birgeyasayis felsefesi-2018

ELSEVƏR MƏMMƏD OĞLU SƏMƏDOV

BİRGƏYAŞAYIŞ FƏLSƏFƏSİ

ÖZÜNÜTƏCRİDDƏN VƏHDƏTƏ DOĞRU

BAKI – 2018

Rəyçilər: f.ü.e.d. Füzuli Qurbanov
f.ü.e.d. Aydın Əlizadə

f.ü.f.d. Rəşad İlyasov
f.ü.e.d. Afaq Rüstəmova

Səmədov E. M. Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru.

Bakı-2018.

Bu kitab müasir dövrün ən aktual problemlərindən olan özünütəcridin
müxtəlif təzahürlərinin və onların alternativi kimi qarşımıza çıxan birgəyaşayış
fəlsəfəsinə əsaslanan ümumvəhdət və harmoniya elmementlərini özündə ehtiva
edən multikulturalizm anlayışlarının tədqiqinə həsr olunmuşdur. Bu kitabda
fəlsəfi fikirdən başlayaraq bütün dini və mədəni istiqamətlərdə ortaya çıxan
fundamentalist, radikal və extremist tendensiyanın inkişaf qanunauyğunluğu
müqayisəli şəkildə tədqiq edilmişdir. Bundan başqa müasir dövrdə postmodern
epoxanın gətirmiş olduğu təlatümlər qarşısında ənənəvi cəmiyyətlərin
dözümlülüyü məsələsi də işıqlandırılmışdır ki, burada əsasən post-sekulyar
situasiyada ənənəvi dinlərin postmodern təzahürlərinin interpritasiyası öz əksini
tapmışdır. Nəhayət, burada dünyada cərəyan edən qlobal proseslərin təsirindən
qorunmaq məqsədi ilə Azərbaycanda multikulturalizmin dövlət siyasəti kimi
müəyyənləşdirilməsinin sosial-fəlsəfi və ideoloji əhəmiyyəti milli təhlükəsizlik
baxımından dəyərləndirilərək oxucuların ixtiyarına verilmişdir. Ümumiyyətlə,
təqdim olunan bu kitab həm mütəxəssislər, həm də geniş oxucu kütləsi üçün
nəzərdə tutulmuşdu

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 3

Önsöz

Bu gün qloballaşan dünyamızda insanların ortaq dəyərlər ətrafında
birləşməsi bir qədər çətin görünsə də, amma mümkündür. Çünki, insanlar
artıq süni şəkildə formalaşdırılan müxtəlif yönlü idealoji çərçivələri aşmağa
qərarlı görünürlər. Onlar sülh və əmin-amanlıq, qardaşlıq, birlik və bərabərlik
hissləri içərisində yaşamağı arzu edirlər. Ancaq, bütün bunlara baxmayaraq
müəyyən insanlar və siyasi güclər vardır ki, onlar cəmiyyətin ahəngini pozmağa
qərarlıdırlar. Onlar öz siyasi ambisiyalarını həyata keçirmək üçün bütün
müqəddəs dəyərləri tapdalayaraq insanlığı təhdid altında qoyurlar. Bununla da
onlar dünyada özünütəcrid, bunlarla mübarizə apararaq sülh və barışı, sevgi
və məhəbəti, əmin-amanlığı, birlik və bərabərliyi aşılayanlar isə vəhdət yolunu
tuturlar. Əzəldən bu günə qədər davam edən bir reallıq vardır ki, bu da xeyirlə
şərin mübarizəsidir. Bu marafonda tarix göstərmişdir ki, xeyir həmişə şərə qalib
gəlmiş, cəmiyyətdə pozulan ahəngi yenidən bərpa edə bilmişdir.

Məhz, bu kitab da xeyir və şərin mübarizəsinə həsr olunmuşdur. Burada
cəmiyyətdə mövcud olan ahəngi və harmoniyanı pozaraq süni şəkildə insanlar
arasına dini, irqi və milli zəmində təfriqə toxumları səpən güclərlə, cəmiyyətdə
birlik-bərabərlik, ümumvəhdət fəlsəfəsinə əsaslanan birgəyaşayışı təbii şəkildə
formalaşdırmağa çalışan güclərin mübarizəsi öz əksini tapmışdır. Bu baxımdan
özünütəcrid – fundamentalizm, radikalizm, ekstremizm və terrorizmdirsə,
cəmiyyətdə vəhdətə nail olmaq isə bütün fərqliliklərə baxmayaraq ortaq dəyərlər
ətrafında birləşə bilməkdir.

Bu baxımdan özünütəcriddən vəhdətə gedən yolda insanlığa sevgi, birlik-
bərabərlik, sülh və əmin-amanlıq arzusu ilə!

4 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

GİRİŞ

İnsan sosial bir varlıq olduğu üçün çox vaxt həyatını ictimai əsaslar
üzərində formalaşdırmaq istəyir. Ancaq, insan bəzən müxtəlif səbəblər üzündən
özünütəcrid yolunu da seçə bilir. Qeyd etmək istərdik ki, cəmiyyətlər də insanlar
kimi bəzən özünütəcrid, çox zaman isə harmoniya və ümum-vəhdət fəlsəfəsinə
əsaslanan birgəyaşayışa yönəlməkdədir. Tarixdə hər iki tendensiyanın bir
çox örnəkləri vardır ki, biz həm fərd, həm də cəmiyyət olaraq özümüz üçün
bunlardan birini seçməliyik. Azərbaycan həmişə məhz, harmoniya və ümum-
vəhdət fəlsəfəsinə əsaslanan birgəyaşayış fəlsəfəsini özünün paradiqmal düşüncə
sisteminin təməlinə yerləşdirmişdir.

Ancaq, tarixə nəzər saldıqda görürük ki, bəzi cəmiyyətlər məhz özünütəcrid
yolunu seçərək, qarşıdurma və xaosun yaranmasına çalışmışlar. Təbii ki, onlar
bütün bunları məhz dini-siyasi və sosial-iqtisadi səbəblərdən etsələr də, yəqin ki,
bununla onlar yaşadıqları bölgələrin və ya bütün dünyanın harmonik nizamını
pozduqlarını da bilirlər. Dini, siyasi və iqtisadi məqsədləri üçün fundamentalist,
radikal və ekstremist fəaliyyətləri dərinləşdirən fərd, qrup, institut, təşkilat və
hətta ölkələr öz mənfəətləri üçün qarşılarına keçən mütərəqqi fikirli müstəqil fərd,
millət, xalq, etnos, dini konfessiya və mədəniyyətləri məhv edirlər. Beləliklə,
özünütəcrid yolunu seçənlər cəmiyyətin harmoniyasını pozaraq dünyaya nifaq
salır, qarşıdurma yaradır və istədikləri yeri xaosa çevirirlər.

Bildiyimiz kimi XIX əsrin sonlarından başlayaraq modernləşmə
birmənalı şəkildə bütün dünyanı öz təsir dairəsi altına almışdır. Modernləşmə
sekulyarlaşmanı bərabərində gətirərək öz daxilində bir çox əks reaksiyaların
ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. Məhz, modern və sekulyar ideologiyalara
alternativ bir sistem kimi inkişaf edən və ictimai həyatın bütün istiqamətlərini:
siyasət, iqtisadiyyat, təhsil, hüquq, dini qurumları və sistemləri ələ alaraq
mənimsəyən bir dini-fəlsəfi dünyagörüşünə məxsus fenomen kimi ortaya çıxan
özünütəcridin bütün təzahürləri, o cümlədən dini fundamentalizm radikal

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 5

mühafizəkarlıq yönündə daha da güc qazanaraq təsir dairəsini və istiqamətlərini
daha da genişləndirmişdir. Bu baxımdan özünütəcridin bütün təzahürləri, o
cümlədən fundamentalizmin və bu anlayışın alternativi olan multikulturalizmin
tədqiqi olduqca aktualdır. Belə ki, müasir dövrdə Şərq-Qərb, Xristian-İslam
münasibətləri kontekstində tarixdən günümüzə kimi dini və mədəni zəmində
inkişaf edən münasibətlərin müqayisəli təhlili bu baxımdan aktuallıq kəsb edir.
Ayrıca, Şərq-Qərb və Xristian-Müsəlman münasibətləri kontekstində Xristian
və İslam dünyasının, o cümlədən Qərbin Azərbaycana olan münasibətlərini
araşdırmaq mövzunun aktuallığını daha da artırır.

Belə ki, istər tarixdə, istərsə də hazırki şəraitdə dünyada gedən proseslərə
nəzər yetirdikdə görərik ki, siyasi güclər xarici siyasətlərində həmişə dini və
etnik məsələlərdən istifadə etmişdirlər. Müasir dövrümüzdə də bu tendensiya
eyni xətt üzrə inkişaf etməkdədir. Hələ, XX əsrin 60 və 70-ci illərində ABŞ-
ın həyata keçirdiyi “yaşıl qurşaq” siyasəti məhz Yanın Şərq və Əfqanıstanda
Sovetlərin bu bölgələrdəki nüfuzunu sarsıtmaq və beləliklə, bu ərazilərə də
Amerikanın ekspansiya siyasətini həyata keçirərək hegemonluğu tək əldə
saxlamaqdan ötrü dini siyasi məqsədlər üçün istifadə etmək idi. Qeyd edək ki,
ilk dövrlərdə müsəlman cəmiyyətində oraya çıxan ihya hərəkatları, sonralar
məqsədli şəkildə yaradılmış radikal dini qruplaşmalar ilə eyniləşdirilərək
fundamentalist tendensiya ilə xarakterizə olunmağa başlanılmışdır. Bütün
bunlara baxmayaraq fundamentalizm bu gün nə qədər də İslamla eyniləşdirilsə
də, dini-fəlsəfi və siyasi fenomen olaraq Xristian dini dünyagörüşünün
məhsuludur. Protestanlığın içərisində təşəkkül tapmış bir çox dini cərəyanlar
məhz fundamentalist yanaşmaları ilə dini-fəlsəfi ədəbiyyatda yer almışdır. Təbii
ki, fundamentalizm bir tək Xristianlıq və İslamla əlaqədar məsələ deyil, bütün
dini və dünyəvi dünyagörüşlərində rast gəlinə bilən bir hadisə və fenomendir.

Bildiyimiz kimi 1979-cu ildə İran İslam İnqilabının qələbəsi İslamın
siyasiləşməsi problemini də gündəmə gətirmiş oldu. Bununla da, İslam
fundamentalizmi əhatə dairəsini və mahiyyətini bir az da dərinləşdirdi. Təbii ki,
bu hadisə Qərbə imkan verirdi ki, müxtəlif siyasi və iqtisadi baxış və mövqeləri

6 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

olan şiə İranı ilə sünni ərəb liqasını qarşı-qarşıya qoysun. Bütün bunların kökündə
isə təbii ki, hər iki tərəfi zəif düşürmək və beləliklə, bu ölkələrin resurslarına
sahiblənmək, bölgədə siyasi nəzarəti möhkəmləndirmək siyasəti dururdu.
1980-1988-ci illərdə İran-İraq müharibəsi, bunun ardınca 1991-ci ildə ABŞ
və müttəfiqlərinin İraqa hərbi müdaxilələri, buna paralel İslam coğrafiyasında
radikal dini qruplaşmaların ortaya çıxması və onların dəstəklənməsi və nəticədə,
dünyada mənfi İslam imicini formalaşmasına gətirib çıxardı. İslamı şiddət
və zorakılıq, insan haqlarının tapdalandığı din, İslam ölkələrinin isə qeyri-
demokratik, anarxiya və despot idarəetmə üsulu ilə idarə olunan ölkələr kimi
tanıdılması istiqamətində fəaliyyətlər həyata keçirdilər. 2001-ci ilə 11 sentyabr
hadisələri bu ssenarinin ən pik nöqtəsi oldu. Bu hadisədən sonra İslam ölkələrinə
demokratiya gətirmək adı ilə hərbi müdaxilələr başlanıldı və bu ölkələrdə
hakimiyyət çevrilişləri reallaşdırıldı. Sonra hərbi və insan itkisinin qarşısını almaq
üçün Yaxın Şərq siyasətində ABŞ və digər müttəfiq Avropa ölkələri yeni siyasi
kurs düşünərək “soft power” (“yumşaq güc”) adını verdikləri siyasəti təcrübədən
keçirməyə başladılar. Bu ölkələrin sosial-iqtisadi və dini-siyasi durumlarından
istifadə edərək “Ərəb baharı” adlandırdıqları inqilabları reallaşdırdılar. Onların
iddia etdikləri demokratiya yerinə isə bu cəmiyyətlərə xaos, özbaşınalıq, milli,
etnik və dini zəmində qarşıdurmalar, vətəndaş müharibələri gətirdilər və zaman
keçdikcə bu ərazilər dini radikal qruplaşmaların tüğyan etdiyi ərazilərə çevrildi.
Təbii ki, onların işğalçı siyasəti hələ də davam etməkdədir. Belə ki, sırası ilə
onlar bir-bir İslam dövlətlərini işğal edərək bu ərazilərdə böyük krallığı yaratmaq
məqsədi ilə siyasətlərini davam etdirəcəklər.

Bildiyimiz kimi siyasət və sivilizasiyalar üzrə ixtisaslaşmış mərkəzlər
müasir dünya haqqında müxtəlif proqnozlar verməkdədirlər. Belə ki, onların
irəli sürdükləri fikirlərdən anlamaq mümkündür ki, artıq yaxın gələcəkdə
dünyada tək qütblü deyil, bir neçə regional və qlobal güclər ortaya çıxacaqdır.
Bu yeni güclərin arasında Rusiya, Türkiyə, Hindistan, Çin, Braziliya kimi
ölkələrin adları da vardır. Və bütün bunlar onu göstərir ki, XXI əsrdə regional
və qlobal gücə çevrilmək üçün milli dövlətlərin iqtisadi, milli, dini, ideoloji və s.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 7

baxımdan yaxınlıq təşkil etdikləri birliklərdə təmsil olunacaqları görülməkdədir.
Məsələn, rusiyalı politoloq Aleksandr Duqinin müəllifi olduğu “Avrasiyaçılıq”
ideologiyasını bu gün iqtisadi və siyasi layihə kimi reallaşdırsa da, onun fəlsəfi-
ideoloji əsasları daha dərinlərə getməkdədir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki,
bu siyasi gediş neo-imperialism siyasətinin yeni təzahür formasıdır ki, bu da
türk milli dövlətlərinin suverenliyi baxımından ciddi təhlükədir. Bu baxımdan
region və dünyada söz sahibi ola bilməyimiz üçün milli, dini, mənəvi, iqtisadi və
coğrafi bağlılığı olan türk dövlətlərinin bir birlik ətrafında birləşməsi labüddür.

Çox təəssüf ki, Azərbaycanda da dini radikalizm hallarına rast
gəlinməkdədir. Müəyyən qruplar vardır ki, onlar Azərbaycanı xaosun cənginə
atmaqda maraqlıdırlar. Ancaq, bütün bunlara baxmayaraq milli təhlükəsizlik
naminə Azərbaycan dövlətinin həyata keçirdiyi balanslaşdırılmış daxili və
xarici siyasət nəticəsində ön tədbirlər alınmış, özünütəcrid kimi xarakterizə
olunan fundamentalizm, radikalizm və ekstremizm kimi neqativ tendensiyalarla
mübarizədə multikulturalizm dövlət siyasəti kimi qəbul edilmişdir.

Məhz bu əsərdə özünütəcridin müxtəlif təzahür formaları ilə yanaşı, həm də
birgəyaşayışın inkişaf qanunauyğunluğu tədqiq edilmişdir. Belə ki, birgəyaşayışın
bütün təzahür formaları ümum-vəhdət və harmoniya fəlsəfəsinə əsaslanır ki,
bu da Azərbaycan xalqının əsrlər boyu formalaşdırdığı dəyərlər sistemində öz
əksini tapmışdır. Bu reallığı istər Azərbaycan xalqının inam gətirdiyi müqəddəs
kitablarda, istərsə də ədib və mütəfəkkirlərinin yaradıcılığında müşahidə edə
bilərik. Məhz, sağlam təməllər üzərində formalaşan Azərbaycanın birgəyaşayış
modeli süni formalaşdırılmış bir ideologiya deyil, tarixi bir prosesdə milli
ideologiyamızın əsas daxili resursuna çevrilən yüksək bir dəyərlər sistemidir.
Hansı ki, bu tendensiya bizim böyük tarixi şəxsiyyətlərimizin həyat və
yaradıcılıqlarında da ana xətt kimi qarşımıza çıxmaqdadır. Belə ki, Azərbaycan
tarixində Nadir Şah, MirzəAbbas, Heydər Əliyev və s. kimi tarixi şəxsiyyətlərimiz
olmuşdur ki, onların həyat və yaradıcılıqları, həyata keçirdikləri siyasət və
reallaşdırdıqları islahatlar bütün bunları sübut edir.

8 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

I FƏSİL

FƏLSƏFİ FİKİRDƏ ÖZÜNÜTƏCRİD PROBLEMİ

1.1. Fəlsəfi fikirdə fundamentalist təmayüllər

Özünütəcridin ilkin təzahürlərindən biri olan fundamentalizm bəzən aşırı
mühafizəkarlıq, ifratçılıq, radikalizm və ekstremizm kimi anlayışlarla eyni
mənada dərk edilir. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, bu anlayışlar nə qədər yaxın
mənalar ifadə etsələr də, onlar arasında kəskin fərqlər də vardır. Belə ki, bu
baxımdan fundamentalizm – hər hansı bir insanın və ya cəmiyyətin düşüncə
sistemi, əxlaq və hüquq normalarında kökə, təmələ və ənənəvi dəyərlər sisteminə
yönəlməsidir. Bu baxımdan fundamentalizm müxtəlif istiqamətlərdə inkişaf edə
bilər. Bu istiqamətlər isə cəmiyyətdə fərqli səpkilərdə təzahür etməkdədir. Bəzən
bu tendensiya düşüncədə ifrata, bəzən isə radikallığa meyillənir. Ona görə də,
özünütəcridin bütün təzahürlərinin, o cümlədən fundamentalizmi ortaya çıxaran
amilləri fəlsəfi tendensiyaların qanunauyğunluqları içində axtarmaq doğru olardı.

Qədim Yunan fəlsəfəsinə və mədəniyyətinə nəzər saldıqda özünütəcridin
bütün istiqamətləri və tendensiyalarını müşahidə edə bilirik. Məsələn, Sokratın
fəlsəfi dialoqlarında fundamentalizmi ehtiva edən yanaşmalar və tendensiyaları
görmək mümkündür. Yuxarıda vurğuladığımız kimi fundamentalizm etik bir
problem olduğundan, Sokratın etik fəlsəfəsində məhz insanların hərəkət və
davranışları, insan-tanrı münasibətləri və s. məsələlər əks olunur1. Məhz bu
tendensiya içində biz onun fəlsəfəsini anlaya bilirik. Sokrat inanırdı ki, insanlar
etdikləri şər davranışların mahiyyətini dərk etmirlər. Əgər onlar onun əsl
mahiyyətini anlasalar, əsla onu etməzlər. Yəni, o demək istəyirdi ki, pis davranış
və hərəkətlər pis niyyətdən yaranmır. Bu baxımdan o, şərin əsl qaynağını

1  Diogenes Laërtius. Lives and Opinions of Eminent Philosophers / Translated by C. D. Yonge. London:
Georg Bell & Sons, 1915, p.69.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 9

insanların fəlsəfi düşüncələri ilə izah etməyə çalışırdı. Bu yanaşma Fərabi və
İbn Sina kimi müsəlman filosoflarının yanaşmaları ilə üst-üstə düşürdü. Onların
bu yanaşma və tutumları demək olar ki, fundamentalist dünyagörüşünü ortaya
qoyurdu. Qeyd etdiyimiz kimi, fundamentalizm yalnız dinlə əlaqəli bir məsələ
deyildir. Hər bir dövlət, din, filosof, ədib və s. qurum və insanlar da fundamentalist
ola bilərlər. Onların ortaya qoyduqları tutum və davranışlar, hətta düşüncələri
belə fundamentalist tendensiyaya xidmət edə bilər.

Qeyd etdiyimiz kimi müasir dövrdə fundamentalizm sosial-fəlsəfi və siyasi
ədəbiyyatda bəzən radikalizm, ekstremizm, hətta bəzən terrorizm məfhumları
eyni kontekstdə səslənir. Bu o mənaya gəlir ki, fundamentalizm fenomen kimi
geniş və əhatəli bir anlayışdır. Belə ki, biz onun ehtiva etdiyi bütün məfhumları
və onların mahiyyətlərini irəlidəki fəsillərdə geniş şərh etməyə çalışacağıq.
Ancaq, qeyd etmək lazımdır ki, fundamentalizm daha çox düşüncəyə xitab edən
anlayışdır. Bu səbəbdən də, fəlsəfənin əhatə dairəsində olan məsələlərdən biridir.

İdealizm nəzəri və praktik fəlsəfəsində metafizikanın və təbiət elmlərinin
cavablandıra bilmədikləri məsələləri müzakirə edir. Buradakı mühafizəkar
və ənənəvi yanaşmalar bəzən fundamentalist tendensiyadan irəli gəlir. Bəzən
burada radikal və fanatik mövqeləri də müşahidə etmək mümkündür. Hətta,
bəzən şişirdilmiş və utopik yanaşmalar da fundamentalizmə xidmət edə bilər.
Bu tendensiyanı hər yerdə, hər şeydə müşahidə edə bilərik. Məsələn, idealist
fəlsəfənin qurucusu Platon “Timeus” əsərində ideyalar aləmi ilə maddi aləmin
ayrılığından bəhs edir2. İdeyalar aləmi ən yüksək nöqtədə “Xeyri” təmsil edir və
bu xeyir əslində bilginin də qaynağıdır. Onun fikirinə görə davamlı dəyişən aləmə
güvənmək olmaz. Çünki, insanın xeyri əldə etməsi üçün maddi aləmdən əlini
üzməsi lazımdır. Bu da təbii ki, həqiqi biliyi əldə etmə yolunda “Dialektikadan”
istifadə etməklə mümkün olacaqdır. Bundan əlavə, Platon gerçək aləmlə utopik
aləmi qarışdırır və düşüncələrində ifrata vararaq real həyatı mənasızlaşdırır. Bu
isə özlüyündə düşüncədə fundamental tendensiyanı ortaya qoymuş olur.

2  Платон. Тимей / Перевод С. Аверинцева. // Собрание сочинений в 4-х томах.
Том 3. М.: Мысль, 1994, с.455-466.

10 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Yenə Platon məşhur “Mağara” alleqoriyasında qaranlıqlar aləmində zəncirə
vurulmuş məhkumlar mağaranın uzaqdakı divarında gördükləri kölgələri həqiqi
zənn edirlər. Məhkumlardan biri, zənciri qırıb qaçınca, həqiqi işığın günəş
olduğunu anlayacağını qeyd edir. O, burada həqiqəti tapdığı üçün xoşbəxt
olacaq və gördüyü real dünyanı dostlarına anlatmaq üçün mağaraya geri
dönəcəyini bildirir3. Platonun bu bənzətməsinin mənası budur ki, biz insanlar
kölgələr mağarasında cəhalət zəncirinə vurulmuş halda yaşayırıq. Burada yenə
Platon dünyanı qaranlıq bir mağaraya bənzədir və bununla da o, dünyanın
əhəmiyyətini kiçiltmiş olur. Qeyd edək ki, sonrakı dövrlərdə Xristianlıqda
Platonun bu fikirləri olduqca təsirli olmuşdur. Onun bu fikirləri bu dində mistik
həyatın formalaşmasında müstəsna rol oynamışdır. Ona görə də, Xristianlıqda
dünya həyatının mənası kiçildilmiş və ruhbanlıq, mistisizm inkişaf etmişdir.

Xristian aləmində dini idealizmin təmsilçilərindən olan Avqustin Platonun
aləmlərlə əlaqəli təsnifini “İlahi aləm” və “İnsan aləmi” deyə iki yerə ayıraraq
dini formaya salmışdır. İlahi aləm “Ruh” və “Xeyir”, insan aləmi isə “Zülmət”,
“Cəhalət” və “Günah” kimi dəyərləndirilmişdir4. Bütün bunlar cəmiyyətdə
ortodoksallığı aradan qaldıran fikirlər kimi gələcək bir çox parçalanmalara yol
açmışdır.

İdealist fəlsəfədə bu tendensiyanın davamçılarını daha da artıra bilərik.
Ancaq, onu qeyd etmək lazımdır ki, bu ənənə sonralar Avqustinlə xristian
din fəlsəfəsində ana xətt olaraq davam etmişdir. Bildiyimiz kimi idealist
fəlsəfə realizmi də bərabərində gətirmişdir. Bu fəlsəfi sistemdə fundamentalist
tendensiyanın qanunauyğunluqlarını müşahidə etmək mümkündür. Belə ki,
idealistlər ortodoksallığın sərhədlərini nə qədər aşmışlarsa, realistlər də bir o
qədər ifrata varmışdırlar. Bildiyimiz kimi realist fəlsəfənin qurucusu Aristoteldir.
Aristotel Platondan fərqli olaraq utopiya ilə yox, hər şeyə real yanaşır, əqli

3  Блаженный Августин. Творения. Т. 1: Об истинной религии (О количестве
души). СПб.; Киев: Алетейа; УЦИММ-Пресс, 1998, c. 183-263..
4  Bayraktar Bayraklı. Mukayiseli Egitim Felsefesi Sistemleri: İstanbul, 2002, s. 24.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 11

fəaliyyəti və maddəni düşüncənin təməlinə yerləşdirir5. Ancaq, bu reallığı o
qədər təbii qəbul edir ki, elm və düşüncənin zirvəsində olarkən belə bəzi ifrata
varmalar özünü göstərir. Aristotelin həyat və yaradıcılığına nəzər saldıqda
görərik ki, istər nəzəriyyələrində, istərsə də praktikasında bəzi ifrata varan
davranışlarından və düşüncəsindən çəkinməmişdir. Belə ki, Yunan cəmiyyətinin
ən üstün cəmiyyət, ellin mədəniyyətini ən üstün mədəniyyət olduğu fikri, eləcə
də barbar adlandırdıqları digər xalqların isə əsla üstün mədəniyyətə sahib
olmadıqları və onların vəhşi və əsla üstün düşüncəyə sahib ola bilməyəcəkləri
düşüncəsi onun ziddiyyətli yanaşmasından irəli gəlmişdir. Bundan əlavə, onun
dövlətin idarə edilməsində aristokratların üstünlüyü fikri bəyəm ifrata varma
deyilmi? Bu yanaşmanın Qərb cəmiyyətində daha sonralar eyni müstəvidə
inkişaf etdiyini də görə bilirik.

Bundan əlavə, insanın təlim-tərbiyəsində zor və ya şiddətin istifadə olunması
məsələsi istər Aristoteldə, istər Platonda, istərsə də Fərabidə eyni müstəvidə
qoyulmuşdur. Yəni onların fikrinə görə, əgər insan tərbiyə ilə islah olunmazsa
zor və şiddət istifadə etməklə islah etmək mümkündür. İngilis tədqiqatçısı
Frosta görə Qəzali tərbiyə metodunda zor və şiddətdən istifadənin gözlənilən
effekti verməyəcəyini vurğulayaraq Aristotel, Platon və Fərabinin görüşlərinə
zidd mövqe ortaya qoymuşdur, burada Qəzali fərqli yanaşma ortaya qoyaraq
mötədilliyi ilə səciyyələnmişdir. Yenə Frosta görə qərbli realist filosof Ratke də
Qəzalinin mövqeyindən çıxış etmişdir6.

Təbii ki, bütün düşüncə sistemlərində ifrata varmaların mövzusu əsas
bəhs deyildir. Sadəcə, hər bir düşüncə və idarəçilik sistemində də fundamental
tendensiya ola bilər. İslam fəlsəfəsi və tarixində də fundamental tendensiyaya
rast gəlmək mümkündür. Xaricilər kimi bilinən İslam ümmətindən ayrılan ilk
qruplar məhz fundamentalist tendensiyaya xidmət edirdilər7. Bununla bərabər,

5  Aristotle. Metaphysics / Translated by T. Taylor. London: Printed for the author by
Davis, Wilks, and Taylor, 1801, p. 90-92.

6  S.E.Frost. Historical and Philosophical Foundation of Western Education. New York: 1966,
p. 219.

7  Али-заде. А. А. Божественная и земная власть в Исламе. М.: Нур, (222 стр),

12 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Cəbriyə, Mütəzilə, Mürciyə və ya bir çox sufi təriqətləri və onların dünyaya
baxışları bu qəbildən hesab edilə bilərlər.

Qərb ekzistensializmi özündən öncəki bəzi fəlsəfi sistemlərə qarşı ortaya
çıxmışdır. Bir tərəfdən pozitivizm, materializm və texniki praqmatizmə qarşı
savaş elan etmiş və onları insanın ən yüksək dəyər ideallarını sadəcə heyvani
istəklərini müəyyən səviyyəyə düşürərək, mədəniyyətin həqiqi ruhunu öldürmə
iddiası ilə ittiham etmişdir. Digər tərəfdən isə fəlsəfi idealizmin təməl iddia və
nəticələrinin dəyərini gözdən salmağa çalışmışdır. Hətta, Qərb ekzistensialistləri
Hegelin panlogizmini8*9 rədd etməkdədirlər; yəni rasionalizm, intellektualizm
və monist panteizmin izahı və ifrat yönlərinə qarşı münasibət bildirirlər. İnsanın
ağıl və zəkasının xəyal, duyğu və intuisiyasına qarşı olan üstünlük və hakimiyyət
məsələsidir. Məhz, bu istiqamətdə ekzistensializm həm empirizmə, həm də
metafizik idealizmə qarşı çıxar. Bu bir tərəfdən həyatın ağla qarşı çıxmasıdır
və onların fikrinə görə bu baxımdan ağıl həyatın problemlərini həll edə bilməz.
Bu səbəbdən də ağıl həyat və varlığın həqiqi izahını verməyə qadir deyildir10.
Ümumiyyətlə, ekzistensializmin həyatı və insan münasibətlərini mənfi və
şər yönü ilə ələ alması ümidsizlik fəlsəfəsini ortaya qoymuşdur. Bunun belə
olmadığını müdafiə etməyə çalışan Sartr əksinə olaraq ekzistensializmi dünyanın
ən xeyirsevər fəlsəfəsi olduğunu iddia edir11. Ümumiyyətlə, ekzistensialistlər
təcrübi biliyə güvənməzlər. Çünki, bu bilgi insanı özünü tanımasına kömək
etməyəcəkdir. Ağıl və təcrübə obyektiv biliyin qaynağıdır. Bu istiqamətdən
məsələyə yanaşsaq bu fəlsəfi sistemdə də haradasa fundamenalist tendensiya
özünü göstərir. Yəni, istər ümidsizlik fəlsəfəsi, istərsə də insan ağlının yetərsizliyi
məsələsində bir ifrata varmanı müşahidə edə bilirik.

Fundamentalizm təkcə dini aspektdə ifrata varma deyil, eyni zamanda

2013., с.176.
8  * Hər şeyin əqlin məhsulu olduğu haqqında nəzəriyyədir.
9  Панлогизм // Философия: Энциклопедический словарь. /Под
ред. А. А. Ивина. — М.: Гардарики, 2004.
10  Frederick Patka. Existentialism Thinkers and Thought. New York:1962, s. 14-15.
11  Jean Paul Sartre. Existentialism and Humanism, (trans: Philip Mairet ). London:1955, s.45.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 13

düşüncədə də özünü göstərir. Burada ifrata varma hər iki tərəfdə istər aşağıya,
istərsə də yuxarıya doğru inkişaf edə bilər. Önəmli olan ortaq məxrəcə gəlmək,
mötədilliyi qoruyub saxlamaqdır. Biz bəzən bu mötədiliyi fəlsəfi sistemlərdə
ana xətt olaraq görməyə bilirik.

İndi isə digər fəlsəfi sistem praqmatizmdə fundamentalizmin izlərini
axtarmağa çalışacağıq. Praqmatizmi Vilyam Ceymisin ifadəsi ilə anlatsaq,
“Praqmatizm yeni bir şey deyildir; qədim təmayülləri bir araya gətirmişdir.
“Özəllərə” müraciət etdiyi üçün “Nominalizm” ilə, faydaçılıq əsaslarına
meylləndiyi üçün “ Utilitaryanizm”, metafizik mücərrədsizliyi rədd etdiyi üçün
isə “Pozitivizm” ilə anlaşılır”12. Buradan da başa düşüldüyü kimi bütün fəlsəfi
sistemlərin praktik və faydaçılıq yönlərini özündə birləşdirən fəlsəfi sistem olan
praqmatizmin heç bir şəkildə tənqidi istiqaməti olmayan, əngəlləyici doğmaları
və sabit dəlil olaraq qəbul ediləcək ölçüləri yoxdur. Praqmatizm hər şeyə açıq,
həm məntiq, həm də intuisiyanı dəyərləndirir. Ən sadə və şəxsi təcrübələri belə
diqqətə alır, yararlı mistik təcrübələri belə qiymətləndirir13. Amerikalıların
inkişaf etdirdiyi XX əsrin fəlsəfəsi olaraq dəyərləndirilən Praqmatizmin kökləri
Qədim Yunan, İslam və İngilis təcrübi fəlsəfələrinə qədər uzanır. Məhz, İslam
filosof və mütəfəkkirlərindən Əl-Qəzali, Mövlana və İqbal, Qərb filosoflarından
Vilyam Ceyms, Con Dyüi və Russo biliyin təcrübi yönünə önəm vermişdirlər.

Praqmatizm fəlsəfəsində reallıq və mötədil fikirlər daha məntiqli və
inandırıcı görülməkdədir. İnsanın hürriyyəti, azad seçim və təxəyyül etməklə
deyil, təcrübəyə əsaslanan fəlsəfəsi anti-fundamentalist mövqe ortaya qoyur.
Belə ki, ifrata varmalara yol verməyərək diktə etməklə deyil, edərək göstərmək
fəlsəfəsi işin əsasını təşkil edir.

İndi isə demokratik dəyərlər işığında fundamentalist, mühafizəkar, radikal
və fanatik yanaşmaları dəyərləndirmək yerinə düşərdi. Belə ki, demokratiyanın
ilk ciddi təşkilati forması Yunan şəhər dövlətində ortaya çıxmışdır. Bu siyasi
quruluşu çətin də olsa, demokratik fəaliyyət kimi dəyərləndiririk. Buradakı

12  William James. Pragmatism, Cambridge: 1978, s.32.
13  William James, Pragmatism, s.43-44.

14 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

problemin səbəbi xalqın böyük hissəsinin qul olmasıdır14. Məhz bu səbəblə
Aristotelin mövqeyi bir mənalı qarşılanmamışdır. Belə ki, Aristotel bir filosof
kimi adət və ənənəçiliyin girdabından qurtula bilməmiş, sinfi sistemi aradan
qaldırmamış, aristokratları əsilzadə və üstün görərək qulları vətəndaş haqlarından
kənarda tutmuşdur15. Demokratiya anlayışını ilk dəfə Yunan filosoflarından
Platon istifadə etmişdir16. Ona görə “Oliqarxiya səviyyəsində zənginləşmə istəyi
və doymaq bilməyən mal hərisliyi, demokratiyaya gedən yolun ilk pillələridir.
Mal hərisləri ilə xalq arasında dərinləşən uçurum, daha sonra dövləti idarə
edən zənginlər arasında da baş verər. Bu mübarizədə xalq zəngin düşmənlərini
məğlub edincə isə əsl demokratiya ortaya çıxmış olur. Bu mübarizədə qalib
gələnlər dövləti və dövlət işlərini bərabər şərtlərlə paylaşarlar. Qurulan bu
sistemdə hürriyyət havası əsər və sərbəst danışa bilən vətəndaşlar, istədiklərini
sərbəst şəkildə reallaşdıra bilərlər”.17 Burada ən önəmli bərbərlik prinsipidir.
Bərabərlik anlayışı insanlığın ilk dövrlərindən başlayaraq ədalətin əsaslarından
biri kimi qəbul edilmişdir.

Popper bu prizmadan çıxış edərək sofist olan Antifonun bu sözlərini bizə
nəql etməkdədir: “Əsilzadələrə hörmət və izzət göstərir; fəqət adi olanlara
bunları etmərik. Bu vəziyyət vəhşi alışqanlıqlarımızın nəticəsidir. Yunan da
olsaq, barbar da hamımız bərabər səviyyədə yaradılmışıq. Eyni, hamımızın
havayı, ağız və burun dəlikləri ilə tələffüz etməmiz kimi....”18 Antifonun burada
vəhşi olaraq vurğuladığı Yunan cəmiyyəti radikal yönü ilə ortaya çıxır. Çünki,
o, ortodoksal mövqeyi ilə yaşadığı cəmiyyətin ifrata varmalarını və radikallığını
bu ifadələri ilə təsdiqləməkdədir. Ancaq, Antifonun bu fikri Aristotel və Platon

14  Stella van Petten Henderson. Introduction to Philosophy of Education. Chicago: 1957,
s.144.
15  Политика / Перевод С. А. Жебелева // Аристотель. Сочинения в 4 томах. Т. 4.
М.: Мысль, 1983, c.511.
16  Государство / Перевод А. Н. Егунова. // Платон. Собрание сочинений в 3-х
томах. Т. 3 (1). М.: Мысль, 1994, c.333-354.
17  Eflatun. Devlet (çev: Sabahattin Eyüboğlu-M.Ali Cimcoz). İstanbul: 1971, s. 239-241.
18  K. Popper. The Open Society and its Enemies”. I, London:1945, p. 69-70.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 15

tərəfindən birmənalı qarşılanmamışdır. Aristotel bununla əlaqədar olaraq,
bərabərliyi adil cəmiyyətin təməl ünsürü kimi qəbul etməkdədir, ancaq siniflərin
içindəki bərabərlik məfhumunu müdafiə edərək siniflərarası yəni kişi ilə qadının,
qul ilə azad insanın bərabərliyini müdafiə etməməkdədir. Bununla əlaqədar
iddia edir ki, ədalətsizlik sadəcə bərabər olanlara, bərabər davranmamaqdan
qaynaqlanmaz, eyni zamanda bərabər olmayanlara bərabər davranmaqdan da
qaynaqlana bilər. Siyasətin dəyişməz qanunu nisbətə görə bərabərlik anlayışıdır19.
Aristotelin demokratiyası tamamilə dövrünün reallıqlarından çıxış edilərək
ortaya qoyulmuşdur.

Bərabərlik fikri daha sonralar, “Hər kəs Tanrı nəzərində bərabərdir” şəklində
Xristianlıq görüşü ilə dəstəklənmişdir. Din ilə fəlsəfənin bir-birindən çətinliklə
ayrıldığı dövrlərdə filosoflar da bu görüşü qəbul etmişlər. Daha sonralar bərabərlik
fikrinə dindən çox ağılda bir təməl axtarılmağa başlanılmışdır. Məsələ, Spinoza
bu haqda belə yazır: “Ağılın idarə etdiyi insanlar, özləri üçün istəmədikləri heç
bir şeyi digər insanlar üçün də istəməzlər” 20.

Bütün ifrata varmalar, radikallıq məhz cəmiyyətdəki bərabərsizlikdən ortaya
çıxır. Belə ki, həm xristianlığın, həm İslamın, həm də ümumbəşər dəyərlərə sayğılı
filosofların tövsiyəsi üzrə bərabərlik anlayışı o yerdə təcrübəyə çevrilir ki, orada
bu prinsip qaydaya çevrilsin, kimsə dininə, irqinə və ya hər hansı bir üstünlüyünə
görə digərlərindən üstün görülməsin və heç kim bunlara görə əsla digərlərini
mənəvi və maddi olaraq alçaltmasın. Yox əgər, bütün bunlar əks istiqamətdə
inkişaf edərsə, o cəmiyyət və ya fərd istəyərək və ya istəməyərək fundamentalist
tendensiyanın təmsilçilərinə çevriləcəklər. İstər düşüncədə, istərsə də əməli
fəaliyyətdə bu tendensiyanı müşahidə edə bilirik. Bu minvalla bir alim, bir din
adamı və ya siyasətçi tutduğu mövqe və həyata keçirdiyi fəaliyyəti ilə radikal və
fundamentalist fərd olduğunu nümayiş etdirə bilər.

Fəlsəfi sistemlərdə və filosofların düşüncələrində anti-fundamentalist və ya
fundamentalist tendensiyaya nəzər saldıqdan sonra xülasə olaraq özünütəcridin

19  Aristotel. Politika ( çev: Mete Tuncay). İstanbul: 1975, s. 34.
20  Bayraktar Bayraklı,, s.222.

16 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

bütün təzahürlərini ortaya çıxaran faktorları belə sıralaya bilərik:
• Üstünlük hissinin vermiş olduğu ifrat özündən razılıq
• Adət-ənənə və dini mövhumatın gətirdiyi yanlış istiqamətlər
• Üst quruluş kimi dövlətdə bərabərsizlik və ədalət prinsiplərinin düzgün
həyata keçirilməməsi.
Üstünlük hissinin vermiş olduğu ifrat özündən razılıq duyğusu müxtəlif

istiqamətlərdə insanda və cəmiyyətlərdə özünü büruzə verə bilər. Belə ki, bir
insan və ya cəmiyyət zəngin və qədim mədəniyyətə, dilə, irqə və s. ünsürlərə
sahib olduqda bəzən hisslərində və davranışlarında ifrata vara bilərlər. Necə
ki, yuxarılarda qədim Yunan cəmiyyətinin barbar deyə adlandırdıqları xalqlara
qarşı olan münasibətləri kimi, hansı ki bu tendensiya əsrlər boyu Qərbin Şərq
xalqlarına qarşı olan münasibətlərinə və mövqelərinə zəmin təşkil etmişdir.
Biz bu tendensiyanı səlib yürüşlərində, tarixin bütün səhifələrində dərinləşmiş
şəkildə müşahidə edə bilirik. İki dünya müharibəsinin səbəbkarı olan qədim
mədəniyyətin müasir təmsilçiləri məhz üstünlük psixologiyasından yola
çıxaraq dünyaya hakim olma iddiası ilə fundamentalist tendensiyanın ən bariz
nümunələrinə çevrilmişlər.

Adət-ənənəçiliyin və dini mövhumatın gətirdiyi yanlış istiqamətləri
fundamentalist tendensiyanın prizmasından analiz etmək bu gün cəmiyyətdə
daha aktualdır. Belə ki, bəzən adət-ənənə bəzi cəmiyyətlərdə yazılmamış
qanunlar yerinə işləməkdədir. Bu yazılmamış qanunlar bəzən insanları və
cəmiyyətləri radikal və ifrat ənənəçiliyin bataqlığında boğulmağa sürükləyir. Bu
yanlış tendensiya bir çox ənənəvi ölkələrdə özünü daha açıq şəkildə ortaya qoyur.
Məsələn, Hind düşüncə və mədəniyyətində bu tendensiyanı daha çox müşahidə
edə bilərik. Hətta, hind ictimai həyatında adət-ənənə dövlət qanunçuluğundan
daha təsirli gücə sahib kimi görülür. Adət-ənənəyə bağlılıq millilikdən irəli
gəldiyi qədər dini inancdan da qaynaqlana bilər. Belə ki, dini inancları və iman
dərəcələrinin üstünlüyü ilə qürrələnən insanlar ifrata vararaq digərlərini xor görür,
insanları və cəmiyyətləri doğru yola yönəltmək istiqamətində radikal və ifrat dini
fəaliyyətlərdə olurlar. Onlar düşünürlər ki, doğru olaraq qəbul etdikləri ənənəvi

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 17

və dini müddəalar insanlar tərəfindən düzgün qarşılanmır və ya yerinə yetirilmir.
Bu istiqamətdə fundamentalist dini qruplaşmalarda və təşkilatlarda birləşərək
yanlış qəbul etdikləri insan və ya cəmiyyətlə mübarizəyə başlayırlar. Bu yanlış
və radikal tendensiyanı bütün dinlərin nəzdindəki cərəyan və istiqamətlərində
müşahidə etmək mümkündür.

Üst quruluş kimi dövlətdə bərabərsizlik və ədalət prinsiplərinin pozulması
isə bir çox problemlərə yol açır. Belə ki, bu problemlər özünü iki istiqamətdə
göstərə bilər:

1. Bu problem vətəndaşların düşüncələrində radikallığa və fundamentalist
tendensiyaya meyl yarada bilər. Belə ki, əgər vətəndaş yaşadığı ölkənin hüquq
sisteminə və ya qanunlarına, onun ədalət və bərabərlik prinsipinə inamı olmazsa,
alternativ quruluş, təşkilat və cərəyanlara müraciət edəcəkdir.

2. Siyasi dövlətin özünün fundamentalist tendensiyanın təmsilçisinə
çevrilməsi problemidir ki, burada, dövlətin həyata keçirdiyi dövlət siyasətində
ədalət və bərabərlik prinsipləri ehmal edilir. Həyata keçirdikləri siyasət ikili
standartlarla və dünyəvi ikən dini məzmunlu görünən, dini təəssübkeşlikləri
ilə səciyyələnən ölkələr kimi. Dini fəlsəfi ədəbiyyatda belə ölkələr və dövlətlər
sekulyar fundamentalist olaraq qəbul edilirlər.

1.2. Din və mədəniyyətlərdə fundamentalist
təmayüllər: yaranma səbəbləri və örnəkləri

Qədim zamanlardan məlumdur ki, təsadüfən heç bir şey yoxdan var ola
bilməz21. Özünütəcrid, o cümlədən fundamentalizm fenomeni də təsadüfün
nəticəsi deyildir. Bu məfhumu ortaya çıxaran bir çox faktor və səbəblər vardır
ki, onlar fundamentalizm məsələsini zərurətə çevirir. Təbii ki, bu səbəblərin
ortaya çıxmasında müəyyən sosial-psixoloji, dini-fəlsəfi faktorlar da öz təsirini
göstərir. Yəni sosial-psixoloji, dini-fəlsəfi faktorlardan irəli gələn səbəblər
fundamentalizmi ortaya çıxarmışdır. Fundamentalizmi ortaya çıxaran səbəblər

21  Парменид. Фрагменты. О природе. // Фрагменты ранних греческих
философов / Составитель Лебедев А.В. Ч. 1. М.: Наука, 1989.c.286-293.

18 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

nələrdir? Bu sualı cavablandırmaq üçün bir neçə dini-fəlsəfi əhəmiyyət kəsb
edən problemləri açıqlamaq lazımdır.

Belə ki, bunlar - dinin zamanla dəyərsizləşməsi; etik məsələlər; absalyutizm
və yanılmazlıq; millennializm və məsihçilik kimi səbəblərdir.

1. Dinin zamanla dəyərsizləşməsi – bu problemə aydınlıq gətirmək
üçün Xristianlığın tarixinə və fəlsəfəsinə nəzər yetirmək lazımdır. Məhz nə
üçün Xristianlığın? Çünki, əgər biz dini fundamentalizmi fenomenini anlamaq
istəyiriksə, fundamentalizmin dini-fəlsəfi anlayış kimi Xristianlıqda ortaya
çıxdığını bilməliyik.

Belə ki, Xristianlıq Romada dövlət dini kimi möhkəmləndikdən sonra
Romada sosial-fəlsəfi vəziyyət kökündən dəyişmişdir. Bununla da, Xristian
ehkamçılığının əsası qoyulmuşdur. Cəmiyyətin bütün strukturlarına hakim
kəsilən kilsə tək diktəedici güc halına gəlmişdir. Zamanla daha da dərinləşən
kilsə hegemoniyası insanların dini duyğularını sümürərək onları istismar etməyə
başlamışdır. Kilsənin buyruqlarına əhəmiyyət verməyənlər isə ağır cəzalarla
cəzalandırılırdılar. Qurulan inkvizisiya məhkəmələri canlar almaqda davam
edirdi. Bu zülm o qədər davam etmişdir ki, insanlar keçmişlərini, dəyərlərini
belə unutmuşdurlar. Kilsə insanların yerinə düşündüyünü, onların yerinə qərar
vermə səlahiyyətinə sahib olduqlarını düşünürdü. Bu basqı ilə insanlar keçmiş
miraslarını, fəlsəfələrini, mütəfəkkirlərini belə unutmaq məcburiyyətində
qalmışdırlar.

Məhz, sxolastika orta əsr Qərb təfəkkürünü əks etdirir. Sxolastikanın
ən parlaq təmsilçisi Foma Akvinalı (lat. Thomas Aquinas) olmuşdur. İlkin
Xristianlıq fəlsəfəsi tam şəkildə Avqustinin təliminə əsaslanmışdır. Sonralar,
Akvinalı Foma Avqustinin təlimini Aristotel təlimi ilə sintezləşdirmiş, beləliklə
Katolik Kilsəsinin yeni “Tomizm” adlanan ilahiyyatını yaratmışdır22.

“Tövbə”, “Həqiqi din haqqında”, “Tanrı şəhəri haqqında” və “Azad iradə
haqqında” kimi əsərlərin müəllifi olan Avqustin Xristian teologiyasının əsasını

22  Томизм // Философия: Энциклопедический словарь. — М.: Гардарики. Под
редакцией А.А. Ивина. 2004.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 19

qoymuşdur. “Tanrı şəhəri haqqında” kitabında Avqustin sonralar formalaşan
sxolastikaya zəmin hazırlamış “Tanrı haqqında təlim” əsəri isə sxolastikanın
inkişafında həlledici rola sahib olmuşdur. Avqustinə görə Tanrı ali varlıqdır,
əbədi və dəyişilməz ideyaların mənbəyidir. Allah dünyanı zərurətə görə deyil, öz
iradəsinə görə heçdən yaratmışdır. Avqustinin fəlsəfəsində yaradılış ehkamının
ağırlıq mərkəzini təbii başlanğıcdan metafizik başlanğıca keçirir. Avqustinin
yaşadığı dövrü nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, Xristianlıq o dövrdə sintez dövrünü
yaşayırdı. Hələ də, Antik dövrün dini-fəlsəfi elementləri Xristianlıq ənənələri
ilə əvəz olunmamışdır. Politeizmin və mifik xarakterli yunan mədəniyyətinin
elementləri özünü hələ də göstərməkdə idi. Bildiyimiz kimi Antik dövrün
tanrıları təbiət ilə yaxından əlaqəli və insanların yaratdığı varlıqlar idilər,
Xristianlığın tanrısı isə təbiətin fövqündə dururdu. Ona görə də, Xristianlıqda
tanrı trasendental tanrı idi. Avqustin “Tövbə” əsərində qeyd edirdi ki, dünya
zamanda deyil, zamanla birlikdə yaradılmışdır23. Ən əsası odur ki, Avqustin
Tanrı hökmranlığını kilsənin timsalında əks etdirir. Bununla da o, kilsənin
hegemoniyasını Tanrının yerdəki təmsilçiliyi simasında dini-fəlsəfi əsaslarla
xristian teologiyasının təməlinə yerləşdirir. Avqustin özünün ilahiyyata dair
əsərlərində dəfələrlə kilsə anlayışlarına müraciət etmişdir. Çünki, həmin anlayışlar
Avqustinin dünyagörüşündə həlledici yer tuturdu. Sonralar sxolastiklər, xüsusilə
Akvinalı Foma üçün həmin anlayışlar fundamental mahiyyətə malik olmuşdur.

Avqustinin dini-fəlsəfi dünyagörüşünü mənimsəmiş və bu əsaslarla öz dini
fəlsəfi sistemini yaradan Akvinalı Foma kilsənin əhəmiyyətini daha da artırmışdır.
Bununla da, Qərbdə kilsə terroru başlamış, siyasiləşən xristian teologiyası dini-
mənəvi missiyasını tərk edərək siyasi ambisiyalarını həyata keçirməyə başlamışdır.
Bu tərz Xristianlıq min ilə yaxın dövrü əhatə etmişdir ki, bu da təxminən Avropada
reformasiya dövrünə qədər davam etmişdir. Bildiyimiz kimi, siyasi və iqtisadi gücü
öz əlində saxlayan kilsə, cəmiyyətin bütün istiqamət və sahələrini də öz nəzarətində
tuturdu. Belə ki, siyasi müstəvidə tək hegemonluq quran kilsə Avropada ölkə

23  St Augustine . Confessions ( trans. Fr Benignus O’Rourke O.S.A, foreword by
Martin Laird). London: DLT Books, 2013, (XI, 14, 17).

20 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

başçılarını da təyin edirdi. Onların qoyduğu tələb və istəkləri yerinə yetirməkdən
boyun qaçıran krallar isə kilsə tərəfindən anafema edilir və bununla da tutduqları
mövqelərdən uzaqlaşdırılırdı. Bundan başqa elm və təhsil sahəsində də vəziyyət
bu müstəvidə cərəyan edirdi. Elm və təhsil dili yalnız latın dilində olmalı idi ki,
bu da yalnız kilsənin nəzdində fəaliyyət göstərən monastır məktəblərdə tədris
edilirdi. Bu da ki, kilsənin kadr tələbatını ödəmək məqsədi güdürdü. Yəni kilsənin
siyasi kursu Qərb insanının dini duyğularına və hissiyyatına xitab edərək, onları
istismar edib kilsəyə tabe etməkdən ibarət olmuşdur. Kilsənin siyasi iradəsini
həyata keçirən inkvizisiya məhkəmələri bu istiqamətdə kilsəyə qarşı çıxış edən hər
bir şəxs üçün bir son idi. Elm sahəsində kilsənin qəbul etdiyi elmi həqiqətlərdən
kənarda yeni bir şey iddia etmək təqiblərə gətirib çıxara bilərdi. Belə ki, dünyanın
yaradılışı və nizamı haqqındakı antik dövrün elmi miras və fəlsəfəsinin öyrənilməsi
tendensiyası kilsənin baxış bucağına görə qurulmuşdur. Ona görə də, Qərb insanı
varisləri olduğu Antik dövrün elm və mədəniyyət mirasını unutmağa məcbur
olmuşdurlar. Antik dövrün elmi mirası kilsədən kənarda bilinmirdi. Ancaq, kilsənin
təlqin etdiyi yanlış elmi biliklər insanlara ötürülürdü. Məsələn, əsrlər boyu Avropa
insanı inanmışdır ki, yer düz bir müstəvidən ibarət məkandır. Yerin kürə şəklində
olması və günəş qalaktikasında dövr etməsini iddia edən Kopernik isə kilsənin
hiddəti ilə qarşılaşmış və inkvizisiya məhkəməsinin qərarı ilə cəzalandırılmışdır24.
Bir tək Kopernik deyil, yüzlərlə yeni fikirlər irəli sürmüş alim və mütəfəkkirlər
kilsənin qəzəbinə tuş gəlmişdirlər.

Sonralar Kilsə bir tək Qərblə kifayətlənməmiş, Şərqə doğru açılmaq
istəmişdir. Bu Şərqə açılmanın əsas məqsədi müqəddəs torpaq hesab etdikləri
Qüdsün müsəlmanlardan təmizlənməsinə xidmət etsə də, əsas məqsəd mənfəət
əldə etməkdən və müsəlman torpaqlarını yağmalamaqdan ibarət olmuşdur. Bu
məqsədlə Kilsənin istəyi üzərinə Qərb İslam Şərqinə səlib yürüşləri adı altında
13 dəfə yürüşlər həyata keçirmişdi. XI əsrdən etibarən başlayan bu yağmalama
iki əsrə yaxın dövrü əhatə etmişdir.

Belə ki, uzun əsrlər boyu kilsənin apardığı məqsədyönlü siyasətin nəticəsi

24  Коперник. О вращениях небесных сфер, 1964, с. 553.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 21

olaraq Qərb elmi, mədəni və sosial aspektlərdə müəyyən mənada geriləmişdir.
Antik dövrün elmi və mədəni irsi Qərb dünyasında yalnız monastrlarda
öyrədilirdi. Şərqə yürüş edən Qərb insanı bu yürüşdə qarşılaşdığı yeni mənzərə
qarşısında heyrətini gizlətməkdən belə çəkinməmişdir25.Təmtəraqlı həyat tərzi,
yüksək şəhər mədəniyyəti, dərin mənəviyyatla və s. qarşılaşan Qərb insanı bir
tək maddi nemətlər yağmalamamış, eyni zamanda yaşadığı cəmiyyətin nə qədər
aşağı səviyyədə olduğu düşüncəsini dərk etmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Antik dövrdən etibarən Yaxın Şərq dünyadakı
bütün elmi inkişafa liderlik etmişdir. Bütün tarixçi və mədəniyyətşünaslar
bu fikirdə həmrəydirlər ki, dünya mədəniyyətinin beşiyi Yaxın Şərq və
Mesopotamiya olmuşdur. S.N. Kramer haqlı olaraq qeyd edir ki: “Tarix Şumerden
başlayır”. Helenistik və Roma dövrlərində də bu tendensiya eyni şəkildə davam
etmişdir. Ellinizm və Roma dövründə əldə edilən uğurların qaynağı məhz Misir,
Mesopotamiya və Suriyadakı alimlər və sənətkarların özlərindən sonra qoyub
getdikləri miraslar olmuşdur. Yaxın Şərq və Orta Asiyadan, Şimali Hindistana
qədər uzanan torpaqlardakı İslamdan əvvəlki mədəni miras, İslam vasitəsilə
Əndəlüs və Siciliyaya ötürülmüşdür. İslam və ərəb dilinin təsiri ilə bu bölgələrdəki
elm və təfəkkür inkişaf etmişdir. İslam mədəniyyəti yüksələrkən, Avropa elmi
inkişaf sahəsində çox geridə qalırdı. Çarles Singer “Elm və Texnologiya tarixi”
adlı kitabının ikinci cildində qeyd edir ki: “Yaxın Şərq ilkin orta əsrlərdə Qərbdən
çox üstün idi. Demək olar ki, Qərbdəki elm və texnologiyanın inkişafı Yaxın
Şərqdən qaynaqlanırdı. Qərbin isə Şərqə ötürdüyü çox az şeyi vardır”26. Bütün
bu qeyd edilənlərdən də gördüyümüz kimi, Qərbdə renessansın baş verməsinin
səbəblərindən biri də, Qərbin Şərqlə qovuşması, yəni İslam mədəniyyətinin içinə
nüfuz etməsidir.

Səlib yürüşləri; yeni torpaqların kəşfi (Amerika); mətbəənin geniş

25  Montgomery Watt, Pierre Cachia, The History of Islamic Spain, Transaction
Publishers, 1965, p.183.

26  A History of Technology. Edited by Charles Singer, E. J. Holmyard, A. R. Hall,
and Trevor I. Williams. Volume III: From the Renaissance to the Industrial Revolution.
London: Oxford University Press, p. 635.

22 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

istifadə sahəsinə çevrilməsi ilə yeni kəşf və düşüncələrin yayılması, Avropada
mədəniyyət və sənət fəaliyyətlərini dəstəkləyən, elm adamları və sənətkarları
himayə edən zəngin şəxslərin ortaya çıxması; coğrafi kəşflərdən sonra zənginləşən
Avropada, sənətdən və ədəbiyyatdan zövq alan bir sinfin ortaya çıxması; antik
dövr əsərlərinin araşdırılması; İstanbulun fəthindən sonra bizanslı bəzi alimlərin
İtaliyaya köçərək qədim yunan dilində olan antik dövr əsərlərini tanıtmaları və s.
səbəblər Avropada renessansı reallığa çevirmişdir. Bunun nəticəsi olaraq Qərbdə
reform hərəkatları başlamışdır. Ümumiyyətlə, renessansın nəticəsi olaraq Qərb
cəmiyyəti kökündən dəyişikliyə uğradı. Belə ki:

• Qərbdə elm, sənət, ədəbiyyat sahələrində yeni bir dünya görüşü
formalaşdı,

• Skolastik düşüncə iflas oldu və düşüncədə sərbəst bir ortam yarandı,
• Təcrübə və müşahidəyə dayanan pozitiv düşüncə formalaşdı,
• Kilsə zəiflədi və bu vəziyyət Reform Hərəkatının doğmasına səbəb oldu,
• Bu dövrə qədər elm, sənət və mədəniyyət sahələrində İslam Ölkələri

liderlik edərkən, renessansla Qərb önə keçdi,
• Avropada insan faktoru önə çıxdı. İnsanlar öz hüquqlarına sahib

çıxmağa başladılar. Humanist dəyərlər daha da inkişaf etdi.
Yuxarıda qeyd edilən bütün bu müddəaların ən başında bizi
maraqlandıran kilsənin zəifləməsi və nəticəsində Qərbdə reform hərəkatının
ortaya çıxmasıdır. Belə ki, Qərbdə islahatı labüd edən səbəblər nələrdir sualına
belə cavab verə bilərik. Katolik Kilsəsinin pozulması və islahat fikrinin yayılması;
humanizm sayəsində Xristianlığın qaynaqlarına enməklə, İncilin milli dillərə
tərcümə edilərək təməl prinsiplərin ortaya qoyulması; mətbəənin yayılması
ilə oxuma-yazma bilənlərin artması üzərinə Katolik məzhəbinin araşdırılmağa
başlanılması; pul qarşılığında kilsənin günahları bağışlaması; intibahın təsiri;
islahat hərəkətlərinin ilk dəfə başladığı Almaniyada siyasi birliyin olmamağı və
Almaniyadakı kralların dində islahatın aparılmasını tələb edənləri dəstəkləməsi
kimi səbəblər reform hərəkatını reallığa çevirmişdir. Bildiyimiz kimi islahat
düşüncəsi 1517-ci illərdə Almaniyada Martin Lüter tərəfindən ortaya atılmış,

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 23

nəticədə, onun fikirləri əsasında Protestantlıq məzhəbi ortaya çıxmışdı.
Protestantlar və katoliklər arasında mübarizələr Oqsburq Anlaşması ilə sona
çatdı (1555). Müqaviləyə əsasən, Protestantlıq məzhəbi və kilsəsi qəti olaraq
qəbul edilmişdir. Alman kralları istədikləri məzhəbi seçmə və öz birliklərinə
qəbul etdirmə mövzusunda sərbəst oldular. Krallar, öz ölkələrində din işlərinin
mütləq hakimi halına gəldilər. Kralların məzhəbini qəbul etməyən almanların
başqa yerlərə köç etməsinə icazə verildi27. Almaniyada başlayan İslahat hərəkatı
İngiltərə, Fransa, İsveç, Norveç və Danimarka kimi ölkələrə də təsir etmişdir.
Reformun nəticələrinə gəldikdə isə deyə bilərik ki, Qərbi Avropada keçmişin
daşını ataraq, cəmiyyətin bütün sahələrində islahat aparmağa nail olmuşdurlar.
Reform hərəkatının ən əsas nəticələri Qərb cəmiyyətində belə təzahür etmişdir:

• Avropada məzhəb birliyi pozulmuş, Katolik və Pravoslav Məzhəbləri
yanında Protestantlıq, Kalvinizm və Anglikanizm məzhəbləri ortaya
çıxmış və bu parçalanmanın nəticəsində isə məzhəblər arasında
qarşıdurmalar yaranmışdır.

• Din adamları və kilsə, keçmiş etibarını itirmişdir.
• Katolik Kilsəsi, özünü yeniləmək və təşkil etmək məcburiyyətində

qalmışdır.
• Təhsil-tədris fəaliyyətləri kilsədən ayrılaraq dünyəvi bir təhsil sisteminə

çevrilmişdir.
• Katolik kilsəsindən ayrılan ölkələrdə kilsənin əmlakına və torpaqlarına

əl qoyulmuşdur.
• Papa və kilsənin Avropa kralları üzərindəki təsiri sona çatmış və

Avropada siyasi gərginlik yaşanmışdır. Çünki orta əsrlərdə Papa, Avropa
krallarının hakimiyyətini təsdiqləyir və istiqamətləndirirdi. Papanın bu
gücü itirməsi, Səlib Yürüşlərinin təşkilinə maneə yaratmışdır.
• Katolik qalan ölkələrdə yeni məzhəblərlə mübarizə etmək məqsədi ilə

27  Смирин, М. М. Германия в XVI и в начале XVII в. // История средних веков
в двух томах / Под ред. С. Д. Сказкина. 2-е изд. М.: Высшая школа, 1977. Т. 2. С.
48-90.

24 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

inkvizisiya məhkəmələri qurulmuşdur.
• Protestant krallar və şahzadələr, din işlərinin mütləq hakimi olmuşdurlar.
• İslahat hərəkətləri, Avropanı siyasi cəhətdən müəyyən qədər zəiflətmiş

və nəticədə Şarlkenin Osmanlı Dövləti üzərinə etməyi planladığı Səlib
yürüşü Qərbdə siyasi və dini bölünmə səbəbinə görə reallaşmamışdır.
Martin Lüterin liderliyi altında başlayan hərəkat birbaşa Katolik kilsəsini
hədəf almışdır. Çünki, İncil ilə Kilsənin dini-siyasi iradəsi heç bir halda
uzlaşmırdı. Buna etiraz edən Martin Lüter nəticədə kilsədən qovuldu. Beləliklə,
Martin Lüter İncili alman dilinə tərcümə edərək onu bütün Avropaya yaydı.
Bunun nəticəsində isə Katolisizmlə Protestantlıq arasında 30 illik, arxasınca isə 7
illik müharibə (1756-1763) bu bölünmə, parçalanma və qarşıdurmanın onilliklər
boyu davam etməsinə təkan verdi. Nəticədə, Qərb dünyası səngimək bilməyən
din və dövlət, hakimiyyət bölgüsü məsələlərindən təngə gələrək Fransa Burjua
İnqilabını (1789) reallaşdırdı. Bu inqlabın nəticəsində isə din Fransa başda
olmaqla, bütün Qərb ölkələrinə sirayət etməklə siyasi müstəvidən kənarlaşdırmış,
yalnız kilsə hüdudları daxilində fəaliyyətinə davam edə bilmişdir. Yüzilliklər
boyu Kilsənin zorakılığından təngə gələn Avropa insanı dindən qoparaq elmə,
sənətə, mədəniyyətə qol açaraq yeni dünyalarını yaratmağa başlamışdırlar. Bir
neçə əsr çalışaraq əldə etdikləri elmi və texnoloji nailiyyətin nəticəsində sürətli
inkişaf dövrü qət edən Avropa yeni dövrə modernizmə qədəm qoydu, yeni
kapitalist və indisturial cəmiyyət quruculuğuna reallaşdırdı. Dindən ayrılan
dövlət öz yeni siyasi və iqtisadi kursunu həyat keçirməyə qadir oldu. Bu prosesin
nəticəsində azadfikirlilik və hüquq dövləti kimi anlayışlar cəmiyyətin yeni müasir
tendensiyalar üzrə inkişaf etməsinə daha böyük töhfələr verdi. Elm, təhsil,
incəsənət, ədəbiyyat və fəlsəfə antik dövrün elm və fəlsəfi dəyərləri üzərində yeni
formada inkişaf etdi. Nyuton, Kopernik, Qalileo, Dekart, J.J.Russo kimi dahilər
elm və fəlsəfə sahəsində yetişərək Qərbdə maarifçilik və ya aydınlanma dövrünü
başlatdılar. Aydınlanma dövrü isə nəticədə Avropaya bunları qazandırdı. Belə ki,
əgər biz bunu sistemləşdirsək, o zaman bu nəticələr ortaya çıxar:
• Elm, sənət, ədəbiyyat, siyasət və sosial elmlər sahəsində Qərbin

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 25

inkişafını intensivləşdirən əsərlər ərsəyə gəldi;
• Elm və texnologiya sahəsindəki inkişaf sənaye inqlabının əsaslarını

formalaşdırdı;
• Siyasi və sosial inkişaf ABŞ-ın yaranmasında və Fransa Burjua

İnqilabının ortaya çıxmasına zəmin yaratdı;
• Avropada pozitivist düşüncə sistemi formalaşdı və inkişaf etdi.
Maarifçilik dövrünün fəlsəfəsi incələnərkən bu qənaətə gəlmək olar ki, Qərb
bir-birinin arxasınca reallaşan proseslərin – Renessans, İslahat Hərəkatları və
Aydınlanma – nəticəsində güclü Avropa mədəniyyətini formalaşdıra bilmişdir.
Bu güclü və nüfuzlu Avropa mədəniyyətində isə əsrlər boyu hegemon olan
din və kilsə Avropa insanının nəzərində dəyərsiz hala gətirilmişdir. Qərbdə bu
tendensiya demək olar ki, bu günə qədər davam etməkdədir. Hələ XVIII – XIX
əsrlərdə dinə qarşı formalaşan mənfi münasibət böyük bir ateist zümrəni ortaya
çıxartdı. Renessansdan başlayaraq formalaşan ateist düşüncə gizli və qapalı
yerlərdə müzakirə edilirdisə, Fransa Burjua İnqilabından sonra bu müzakirələr
daha geniş kütlələr arasında aparılırdı. Leibniz, Şopenhauer, Marks, Engels,
Nitçşe və Sartr kimi filosoflar ateist filosofların başında gəlirdi. Bu adları qeyd
edilən filosoflar dərin fəlsəfi traktatlar yazaraq dinin insan təxəyyülünün məhsulu
olduğunu, insanın öz yaratdığı tanrını mütləqləşdirdiyini və ehkama çevirdiyini
qeyd edirdilər. Bunun yerinə isə onlar humanizmi təlqin edərək insanı ucaltmağa
çalışırdılar.
Bütün bunlara baxmayaraq, dini təəssübkeşliyini qoruyub saxlayan xalq
kütləsi hələ də, Xristianlığın ehkamlarını qoruyub saxlamaq adına mübarizə
aparırdı. Bu insanlar kilsənin siyasi hegemoniyası uğrunda deyil, daha çox dini
ehkamların deqradasiyaya məruz qalmasından narahat olurdular. Bu səbəbdən
də, XX əsrin əvvəllərində Avropada bu dindar kütlə öz dini dəyərlərini və
ehkamlarını qorumaq və müdafiə etmək məqsədi ilə təşkilatlandılar. Sonralar isə
bu insanlar elmi və analitik ədəbiyyatda fundamentalistlər kimi adlandırılmağa
başladılar.
Etik məsələlər - Özünütəcridin müxtəlif təzahürlərinin, o cümlədən

26 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

fundamentalizmi ortaya çıxaran digər məsələlərdən biri də etik problemlərin Qərb
cəmiyyətində dərinləşməsi olmuşdur. Belə ki, uzun zaman kilsənin hegemonluğu
altında əzilən Qərb insanı əldə etdiyi azadlığını dolu-dolu yaşamağa başlamışdır.
Artıq Renessansdan sonra Avropa romantizmin təsiri altına düşərək azadlıq
anlayışını bütün bədii, mədəni və sosial-fəlsəfi istiqamətdə hiss etdirməyə
başlatdı. Ənənəçilik və ehkamçılığın daşını atmağa başlayan Qərb insanı
özünün yeni dəyərlərini formalaşdırmağa başlamışdır. Artıq ədəbiyyat sahəsində
sərhədləri aşan açıq-saçıq məhəbbət səhnələri Valter Skotun “Göldəki qadın”,
Viktor Hüqonun “Səfillər” kimi əsərlərində nəzərə çarpırdı. Bu tendensiyanı
incəsənət və memarlıq nümunələrində də müşahidə edə bilərik. Ayrıca, qeyd
etmək lazımdır ki, incəsənət, ədəbiyyat və fəlsəfədə müşahidə edilən bu yeni
tendensiya əsrlər boyu Qərb cəmiyyətində formalaşmış əxlaq normalarına və
etik məsələlərinə də təsirsiz ötüşməmişdir. Belə ki, o dövrdən etibarən metafizik
dəyərlər, o cümlədən etik dəyərlər də bir mənalı qiymətləndirilmirdi.

Xüsusilə XIX əsrin böyük filosoflarından olan Nitçşe ilə fəlsəfə sahəsində
ön plana çıxan Sartr və Ceyms kimi ateist ekzistensialist filosoflar tərəfindən
inkişaf etdirilən bir başqa önəmli ateist yanaşma da hissi və əxlaqi istiqaməti
əsas götürür. Bildiyimiz kimi Kant, insanın əxlaqi avtonomluğunu qoruya bilmək
üçün Tanrının etik sahəyə müdaxilə etməsinə qarşı çıxmışdır, yəni teoloji əxlaqa
qarşı çıxmışdır. Buna baxmayaraq Kant, Tanrının mövcudluğunu əsla inkar
etmirdi. Əksinə o, Tanrının varlığını əxlaqlılığın və xoşbəxtliyin timsalında
“xeyrin” ortaya çıxmasında əsas amil kimi görürdü. Bu baxımdan, Kantın
Tanrısı bir əxlaq tanrısı idi. Məhz, Nitçşe və ateist ekzistensialistlərin ortadan
qaldırmaq istədikləri Tanrı fikri bu olmuşdur. Onlar Kantın ümumi yanaşmasını
qəbul etsələr də, amma onun gəldiyi nəticəni tənqid edirdilər.

Nitçşenin və ateist ekzistensialistlərin fikirlərinə görə, insanın əvvəlcədən
müəyyənləşmiş bir “öz”-ü var, ya da insan qarmaqarışıq bir axın içindədir.
Yəni insan özü-özünü formalaşdırmalıdır. Nitçşe əqli fəlsəfi yanaşmaların
insanın öncədən müəyyənləşmiş bir özü olduğu görüşünə əsaslandıqlarını qeyd

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 27

edər28. Yenə, bu filosoflara görə insan kölə mahiyyətində bir bağlılıq içindədir,
ya da Sartrin ifadəsi ilə desək azadlığa məhkumdur. Bu halda əgər Tanrı, yəni
yaradıcı qüvvə varsa, insanın özü də var deməkdir və bu öz varlıqdan əvvəl
gəlmək məcburiyyətindədir. Başqa bir ifadə ilə desək, Tanrı varsa, o zaman əsl
azadlıq yoxdur, onda isə insan öz mənini formalaşdırma imkanına və gücünə
sahib deyildir. İnsanda bu gücün və imkanın olması üçün Tanrının olmamağı
məsələsi ortaya çıxır. O zaman belə bir sual insanları düşündürməkdədir.
İnsan hürriyyətinin reallaşması üçün Tanrıdan qurtulmaq o qədər asandırmı?
Nitçşe Tanrının ölümünün böyük və narahatçılıq verən bir hadisə olduğunun
fərqindədir. O, bu barədə qeyd edir ki: “Dünyanın bir daha sahib olmayacağı
ən müqəddəs və güclü varlıq xəncərlərimizin altında qana boyandı” 29. Buna
baxmayaraq Nitçşeyə görə bu, yerinə yetirilməsi vacib olan işdir. Əgər insanın
gücünün bir dəyəri olacaqsa, sonsuz gücə sahib olan varlığın yox olması
lazımdır. Çünki, sonsuz olanla sonlu olan, mükəmməl olanla naqis olan, tamla
əksik olan bir dünyada bərabər ola bilməzlər. Kamyu (fr. Albert Camus) ifadəsi
ilə desək: “Sisyufus baş qaldırmalı və hər növ təhlükəni gözə alaraq hürriyyətini
elan etməlidir”30.

Qeyd etmək istərdik ki, nə Nitçşe, nə Sartr, nə də Kamyu, nə də ki onlar kimi
düşünən filosoflar bir filosof kimi deyil, xaotik və təlatümlü dövrünü yaşayan
cəmiyyətin birər fərdləri kimi çıxış etməkdədirlər. Təbii ki, bunun da səbəbləri
vardır. Belə ki, bu səbəblər özlərini müxtəlif səpkidə təzahür etdirir. Biz XIX
əsrin qarışıq və təlatümlü seyrgahına çıxsaq görərik ki, Qərb cəmiyyətində asan
qəbul edilməyən dəyişikliklər və dərin sosial-psixoloji böhran özünü insanların
həyat şəraitində də göstərməkdədir. İstər Nitçşe, istər Sartr və digər, istərsə də o
dövrdə yaşamış düşünürlər bu qarışıq vəziyyətdən təsirlənmişlər. Ümumiyyətlə,

28  Сборник произведений — «По ту сторону добра и зла», «Казус Вагнер»,
«Антихрист», «Ecce Homo», «Человеческое, слишком человеческое», «Злая
мудрость». Минск, 2005, издательство «Харвест».

29  The Portable Nitzsche, ed: W.Kaufmann. New York: 1954, s. 95.

30  Camus . A, The Myth of Sisynsphus, trans: J. O. Brien. London: 1995, s. 99.

28 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

dini hegemoniya və despotizmin dərinləşdiyi Avropada insanlar din və dini
təmayüllü həyat tərzindən imtina etmiş və ortaya çıxan yeni meyillərə qucaq
açaraq sekulyarizmin və pozitivizmin inkişafına nail olmuşdurlar. Bütün bunlara
baxmayaraq cəmiyyətdə xaotik durum davam etməkdə idi ki, bunun da nəticəsi
özünü sonralar iki böyük dünya müharibəsində göstərdi.

Bildiyimiz kimi, cəmiyyətdə gedən proseslər zamanla özünü həm müsbət,
həm də mənfi istiqamətdə göstərə bilər. Qərbdə gedən sistem dəyişikliyi feodal
quruluşdan, kapitalist sistemə keçidi qaçınılmaz edirdi. Bütün bu dəyişikliklər,
həm sosial, həm psixoloji, həm siyasi, həm də mədəni istiqamətdə özünü
göstərirdi. Xüsusən də, qeyd etmək istərdik ki, insan və insani dəyərlərin sıfıra
endirildiyi orta əsr Qərb dünyasında yeni dövrdə yeni bir insan tipi yaratmaq
lazım idi. Bu insan artıq əsla əzilməyən, heç bir müqəddəsi qəbul etməyən və heç
bir şeyin qarşısında baş əyməyən, tam azad və hür ruha sahib olmalı idi. İnsan
öz dəyərlərini yaratmalı, öz qanunlarını ortaya qoymalı idi. Məhz istər Nitçşe,
istərsə də Sartr bu deyilənləri etməyə cəhd edirdi. Bəzi filosofların tənqidinə
məruz qalan bu filosoflar, onlar tərəfindən böhran fəlsəfəsinin təmsilçiləri kimi
dəyərləndirilirdi. Ancaq, qeyd etmək istərdik ki, Nitçşe və onun kimi düşünən
bütün filosoflar dövrünün nəbzini tuta bilən, problemləri görə bilən, yaşadıqları
cəmiyyətə güclü fərdlər qazandırmaq cəhdində olan filosoflar olmuşlar.
Nitçşenin “Üstün İnsan” konsepsiyası məhz yuxarıda qeyd edilən problemlərə
həsr edilmişdir.

Bu böhran fəlsəfəsi “Tanrı yoxdur” deməkdən çox “Tanrı mövcud
olmamalıdır” iddiasını irəli sürür. Çünki, Tanrının mövcudluğu insan hürriyyətinə
sərhəd çəkir, bu isə insanın özünü realizə etməsinin qarşısını alır. Bu baxımdan
Sartr Tanrını özünü müəyyənləşdirən bir qüdrət olaraq gördüyü üçün qəbul etmir.
Hürriyyət Sartr üçün öz imkanlarını vücuda gətirən bir seçimdir31.

Ümumiyyətlə, indiyə qədər üzərində durduğumuz müxtəlif ateist görüşlərin
ortaq tərəflərinin olduğunu müşahidə etdik. O da əsasən özünü daha çox

31  Ж.-П. Сартр. Экзистенциализм – это гуманизм // Сумсерки богов. М.:
Политиздат, 1989, с. 319-344.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 29

teizmin olduqca ciddiyə alınmasından irəli gəlir. Bu yanaşmanı analitik fəlsəfə
ənənəsinə bağlı ateist mütəfəkkirlər və xüsusən də məntiqçi pozitivizmi müdafiə
edənlərdə müşahidə edirik. Ateist olduğunu bildirən müasirimiz J.N.Findley
“Mütləq Varlıq” ifadəsini açıqlayaraq bir “ontoloji ateist dəlil” ortaya qoymağa
çalışmışdır 32.

Hələ XIX əsrdə filosoflar əsrlər boyu inanılan və qəbul edilən dəyərləri
yeni prizmadan dəyərləndirməyə çalışmışlar. Bu dəyərləndirmələr təbii ki, qeyri
ənənəvi xarakterə malik olmuşdur. Hansı ki, Nitçşe və Sartrın timsalında bu
yanaşma zamanla yeni düşüncələrin formalaşmasına səbəb olmuşdur. Klassik
metafizik dəyərlər: tanrı, mütləq və məcburi varlıq anlayışları, dini ənənəndən
gələn əxlaq normaları və qaydaları yeni yanaşma bucağından dəyərləndirməyə
başlanılmışdır.

Bütün bunlarla bərabər cəmiyyətdə gedən aksioloji dəyişikliklər din
tərəfdarlarını narahat edirdi. Məhz, keçmiş ənənələrə və xristian ehkamlarına
sadiq olan xristianlar cəmiyyətdəki bu dəyişikliyi etirazla qarşılayırdılar. Bu
minvalla etirazdan doğan Xristian fundamentalistləri Xristian dəyərlərini
deqradasiyaya uğratmamaq adına mübarizəyə başlamışdırlar.

Məsihçilik (Millenalizm) - Yuxarıda qeyd edildiyi kimi xristian
fundamentalizminin ortaya çıxmasına səbəb olan ideoloji əsaslardan biri də
məhz millennializm və məsihçilikdir. “Xristian” sözü Məsihə bağlı olmaq
mənasını ifadə edir. Bu söz Yunan dilində “Xristos”, İbrani dilində isə “Maşiha”
kimi ifadə edilməkdədir. Yəhudilər krallığa başlamadan əvvəl müqəddəs yağla
yağlandıqları üçün gələcək qurtarıcılarını da belə adlandırmışlar33. İsa da bir
Yəhudi34 və Məsih35 olduğunu söyləmişdir. Yəhudilər isə ona inanmamışdırlar.
Çünki, yəhudilər Məsihin Davud soyundan gələcəyinə, kral olacağına, sadəcə

32  J.N.Findley. “Can God’s Existence Be Disproved”, New Essay in Philosophical
Theology, ed. A. Flew and A. Mac Intyre. London:1995, p. 47-56.

33  Günay Tümer və Abdurrahman Küçük. Dinler Tarihi, Ocak yay, III, Ankara. 1997,
s.261.

34  İncil, Yuhanna, 1:12.

35  İncil, Luka, 1: 31-33.

30 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

yəhudiləri xilas edəcəyinə və onları dünyaya hakim edəcəyinə inanırdılar36. Ona
görə də, yəhudilər atasız dünyaya gələn, heç bir var-dövləti, mülkü olmayan,
soysuz birinin, Tanrının krallığından bəhs edərək onları dünyəvi deyil, mənəvi
və əxlaqi mövzularda düşünməyə çağıran birini qəbul edə bilməzdilər. Maddi
mənafelərini ön planda tutan yəhudilər çarmıx hadisəsinin baş verməsinə
səbəb oldular. İsanın Məsih olmadığını və peyğəmbər kimi qəbul etmədiklərini
bildirdilər. Beləliklə, yəhudilər İsanı sadə bir insan olaraq qəbul edərək onu asi,
günahkar, sehrbaz və yalançı adlandırdılar37.

İsanın getdikcə artan nüfuzu və fəaliyyəti maddi mənfəətlərini hər şeydən
üstün tutan yəhudi kahinlərini olduqca narahat edirdi. Bu narahatçılıq İsanın
edam qərarının verilməsinə gətirib çıxardı. İsanın edam edilməsini Roma
İmperiyasının Fələstində olan canişininə həvalə etdilər. İsanın edamından
məqsəd onun Məsih olmadığını sübut etmək idi.38 Məsihin Davud soyundan
gələcəyinə, kral olacağına inanan yəhudilər və din adamları məğlub olan birinin
Məsih olmayacağını iddia edərək onun öldürülməsini tələb etdilər. Yəhudi və
xristian mənbələrinə görə İsa Məsih onların istəyi ilə çarmıxa çəkilərək edam
edilmiş və ölərkən: “Allahım, Allahım məni niyə tərk etdin!” – demişdir.39

Yəhudilər “Məryəm oğlu İsa Məsihi öldürdük” desələr də, İslama görə bu
hadisə başqa bir istiqamətdə təzahür etmişdir. Onlar İsanı deyil, başqa birini
öldürmüşdülər. İsanı isə Allah öz dərgahına yüksəltmişdir40. İncillərə görə
ölümündən üç gün sonra dirilən və qırx gün həvarilərlə birlikdə yaşayan İsa
Məsih onlara Tanrı haqqında danışır, kim iman edib vaftiz olunarsa, onun xilas
olacağı, iman etməyənlərin isə cəhənnəmə gedəcəklərini bildirir (xristianlar bu
xəbərə Müjdə deyirlər). Təlimini tamamladıqdan sonra göyə yüksəlir və Atanın

36  İncil, İyeremiya, 23:5.
37  Ранович А.Б. “Первоисточники по истории раннего христианства. Античные
критики христианства”. М., Политиздат, 1990, c.124.
38  Aydın Əlizadə. Xristianlıq:tarix və fəlsəfə, Bakı, 2007, s.9-10.
39  İncil. Markos, XV:24-41.
40  Ən-Nisa: 156-158.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 31

sağ tərəfində yer alır41. Xristianların gözlədikləri qurtarıcı İsa Məsihdir. Bəs
müjdə nədir? İncilə görə müjdə, xeyir və sevindirici xəbər mənalarını verir42.
Tanrı qurtuluş müjdəsini ilk öncə İsa Məsihə bildirdi. İsa Məsih də, onun yolunu
izləyənlərə bu müjdənin təbliğ olunmasını əmr etdi. İsa Məsih müjdəni insanlara
bildirdikdə belə buyurdu: “Zaman gəldi, tanrının hökmaranlığı yaxınlaşdı.
Tövbə edin və müjdəyə inanın” 43. İsa Məsih öz tərəfdarlarına yenə: “Göydə və
yerdə bütün hökm mənə verildi. Bu səbəblə gedin, bütün insanlığı şagirdlərim
kimi təlimləndirin. Onları Ata, Oğul və Müqəddəs ruh adına vəftiz edin. Sizə
buyurduğum hər şeyə boyun əyməyi onlara da öyrədin. Ona görə də, dünyanın
sonuna kimi mən sizinləyəm”44 deyərək xristianları təlimləndirmişdir.

Bu mənada xristian teologiyasında müjdə, yaşamaq uğrunda mübarizə,
insanlığı işıqlı gələcəyə aparan mesaj və ümid dolu bir inancdır. Bu aspektdə
xristian esxatoloji təliminin xristian dininə mənsub olanlara qazandırdığı ən əsas
fəzilətləri bunlardır: Ümid, özünə nəzarət , mübarizlik, mənəvi saflıq, səbirli
olmaq və hər zaman nikbin olmağa çalışmaq.

Gördüyümüz kimi insanın şəxsiyyət kimi formalaşmasında esxatologiya
inancının olduqca böyük rolu vardır. Çünki xristian dini dünyagörüşündə
mövzular, xristian mənsublarına fəlsəfi aspektdən çatdırıldığı üçün insanlara
daha inandırıcı və məntiqli görünür. Xristian teoloq və filosofları problemin
inanc yönündə deyil, daha çox bu inancın insanlığa verdiyi mesajlar üzərində
durmuş və bu istiqamətdə insanları maarifləndirmə baxımından esxatoloji
təlimlər formalaşdırmışlar.

Armaqedon qiyamətə yaxın baş verəcəyinə inanılan dəhşətli bir müharibədir.
Aramaqedon sözü ibrani dilində meqiddo təpəsi mənasını verən har-meqiddon
sözündən əmələ gəlmişdir45. Meqiddo müqəddəs sayılan yerlərdə yerləşən və

41  İncil. Markos XVI: 15-16.
42  http://www.hristiyanturk.com/showthread.php?t=2972
43  İncil, Markos, 1:5.
44  İncil, Matta 28:19-20.
45  http://arsiv.sabah.com.tr/2004/12/04/cpsabah/gnc106-20041128-102.html

32 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

orada böyük döyüşlərin cərəyan etdiyi böyük ovalığın adıdır. Bu döyüşlər (II
Krallar: 23) əsasən misirlilərlə israil oğulları arasında b. e. ə 609-cu illərdə baş
vermişdir. Döyüşdə İsrail oğulları məğlub olur və bütpərəstlikdən uzaqlaşıb
şəriətə bağlı Yəhudi dövlətini qurmaq üçün Kral Yaşıyanı öldürürlər və bununla
da Meqiddo ovalığında baş verən müharibədə Davud xənadanı yenidən bərqərar
edilir 46.

İncildə yer alan Yuhannanın Vəhy kitabına görə, qiyamətdən bir az əvvəl
Məsihin zühuru ilə bərabər Məsihə inanan yəhudilər və onların düşmənləri
arasında Meqiddo deyilən ərazidə böyük müharibə baş verəcəkdir47. Müqəddəs
kitaba görə, yəhudilər bu müharibədə böyük itkilər versələr də, müharibəni İsrail
oğulları qazanacaqlar48.

Yehova şahidlərinə görə Armaqedon, şeytanın tərəfdarları ilə İsa Məsihin və
onun tərəfdarları arasında baş verəcək böyük dünya müharibəsidir. Yuhannanın
vəhy kitabında, Fərat çayının quruyacağı zaman tanrı Yahovanın təqdir etdiyi
kimi bu böyük müharibə başlayacaqdır49. Məsih burada tərəfdarlarının qalib
gələcəyini bildirmişdir. Yahova şahidləri Meqiddo ovalığının məcazi mənada
işləndiyi düşüncəsindədirlər. Onların iddiasına görə müharibə bütün dünyanı
bürüyəcəkdir. Bu baxımdan qeyd etmək lazımdır ki, bir dünya müharibəsi kiçik
bir ovalıqda baş verə bilməzdi. İncilin Hezekiel kitabının 38, 39-cu bablarında,
Uzaq Şimal-Şərq Maqoq ölkəsindən kral Qoq və onun ordusunun qasırğa
kimi gələcəyini bildirir. Bütün dünya bir-birinə girəcək, nəticədə Tanrı, Qoqun
ordusunu yoluxucu xəstəlik və qanla cəzalandıracaqdır. Qoqun ordusunun və
onun tərəfdarlarının üstünə leysan yağış, dolu və kükürdlü atəş yağdıracağını
və beləcə onları qurd-quşa yem edəcəyini bildirir. Yuhannanın vəhy kitabına

46  Ali Ünal. Kiyamet Savaşçıları.Yeni Ümit, Dini ilimler ve Kültür dergisi, sayı 18,
2007, s. 49.
47  http://armagedonsavasi.com/category/armagedon-kiyamet-savasi-nedir/
48  İncil, Yuhanna ,Vəhy16:16.
49  İncil,Yuhanna,Vəhy 16:14.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 33

görə İsa Məsihin minillik hökmranlığı bununla da başlamış olacaqdır50. Ona
görə də, xristian fundamentalistlərinin təfəkküründə millenium və Məsihin
zühurunun reallaşması inancı əsas yer tutur. Xristian dini dünyagörüşündə,
xüsusən də ənənəçi və ehkamçı xristianların təfəkküründə bir yanılmazlıq hökm
sürməkdədir. Belə ki, onlar İsa Məsihin zühuru mövzusunda və Onun min illik
hökmranlığına sarsılmaz inam bəsləyirlər.

1.3. Müxtəlif dini dünyagörüşlərində
fundamentalist təmayüllər

Özünütəcridin təzahür formalarından biri olan fundamentalizm anlayış
kimi Protestantlıqda ortaya çıxsa da, fundamentalist tendensiya bütün dinlərdə
müşahidə olunur. Fundamentalizm Sihi, Hindi, Buddist, Yəhudi və İslam
dinlərində də mövcuddur. Ancaq, bunlar arasında müəyyən fərqlər vardır ki,
bu da özünü daha çox problemin dərkində göstərir. Bu da hər halda hər bir
dinin öz prinsip və dəyərlər sistemindən irəli gəlir. Bu baxımdan bəzi dini
dünyagörüşlərinin prinsip və dəyərlər sisteminə müraciət edərək onların
dərkindəki fundamentalist tendensiyanı öyrənməyə çəhd edəcəyik.

Siqhi fundamentalizmi: 1984-cü ildə Hind ordusu Amristarda Siqhlərin
müqəddəs hesab etdikləri “Qızıl Məbədi” darmadağın etmişdilər51. Bu səbəbdən,
yüzlərlə siqhi militantları müstəqillikləri naminə qəddar yollara əl ataraq
mübarizəyə başladılar. Bunun nəticəsi olaraq siqhi militantları təqiblərdən
qaçmaq üçün müxtəlif yerlərə köçməyə məcbur oldular. Sonra Hindistan
hökuməti qərar almışdır ki, siqhilərin bu fundamentalist mübarizələrini ordunun
köməyi ilə kökündən həll etsinlər. Ordunun bu əraziyə daxil olması ilə minlərlə
Siqh dininə inanan dinc əhali Qızıl Məbəddə dini bayramlarını qeyd etdikləri
zaman öldürülmüş və məbədləri isə darmadağın edilmişdir. Bu hadisə zamanı
minlərlə Hind ordusunda xidmət edən Siqhi dininə inanan əsgərlər ordu sırasından

50  İncil, Yuhanna, Vəhy 20:1-2
51  İndira Qandi - Hindistanın yeni ruhu // anspress.com. http://www.anspress.com/
index.php?a=2&lng=az&nid=71193

34 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

ayrılaraq Hindistan hökumətinə qarşı mübarizəyə başlamışdılar. Nəticədə isə,
Hindistan hökuməti fərarilik edən bu əsgərlərə qarşı silahlı mübarizəyə girməyi
əmr etmişdir. 1984-cü ilin oktyabrında Baş Nazir İndira Qandiyə qarşı Siqhi
militantları tərəfindən sui-qəsd hazırlanmış və nəticədə baş nazir qətl edilmişdir.
Bundan sonra siqhlər Hindistanda yenidən təqib edilməyə başlamışdırlar. Belə
ki, ordu Dehlidə siqhilərin evlərinə soxulur və ya bizneslərinə əl qoyurdular.

Bildiyimiz kimi, siqhilər Hindistanda yaşayan ən qədim və ənənə tərəfdarları
olan din mənsublarıdırlar. Onlar bütün yeni tendensiyalara baxmayaraq, öz milli
və mənəvi dəyərlərini qoruyub saxlamaq uğrunda israrla mübarizə aparırlar.
Belə ki, onlar cəmiyyətdə tutduqları mövqelərdən asılı olmayaraq, Siqhiliyin
rəmz və simvollarını üzərlərində gəzdirməkdən çəkinmirlər. Onların özlərinin
xüsusi geyimləri və başlarına qoyduqları çalmalı papaqları diqqət çəkməkdədir.
Hər bir siqhi günlük ibadətini yerinə yetirdikdən sonra alınlarına qırmızı boya
sürtür. Siqhi militantları isə özləri ilə silah gəzdirirlər. Ümumiyyətlə, Siqhilər
Hindistanda ən radikal din mənsubları kimi tanınmaqdadırlar.

Hindi fundamentalizmi: Hindi fundamentalizmi XIX əsridən etibarən
Hindistanın Benqal bölgəsində ortaya çıxmağa başlamışdır. Bu o dövrə təsadüf
edir ki, Hindistanda Hinduizm dininin daxilində islahat hərəkatları başlamışdır.
Bu isə Hindistanda müxtəlif dinlərin reformasiyaya məruz qalmasına
səbəb olmuşdur. Bu proses təbii ki, Hind intellektlərinin formalaşması ilə
nəticələnmişdir. Amma, Qərb təhsil və mədəniyyətinə qarşı çıxan mühafizəkar,
radikal din mənsubları da öz mövqelərində israrla dururdular.

Brahma Cəmiyyətinin (Brahma Samoj) qurucusu Raja Ram Moham
Roy (1772-1833) Hindistanda milli-mənəvi dəyərlərin qorunub saxlanılması
uğrunda mübarizə aparan şəxs kimi qiymətləndirilirdi. O, Upanşad və Vedaları
Hinduizmin ən əsas kitabları kimi dəyərləndirərək, hər bir Hindunun həyat kitabı
olduğunu qeyd edirdi. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, o, bir fundamentalist
olmasa da, onun ənənəvi və mühafizəkar mövqeyi fundamentalizmin ortaya
çıxmasına təsir etmişdir. Debendranath Taqore (1817-1905) 1833-cü ildə Raja
Ram Moham Royun vəfatından sonra Brahma Cəmiyyətinin lideri olmuşdur. Raja

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 35

Ram Mohan Roya nisbətən Debendranath Taqoru fundamentlaist adlandırmaq
mümkündür. Bunu Taqorun Qərb tərəfdarı olmuş Keşub Chandra Sen (1838-
1884) ilə münasibətindən anlamaq mümkündür. Çünki, Keşub Chandra Sen
Upanşad və Vedaları interpretasiya edərək, onların müasir cəmiyyət üçün uyğun
olmadığını qeyd edirdi. Bu səbəbdən də, Taqor Sen ilə heç bir zaman həmrəy ola
bilməmişdir. 52

Hindistanda ikinci böyük fundamentalist dini təşkilat 1875-ci ildə təsis
edilmiş Arya Samaj cəmiyyəti olmuşdur. Dayananda Sarasvati bu təşkilatın
qurucusu və təsisçisi kimi bilinməkdədir. Dayananda Sarasvatini əsas şüarı
bundan ibarət idi “Hindistan Hindlilər üçündür”. Ümumiyyətlə, Arya Samaj
cəmiyyətinin əsas ideologiyası iki təməl üzərində formalaşmışdır: birincisi
“müqəddəs mətnlərə” qayıtmaq; ikincisi isə “reformasiya” 53.

Sonra isə 1915-ci ildə Hindistanda Mahasaba təşkilatı təsis edilmişdir. Bu
təşkilatın əsas simalarından olan Vinayak Damodar Savarkar başqa Hind dinlərini
(Buddizm, Siqhizm, Çaynizm və s.) də Hind mədəniyyətinin bir parçası kimi
dəyərləndirmişdir54. Belə ki, bu kitabda Savarkar Hindutva adı altında müəyyən
mənaları qəsd edirdi. Hindutva – “Əgər kimsə Hindistanlı olmaq istəyirsə,
mütləq Hind olmalıdır” 55 mənasında istifadə edilmişdir. Ancaq, qeyd etmək
istərdik ki, Savarkar Hindistanda hər bir şeyi Hinduizmlə bağlayır, belə ki, onun
bu yanaşması onun müəyyən qədər fundamentalist kimliyə sahib olduğunu
ortaya qoyur. Savarkarın ortaya atdığı bu ideologiya zamanla digərləri tərəfindən
daha da inkişaf etdirilmişdir. Bu ideologiya ətrafında bir çox təşkilat və qurumlar

52  T.N. Madan. Modern Myths, Locked Minds. Delhi: Oxford University Press, 1997,
p. 205.

53  C.V. Mathew, Neo-Hinduism: Missionary Religion, Church Growth Research
Centre, 1987, p. 28.

54  Vinayak Damodar Savarkar. “Hindutva: Who is Hindu?”. Bombey, Veer Savarkar
Prakashan, 1969.

55  Clarke Sathianathan, “Religious Liberty in Contemporary India: The Human Right
to be religiously Different” in the Ecumenical Review, Vol. 52, No.4, October 2000,
p.483.

36 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

təsis edilmişdir. Belə ki, Hindutva ideologiyasının aşağıdakı istiqamətləri vardır:
• Brahmanik və Vedantik xarakter daşıyan Hindistanın müxtəlif
mədəniyyətlərini özündə əks etdirən Hinduizm bu ideologiyanın əsasını
təşkil edir;
• Hinduizm din olmaqdan çox bir ideologiya olaraq siyasi xarakterə
malikdir. Hansı ki, bu Hindistanın vahid bir ideologiyada birləşdirir. Bu
yanaşma məhz Hindutva ideologiyasının təməlini təşkil edir.
• Hindutva ideologiyası milli xarakter daşıyır, belə ki, o milli və mənəvi
dəyərlərin qorunması missiyasını öz üzərinə götürür. Xüsusən də,
Xristianlığın təsirindən qorumağa çalışır.
Bu ideologiya ətrafında birləşən fundamentalist cərəyan və təşkilatlardan

RSS (Raştriya Swayam Sewak -1925), VHP (Vishva Hindi Parishad -1960) və
s. Hindistan Milliyyətçiliyinə xidmət etmişdir. Hindutva hərəkatı Hindistanda
zamanla zorakılığa səbəb olmuşdur. Bu qarşıdurma Hindlilərlə Xristian,
Müsəlman, Siqhi və Çaynizm dininə etiqad edən Hindistan vətəndaşları arasında
baş vermişdir 56.

Buddist fundamentalizmi:Tibet Buddistlərinin dini lideri Dalay Lama
qeyd etmişdir ki, Buddizmdə də fundamentalist meyillər mövcuddur və burada
gözlənilən dialoq bu gün özünü doğrultmur 57. Bildiyimiz kimi dünyada ən çox
yayılan dinlərdən biri də Buddizmdir. Demək olar ki, Buddizm din kimi Uzaq
Şərq ölkələri ilə bərabər Avropa və Şimali Amerikada da insanların marağına
səbəb olmaqdadır. Xüsusən də, Dzen Buddizmi Qərbdə daha çox yayılmaqdadır.
Qərbdə Buddizmin daha çox fəlsəfi və mənəvi xüsusiyyətləri, meditasiya və
şüur tərbiyəsi əsas götürülmüşdür 58. Uzaq Şərq ölkələrində yayılan buddizm isə
əsasən Pali və Mahayana buddizmləridir. Pali buddizmi əsasən  Banqladeş, Laos,

56  T.K. Oommen, “Evolving the Real Nation”, The Hindu Magazine, 18 July 1999,
p.1.
57  http://info-buddhism.com/Interview_with_HH_the_Dalai_Lama.html
58  Kosho Niwano, The Buddha in Everyone’s Heart, Kosoe Publishing Co, Tokyo,
2013, p. 15.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 37

Çin, Kamboca,  Malayziya, Şri Lanka, Myanma, Tailand, Vyetnam, Mahayana
buddizmi isə Çin, Koreya, Yaponiya, Sinqapur, Vyetnam və  Rusiyanın bəzi
bölgələrində yayılmışdır. Məhz fundamentalist meyillər Pali və Mahayana
buddist təlimlərində təzahür etməkdədir. Xüsusən də, dini ekstremizm halları
Şir-lanka, Tayland və Myanmada şiddətli hal almışdır. Belə ki, bu ölkələrdə dini
radikalizm və ekstremizm hallarının geniş vüsət almasının müəyyən səbəbləri
vardır. Tailandda Malay müsəlmanları ilə Buddistlər arasında gərginlik əsasən
2004-cü ildən etibarən artmağa başlamışdır. Tailandda bu missiyanı üzərinə
götürən “Knowing Buddha Foundation” (Bilinən Budda Fondu) götürmüşdür.
Bu təşkilat Buddanı və onu ifadə edən hər növ simvol və rəmzləri ölkənin hər
yerində təbliğ edir. Hətta, onlar ev heyvanlarına, əyləncə və ticarət mərkəzlərinə
və s. hər şeyə Budda adını verirlər. Bununla da onlar Buddizm Tailandın
dövlət dini və bununla əlaqədar qanun çıxarılmasının tələb edilər. “Theravada
Buddhist World” (Teravada Buddist Dünyası) təşkilatı da fundamentalizmin əsas
təbliğçisinə çevrilmişdir. Bu təşkilat buddizmi din kimi bütün dünyada yaymağı
qarşılarına hədəf olaraq qoymuşdurlar 59.

Kambocada isə Buddizm dövlət dini olmasına baxmayaraq, buddistlərlə Çam
müsəlmanları arasında bir birlərinə qarşı simpatiya müşahidə edilir. Çünki, hər iki
dinin mənsubları on illiklər boyu kommunist partiyasının təsiri altında olmuşlar.
Eyni zamanda, Kamboca xalqının milli identikliyi sivil və siyasi təməllər üzərində
formalaşmışdır. Ümumiyyətlə, dini fundamentalizmin ən dərinləşmiş şəkilini
Şri Lankada müşahidə etmək mümkündür. Belə ki, 2009-cu ildə Şri Lankada
Tamil Pələnglərinin ordu ilə qarşı durmasında minlərlə insan həlak olmuşdur.
Bu hadisədən sonra ölkədə dini fundamentalizm daha da dərinləşmişdir. Bu
mübarizədə Tamilin qələbəsi elə Buddizmin qələbəsi demək idi. Bununla da,
buddistlər ölkədə siyasi güc qazanaraq digər din mənsublarına meydan oxumağa
başladılar. Onların hədəfində isə müsəlmanlar və xristianlar var idi.

59  Melody Rod-Ari, Thailand: The Symbolic Center of the Theravada Buddhist
World, Explorations a graduate student journal of southeast Asian studies, Volume 9,
Spring 2009, Los Angeles, USA, p. 55-64

38 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Myanmada isə dini durum daha dəhşətlidir. Belə ki, son on il ərzində
Myanmada radikal buddistlər minlərlə müsəlmanı qətl etmişdir. Bu ölkədə
müsəlmanlara qarşı əsl soyqırımı aktı həyata keçirilməkdədir. Ölkə əhalisinin
83% buddistlərin təşkil etdiyi Myanma bu gün dünyada dini fundamentalizmin
geniş yayıldığı ölkələr sırasındadır. Ölkə əhalisinin sadəcə 4% müsəlmanlardan
ibarətdir. Yəni, Myanmada müsəlmanlar dini azlıq kimi təmsil olunurlar.
Buna baxmayaraq müsəlmanlar yenə də fundamentalistlərin təqibindən xilas
ola bilmirlər. Beynəlxalq aləm isə bu qətliama göz yumur və ya problemin həll
istiqamətindəki cəhdləri heç bir nəticə vermir. Belə ki, ölkənin Arakan vilayətində
yüzlərlə müsəlmanın müxtəlif işgəncələrlə öldürüldüyü bilinməkdədir. Bununla
əlaqədar BMT-yə edilən müraciətə baxmayaraq beynəlxalq aləm susmaqdadır.
Myanmada baş verənlərlə əlaqədar olaraq, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının baş
katibi İkmələddin İhsanoğlu Misirə səfəri çərçivəsində bu ölkədə baş verən
qətliama da diqqət ayırdığını, oradakı cinayətlərin dayandırılması üçün Myanma
hökumətinə hücumları dayandırması və müsəlmanlara kömək etməsi üçün təzyiq
edəcəyini söyləmiş, ancaq, bu da heç bir nəticə verməmişdir 60.

Görüldüyü kimi Uzaq Şərq ölkələrində dini fundamentalizm, radikalizm və
ekstremizm halları daha da şiddətlənməkdədir. Bu isə onların ümumi intellektual
səviyyələrinin və dini dünyagörüşlərinin aşağı səviyyədə olmaları ilə səciyyələnir.
Bəs o zaman belə bir sual ortaya çıxır ki, onların müsəlmanlardan tələbi nədir?

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrdə xüsusən də Qərb ölkələrində
Buddizmin post-modern şərhi nəzərə çarpmaqdadır. XX əsrdə etibarən
Avropada nirvana ruhu hiss olunmaqdadır 61. Avropada maarifçiliyin, elm və
texnologiyanın inkişafı xristian təfəkkürünü zəiflətmiş, bununla da cəmiyyətdə
bir dinsizləşmə tendensiyası baş qaldırmışdır. Ancaq, buna baxmayaraq yenə
də insanların mənəvi ehtiyaclarının təmin olunması məsələsi problem kimi
ortaya çıxmışdır. Şərq mənəviyyatı Qərb insanını cəlb edir, ona sanki bir sehr

60  Müsəlman qətliamı baş verən Myanma haradır?, 12 iyul 2012, www.deyerler.org.
61  Kosho Niwano, The Buddha in Everyone`s Heart, (trans: Margaret Suzuki and
Richard Look), Kosei Publishing Co.Tokio, 2013, p.11-23.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 39

kimi görünməyə başlamış, xüsusən də, Buddizm dinsiz cəmiyyətin mənəvi
dirəyi kimi çıxış etmişdir. Çünki, Buddizm din kimi fəlsəfi təmələ söykənən bir
dini dünyagörüşüdür. Burada insan – tanrı – təbiət üçlüyü, haradasa Xristian
ənənəsində yetişmiş nəslin təslis inancını xatırladır. Bu baxımdan buddizmin
din fəlsəfəsi Qərb düşüncəsinə o qədər də yad deyildir. Ehkamlar arasındakı bu
bənzərlik Avropa insanına cazibəli görünürdü. Çünki, bildiyimiz kimi Buddizm
din kimi yaranıb formalaşsa da, zamanla sırf fəlsəfi paradiqma kimi ortaya
çıxmışdır. Burada Budda həm tanrı, həm təbiət, həm də insandır. Budda bir
mənəviyyat halı kimi insanı yüksəlişə aparan bir yoldur. Hər halda istər günahkar,
istərsə mömin hər bir insana şans verilir ki, nirvanaya çatıb Buddaya çevrilsin.
Buddizm bu baxımdan nə panteizm, nə də ki, panenteizm deyildir.

Buddizmin bu yanaşması təbii ki, ehkamçılıqdan təngə gələn Avropa
insanında maraq yaratmaya bilməzdi. Bu səbəbdən, bu günlərdə Buddizm
Qərbdə ən çox yayılan və rəğbət görən dinlərdən biri hesab olunur. Belə bir sual
ortaya çıxır ki, o zaman postmodernizmin Buddizmdəki təzahürü necə baş verir
və bu təzahürün hansı örnəkləri vardır?

Qeyd etmək lazımdır ki, bütün dinlər kimi Buddizm də humanizmə əsaslanan
dindir. Hətta deyə bilərik ki, Buddizm din kimi daha çox etik məsələlər üzərində
inkişaf etmişdir. Digər dinlərdən fərqli olaraq, o qədər də çox ehkamçılıq
orada yoxdur. İnsanın tanrıda, hər ikisinin isə təbiətdə bütünləşdiyi Buddizm
paradiqması hər cür yeniliyə açıq bir dindir. Təbii ki, burada söhbət daha çox
Buddizmin Yapon qolu olan Dzen Buddizmindən gedir. Məhz Dzen Buddizmi
bu gün dünyada ən çox yayılmışdır. Bu baxımdan demək olar ki, Dzen Buddizmi
ilə postmodernizmin bir çox ortaq tərəfləri vardır. Belə ki, hər ikisi insan amilini
daha da önə çəkir, humanist dəyərlər hər ikisində rəğbətlə qarşılanır və nəhayət
hər ikisində cinsi, etnik və milli xüsusiyyətlər əhəmiyyət kəsb etmir. Bu da bir
baxımdan ant-fundamentalist mahiyyət daşımaqdadır.62

62  Kosho Niwano. The Buddha in Everyone`s Heart, (trans:Margaret Suzuki and
Richard Look). Kosei Publishing Co.Tokio, 2013, p.20.

40 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Yəhudi fundamentalizmi: Hər şeydən öncə qeyd etmək lazımdır ki, Yəhudi
fundamentalistləri yəhudiliyin müqəddəs kitablarını hərfi və mükəmməl qəbul
edilər. XX əsrin əvvəllərində Protestant liberallar Əhdi-Ətiq də daxil olmaqla
bütün xristian və yəhudilərin müqəddəs kitablarını şərh və tənqid etməyə
başladılar. Bu cəhd isə yəhudilər tərəfindən heç də birmənalı qarşılanmamışdır.
Çünki, onlara görə müqəddəs kitablar Tanrının sözü olduğundan onu şərh etmək
və ya tənqidi yanaşmaq doğru deyil. Bu baxımdan Yəhudi fundamentalizminin
ortaya çıxmasına səbəb protestant fundamentalistlərinin Əhdi-Ətiqə hərfi deyil,
alleqorik yanaşması olmuşdur. Yəhudi fundamentalistləri inanırlar ki, müqəddəs
kitablar (Əhdi-Ətiq) ancaq ravvinistik ənənə ilə şərh edilməlidir. Ona görə ki,
müqəddəs mətni ancaq ravvinlər doğru şərh edə bilərlər. Onlar düşünürlər ki,
heç bir halda orada heç bir semantik söz oyununa yer verilməmişdir. Burada
qeyd etmək lazımdır ki, Yəhudi dini həyatı Xristian və İslam ənənəsinə bənzəmir.
Çünki, yəhudilik din olaraq hər kəsə açıq deyildir. Ona görə də, yəhudilik daha
mühafizəkardır. Mühafizəkarlıq əsasən Ortodoksal Yəhudilik kimi dini və
fəlsəfi ədəbiyyatda yer almaqdadır. Konservativ Yəhudilik isə əsasən islahata və
yeniliyə açıqdır.

Müasir İsraildə Yəhudi fundamentalizinin yüksəlişini açıqlamaq üçün biz
fundamentalizm hərəkatını ortaya çıxaran amillərə diqqət yetirməliyik. Belə ki,
dominant qrup və ya elitanın yaratmış olduqları legitim mifologiyaları əsasında
yaranmış əsaslar və bu fundamentalist elitanın yaratdığı bu miflərin sosial
və siyasi reallığa çevrilməsi İsraildə dini fundamentlizmi dərinləşdirmişdir.
Həmçinin, onlar dini mətinlərə əsaslanaraq yaratmış olduqları transendental
məna kəsb edən simvol və rəmzlərini bu miflərlə yaxından əlaqələndirərək
dini dünyagörüşlərini formalaşdırmışlar. Transendental dəyərlər ətrafında öz
dini, siyasi və mədəni dünyagörüşlərini formalaşdıran fundamentalist elita
cəmiyyətə müqəddəs kitabların – Tövrat və Talmudun əsasında formalaşan
siyasi ideologiyalarını təlqin edirlər. Burada əsasən yəhudi xalqının ən yüksək
və ali irq olduğu, Tanrı ilə ünsiyyət qura bilən, müqəddəs kitabda Tanrı Yahvə

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 41

tərəfindən tərif olunan xalq olduğu göstərilir63. Bunun isə bir səbəbi var idi ki, o
da Yəhudi xalqının 2000 il öncə itirmiş olduğu torpaqları geri qaytarmaq və bu
torpaqlarda siyasi iradəsi olan güclü İsrail dövlətini yaratmaq olmuşdur. Nəticə
etibari ilə Yəhudi xalqı bu iradəni özlərində taparaq minilliklər sonra İsrail
dövlətini (1948) yenidən yarada bilmişdir. İsrail suverenlik əldə etdikdən sonra
bu torpaqlarda yəhudi xalqının iradəsindən irəli gələn dəyərlər əsasında yəhudi
həyat tərzini yenidən formalaşdırmağa başlamışdırlar.

1967-ci ildə müasir Yəhudi fundamentalizmin ortaya çıxmasında altı günlük
müharibənin rolu böyük olmuşdur. Bu müharibə isə Yəhudi təfəkküründə mifik
xarakter daşıyaraq böyük ilahi məhkəmənin qurulacağı (qiyamət gününün
müharibəsi) günə aparan bir yol kimi dəyərləndirilmişdir. Bu məhz “Yom Kippur”
müharibəsi adlanır ki, bu da “Quş Emunimin” dərk edilməsi problemini ortaya
çıxarırdı. Bu isə xüsusi ideya olaraq özünü siyasi proseslərdə təzahür etdirirdi.
Bütün bunlar isə əsasən sionizm hərəkatı altında həyata keçirilmişdir. Yəhudi
sionizminin başlıca məqsədi yəhudi xalqına xidmət etməkdən ibarətdir. Ancaq,
yenə də Yəhudi fundamentalizmini daha dəqiq anlamaq üçün tarixə ekskursiya
etmək lazımdır 64.

Belə ki, tarixə nəzər saldıqda Yəhudi milli hərəkatı Selevkilər dövründən
başlayır. Çünki, Seleviklər dövründə Yəhudi torpaqları da imperiyanın tərkibinə
daxil idi. Yəhudilikdə məzhəb və qruplaşmaların ortaya çıxması da məhz bu
dövrə təsadüf edir. Bu dövrdə Ellinizm və Yəhudilik arasında ciddi mübarizə
yaşanmış, Selevkiler yəhudiləri Yunan ilahlarına tapınmağa məcbur etmişdir.
Yəhudi milli hərəkatı Helenist təzyiqə qarşı mühafizəkar mövqeləri ilə bir nüvə
meydana gətirmiş və bu nüvədən sonrakı yəhudi məzhəbləri ortaya çıxmışdır.
Bunlar əsasən, Fariseylik (Feruşim), Sadukilik, Essenilik, Terapevtlər, Zelotlar,
İsəviyəlik, Yudqaniyyəlik, Muşkaniyyəlik, Karaimlər və Kabala kimi məzhəb və

63  İsaya 44:1-2.

64  Mvron J. Aronoff. “Gush Emunim: The Institutionalization of a Charismatic,
Messianic, Religious-Political Revitalization Movement in Israel” in Religion and
Politics, Political Anthropology vol. 3, New Brunswick, New Jersey: Transaction Press,
1984, p.34.

42 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

qruplaşmaları göstərmək mümkündür. Bunların bəzisi radikal mövqeləri ilə daha
da fərqlənirdilər65. Məsələn, bəzi yəhudi qrupları bu baxımdan yəhudi adətlərini
təşviq etməyi və paqanizmi torpaqlarından uzaqlaşdırmağı qarşısına məqsəd
qoymuşdular. Onlar o dövrdə ellenləşən yəhudilərlə qarşı mübarizə aparırdılar.
Çünki, Yunan Selevkilər yəhudilərə öz dinlərinə ibadət etmələrini qadağan
etmişdir. Onlar yəhudiləri məcbur edirdilər ki, “Zevsə” tapınsınlar. Bütün bunlara
dözə bilməyən yəhudilər mübarizəyə başlamışdılar. Yunanlarla mübarizəyə
başlamış Matityahu və oğullarının mübarizəsi nəticədə üsyana çevrilmişdir. B.
e. ə 167-ci ildə Yəhuda Makkabinin (Xasmoni hərəkatı) başçılığı ilə davam
edən bu üsyan 165-164-cü illərdə Yəhudi məbədlərinin Yunan ilahlarından
təmizlənməsi ilə nəticələnmişdir66.

İkinci məbəd dövrünün ən geniş yayılmış ənənəçi məzhəbi və ya dini
qruplaşması Fariseylik olmuşdur67. Fariseylərin rəqibləri məbəd rəhbərliyini
əllərində saxlayan aristokrat Sadukilər idi. Fariseylər Sadukilərin məbəd
mərkəzçiliyi ilə mübarizə aparmışdılar. Onlar Tanrının hər yerdə mövcud
olduğunu, Ona məbəd xaricində də ibadət edilə biləcəyini, Tanrıya qarşı təzimin
tək yolunun qurban olmadığını qeyd edirdilər. Sinaqoqu ibadət, dua və iş yeri
olaraq cəmiyyət həyatında əhəmiyyətli funksiyaya sahib bir təşkilat halına
gətirmişdilər. Buna qarşılıq Sadukilər məbədi öz mülkləri hesab edərək məbədə
bağışlanan hər şeyin onlara məxsus olduğunu iddia edirdilər. Fariseylər isə
xəzinənin kiməsə deyil, xalqa aid olduğunu vurğulayırdılar. Qədəri və ölüm
sonrası həyatı inkar edən Sadukilərin tamamilə qədərçi görüşü mənimsəyən
Essenlərlə müqayisədə Fariseylilərlə bu mövzuda orta bir yol izlədiyi görünür.
Fariseylərə görə hər şey qədərlə və Tanrı ilə əlaqəlidir. Ancaq, insan eyni zamanda
azad iradəyə də sahibdir. Bu səbəblə insanlar dünyada öz iradələri ilə etdikləri

65  Ahmet Güç. Yəhudilik, TDV –İslam Ansiklodisi. İstanbul, cilt: 43; sayfa: 212,
http://www.tdvislamansiklopedisi.org/dia/ayrmetin.
66  Хасмонеи: Электронная еврейская энциклопедия. http://www.eleven.co.il/
article/14465.
67  Фарисеи // Электронная еврейская энциклопедия. http://www.eleven.co.il/?mo
de=article&id=14252&query=%D4%C0%D0%C8%D1%C5%C8

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 43

hər şeydən məsuldurlar. Fariseylərə görə bütün ruhlar ölümsüzdür, lakin o biri
dünyada yalnız yaxşı insanların ruhları dirildiləcək, pis insanların ruhları isə
əbədi cəzaya məhkum olacaqdır.

Essenilik (İsiyim) isə b. e. ə. II əsrin ortalarından b. e. 70-ci illərinə qədər
Müqəddəs Yəhudi Məbədinin dağıdılmasına qədər keçən dövrdə Fələstində
inkişaf edən dini bir hərəkət olmuşdur. Bu məzhəbin ortaya çıxışı Makkabi
üsyanlarından sonraya təsadüf edir. Essenilik dini etiqadları səbəbi ilə evliliyə
sərhəd qoyduqlarından zamanla tarix səhifəsindən silinmişlər. Hətta güman
edilir ki, İsa Məsih də Essenlərdən olmuşdur. Azərbaycan tədqiqatçısı Aydın
Əlizadə Drevsə istinad edərək qeyd edir ki, “Terapevtlər  və  essenlər  kimi
yəhudi təriqətlərində xilaskarın gəlişi İyeşoa (İsa) adlı adamla bağlı idi. Deməli
İsanın obrazı təkcə öncəki ölüb-dirilən tanrılarla deyil, həm də Xristianlığın
yaranmasından öncə yaşamış və o adı daşımış adamla əlaqədardır. Məhz o adam
haqqında olan əsatirlər yeni dinin yaranmasına təkan vermişdir”68.

Terapevtlər  isə b. e. ə. I əsrdə İsgəndəriyyədə meydana çıxmış təfəkkürə
və mənəviyyata əhəmiyyət verən yəhudi dini məzhəbi olmuşdur. Mənşəyi
haqqında bilinməyən bu dini qrup olduqca sərt həyat tərzinə və nizam-intizama
sahib idi. İsgəndəriyyəli Filon terapevtlər  haqqında “De Vita Contemplativa” 69
adlı əsərində geniş məlumat verir. Filon onlar haqqında böyük heyranlıqla bəhs
etmişdir. O qeyd edir ki, terapevtlər olduqca sadə evlərdə yaşayır və onlar bu
evlərdə bir otağı Tanrını zikr etməyə və ibadətə ayırırdılar.

Qədim Yəhudi dini qruplaşmalarından biri də Zelot olmuşdur. Zelot sözü
– yunan dilində “Tanrı və şəriət üçün mübarizə aparan və ya vətənsevər”
70deməkdir. Bu yəhudi dini qruplaşması Fələstin ərazilərində qovulanadək
Romalılara qarşı üsyan etmiş və bir çox hallarda terrora da müraciət etdikləri
bilinməkdədir.

68  Aydın Əlizadə, İsa Məsih kim olub?: Tarixi sənədlər və dini mətnlərdən çıxarılan
nəticələr // Dövlət və Din ictimai fikir toplusu. Bakı- 2010. - N 2, s. 89-101 .

69  Амусин И. Д. Тексты Кумрана. М.: Наука, 1971. Стр. 376–391.

70  The Oxford Dictionary, p. 757

44 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Bütün bu tarixi faktlardan yola çıxaraq deyə bilərik ki, Yəhudilikdə
dini fundamentalizmin ortaya çıxma tarixi olduqca qədimə dayanır. Belə
ki, İsrail xalqı milli və dini zəmində istər dövlətçilik tarixində, istərsə də
sürgün həyatlarında olduqları hər yerdə ölüm qalım mübarizələrindən əsla
çəkinməmişlər. Bu mübarizəni istər babillərə, istər selevkilərə, istərsə romalılara
qarşı davam etdirmişlər. Ancaq, bütün bunlara baxmayaraq romalılar tərəfindən
sürgün edildikdən sonra iki min il dövlət qura bilməyən yəhudilər bu əsrlər
ərzində mübarizələrindən də qalmamışdırlar.

Belə ki, yəhudilər bu istiqamətdə orta əsrlərdə də bir çox məzhəb və dini
qruplaşmalar yarada bilmişdilər. Orta əsrlərdə əsasən Rəbbani Yəhudilik,
İsəvilik, Yudqaniyyə və Kəraimlər kimi məzhəbləri göstərə bilərik. Bu məzhəblər,
əsasən İran və İraq ərazilərdə məskunlaşan yəhudilərin yaratdıqları məzhəblər
olmuşdur. Bununla bərabər, Hasidizm və Kabala kimi dini mistik qruplaşmalar
da orta əsrlərdə Avropada təşəkkül tapmışdır. Hasidizm isə XVIII əsrdə təşəkkül
tapan dini reformasiya hərəkatı olmuşdur. Bu, Rabbi İsrael ben Eliezer tərəfindən
Polşada ortaya çıxan bir dini cərəyandır. Panteist tanrı anlayışının hakim olduğu
Hasidi teologiyası, tövratı Rabbani Yəhudilikdən fərqli şəkildə hər bir yəhudi
fərdə və gündəlik işlərə müqəddəslik qazandırmışdır71.

Kabbala – “Ənənə” mənasını verməkdədir. Kabbala Yəhudi mistik
ənənəsinin köklərini çox qədimlərdə axtarmaqla bərabər əsasən bir sistem kimi
XII-XIII əsrlərdə İspaniyada ortaya çıxmışdır. Kabbalanın müqəddəs mətini
hesab edilən Zohar da eyni dövrdə qələmə alınmışdır. Ümumiyyətlə, Kabbala
mistik təlim kimi bütün Avropada yaşayan yəhudilər arasında geniş yayılmışdır.
Bu gün Kabbala mistik təlim kimi öz mövcudluğunu Hasidizmin daxilində davam
etdirməkdədir72. Ümumiyyətlə, kabbalizmin dini mistik təlim kimi bir neçə qolu
vardır. Belə ki, Sefardi və Mizrahi qolu əsasən Avropada, xüsusən də Sefardi

71  Y . Buxbaum, Light and Fire of the Baal Shem Tov, , Continuum International
Publishing Group, NY, 2005, p. 99. (420 pp)
72  Bax: J. Dan, and R.Kiener; The Early Kabbalah, Mahwah, Paulist Press, New-
Jersey,  1986.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 45

Portuqaliya və İspaniyada, Mizrahi kabbalizmi isə Yaxın Şərq, Şimali Afrika
və Qafqazlarda geniş yayılmışdır. Maharal qolu Şərqi Avropada, Sabbatiyanlar
isə Yaxın Şərq və Türkiyə yəhudiləri arasında üstünlük qazanmışdır. Qeyd
etmək lazımdır ki, Kabbalada reinkarnasiya (cycles of the soul) inancına
böyük əhəmiyyət verilir. Gərək ki, bu tendensiya kabbalizmə Uzaq Şərq
dinlərindən intiqal etmişdir. Ayrıca, Kabbalda dualistik kosmologiya da diqqəti
çəkməkdədir. Bildiyimiz kimi dualistik kosmologiyaya zərdüştlükdə rast gəlinir.
Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, dualistik kosmologiyaya neo-platonizmdə
də mövcuddur. Böyük ehtimalla sonrakı bütün dini-fəlsəfi cərəyanlarda olan
dualistik kosmologiya zərdüştlükdən qaynaqlanmışdır.

İstər qədim, istərsə də orta əsrlərdə formalaşan yəhudi dini qruplaşmaları və
məzhəblərinin tək məqsəd və istəkləri İsrail dövlətini dirçəltmək və itirdikləri
torpaqları yenidən əldə etməkdən ibarət olmuşdur. Bu məqsədlə olduqları yerdən
asılı olmayaraq yəhudi xalqı yəhudi ideologiyası əsasında məqsədləri uğrunda
xeyli uğur əldə etmişdir. Biz bu baxımdan fundamentalizmi kökə, təmələ qayıdış
kimi başa düşsək o zaman deyə bilərik ki, yəhudi fundamentalizmi yəhudi
xalqının müqəddəs amalının reallaşmasında müstəsna rol oynamışdır. Yox əgər
biz fundamentalizmi radikallıq və ya ekstremizm kimi dərk etsək, yenə yəhudi
fundamentalizmi haqqında deyə bilərik ki, yəhudilikdə də şiddət, ifrat dini
təəssübkeşlik və hətta dərinləşmiş dini-siyasi ekstremizm hökm sürməkdədir.
Bu baxımdan İsrail dövlətinin həyata keçirdiyi siyasət sekulyar fundamentalizm
kimi xarakterizə olunur. Bu baxımdan, dini-fəlsəfi ədəbiyyatda dövlətin dini
zəmində həyata keçirdiyi siyasət və ya dini təməllər üzrə formalaşan dövlət
ideologiyası sekulyar fundamentalizm adlanır. Məhz, bu baxımdan sekulyar
fundamentalizm dini fundamentalizmdən daha təhlükəlidir. Son dövrlər daha
da aktivləşən Yəhudi dini qruplaşmaları və ya məzhəbləri dini fundamentlizm
baxımından daha da dərinləşməkdədir. Bu dini qruplaşmalar və ya məzhəblər
ümumi olaraq İsrail dövləti tərəfindən dəstəklənməkdədir.

Qeyd etmək lazımdır ki, XVIII əsrdən etibarən Avropa Yəhudiləri arasında
yeni dini məzhəb və qruplaşmalar formalaşmışdır. Avropada maarifçiliyin

46 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

başlanması ilə paralel olaraq modern dövrün ənənəvi dini anlayışı və bunun
cəmiyyətdə təzahürləri Yəhudiliyin və yəhudi kimliyinin də dəyişməsinə səbəb
olmuşdur. Bu isə özlüyündə Yəhudiliyin əsas müqəddəs mətnlərinin yenidən
şərh edilməsi ehtiyacını ortaya çıxarmışdı. Ancaq, mühafizəkar və ənənəçi dini
qruplaşmalar heç də bunun tərəfdarları deyildilər. Bütün bunlara baxmayaraq
müxtəlif səpkidə yeni dini məzhəb və qruplaşmalar ortaya çıxmışdır. Bu dini
qruplaşma və məzhəblər XX əsrdən etibarən daha da mütəşəkkil hal qazanmışdır.
Onlar əsasən bunlardır: 1. Ortodoks Yəhudilik; 2. Yeni (Modern) Ortodoksluq;
3. Ultra Ortodoksluq; 4. Reformist Yəhudilik; 5. Humanist Yəhudilik; 6.
Mühafizəkar Yəhudilik; 7. Rekonstruktiv (Yenidən Formalaşan)Yəhudilik73. Bir
də bütün bu məzhəb və dini qruplaşmaları bir ideologiya ətrafında birləşdirən
siyasi hərəkat olan sionizm anlayışı vardır ki, bunun da izahına xüsusi ehtiyac
vardır.

Sionizm – BMT tərəfindən rəsmi olaraq faşist ideologiya kimi
dəyərləndirilmişdir 74. Hansı ki, sionizm qədim dövrdən günümüzə kimi İsrail
dövlətinin siyasi ideologiyası olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, sonuncu
dəfə İsrail dövləti Romalılar tərəfindən istila olunduqdan sonra bu ərazilərdə
Yəhudi dövləti tarixdə mövcud olmamışdır. Yəhudilər isə dünyanın dörd bir
yanına yayılaraq Yəhudi kimiliyini yaşadıqları yerdən aslı olmayaraq yaşada
bilmişdilər. Onlar bütün çətinliklərə baxmayarq İsrail dövlətinin yenidən Qədim
Kənan ərazilərində qurulması istiqamətində təşkilatlanmışdılar. Bu məqsədlə də,
yəhudilər məskunlaşdıqları ərazilərdə təşkilat, birlik və cəmiyyətlər təsis edərək
dünyada Yəhudi xalqını məzlum, zülmə məruz qalmış xalq kimi göstərmiş və
güclü lobbiçilik təsisatları yaratmışdılar. Bu siyasi və ideoloji fəaliyyətin əsas
məqsədi isə İsrail dövlətini gec və ya tez yenidən qurmaq olmuşdur. Onlar
bu ideologiyanı həyata keçirdiklərində vurğulayırdılar ki, onların müqəddəs

73  Günay Tümer ve Abdurrahman Küçük, Dinler tarihi, s. 232-248.
74  Василий Тертый, Политический Бестселлер, Энциклопедический
Справочник Пенталогия, Сионисты и Масоны, «Витязь», Москва, 2008,(стр-210),
стр. 6

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 47

kitabları olan “Talmud”da Yəhudi xalqı Tanrı tərəfindən “Seçilmiş” xalq kimi
qeyd edilmişdir. Məhz, bu istiqamətdə ilk sistemli təşkilatlanmış gizli sionist
təşkilat Masonluq olmuşdur. Masonluq ilk dəfə dini-etik hərəkat olaraq XVIII
əsrdə İngiltərədə ortaya çıxsa da, sonra Fransa, Almanya, İspanya, Danimarka,
Russiya, İsveç, Hindistan və ABŞ-da kök ataraq daha da inkişaf etmişdir. 1717-
ci ildə onların İngiltərədə ilk lojası təsis edilmişdir. 1776-cı ildə A. Veysxaupt
Bavariyada illyuminat ordenini təsis etməklə Masonluğu gizli bir təşkilata
çevirmişdir 75. Bu gün dünyada onların ümumi sayı 8 milyona çatmışdır.
Onlardan 6 milyonu sadəcə Anqlo-Sakson ölkələrinə məxsusdur. Onların ümumi
əsas ideologiyası Tanrının seçilmiş xalqına xidmət etmək, onların yer üzərində
rifah hallarını yaxşılaşdırmaq və dənizdən dənizə İsrail dövlətini yenidən bərpa
etməkdən ibarət olmuşdur. Bu ideologiyaya xidmət edənlərə Prussiya kralları II
və III Fredrixlər, C. Vaşinqtondan Q. Trumenə qədər bir çox ABŞ prezidentləri,
Avropa siyasi xadimlərindən Franklin və Çörçil, ədib və filosoflardan Q.E.Lissing,
Fixte, Qöte, Viland, dünya şöhrətli musiqiçilərdən isə Mosart və Qaydn kimi
bəstəkarları və s. göstərə bilərik.

Ekstremist sionizm isə əsasən özünü İslam faktoru ilə ortaya çıxarmışdır.
Belə ki, İslam mədəniyyəti hüdudları daxilində yerləşən Fələstin torpaqları
yəhudilərin müqəddəs hesab etdikləri əraziləri əhatə edir. Yəhudilər isə tarix
boyunca öz müstəqil dövlətlərini qurmaq mücadiləsi vermişdilər. Hələ İslamın
ilk dövrlərindən etibarən İslamla düşmənçiliyi olan yəhudilər Mədinə şəhər
dövləti qurulduğu zaman müsəlmanlara qarşı birlik yaradaraq İslamı zəiflətmək
və müsəlman icmasını dağıtmaq istəmişdilər. Sami xalqlarından olan yəhidilərin
digər sami xalqlarından olan ərəblərlə tarixi düşmənçilik münasibətləri
İslamın zühuru ilə daha da kəskinləşmişdir. Onlar Kənan ərazilərinin romalılar
tərəfindən istila olunmasından sonra Ərəbistan yarımadasının cənub-qərb
hissəsində məskunlaşmışdılar. Milli-etnik bağlılıqları olan bu sami xalqları

75  Василий Тертый, Политический Бестселлер, Энциклопедический
Справочник Пенталогия, Сионисты и Масоны, «Витязь», Москва, 2008, (стр-210),
стр. 9

48 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

dini dünyagörüşləri səbəbi ilə bir-birlərinə qarşı barışmaz mövqe tutmuşdular.
İslam isə yeni bir dini dünyagörüşü ilə çıxış etdikdə təbii ki, yəhudilər də bu
yeni dini dünyagörüşünə qarşı çıxmışdılar. Necə ki, onlar Xristianlığı qəbul
etməmişdilər, eləcə də İslamı inkar etdilər. Sonralar müsəlmanlar müqəddəs
torpaqları bizanslılardan təmizlədikdən sonra yəhudilərin İslama düşmənçiliyi
daha da şiddətlənmişdi. Ancaq, güclənmiş müsəlman cəmiyyətinə müqavimət
göstərə bilməyən yəhudi hərəkatları uzun sürən sükunətə qərq olmuşdur. Orta
əsrlərdə yenidən təşkilatlanmağı bacaran yəhudi hərəkatları sonradan yenə də
aktiv fəaliyyətə başladılar. Xüsusən də, Xristianlığın Protestantlıq məzhəbinin
daxilində ortaya çıxan müxtəlif dini cərəyanların böyük rəğbətini qazanan
yəhudilər Avropa və Amerikada aktivləşməyə başladılar. Bu baxımdan da,
istər Protestanlığın, istərsə də Yəhudi dini cərəyanlarının içərisində sionist
qruplar ortaya çıxmışdır. Xristian sionizmi də Yəhudi sionizmi kimi müqəddəs
torpaqları müəslmanlardan xilas etməyə və bu ərazilərdə dənizdən-dənizə
Yəhudi dövlətini qurmağı qarşılarına məqsəd qoymuşdular. Bu məqsədlərinə
çatmaq üçün isə onlar siyasi manevrlərdan məharətlə istifadə edərək vəziyyəti öz
xeyirlərinə dəyişə bilmişdilər. Ayrıca burada qeyd etmək lazımdır ki, sionistlər
öz məqsədlərinə çatmaq üçün şiddət və zorakılığa da əl atmışdılar. Qeyd etmək
lazımdır ki, sionistlərin və onların tərəfdaşlarının yaxından iştirakı ilə Yaxın
Şərqdə Yəhudi dövləti yaradılmışdır.

Qeyd edildiyi kimi Yəhudilik mühafizəkar din olmasına baxmayaraq
onun daxilində də müasir reform meylləri vardır. Eugene Borovit Amerika
Yəhudi hərəkatı və Teoloji assosiasiyasına rəhbərlik etdiyi dövrdə “Əhdin
yenilənməsi: Postmodern Yəhudilik üçün teologiya” adlı kitabını yazmışdır. O,
bu kitabda ekzistensialist personalizm yolu ilə dini liberalizmin əsas prinsiplərini
işləmişdir. Kitabdan hiss olunur ki, ikinci dünya müharibəsindən sonra bu gənc
alimə alman-yəhudi fikir tarixinin nəhənglərindən sayılan Frans RoDzenveq
və Martin Buberin təsiri olduqca böyük olmuşdur. Bu dövrdən başlayaraq
Borovit Amerikada Yəhudi teologiyasını müdafiə etməyə başlamışdır.76 Bu

76  Eugene Borowitz, Renewing the Covenant: A Theology for the Postmodern Jew,

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 49

müdafiə əslində ilk dəfə Vill Herberq tərəfindən başlasa da, Paul Tillik, Karl
Barz kimi teoloqlar tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki,
Amerika Yəhudi teologiyası bir az humanistik, ancaq daha da çox teosentrik;
bir az universalist, ancaq daha çox partikularist; bir az optimistik, ancaq daha
çox insan mərkəzli konsepsiyalar əsasında formalaşmışdır. Borovit qeyri-
ortodoksal Yəhudiliyin postmodernizm tərəfindən transformasiya olunması
yolunda mübarizə edirdi. Buna baxmayaraq iki yüz il müddətində Yəhudilik
bir çox postmodern elementləri qəbul etmişdir. Bu eklektizm Borovit tərəfindən
bir mənalı dəyərləndirilməmişdir. Belə ki o, postmodernizmdə əsas istiqamət
kimi insan mərkəzçiliyini və nihilizmi tənqid edir. Bildiyimiz kimi nihilist
fəlsəfədə heç bir tabu və ya ehkam qəbul olunmur. Bu baxımdan ənənəyə
söykənən Yəhudilik heç bir halda bu fəlsəfə ilə barışa bilməzdi. Yəhudiliyin
fəlsəfəsi məhz modernist dəyərlərlə barışsa da, Nitçşe və Haydegerin fəlsəfi
konsepsiyaları ilə uyğunluq təşkil etmirdi. Kantın əxlaq fəlsəfəsini transendental
əxlaq elementləri təşkil etdiyindən Qərb yəhudiləri Kantın fəlsəfəsindən böyük
ölçüdə təsirlənmişdilər. Belə ki, transendental əxlaqda modernizm və ənənəçilik
meyilləri hiss olunmaqdadır. Bu baxımdan ənənəviliyə xüsusi diqqət yetirən
yəhudilər postmodern cəmiyyətdə yaşasalar belə milli xüsusiyyətlərini qoruyub
saxlamağa qadir olmuşlar. Hətta rekonstruktiv və modern Yəhudilik müəyyən
yəhudi inanc və dəyərlərini heç bir yeni şərhə ehtiyac görmədən, dini inanc və
milliliklərini qoruyub saxlayırlar. Buna misal olaraq, dünyanın hər bir tərəfində
yaşayan yəhudilərin “Hiber School” adlandırdıqları dini məktəblər yəhudiliyin
dini inanc və mədəniyyət kimi yaşamasına, heç bir deqradasiyaya məruz
qalmamağına xidmət edir.

Gördüyümüz kimi bütün din və mədəniyyətlərdə, dini dünyagörüşlərində
özünütəcridin müxtəlif formalarını müşahidə etmək mümkündür. Ancaq, bəzi
dini dünyagörüşlərində radikallıq daha çox nəzərə çarpmaqdadır. Bununda təbii
ki, müəyyən səbəbləri vardır.

Jewish Publication Society, 1993, 319 p, p.25-48.

50 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

1.4. Özünütəcrid və ya vəhdət fəlsəfəsi haqqnda

Özünütəcridin bütün formalarını, o cümlədən fundamentalizmi fəlsəfi
sistemlərin ümumi işığında nəzərdən keçirməyə çalışdıq. Fundamentalizmin
epistemioloji yönünü qədim filosofların, xüsusən də, Platon və Aristotelin düşüncə
sistemlərində axtarmağa cəhd edilmişdir. Burada isə bu tendensiyanı daha da
dərinləşdirib, fəlsəfə tarixinin dərinliklərində suallarımıza cavab axtaracağıq.
Belə ki, burada orta əsr klassik tənqidi alman fəlsəfəsinin və onun təmsilçilərinin
nəzəriyyə və sistemləri içərisində fundamentalizmin epistemioloji istiqamətlərini
göstərməyə çalışacağıq. Bu baxımdan fundamentalizmin iki istiqaməti vardır:

• Anti-fundamentalizm
• Neo-fundamentalizm77
Məhz, bu iki istiqamət çərçivəsində filosof və mütəfəkkirlərin yanaşmaları
müqayisəli şəkildə veriləcəkdir. Belə ki, anti-fundamentalizm fundamentalizmin
aradan qalxmasına, ümumiyyətlə belə bir tendensiyanın sistemləşməsinin
və inkişaf etməsinin qarşısını almaq üçün mövcuddur78. Bu prizmadan anti-
fundamentalizm fundametalizmə tənqidi nöqteyi-nəzərdən yanaşır və bu
yanaşmasını destruktiv yanaşma kimi səciyyələndirilir.
Neo-fundamentalizm əksinə fundamentalizmin reallığını olduğu kimi
qəbul edir və onu klassik və müasir olmaqla iki yerə ayırır. Belə ki, neo-
fundamentalizm fundamentalizmin davamı kimi, ancaq yeni metodologiya və
tendensiya ilə varlığını davam etdirir. Hegel dialektikası neo-fundamentalizmi
və ya sintetik fundamentalizmi fundamentalizmin sintezi kimi qəbul edir79. Belə
ki, fundamentalizm haqqında müzakirələrdə onun mənfi və müsbət yönlərini
dəyərləndirmə baxımından önəmlidir. Bu istiqamətdə neo-fundamentalizm
adekvat olaraq fəlsəfədə müəyyənləşdirilməmişdir. Neo-fundamentalizm

77  С.М .Антаков. Фундаментализма и его отрицание в философии науки. Вестник
Нижегородского Университета им. Н.И. Лобачевского, 2007, № 1, с.302.
78  С.М.Антаков, Фундаментализма и его отрицание в философии науки, Вестник
Нижегородского Университета им. Н.И. Лобачевского, 2007, № 1, ст. 303.
79  С.М .Антаков. Фундаментализма и его отрицание в философии науки, Вестник
Нижегородского Университета им. Н.И. Лобачевского, 2007, № 1, ст. 303.