دبیاتو پې ګ ۍو په
لوتو سو.
دی د ښځو شاعې ۍو و لیکوۍکو ډلې ورو ورو د فې ۍهې په دبیاتو
کې ښه بېیالي توب و ۍفور څېګن کی و تې د ح ه یې بېی وموۍ
چې د فې ۍهې د دبیاتو د تګ لار یې وګېزوله و د ژبې پاه ۍظاخ و
ۍثې کې یې په عوض د هغه زدږو ګډو تعبیې تو و صط حاتو د لاتین
و یوۍاۍي د فې ۍهه کښلي و پیودلي عبارت ستمعال کی.
176
د د ښځو دیباۍو ټولنه به د یوه معار دوست سړي په کور کې چې
د( مارکیز دور ۍیوییه) په ۍامه د فې ۍهې پاه مملکات کاې وساې ه
سېه کې ه و پ قي و دبي مهولې به یې څېړلې و په د مېکو کې
وټاو( منع) وه چې هغه عامیاۍه تعبیېت چې د لیک(کتبي) دبیات
ور ۍوي په ژبه کې یې وړي حتی د د ښځو ټولنې پرل ۍاوم( پاېه
سي یوز) کښېښود و ټول کار یې د فې ۍهې د ژبې بوبه ول وه.چ
په د وپت کې چې د ښځو( مګې تې مړو زیاتې) پرأ عمې د ملي
ژبې په ژوۍ باۍ تړلای( حداې) وه و د د ملیات دوساتي پاه لار
کمې یې پرل ځان دود کړی وشجېت یې پېهېه پو پرور سوی وه
صې علماا( صاېفیون) و د فې ۍهاې د علماې جېګاې( کاادم)
عضا هخ تې له ووتل تې څو چې د د غیېتمنو ښځو سېه م وتړي
و مېسته وکي ۍو د وه چې د دوی سېه یې ملګېي وکړه و کثېه د
ۍورو ژبو هغه لغات و صط حات و کلمات چې په منځني قېن و د
ۍتباه په دوره کې د فې ۍهې په ژبه کې ګډ سوي وه و یهتل و په
د صورت یې پرله ژبه بویه و دبي و درباري ژبه وګېزولاه و و
ټاکله وروسته له د څخه ټولو عیاۍو و شې فو و د عم و فض و
ټولنې د فې ۍهې په بوبه ژباه پباې کاولې یوۍااۍي و لاتیناي لغاات
یو ځې په ښځو و وګړو پلقو کې پاته سوه.
ووژه له چې د هغه وپت د علماو څخه دي لیکاي چاې :باې تعلیماه
پل تاسو لاه علماا و فضا و تېبیاه ساوي پلقاو څخاه د لاتاین د
177
کلماتو په و سطه بېله ولای سو ی ځکه :بې تعلیمات په پرلو پبېو
کې لاتیني لغات ستعمالوي ۍو د فې ۍهې د لغاتو ستعمال په پبېو
و مجلهو کې په رریعه د بوبي فې ۍهوي یو له آد بو څخه د ژوۍ ون
( معاشېت) ګڼل کې ه.
ریقلیو چې د فې ۍهې کادم تاسیس کړه لومړی ۍدب لعین یې
د وه چې بای د کاډم د فې ۍهې د ژبې د لغاتو یو کتاب جاوړ و
تېتیب و ت وین کی هې کله چې ریقلیو د کاډم تاسیس کړه و د
دۍاااااااااااااااااااااااااااااااااااااااااااااااا ه( وظیفااااااااااااااااااااااااااااااااااااااااااااااااه
) یې ورته وټاکله چې لومړی به د فې ۍهې د ژبې یو قاموه حاضېه
وي هغه لوی لیکوۍکی(وولتې) وویل د کوچنی هویت چې ټولنه یې
بولي د ۍوع بقې د ګلو غټې ده ځکه ډدې لوی و ښاغلي سړي د د
ټولنې پاه ګټاه پا مت کاوي) و د فې ۍهاې بال پیااوړي لیکاوۍکي(
مولیې) ولیکل چې ۍهان دغه شي چې په لاه ر وستل(تحدیل)
یې ډدې غو ړۍ بای د پادشاه د حضور د مجلس مینه وی ځکاه :پاه
هیڅ ځای کاې لکاه د مجاالس صاحی و رشاتیا تداویب ۍاه مینا ه
کېږي .د د دوو پیاوړو فې ۍهوي لیکوۍکو د ویلو څخه چې ۍوم به
یې د فې ۍهې د دبیاتو په تاریخ کې تې ب ه پاتې وي جوتیږي چې د
ق م د ریقلیو په هغه زماۍه کې تې څه ح ه پور د فې ۍهې د پوه
ولاد وو زړه ته ۍیږد وه و ت وین د یوه ۍوي کتاب د لغاتو د یاو
178
تازه ژبې له پاره چې غو ړي هغه ژوۍ ی وګېزوي و رسامیت ورکاي
څوۍه لوړ قیمته(ګې ۍبجا) و می ورکووۍکي دي؟
په د ځای کې زه جازه غو ړم چې هغه ډول فتخار ت و سېلوړیي
چې وولتې و مولیې په و ساطه د کااډم د تاسایس د فې ۍهاې پاه
تاریخ کې ریقلیو ته مني زه هاخ هغاه فتخاار ت علحضاېت شاجی
محم ۍادرشاه(ری) ته چې باۍي د پښتو د ۍجمن و د پښتو د ژبې
د ژوۍ مېبي دی ومن .لنډ یې د چې وروسته له تاسیس و تقکیل
څخه د کاډم و هغه ص حات چې د ټولنې د فې ۍهې په ژبه کې
وکړه د فې ۍهې ژبه تې د ح ه پور غلی ه( قوي) و تو ۍا سوه که
چېې د هغه مملکت د دبیااتو تااریخ وپلټال ساي لیا ه کېاږي چاې
وروساته لاه هغاه تااریخ څخاه یاې د ک سایک و روماۍتیاک و ۍاور
دبیاتو په ډګې کې هفه ثار پېدښودل چې تې ب ه به د فې ۍس په تاریخ
کې ځای د سېلوړۍ( فتخار) وي وه هخ سېه له د چې د فې ۍهې
ژبه پرل لوړ مقام و ځای ته رسې لې ده و پاه ټولاو علماي و فناي
موضوعاتو کاې د ډداېو لغااتو و صاط حاتو پاوۍا ه ده بیاا هاخ د
فې ۍهې ولاد ځنې غافل ۍه دی په فې ۍهه کاې عا وه پاې پاملېۍاه د
کاډم ۍور مطبوعات هخ سته چې مخدوص مخوۍه یې په ۍامه د(
فې ۍهې د ژبې ساتنه) وضع کړ و په هغو کې د تخدیص پاوۍ ن
هاۍ( سعی) لېي که چېې بله ژبه په و سطه د ځنو لغاتو د فې ۍهې
په ژبه کې ګډه سي دوی یې مخ وۍهي.
179
ښایي ښاغلي لوستوۍکي له پورته تفدیل څخه وپوهېږي چاې د د
فې ۍهې ژبه چې د لغاتو و صط حاتو په عتبار و ډدېو لي سېه د
علخ و معار ۍن ور د ټولو ژبو په سې کې ځای لېي .تې څو رلهخ
قېن پور له ههت څخه لڅه و بېمنډه وه .و په ولهخ قېن کې د
لاتینې و یوۍاۍي ډدې لغات و صط حات په کې ګډ وه و یوه بوبه ژبه
ۍه ورته ویله کې ه.
د وه یوه تاریخ ه د فې ۍهې د ژبې چې ډدې لنډ و په پتدار ساېه
یې بیان وسو .ۍو وه موږ هخ هیله کولای سو چې زموږ ر تلوۍکی
توکخ( ۍهل) به د یو ژوۍ ۍ و علمي و فني ژبې ا(ګې ۍه پښتو)
پاوۍ سي و په وبه ۍازیږي هو کاې زماوږ د مقاې ۍو قا مات و
تودو لی چې د د ملت په ولاد کې وه من ه سوي دي د دهیلې
شغله زموږ په زړو کې ځ ۍ ه و رڼا کوي که پ ی کول.
د روسي ملي ژبه
لومړی بای وو یو چې روسي ژبه د سا و د ژباې یاوه څاۍګاه ده لاه
جملې څخه د ۲۴۴ملیوۍو پلقو چې د س م په ژبه ولیږي ۸۸ملیون
ۍفوه یو ځې د روسي په ژبه پبې کوي و د ۸۸ملیون ۍفوه چې
بوبه روسي ژبه لېي ۸۲ملیوۍه یې په هم غه معېوفه روسي ژبه چې
سرینه روسي یې بولي پرل کړیت بېیا کوي( مطلب د کوی) و د
طبیعي ده چې په هېه موقع کې جزء د کل تابع وي له هغو ډول ډول
و بې شمارو لججو و ژبو څخه چې په یاوه مملکات کاې ماېوج وي
180
هغه لججه و ژبه غوره کېږي چې له یو پو ه یو لوی ټبې د ملت په
ګویا ۍه وي و له بلې پو ه هغه لججه د درباریاۍو و مقې ۍو لججه وي
ځکه په د ځای کې دوه لوی و ۍه ګېزووۍکي( لایتغیې) دلیلوۍه سته
چې هیڅ منطقي ځنې هی توبه کی ی ۍهي مث:
جتماعیات د سې قو ۍین و ۍو میس لېي چې ۍهان ځناې ()１
هی توبه کې ی ۍهي و ۍه یې د تګ لار ۍېولای سي و ۍه یې ۍو میس
ب لولای سي و جتماع تل تې ښکاره سبابو و عللو لاۍ هغه ۍتایج
شن ي چې د طبیعي منطقیه قو ۍینو د سلهلو سېه ړه ولېي .ۍاو
هې کله چې مهله په د څېې ده بای ومنو چې جزء د کال تاابع یاو
ولهي( جتماعي) قاۍون دی و بیا هې کله چې وجود د د قاۍون
ومنل سو ۍو هېو مېو بای وو یو چې د بقېیت لویه بېپه تل پې د
و ک لېي چې پرله ژبه دبیات و پرل هې شی په لږ بېپه ومني.
( )２د ښکاره پبېه ده چې ملت تل د پرلو و ک ر ۍو د وضاع و عاد تو
پیښېئ(تقلی) کوي ځکه :چې د دربار د پلقو د معاشېت طاېز د
پبېو صول و ۍور عېفاۍي وصا ډدې لوړ و پو ږه و په فدااحت
سېه دي و د سار یاۍو ژوۍ ون بیله سار یي و ساده ژوۍ ون بل څه
ۍه لېي و وګړي تل وه کوي چې د هغو طاو رو و عااد تو پېښاې
وکي چې و ک ر ن په هغه طو ر صفتیلی سوي دي .ۍو په د سبب
سېه هې کله چې تاریخ پلټو وینو یې چې په هې ځای کې درباري لججه
پې ۍورو لججو غوره سو و رسمي لججه ګېزد لې .و ټول دفتېي
181
چار مطبوعات ویناو( ۍط) و پطابې په هغه لججه کېږي .ۍو
دغه ډول دی د صلي روساۍو یړ( غلبه) و غوره و لی پاې سارینو
روساۍو و د دوی د ژبې پېژۍ ل په رسمیت سېه.
په هې حال هې کله چې زموږ تمجی تې د ځای وږد سو و جوته مو
کړه چې طبیعي تګ( جېیان) د ژبې په حاال کاې د رۍګاه دی بېېتاه
پرل مطلب ته ګېزو و و یو:
کنازی( مارت) له لومړۍ تاسیس څخه په روسیه کاې د مای دي تاې
لهخ قېن پور که څاه هاخ د روسایه ژباه موجاود وه ماا ۍاه یاې د
توري( حېو) درلود چاې وه یاې لاېي و ۍاه یاې صاې و ۍحاو
درلود وروسته له هغه چې په لهخ قېن کې لوی( ولادیمیې) کناازز
یعنې د روسې حمکې ن سو د روسیې ملت هخ د مناسباتو پاه ثاې
چې د باۍ ۍي دولتو سېه یې وموۍ و تګ و ر تګ چې د روساۍو و
پارجه دولتو سېه منه سو بت پېستي یې پېدښوده و ۍاازل ساوي
کتابو ته یې میل وکی و د ورتودوکس مذهب چې په شېقي روماا
کې رو ج وه و ماۍه و روسیه مملکت وروسته له د پاوۍ د دبي
ژبې و د دبیاتو سو په د ډول چې د س وي پا پوله له پو ۍجیل
شېیف د س په دبي ژبه تېجمه سو ویوه روحاۍي فیلهو چې په
(سن سیېیل) موسوم وه و د س و د قوم روحاۍي رلیس بلل کې ه
یوه لف با یې د( سیېیل د لف با) په ۍامه پتې ع کړه و د ۍن ورځې
د روسې و صېب و بلغاریا د لف با ساه سې کښېښود ۍو هې کله
182
چې د س و ژبې و پدوصا د روسې ژبه په سوري کې د عیهوي
دین و د سیېیل په هاۍ د لف با پاوۍ سو طبیعاي وه چاې د
دبیاتو له پو ه هخ ۍجضت وکي.
لومړی دبي ۍجضت
هې کله چې روسان د لف با پاوۍ ن سوه ورو ورو لیکوۍکي و علما
په دوي کې څېګن ساو و لاومړی و ر یاې پاه روساي لججاه چاې د
کنازي( میېي) په دربار کې پبې په کې له ډدېوسړیو له پو ډدې
کتابوۍه د( سن بوریس ژوۍ ون) و د(کیف د پاپو ژوۍ ون) و د
(وی دی میېموۍو ماک وصیت ۍامه) و د(پاپاۍو د رلیس سیاحت)
په ۍامه ۍقې سوه که څه هخ کثې مطالاب یاې دیناي وه ماا پاه دباي
لحاظ و لومړی و ر ښورد ل د ژبې و دب کې لای سي چې د هغه
ملک د دبیاتو و د ژبې د تېقي په تحقیقاتو کې لوی سن وي .بای
چې د هخ بې ویلو پېدنږدو چې د دب و ژبې د دوهخ ۍجضت دی
چې په دولهخ قېن کې په هغه ملک کې من ه سو یعنې وروسته له
دوو قېۍو چې عیهوي دین ۍفور موۍ ه کی و لف با یجاد سوه د
پورته کتابوۍه لیکل سوي دي څه رۍګه چې د تورک لیکوۍکي(ر فت
عوۍي) لیکي و موږ یې هخ پورته عېض وکای چاط د دباي تما ن
پاص په عیاۍو و و ک د ر ۍو کې رو ج درلود و د هغو د حهاساتو
و عو طفو شېی ده ۍه د کښتو و ۍازلو پلقو.
183
وروسته له د چې روسي ژبې و دبیاتو یې څه ښایهت و صورت
وموۍ ه و په د کې وه چې ورو ورو پرل ۍیخ ګړی حال پوره کي و
یو و ر ځان بقرړ و لي ته ورسوي روسي مملکت د پېدیو په یړیو(
هجوم) و حملو لکه تاتار و ۍور لټار ساو و د هغاه مملکات دباي
ژوۍ ون بیا په سلګیو و هغه لومړی حال ته ورساې ه یعناې څنګاه
چې د روه لوړو پلقو دبي ژوۍ له کلیها څخه زده کړی وه پس له
یړیو و لټاړ( ګېفتاري) د لوړو پلقو په سیاسي و عهکېي چارو بیا
د دبي ژوۍ وظیفه کلیها و روحاۍیاۍو ته وسرارله سوه.
که څه هخ په لومړي و ر کې د یړیو( تجاجماتو) د روسي د ژبې د
ص حاتو و د دبیاتو د تېقي مخ وۍیو ما د روه ملت بیا هخ هغه
م فعات و جګړ چې د دښمن د ماتو لي و د وطن د روغتیا د پاره
وکړي د روه د ژبې و دبیاتو په مځکه کې یې بل ۍجال کښېښود و
هغه ۍجال د روسي ژبې ۍثې وه چې تې هغه وپت د لغاتو و د جملو
د پیودلو له حیث هیڅ وه ځکه هغو کهاۍو چې څه لیک ی سو و د
حلمې پاې پرال وطان و هغاه د مملکات د ولاد وطان غوښاتوۍکي
هاۍ ولی ۍو د هغو څو لږ و و مح ود و لغاتو څخه چې لاومړی
یې په مذهبي کتابو کې لیکل کې ل یا د هې ورځې په پبېو کې یې
ستعمالول غوره جملې یې وپېودلې و پاتې لغات یې د ساریاۍو د
ژوۍ ون و زیهت څخه پوره کړه یو ۍثې یې ډګې ته ر ولیهت چې له
هېه حیث د روسې ژبې د تکامل سبب سو و هم وه چې مقجور
184
ثېوۍه په ۍامه د( یګور د جنګ منقبتون) و د( دیمیتېي دوۍهکو
بېیالیتوب) پاه سانه ۲۱۶۲کاې ولیکال ساوه و د د دوو ثاېو څخاه
پوهې ل کېږي چې د روه ژبه د د یاد سوو عو ملو په ثې تې څاه
ح ه بېیالي و د ستع د پاوۍ ه سوه.
په څو رلهخ قېن کې هغه وپت چې بېیالي سلطان محم د س م د
عهکې په وږه سېه ستاۍبول فات کای و سا مي ججاان ۍیاووۍکي
بیېغ یې د ۍدې ۍي صلیب پې ځای په شېقي روما کاې( بیاز ۍس یاا
ۍني ستاۍبول) وبخت د بېز ۍس ځینو وسې وۍکو چاې د سا م
ۍور یې په پرلو تورو زړو کې ۍه غوښت و د بېیالي عثماۍي سلطان
جوغ یې پې پرل ورمیږ ۍه یښاود بېاز ۍس یاې پېیښاود یاوه بېپاه
یطالیا و ۍور یې روپا ته ولاړل و څه روسې ته هیله وروړه و هلته
میقت سول د روم د مرې طورۍ د وږد زمااۍې و د معاار د
ۍیږد و لي په سبب د تلوۍکو د دۍیایې کمالاتو بېپه درلود څاه
رۍګه چاې پاه یطالیاا کاې د ۍتبااه د دور لاوی سابب وګېزدا ل پاه
روسیه کې هخ زیات پې عېفاۍي پ متو چې دوی وکاړه یاوه ساړي
چې( سیلوه ستې) ۍومې ه و له دغو مجاجېینو څخه وه یو کتاب یې
د( دومو ستې یې) په ۍامه ولیکی و په د کتاب ساېه یاې لاوی و
دروۍ پ مت د روسې و ژبې و دبیاتو ته وکی.
غوره کتاب چې په روسبه کې د ژبې و دبیاتو په لحاظ ولیکل سو و
د هغه مملکت د دبي و لهاۍي په لومړۍ ۍجضت کې یې تې( ۲۸۸۴ع
185
اا ساری( ۍظیې) ۍه درلود د(حو ري ۍامه) کتاب وه چې په هغه سنه
کې یعنې په( ۲۸۸۴ع اا کې لیکلی سوی وه ځکه د کتاب په هغه ۍ زه
چې د هغه مملکت په دبیاتو کې غوره و لی لېي په و سطه د د چې
لیکوۍکي د لیک ق رت په د کتاب کې ښوولي دي و د ژبې د ۍز کت
کوچنی پې د په هغه کې سړی لی لای سي.
په هې حال روسیه مملکت که څه هخ تې ۲۸۸۴پور د ژبې و دبیاتو
له حیث ځان پوره کی بیا هخ په و سطه د د چې ګې ماې( صاې و
ۍحو) یې ۍه درلود لکه د یو ګې مې لېوۍکي ژبې د حیثیت و عتبار
پاوۍ ۍه وه د وه چې د ۍقدان هخ په(۲۸۲۶ع) کاې لاه میانه څخاه
و پیهت سو و د روسې ژبې ګې مې په( ۲۸۲۶ع) کې روساۍو ولیکی
و پرور یې کی وروسته له هغه د روه هغه ۍوموړي سړي چې ۍوم
یې(لوموۍو سو) و د هغه مملکات د د یاېه لمعاار پاوۍا دی
بقرړ یې کی.
د یقیا ژبې
عېبي ژبه :عېبي ژبه ډدېه پخو ۍ ژبه ده و څه رۍګه چې د ژبه موږ
مهلماۍاۍو ته دیني و مذهبي غوره و لی لېي هم رۍګه په شېق کې
لومړۍ ژبه ده چې د تم ن د لوړ تېق یعنې د شلخ قېن دبي و
علمي حو یج و ړتیا پوره کوي و د ژبې د تکامل په تااریخ کاې یاوه
څېګن ه سلهله پېله پهې کولای ۍهو ځکاه عېفاان ز ده د سا م د
م ۍیت په تاریخ کې لیکی:
186
د جاهلیت عې ب په شعې پطابات فدااحت و ب غات کاې د لاویې
مېتبې پاوۍ ن وه و سړي به پرل زوی ته شاعې و پطابات ورزده
کاوه و ډدې وه به کاوه چې زوی یې شاعې یا پطیب سي ځکه دوی
شعې و پطیبان ساتوۍکي د عاېض و ۍااموه و پادماان د عاامو
ګڼل که چېې په کخ کلي و ټبې کې شاعې یا پطیاب څېګنا و ی ۍاو
هغه کلی و ټبې ډدېه سېلوي پې کلوله و د ده د عزت له پاره باه یاې
پور لویې میلمهتیاو ورکولې .و د پطیباۍو و شعې و په مینه
کې به مقاعې و مهابقې کې لې هې څوک چې په د مهابقاتو و
مقاعېو کې تې ۍورو غوره سوی و ی د هغه شعې به په مکه معظمه
کې ځړ وه و تل به د هغه عزت و حتې م کاوه .تې ټولو مقاجوره د
سوق عکاظ مهابقه وه چې هې کال ۍوموړي شاعې ن به هلته ټولې ل
و مهابقې و مقاعې به سېه کولې( معلقیات سابعه) هاخ د د
دور ۍښه ده.
وروسته له د چې د س م لمې وپوت و د عېبهتان شابه جزیاېه
یې په پرل ۍور رڼا کړه و قې ن کېیخ زموږ پې پیغمبې حضېت محم
( ص) ۍازل سو له پاره د د چې د قې ن کېیخ آیتوۍه له غلط لوستلو
څخه وساتل سي بیا د عېبي د ژبې له پاره ۍحو جوړه سوه که څه هخ
دعېبي ژبې د ۍحو وضع کې ل د قې ن د لفظي صحت وساتنې لاه
پاره و ما بېسېېه پې هغه د ژبې د رت و لي د پاره هاخ لویاه ملګاېي
وګېځې ه و هغه د جاهلیات د دور و ژباې تاه یاې د ډول عظمات
187
ورکی چې پس له هغه د س م د علمي لوړتیا و عظمت په دوره کې
د شاعې ۍو فلهفه متکلمین و علماو ضېوریات یې په ښه ډول پوره
کاوه.
لوی صفت چې عېبي ژبه لېي و هغه یې د رت و لي غوره دلیل بای
وګڼو هغه د دی چې د ژبې تل د علومو د تېقي و تعالی پاه ماخ
کې ځان څېګن کړی دی مث هې علخ و هېه صط ی چې په ما ۍي
دۍیا کې ۍوی ومن ه سي و دعېبي په ژباه کاې قابال د ۍقال وي پاه
عېبي کې د هغو د ټولو څاۍګو و فېوعو صط ی پی کېږي ۍو لاه
د ججته دی چې عېبي دیارلس ۍیخ قېن د شېق علمي و دبي ژبه
ده و ښایي چې شېقي هیڅ کله د د ژبې له حتیااج څخاه وزګاار
ۍهي.
تورکي( تېکي) ژبه:
هې کله چې ۍهان د تېکو د ژبې و د دبیاتو تاریخ ګوری کولای سئ
چې د تورکو په ژبه کژ څو بېلې بېلې لججې و دبیات لکه :ویغاور
وګوز چغتای آرري و .....پیا کای و د ټاولې لججاې و ژباې و
دبیات د تاریخ پاه پااڼو کاې پاتاه دي یاو ځې هغاه ژباه چاې ۍان ور
ژوۍ ۍ و د تورکو پاه ملات کاې ویلاه کېاږي عثمااۍي ژباه ده چاې د
ۍاطول( آسیای صغیې) د تورکاۍو بوبه( مخدوصه) ژبه وه ۍو موږ
هخ د د ژبې په شاوپو کې پرل مطالعات لیکو:
188
څنګه چې هلل میزو لیکی :هغه وپت چاې د سالجوقیاۍو حکومات
آسیای صغیې ته ورسې ه و فارسي ژبه یې پرله رسمي و ملي ژباه
ټاکلې وه په آسیاي صغیې کې د ملي تاوه ډک یو ۍجضت څېګن سو
و د ۍجضت د پرل مطللب پاه ساې کاې د تورکاو د ژباې ژوۍا ون
مقېر کړی وه و د آسیاي صغیې د ملوک لطو یفي په ع قو کې ورو
ورو فارسي ژبه له مینه څه و پهته سوه و دبي ثې ت په تېکي ژبه
څېګن سول وروسته له ژوۍ څخه د ژبې د دتورکو د ملت په زړو
کې بله رڼا پی سوه چې هغه رڼا علمي ۍجضت و د س مي علومو
څخه فای ه پهتل وه و دوی سخ د لاسه س مي کتابو ته له عېبي
څخه په تورکي تېجمه کړه د ۍجضت یو ځې په یوه ولایت کې ۍه وه د
آسیایې صغیې په ټولو ولایتو کې څېګن سو.
لومړی سړی چې د پارجي ژبو څخه په تورکي ژبه کتاب تېجمه کی د
مولاۍا سلطان ول زوی چې د پ ر د تدو مهلک یې له هې پو ه
په لیک و تېجمه کې ر وست و په تېکي ژبه یې پرور کړی و دوهخ
سړی چې د تېجمې کار په تورکي کې وکی( شیخ حم عېبهوۍي)
وه چې فلک ۍامه و منط لطیې یې په تورکي ژبه تېجمه کی.
تې څو چې د عېبي د ژبې ۍفور په تېکیه کې ډدېوه و کثاېو علمااو
علمي فلهفي و د ک م کتابوۍه په عېبي ژبه لیکل ۍو د ۍجضت هخ
یوه وږده زماۍه د عېبي د علمي و دبي د ۍفور تې رڼا لاۍ کتابوۍه
په عېبي ژبه لیکل ۍو د ۍجضت هخ یوه وږده زماۍه د عېبي د علمي
189
و دبي د ۍفور تې رڼا لاۍ عمې تېې وه تې څو چاې د عیهاوي پاه
څو رلهخ قېن کې د سلطنت و ر بېیالی( فات) سالطان محما تاه
ورسې ه و د د سلطان په زماۍه کې پاه تېکیاه کاې د ساې ۍجضات
څېګن سو لکه چې د رۍهاۍس دوره په روپا کې وه ځکه په د دوره
کې یو عالخ د( سع فن ی) په ۍامه پی سو و و غوښتل چې د
یوۍان فلهفه په تېکي ژبه کې د پلاه کاي ۍاو د وه چاې د رساطو د
کتاب( سمآء لطبیعاي) متنوۍاه یاې چاې پاه عېباي و یوۍااۍي ژباه
موجود وه سېه تطبی کړه و یو کتااب یاې پاه تېکاي کاې د( کتااب
لهماۍیه) په ۍامه ولیکی.
وروسته له د بیا هخ ورو په ور د تېکو د علماو و لیکوۍکو ګڼه
ډدېد ه و د تېجمې شمار جوته زیاتوب وکی و تېکي ژبه په تا ریج
سېه د ههت و قوت پاوۍ ه کې ه .د د زماۍې په هغه وپات کاې
چې تېکي ژبه په پښو درد ه څه لیکوۍکو په د هیله سېه چې پرله
ۍقا لوړه وښي عېبي و فارسي لغات و لفاظ به یې د تېکي د ژبې
په قالب کې د تېکي ژبې د جملو و عبارتو سېه ګډول ۍو په د سبب
سېه پېوفیهور کوپې لوز ده فو د لیکی :چې په تېکي کې دوه سبک
لیک پی سو یوه بیهطه تېکي چې د بلې په ۍهبت سېه بوبه وه و
بله ګډه تېکي چې د عېبي و فارسي د کلماتو و لغاتو څخه ډکه وه.
د تېکي ژبې د لغت لومړی کتاب:
190
د تېکو په ژبه کې چې لومړی و غوره د لغت کتاب لیکلی سوی دی د
محمود کاشغېي د لغت کتاب د( دیو ن للغات لتو رک) په ۍامه دی
و دوهخ کتاب په د ژبه کې هغه کتاب وه چې عاصخ فن ي پاه ۲۱۱۲
کې د( مج ل ین فېاېوز) مقاجور قااموه د وقیااۍوه پاه ۍاماه
تېجمه کی و هې کله چې د سړی په عېبي فارسي فې ۍهه ژبو ښه
پوهې ی و تېکي ژبه یې هخ په ډدې س ست زده وه ویا( )۸۲زره لغات
یې د عامو تېکاۍو څخه ټول کړه و د کتااب د ۍاورو لغااتو ساېهیې
مقابله کړه ۍو یو پوره وغوره د لغت کتاب یې جوړ کی و د عو ماو
لغات یې د زماۍې د تالا کې و څخه وساتل .وروسته له ده بل ساړي
چې حهین بن پلف ۍومې ه د تبېیزي( بېهان قاطع) یاې پاه تېکاي
تېجمه کی و هې لغت ته یې تېکي لغت پی کی په دوی پهې ۍاورو
ژبوهاۍو لکه :شمس ل ین سامي معلخ ۍاجي ر لف ۍج ت و مثل د
دوی په تېکي ژبه کې ډدېو و ډول ډول د لغت کتابوۍه جوړ کړل و
د ژبه یې د لوړتیا و قوت پاوۍ ه وګېزوله.
که څه هخ د تېکیه د دبي په معېوفه دوره کې چې په ۍامه د(ثېوت
فنون کورۍ) یادیږي د ژبې په ژوۍ و د م د طېز په سامو لي(
ص ی) کې ډدې پوی لګی لې و د صې و ۍحو زیات کتابوۍه جوړ
سوي مګې د ځای د لږو لي په و سطه مې د ټولو تفدیل پېدښاود.
معذرت غو ړم و د تېکي د ژبې وسنی حال و د چې هغه ملت ۍن
191
ور په پرله ژبه کې څه کوي و لایې کوم لوړ مقام ته رسوي تې هغه
عنو ن لاۍ به یې چې( پښتو څنګه وروزو) څه بحث وکخ.
د فارسي ژبه
د فارسي ژباه چاې ۍان ور معماول و پباې پېکېاږي د عېباي و
پجلوي ژبې د تېکیب څخه جوړه سو و لومړی ټاپي یې د وه چې په
۱۸۱هج اېي ک اې صاافاریاۍو پااه پې سااان کااې و پااه ۱۸۱هجااېي ک اې
ساماۍیاۍو ،بلخ کې ساه د سلطنت کښېښود دی دوو کورۍیو ته
هغه وپت په لاه ورغی چې پرله فارسي ژبه و پرل ملاي دبیاات
وروزي هغه وه چې فارسي ژبه وروسته له هغه تاریخ څخه دههت
و ژوۍ پاوۍ ه سوه و د صفاریاۍو بالاپص د ساماۍیو شااهاۍو تاې
سوري لاۍ چې ټول فک د دوی د فارسي د ژبې پاه ژوۍا کاې وه
فارسي ژبې د بېدښنا په څېې عام و لی من ه کی و په لږه موده کاې
ډدې لوړ شاعې ن و ۍثې لیکوۍکي په کې څېګن ساوه پاه د صاورت
سېه چې:
د فارسي ۍثې:
آقای ۍفیهي د یې ن د دبیاتو په تاریخ کې لیکی :تې هغه ځایاه چاې
موږ پبې یو د فارسي د ۍثې لومړی ثې چې پاته دی د څلورم قېن په
ول کې دی .تې د وړ ۍ څه ۍښان یې چې پاته دی فق څو جملې
دي چې عېبي یا یې ۍي مولفینو پاه هغاو کتاابو کاې چاې پاه عېباي
لیکلي ۍقل کړي دي و د هخ جوته پبېه ده چې هېو مېو په دوهاخ
192
قېن کې د فارسي ۍثې وه ځکه(بجافېی) د ماه( فېوردین) زوی چې
د بني عباه د پ فت څخه لومړی په ۲۱۱هجاېي کاې ۍاوی دیان پاه
پې سان کې ر ویوست کتاب یې هخ په فارسي ژبه لیکلی وه و بیا یې
د( منګه) کتاب له هن ي څخه په فارسي تېجمه کی .په څلورم قېن
کې د ساماۍي د شاهاۍو د لمهولو په ثې ډدې کتابوۍه د فارسي په ژبه
کې تالیف سوه و هغه څه چې په د تالیفاتو کې ډدې غوره دي هغه
کتابوۍه دي چې د لغت د کتاب په ۍامه څېګن سوي ځکه :د لغات د
کتاب تاالیف یاو ژباې تاه لاه ضاېوري شایاۍو څخاه دي لکاه ې(تااج
لمدادر) چې د تالیف ۍهبت یاې( بوعبا لله جعفاې) د( محما
رودکي) زوی ته کوي بل د لغت کتااب چاې پاه د دوره کاې لیکلای
ساوی د فارساي د لغات هغاه کتااب دی چاې( حکایخ باوحفص) د
حوص سغ ي) زوی تالیف کړی و ورسته له دي ۍور ډدې کتابوۍه لکه
د بو لقاسخ عیهی( دعلی زوی) د لغت کتاب و د بو لمود بلخي
مولفات و ۍور د سې کتابوۍه ډدې څېګن و ولیکل سوه و د فارسي
ژبه یې د لو و لوړ مېتبې پاوۍ ه کړه و د د پا متو سلهاله
چې د فارسي د ژبې د لوړو لي د پاره کې ه وږده سوه تې څو چې د
سلطان محمود غزۍوي په زماۍه کې د ده پاه ر ده د فارساي د ژباې
لوی ثې( آب ه) یعنې شاهنامه فېدوسي ۍظخ کړه و د فارسي د ژبې
د ستق ل بنایې چې تې ۍن ورځې لی ه کېږي ټینګه کړه.
193
بای بې ویلو پاته ۍهي چې د فارسي شعې و پ مت د فارسي ژبې د
تاد ی په ټینګو لي له ۍثې لیکوۍکو څخه غوره و لوړ دی ځکه:
د فارسي ۍظخ
د ټولو تذکېه لیکوۍکو په تد ی سېه لومړی سړي چې پاه فارساي
ژبه شعې وو یه و د یې جوتاه کاړه چاې فارساي ژباه د شاعې ویلاو
ستع د لاېي حنظلاه بادغیهاي وه چاې پاه ۱ ۲۱هاا کاې ماړ ساو و
لومړی سړي چې په سیهتان کې د فارسي په ژبه شعې وو یه محم
د وصیف سکزي زوی و .چې په سنه ۱۸۱کې یې د یعقوب صفاري په
م ی کې شعې وو یه و مثال د دوی.
وروسته له د چې د فارسي په ژبه کې د ویلو و پبېو ډګې رت سو
د سې د شعې و ویوۍکو شمېې ډدې سو چې د پیال د غولي څخاه
وتلې پبېه ده ځکه :هغه وپت چې دردایخ قاېن پاای تاه ورساې ه و
څلورم قاېن شاېوع ساو لاه یاو پاو فارساي شاعې پرال ۍتجاایي
لوړو لي ته ورسې ه و له بلې پو ګڼه د شعې و دوۍې زیاتوب وکای
چې د سړي د ګمان وه چې په د زماۍه کې هې څه دي که ۍاه دي د
شعې لګیاتوب( مقغولتیا) دی ۍور څاه ۍهاته .ود هغاه زمااۍې د
پادشاهاۍو په درباار کاې شاعې و ویاوۍکي د لاومړي مقاام و عازت
پاوۍ ن وه لکه ۍدې بن حم ساماۍي چې د فارسي د دبیاتو و ژبې
تاریخ بای تل د ده په ۍامه سېلویي وکاي ځکاه د ده درباار ګاو کې د
شعې و دربار و د فارسي د ژبې د تېویج و ژوۍ لومړی ځای و.
194
وروسته له هغه د فارسي د ژبې دبي و معنوي رپایې ډدېد ه و د
مېتبې ته ورسې ه.
ښایي د پاسني بیان څخه پوهې ل سوي وی چې وسن فارسي هغه
ژبه ده چې د عمې یې ۲۲اا ۲۱سوه کاله کېږي و وړ ۍ تې هغه ۍه وه ما
د چې ۍن ور د یې ن ملت د فارسي و ژبې ته څاه پا مت کاوي و
څنګه روزي د پښتو د روزۍې په عنو ن کې به یې لنډ بیان وکخ.
د وه د ځنې ژبو د تکامل یوه لنډه تاریخ ه چې د مثال په ډول مې
پورته عېض کړه وه جازه غو ړم چې په څو جملو کاې د پښاتو د
ژبې د ص ی په باره کې څه علمي قو ۍین ولکیخ و مقاله پتمه کخ.
پښتو څنګه وروزو؟
د پښتو پوږه ژبه لکه ۍوی زدږد لی ماشوم وه غو ړي چاې د د
وطن د پوه ولاد چې په سې کې یې له ښه مېغاه د مملکات لاومړی
سړی( لمتوکل علی لله علحضېت محم ظاهې شاه ښاغلی پادشاه
د فغاۍهتان) ځای لېي د روزۍې په غایپ کاې ځاو ۍ و ماړ ی تاه
ورسېږي و د پښتون د ولاد د لیک(کتبي) و وینا( شفاهي) ژبه
وګېزي هې کله چې د د ژبې د لومړی تاپي دي چې مخ پې وده ځي
که چېې صحی و علمي لار د د وتګ ته جوته ۍهي ښایي چې په
لومړی و ر کې به په کاړ و و ساتوۍزو کښاېوزي و بیاا باه د ځیناو
ۍقداۍو پاوۍ ه وي .ۍو څېۍګاه چاې ماشاوم د روزۍاې و تېبیاې پاه
وپت کې په ځنو قیود تو سېه مقی وي ژبه هخ هېکله چې د تحول
195
په حال کې وي ځنو قیود تو ته ړه( حتیاج) وي و کنه ۍه ښایي چې
تاد ی پېست ساه کښېښوده سي و پالي له ۍقدان څخه ۍه وي ۍو
له د ججته مو پې ځان پور وګڼله چې د ژبې د علخ( فیلولاوژي) د
ځنو علما و تحقی کووۍکو د فکې په ستناد سېه د پښتو د ژبې له
پاره ځنې ت بیې غوره کو چې بې بېو لی( تطبی) یې په د ژبه کې
هخ لکه د ۍورو ژبو مکان لېي د دی چې شېوع په مطلب کېږي.
پښتو ژبې ته د صې و ۍحو لزم:
که د پښتو د ژبې په ساه کې پلټنه و تحقی وسي پوهې ی ساو
چئ د ژبه د صېفې و ۍحو صاط حاتو لاه حیاث د لاویې ههات
پاوۍ ه ده مث تېې تې د چې په فعالو صفاتو ضمالېو و ....کې د
ۍتظام و مخدوص غږ پاوۍ ه ده د تذکیې و تاۍیث پاه قو عا کاې
چې ډدې ژبې لکه تېکي و فارسي و ....چې د لیک و پبېو په وپت
کې مخدوص روق و پوۍ لیکوۍکي و ویوۍکي ته ورکوي یعنې که
سخ مذکې وي ضمیې هخ مذکې وي و که سخ موۍث وي ضمیې هخ
موۍث ورته ر جع کېږي یا کی موصو مذکې وي صفت دې مذکې وي
و که موصو موۍث وي صفت یې هخ موۍث ر ځي و هخ ۍور مث:
ضمیې هغه ا هغې سخ
سخ شاره :دی ا د
غویي ا غو
وښ ا وښه
196
وز ا وزه
مذکې موۍث
د لېګی سخ دی ااااا د لښته سمه د
د غویي څورب دی ااا د غو څوربه ده
د کتاب سرین دی ااا د کتاب ه سرینه ده
د زی آه ډۍګې دی ااا د زی آسره ډۍګېه ده
د عې و غویي تور دی ااا د بکې غو تور ده
د آصف قلخ سور دی اا د آِصف مقو ڼ سېه ده
زی کور ته ولاړ ااا د کورته ولاړه
زی سړی وو هه ااا زی ښځه ووهله
(د) سخ شاره( لېګي) موصو( سخ) صفت
(دی) حې ربط ا ا صفت سېه له موصو اا جمله سمیه مفېد.
(د) حې ضافت( زی) مضا لیه(آه) مضا
(دی) حې ربط ا مضا سېه له مضا لیه جمله سمیه مفېد.
(زی) فاعل(کور) مجېور مفعول( ته) حې جې.
(ولاړ) فعل ا فاعل سېه له مفعول و فعل جمله فعلیه.
ښایي چې له پورته مثالو څخه وپوهې ل سي چې د ژبه د صې و
ۍحو له پو ه څخه پې ډدېو ژبو مخدوصا شېقي ژبې لوړو لی و
ښه و لی لېي که چېې صېفي و ۍحوي قو ۍین یاې ساېه ټاول ساي
کی لای سي چې صېفي و ۍحوي محیط یې پې ټولو علمي و دباي
197
حو لجو چاپېې سي د عېض هخ بای وکخ چې زه ۍه و یخ چې پښتو
ژبې ته د ۍوی صې و ۍحو جوړ سي بلکې غو ړم وو یاخ چاې د
پښتو ژبه په پرل ټټې کې پل غوره و سې ته رسې لې صې و ۍحو
لېي هغه صې و ۍحو دي ت وین سي حتیاج په ښه ډول پوره کوي
و ښایي چې په د ډول هغه ۍجمن چې د کار بای وکي هیڅ کړ و
ۍاه ورپېښاېږي ۍاو لاه هغاه ۍجمان و لاه هغاو کهااۍو څخاه چاې
غوښتوۍکي د د چار دي و د صې و ۍحو د ت وین وپت لېي
په ډدېه بېړه د صې و ۍحو د ت وین هیله لېو.
د عاامو پلقاو ،لججاو و لغااتو کاې پلټناه ور لیهاتل د ۍابلا و(
غیېماۍوه) لغاتو و په کار وړل د هغو:
هې کله چې ۍهان د پښتو په ژبه کې ژوره پلټنه کوي و د عادي لیک
و پبېو څخه چې هېه ور یې ساتعمالوي څاه کښاته ولاړ ساي و
ولې(ریقه) و شتقاق و هغو تیارو ګټو( ګنج) ته چاې د پښاتو د
ژبې هېې سوي لغات پې تاه دي ورساېږي ګاوري چاې پاه ډداې وړیاا(
مفتو) ګنجو بې بې سوي دي و کثې هغه لغات چې په ویلو کې عادي
ګڼل کېږي و زموږ په ژبه کې ۍهته په د ګټو کې یې موۍ لای سئ
مث( جوته) چې د و ض معلوم مبېهن پې ځای ده یا د( وهاار)
صط ی چې په ځای کې د( هغه کاریز وچه یو کال وباه لاېي و یاو
کال یې ۍه لېي)ویله کېږي یا د( شوۍی)لغت چې هغو وړیو ته چې
زړ و له کاره وتلې وي و بیا وټکولی سي ویل کېږي هم رۍګه په
198
هاېه بېپاه کوښاه د مملکات کاې پاه زرو ساار یي و محلاي لغاات
صط حات سته چې د پل و لي په و سطه موږ ګمان کوو چې ژبه د
لغات ۍه لېي .ۍو هې کله چې پبې په د څېې ده موږ څنګه وکو؟
د ژپو علخ( فیلولوژي) په د باب کې موږ تاه ښاه لار ر ښاودلې و
زدېماه کاوي چاې تاې هغاه حا ه چاې وه وي بایا د ژباې د ټااکلو(
پدوصي) ځېو(ۍماین ګان) په رریعه بای د پښتو ۍجمن د ډول
ځېي د تقوی و تحېیص په وسیله د ملي ژبې و پ مت ته په لاه
ر ولي .هغه صاط حات و لغاات چاې ماث پاه قنا هار کاې ساته پاه
مقېقي کې ۍهته یا په مقېقي کې سته په قن هار کاې ۍهاته یاا پاه
جنوبي کې سته به ۍورو پښتنو کې ۍهته سېه ر غوۍډ کي و هې کله
چې د مهله په ټول ملت ړه لېي و هې څوک چې پښتون دی و په
هې ولایت کې چې میقت دی د عج ه قبلوي ۍو بېله یوه د مینې ډکه
پاملېۍه بله هیڅ ډول مدار ۍه غو ړي که موظف ۍجمن د غوره و
ډدېه لویه وظیفه مګې په کړو ساېه آسااۍه پاې ځاان ومناي و د پرال
عملي حکمت په و سطه په د موضوع کې ق م وکي په لږه ماوده
کې به پرل مطلب ته ورسېږي و زما په پیال په د کار کې ډدې لوی
و موثې ځېي د ولایاتو د پبارو و د معار م یې ن دي.
د م و رسخ لخط د یوو لي لزوم په لیک لکې:
که د پ ی رضا وه د حکومت په پاملېۍاه ساېه ښاایي چاې د پښاتو
پوږه ژبه به لږه موده کې د کتابو پبارو و مجلاو پاوۍا ه ساي د
199
پښتو د ژبې پباروۍه و ۍجمن د پښتو ملکلف دی چاې د ما پاه
یوو لي کې وه و پام وکي.
یا په بل عبارت سېه هغه لججې چې په ځنو لغاتو کې د ځنو قو مو
په ویلو کې توپیې لېي لکه آوښته( ب لې ه) د ځنو تورو( حېو) په
بل توري( حې) و څه رۍګه چې په لیک کې زموږ پخو ۍیو دیباۍو
و مقې ۍو پ ی د په دوی رحمت وکي په هغه وپت کې د پښتنو
د یوو لي و د وح ت په لحاظ سېه هغه مختلاف فیاه لغاات چاې پاه
جوته رسخ لخط لیکلي و د پ یې بلاه میانه څخاه پیهاتی و
پښتنو ب ستثنا که مغېبي دي یا مقېقي کاه جناوبي دي یاا ۍاور
ټولو منلې و د پنځوسوو کلو ر په د پو ماېوج و معماول دي
وساتل سي و هې سړی ځاۍته بېله بیله لار وۍه ۍهي ۍو هغه مطلب
چې د پښتو د ژوۍ څخه لېو هغه مطلب ته به په بېړه ورسېږو مث:
د یوه علمي و دبي ثې څخه به هخ د مقاېقي و هاخ د مغېباي و
جنوبي و منځني قوموۍه ګټه و پلي و هخ به په وهېږي هې کله چې
د د پښتو د ژپې لومړی پېمختیا ده و ور په ور په د ژباه کاې
ګڼه د درسي کتابو و مطبوعاتو ډدېدږي ۍو بای هغه لغات چاې پاه
د کتابو و مطبوعاتو کې ر وساتل کېاږي کاام د ما و د رساخ
لخط د یوو لي لحاظ د وسي ځکه :سېچقمه شای ګېفتن به میل
چو پېش ۍقای ګذشتن به پیل.
د لغاتو د وضع کولو د پاره لار:
هې کله چې ۍهان د ژبو تاریخ وګوري و هغو س یو ته چې د ژبو
تیې کړي دي ۍظې و چوي ۍو د ورته جوته سي چې بېله ځناو ژباو
200
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Final zmaryli 2docx
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search