birgeyasayis felsefesi-2018

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 51

fəlsəfəsi fundamental fəlsəfənin konseptual əsasları qarşısında boyun əyir və
eyni zamanda metafizikanın dərkindən kənarda qalır.

Anti-fundamentalizmi daha yaxşı qavramaq üçün iki böyük ekzistensialist
filosofun fikirlərini müzakirə etmək lazımdır. Bu iki filosofdan biri Haydegger,
digəri isə Sartrdır (fr. Jean-Paul Charles Aymard Sartre). Haydegger dini
ekzistensializmi, Sartr isə ateist ekzistensializmi təmsil etməkdədir. Bu iki filosof
bir çox məqamlarda ortaq görüşü paylaşsalar da, dini nöqteyi-nəzərdə biri digərini
təkzib edir. Belə ki, Sartr, insanın uçduğu bir təyyarədə insana əxlaqi əmrlər
verən, seçdiyinin doğru olduğunu söyləyəcək müqəddəs və bəşəri fitrətə sahib
olmayan bir varlıq olduğuna inanmadığını bildirir. İnsanın nə baş verəcəyinə özü
qərar verəcəyini müdafiə edir80. Haydegger isə içində olduğumuz təyyarədə hər
şeydən öncə Tanrının var olduğunu qeyd edərək, Sartra qarşı çıxır. Haydeggerə
görə, fəlsəfə Anaksimandrdan Nitçşeyə qədər insanı Tanrıdan uzaqlaşdırmışdır
81. Burada iki tendensiya özünü göstərməkdədir, belə ki, Haydegger dini yönü
və izlədiyi tolerant yanaşması ilə daha yumşaq mövqe tutarkən, Sartr ilahi
iradəni tamamilə görməzdən gələrək insanı varlıqlar aləminin təməlində görür.
Haydegger burada klassik fəlsəfənin təmsilçisi kimi görünərkən, Sartr “neo”
fəlsəfi təlimlərin qurucu nümayəndəsi kimi görülməkdədir.

Ateist ekzistensialistlər, Tanrını dəyərlərin xaricində tutaraq, Tanrının varlığını
düşünsələr belə, Onun heç bir şeyi dəyişdirə biləcək durumda olmadığını müdafiə
edirlər. Bununla əlaqədar olaraq, Billi Qraham “Mən tanrının qayəsinin vasitəsiyəm.
Tanrının iradəsi mənimlə işləyir” 82 ifadəsi ateist ekzistensialistlərin fəlsəfi
dünyagörüşlərini açıq şəkildə ortaya qoyur. Onun bu ifadəsində bir ürpərmə və iztirab
vardır. Bu görüşə görə, Tanrı insanı bir alət olaraq istifadə etməkdədir. O zaman insan
özünü azad düşünə bilməz. Bunun əksi olaraq, Yaspers imanı insan hürriyyətinin
qaynağı kimi qəbul edir və “Tanrının iradəsi mənimlə işləyir”83 tezisini rədd edir.

80  Hazel E. Barnes. An Existentialism Ethics. Chicago:1985, s. 404-405.

81  Hazel E. Barnes, s. 404-405.

82  Van Cleve Morris. Existentialism in Education. New York: 1966, s.76-78

83  Frank Magill. Egzistansiyalist Felsefenin Beş Klasiği ( çev: Vahap Mutal). İstanbul:1971,
s.78-79

52 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Anti-fundamentalizm və neo-fundamentalizm (fundamentalizmin
yeni istiqaməti və davamı kimi) tendensiyası fəlsəfədə də özünü iki qütblü
yanaşmalarda ortaya qoyur. Əlbəttə ki, burada kimin fundamentalizmin mənfi,
kiminsə müsbət yönünü mənimsədiyini müəyyənləşdirmək o qədər də asan
deyildir. Ancaq, burada onların düşüncələrindən yola çıxaraq ifrata varma və
radikal yönlərindən çıxış etmək mümkündür. Bu tendensiyanı müasir filosofların
düşüncələrində də müşahidə edə bilərik. İlham Məmmədzadə “Qloballaşma
və müasirləşmə şəraitində fəlsəfənin aktuallığı haqqında” əsərində ifrat və
radikallığın mənfi yönlərini vurğulayaraq bildirmişdir ki: “Din haqqında
fikirləşəndə çox vaxt keçmişə, dini başlanğıca qayıdışın cəmiyyəti xilas edə
biləcəyini düşünürsən. Belə olan halda bilmək lazımdır ki, bu cür cəmiyyətin
mühafizəkarlığı çox saylı qadağaları nəzərdə tutur və o bir növ yeniliyi
inkar etməklə seçilir. Radikal və dözümsüzlük, bir qayda olaraq, dövlətlər və
cəmiyyətləri alt-üst edir.”84 İlham Məmmədzadə radikal və dözümsüzlüyü ən
təhlükəli silah olaraq dəyərləndirir və düşüncədə ant-fundamentalist yanaşmanı
ortaya qoyur. Radikallıq və dözümsüzlük ilkin olaraq düşüncədən vüsət tapır və
daha sonra təşkilatı və sistematik xarakter qazanır. İlkin forma kimi təhlükəsiz
görünsə də, daha sonra siyasiləşdirilir və məqsədli mübarizə qığılcımına
çevrilir. Bu tendensiyanı fəlsəfədə də müşahidə edə bilərik. Belə ki, Nitçşe (alm.
Friedrich Wilhelm Nietzsche) antixrist və ya İsa əleyhdarı, “Əhdi-ətiq” düşməni
olaraq Qərb fəlsəfəsinə yeni bir nəfəs gətirən bir filosof kimi Qərbdə dəccal kimi
ləqəblərlə anılmış və o, bütün enerjisini Tanrı məfhumu və onu tənqid etməyə
xərcləmişdir. “Dəyərlərin dəyərlərə nisbətdə dəyərdən düşməsi” konsepsiyası
ilə Nitçşe özünəməxsus düşüncə sistemini formalaşdırmışdı. O, bütün dinə
yönəlmiş bütün fəlsəfələri tənqid etdi. Ona görə, “Tanrı artıq ölmüşdür” insan
öz yaratdığı dəyərlərlə yeni dünya qurmalı idi85. Fəlsəfəsinin əsasını Nihilizm
təşkil edən Nitçşeyə görə insanlıq məqsəd deyil, vasitədir. İnsan daha güclü və

84  İlham Məmmədzadə. Qloballaşma və müasirləşmə şəraitində fəlsəfənin aktuallığı haqqında.
Bakı: Təknur, 2009, s.114.
85  Томпсон М. Философия религии. М.: ФАИР-ПРЕСС, 2001. 384 с.,C.114

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 53

təbii idi, insanlıq isə insanı zəifləməyə və geriliyə sürüklədi. Əxlaq üzərində
fikirlər irəli sürən Nitçşe, əxlaqı modern bir hadisə olaraq dəyərləndirsə də,
təbii əxlaqsızlıqdan da qaça bilmədiyimizi qeyd edir. Nitçşenin digər önəmli
fikirlərindən biri “Üstün insan”86 konsepsiyasıdır ki, bu da sonralar faşizmin
ideya əsaslarından birinə çevrilmişdir. Bu fikirlərlə Nitçşe günümüzdə bir çox
proseslərin və cərəyanların əsas başlanğıc mənbəyi olmuşdur. Məhz bu baxımdan,
Nitçşe fəlsəfəsi postmodernist düşüncənin və həyat tərzinin də təməlini təşkil
etmişdir.

Bu istiqamətdə Qərbdə neo-fundamentalizm adı altında fəlsəfədə və sosial
institutlarda yeni cərəyanlar yarandı. Bu yeni cərəyanlar əsasən mənbəyini
klassik fəlsəfi sistem və kateqoriyalardan alaraq yeni tendensiyalar kimi çıxış
etməyə başladı. Bildiyimiz kimi fundamentalizmin digər etimoloji mənalarından
biri də kökə, təmələ qayıdışdır. Bu proses əsasən II Dünya Müharibəsindən sonra
daha geniş vüsət tapmışdır. Belə ki, yeni dövrün yeni fəlsəfəsi və həyat tərzi olan
modernləşmənin gətirmiş olduğu yeni istiqamətlər Neo-Hegelçi, Neo-Kantçı və
s. fəlsəfi cərəyanlar məhz, klassik fəlsəfəni müasir dövrlə ayaqlaşdırma adına
ortaya atılmış istiqamətlərdir. Alman fəlsəfəsinin parlaq nümayəndələrindən
iki böyük filosof Hegel və Kant özlərindən sonra müxtəlif istiqamətlərdə
anlaşılmazlıqlara məruz qalmışdır. Kantın ontologiyası, iman-bilgi münasibətləri
və etik görüşləri neo-fundamentalist tendensiyada tamam başqa müstəvidə
inkişaf etdirilmişdir. Hermenevtikanın metodoloji bazasından istifadə edilərək
Kantın fəlsəfəsi yeni dövrün yeni fəlsəfəsi ilə işıqlandırılmışdır. Belə ki, bizi
burada maraqlandıran Kantın iman-bilgi münasibətləri və etik görüşləridir ki,
onun üzərində durmaq istərdik. Kantın ən məşhur əsərlərindən biri də “Saf ağılın
tənqidi” əsəridir. Bu əsərində Kant Tanrının varlığını sübut etmə yolunda “əxlaqi
dəlil” metodunu ortaya qoyur. Tanrının varlığı ilə əlaqəli klassik nəzəri dəlilləri
şiddətlə tənqid edən Kant həmin əsərində belə deyir: “İddia edirəm ki, ilahiyyat
sahəsində saf nəzəri ağlı istifadə etməklə heç bir nəticəyə nail olmaq mümkün
deyil... Saf nəzəri ağılın istifadə etdiyi prinsiplər, təbiətin incələnməsində bizi

86  Томпсон М. Философия религии. М.: ФАИР-ПРЕСС, 2001. 384 с.,C.115.

54 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

hər hansı bir teoloji həqiqətə götürməz. Bu vəziyyətdə, ağıla əsaslanan bir
teoloji, sadəcə əxlaq qanunlarına istinad etmək və qanunların yol göstəriciliyini
istəməklə mümkün olur” 87. Bu fikri ilə Kant əvvəlki bütün dəlilləri əsassız hesab
edərək, Tanrının varlığını bilgiyə əsaslanan dəlillərlə isbat etməyə çalışmağın bir
nəticə verməyəcəyini müdafiə etmişdir. Əlbəttə ki, Kantın bu yanaşmasını bir
yönlü təsdiqləmək doğru olmazdı. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Kant əxlaqı
insanın və cəmiyyətin xoşbəxtliyi yolunda əsas prinsip kimi görür. Əxlaqlılıq ilə
xoşbəxtliyin birləşməsi insan üçün “Ən yüksək xeyir” (summum bonum), İslam
mütəfəkkirlərindən “Əs-Saadətül-Uzma” 88(ən uca xoşbəxtlik) dedikləri ifadəni
təşkil edir. Kantın bu və digər tezislərini Neo-Kantçı filosoflar fəlsəfənin kəskin
və qatı paradiqmaları içində yenidən canlandırmağa çalışmışlar. Bundan əlavə
Kantın “İnanca yer vermək üçün biliyi inkar etdim” 89 fikri iman və elm arasında
qoyduğu uçurumu müdafiə etmək heç də asan deyildir. Məhz bu yanaşma,
fəlsəfədə neo-fundamentalist tendensiyadan irəli gələrək, Neo-Kantçı filosoflar
tərəfindən bir mənalı qarşılanmamışdır90.

Hegel də eyni dərəcədə əhəmiyyət kəsb edən filosoflardan biri kimi, bu gün
fəlsəfədə neo-fundamentalist filosofların araşdırmalarında ana xətt kimi əsas
yer tutur. Riçard Rorti (ing. Richard Rorty) və Gianni Vattimo kimi filosoflar
fəlsəfələrini Hegel və Kant kimi böyük dünya filosoflarının düşüncələri
üzərində qurmuşlar. Onlar Hegelin metafizikasından çıxış edərək, onu yeni
dövrdə dəyişikliyə uğradığını vurğulayır. Rorti deyir ki, metafizikada baş verən
dəyişiklik əsasən iki şəkildə: Praqmatizm və hermenevtika ilə təmsil olunur91.
Metafizik ənənəylə, insanlar həyatlarını qeyri-insani bir şeyin üzərində qurmağa
çalışmışlar. Ceyms və Dyüi (ing. Dewey) bu yeni ənənəni və mədəniyyəti

87  Иммануил Кант. Критика чистого разума. М.: Эксмо, 2015, c.5-7.
88  Farabi. es-Siyasetü’t-medeniyye (nşr. Fevzi M. Neccar). Beyrut: 1964, s. 52-56.
89  Emmanuel Kant. Critique of Pure Reason (trans: N.K. Smith). London: 1964, s.13.
90  Антаков С.М . Фундаментализма и его отрицание в философии науки, Вестник
Нижегородского Университета им. Н.И. Лобачевского, 2007, № 1, ст. 302.
91  R.Rorty and G.Vattimo. Dinin Geleceğe (ed: Santiago Zabala). İstanbul: Ayrıntı Yayınları,
2009, s.57-58.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 55

tərk etməmizi istərkən, Nitççe və Haydegger bu tendensiyanı qəbul edirdilər.
Dolayısı ilə “metafizikanın sonu” və Qadamerin məşhur “Anlaşıla bilən, dildir”
fikri Qərb fəlsəfəsində metafizika ilə əlaqəli neo-fundamentalist tendensiyadan
xəbər verir92. İstər Nitçşe, istər Haydegger, istərsə də Qadamer müstəqil və orjinal
yanaşmaları ilə klassizmin ortaya qoyduğu ənənəvi tendensiyanın qatı qaydaları
içərisində öz iradələrini ortaya qoyurdular. Onlar hələ öz dövrlərində XXI əsrin
fəlsəfi tendensiyalarının istiqamətlərini görə bilmişdilər. Yaşadıqları cəmiyyətin
pozitivist və sekulyar dəyərlərlə tərbiyə olunduqlarını və eyni zamanda o biri
tərəf də fundamentalist xristian məzhəb və cərəyanlarının mənəviyyata xidmət
edən diktələri Avropa insanının şüurunda təlatümlər və ziddiyyətlər yaratmışdır.
Biri digərinin təkzibi olan iki yanaşma istər-istəməz insanların müxtəlif
istiqamətlərə yönəlməsinə zəmin yaradırdı. Belə ki, metafizik tendensiyaya
xidmət edən insanlar onun sirli və mənəvi ovsunundan qurtula bilməyib klassik
idealist fəlsəfənin müdafiəçiləri qismindən çıxış edirdilər. Digər qrup pozitivizmi
və dünyəviliyi qəbul edən, metafizik tendensiyanı ümumiyyətlə rədd edən
realist filosoflardır. İkinci qrup filosoflar əsasən XIX əsrin ikinci yarısından
sonra fəlsəfi müstəvidə görünməyə başlanmışdır. Sonralar bu tendensiya daha
da inkişaf etdirilmiş və müasir dövrün fəlsəfəsi kimi çıxış etməyə başlamışdır.
Alman dilli fəlsəfənin böyük filosofu Hegelin fəlsəfəsində eklektizmi müşahidə
etməkdəyik93. Onun fəlsəfəsində Şərqlə Qərbin vəhdətini görə bilirik. Bunun
bu minvalda formalaşmasında heç də təəccüb doğuran tərəf yoxdur. Hegel
“Ruh hələ o dərəcə mücərrədləşməmiş, təbii başlanğıcından ayrılmamışdır”94
deyərək, haradasa düşüncəmizə işıq tutur. Bununla da o, S.Xəlilovun qeyd
etdiyi kimi - Şərq təfəkkürünün təəssüratlılığı ilə Qərb ruhunun təfərrüatlılığının
vəhdətini vurğulamış olur95. Bu tendensiyanı Hegelin bütün fəlsəfi sistemində

92  R.Rorty and G.Vattimo. Dinin Geleceğe (ed: Santiago Zabala). İstanbul: Ayrıntı Yayınları,
2009, s.57-58.

93  Bax: Гегель Г.В.Ф. Феноменология духа / Пер. Г. Шпета. СПб.: Наука,
1992.

94  Səlahəddin Xəlilov. Sivilizasiyalar dialoq. Bakı: Adiloğlu, 2009, s. 72.

95  Səlahəddin Xəlilov, eyni adlı əsərdə, s. 93

56 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

müşahidə edə bilərik. Hegelin metafizikasında haradasa Şərq təfəkkürünün bütün
elementləri açıqca görünür. Belə ki, S.Xəlilovun qeyd etdiyi kimi bütün dinlər
Şərq hadisəsidir96. Bu nöqteyi-nəzərdən Hegelin metafizikasının təməlində Şərq
ruhunun olması təəccüb doğurmamalıdır. Çünki, Şərq antik dövrün fəlsəfi və
mədəni mirasını zənginləşmiş şəkildə Qərb düşüncəsinə qazandırmışdır. Bu
mirası digər filosoflar kimi Hegel də mənimsəmiş və öz dəsti xətti ilə gələcək
nəsillərə ötürmüşdür. Təbii ki, Hegel də bəzən öz yanaşmalarında milli və dini
təəssübkeşliyi ilə ifrata vararaq Anqlo-sakson mədəniyyətinin üstünlüyünü,
Alman xalqının qüdrətliliyini və xristian metafizikasının dərinliyini dəfələrlə
vurğulamışdır.

96  Səlahəddin Xəlilov, eyni adlı əsərdə, s. 78.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 57

II FƏSİL

XRİSTİAN VƏ İSLAM İCTİMAİ FİKİR
TARİXİNDƏ ÖZÜNÜTƏCRİD PROBLEMİ

2.1.Xristian düşüncəsində özünütəcrid problemi

Özünütəcridin təzahürlərindən bir olan fundamentalizm sözü nə qədər də
ümumi məna kəsb etsə də, dini radikalizm və ekstremizmi də əhatəsində birləşdirən
bir anlayışdır. Bu baxımdan dini fundamentalizmi termin kimi daha çox xristian
protestanlığı ilə əlaqələndirə bilərik. Çünki, bu termini əsaslı şəkildə ilk dəfə
1910-1920-ci illərdə ABŞ-da yaşayan yevangelist pedaqoq Ruben Arçer Torreyin
redaktorluğu altında nəşr edilən on iki cildli “The fundamentals: Testimony to
the truth” (Fundamentalizm: Təmələ qayıdış) adlı kitabda istifadə edilmişdir.
Protestantlığın əsaslarının müəyyənləşdirildiyi bu kitabda, “fundamentalizm”
termini açıqlanmaqla bərabər xristianlığın əsası da şərh edilir 1. Bu kitabda İncilin
orijinal nüsxələrinin, hətta sonrakı İncil versiyalarının və Tanrı kəlamının yenidən
izah olunması ilə formalaşan dini qaydaların, xristianlığın əsasını pozduğunu açıq
bir şəkildə qeyd edərək, fundamentalizmin əsas mənasını müəyyənləşdirmişdir.
Buna görə də, XX əsrin əvvəllərində elmi analiz və modernizm ətrafında
gərgin mübahisələr baş vermişdir. Formalaşan bu mühitdə fundamentalizm,
modernizimdən irəli gələn qorxu hissinin və dünyəviliyə (sekulyarizm) olan
etirazın əksi kimi ortaya çıxmışdır. Fundamentalizm ilk olaraq Katolisizmə,
tarixi-tənqidi düşüncəyə, modern fəlsəfəyə, sosializmə, ateizmə, dünyəviliyə,
darvinizmə və liberal teologiyaya qarşı düşüncələr irəli sürmüşdür 2.

1  Friedrich Wilhelm Graf. “Protestan Köktenciliyi və Liberal Hukuk Devleti”, Coşkun
San (der.). I Baskı. Ankara: Türk-Alman Kültür İşləri Yayınları, 1996. s. 29.

2  Friedrich Wilhelm Graf, eyni adli əsərdə, s. 30.

58 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Beləliklə, Amerikalı protestant xristianlar, 1919-cu ildə Dünya
Fundamentalist Xristian Birliyini (World’s Christian Association) yaratdılar.
Dünya Xristian Birliyinin ana hədəfi, tərtib etdikləri təlimlərin kilsə nəzarətində
həyata keçirə bilmələri dururdu. Kapitalist sənayeləşmə, çox böyük köç
dalğaları, urbanizasiya, təbiət elmilərindəki inkişaf və yeni texnoloji imkanlar,
xüsusində “Təkamül nəzəriyyəsi” insan-Tanrı, insan-kainat modelinin Müqəddəs
kitab təsvirini tamamilə dəyişdirmişdir. Ortaya çıxan bu dəyişməni protestant
elitasının böyük bir qismi qəbul edirdi. Çünki, protestant elitası bu dəyişmə
nəticəsində sürətli bir inkişafın təzahürünü müşahidə edirdi. Bu protestantların
düşüncəsinə görə, Tanrının təkrar yer üzünə gəlişinin gerçəkləşməsi imkansız
kimi görünür. Ona görə də, onlara bəhs edilən İsa Məsihin dünyaya ikinci zühuru
və qurtarıcı missiyası əslində çox öncələr reallaşmışdır. Bu düşüncə sadəcə
modernist protestantlara aid deyil, əksinə əsrlər öncə yaşamış kilsə atalarından
Avqustin (350-430) tərəfindən də teoloji olaraq rədd edilmişdir. Ona görə də,
İsa Məsihin ikinci zühuru fiziki deyil, mənəvi bir hadisə kimi qəbul edilmişdir.
İsanın zühuru zamanında qurulacaq Tanrı hökmranlığı isə kilsənin yer üzündə
hökmranlığının bir təzahürüdür. Bu isə birmənalı qarşılanmamış, müxtəlif fikir
və düşüncələrin ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. Buna müqabil, dini dəyərlərin
kölgədə qalması qorxusu ilə yola çıxan digər protestant elita isə bu dəyərləri
qoruma adına fundamentalist hərəkatlar altında öz mübarizələrini ortaya
qoyurdular.

Ancaq, fundamentalizm zamanla Protestanlıq çərçivəsindən çıxmış və
ümumi teoloji məna daşımışdır. Hətta tarixi daha da qədimlərə gedən, amma
bu gün daha açıq bir şəkildə görülən fundamentalist hərəkətlər özünü, daha
çox dini dünyagörüşünə söykənən siyasi proseslərin təməlində göstərir. Bu
yanaşma tərzi əsasən xristian protestanlığında müşahidə olunsa da, digər dini
hərəkatlarda, cərəyanlarda, məzhəblərdə hətta dünyəvi demokratik dövlət kimi
görünən, amma özünə görə fundamentalist dini təməllərə söykənən quruluşlarda
da görmək mümkündür.

Xristian fundamentalizminin formalaşmasında esxatoloji inancların

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 59

müstəsna rol oynadığını qeyd etmişdik. Günümüzdə Amerika və İsraildə bir
çox dini-siyasi cərəyanlar öz qədərləri kimi insanlığın qədərini də esxatoloji
inanclara bağlayırlar. Bu cərəyanların və qrupların ən əsasları, siyasi sahədə
xristian sağçılar, dini ədəbiyyatda Fundamentalistlər, Yevangelistlər (israrlı
İncil missionerləri), dini-siyasi sahədə Xristian Sionistlər, Millenarianlistlər
(ilk günahdan sonra islah olanlar), Millennialistlər (minilçilər) və ən önəmlisi
Dispensationalistlər (mərhələli dini hakimiyyətçilər) olaraq tanınırlar. Ayrıca,
Millenarianist olaraq adlandırılan bir çox qruplar da mövcuddur. Onlardan
bəziləri bunlardır: Brahma Kumaris World Spiritual University (Brahma Kumaris
dünya mənəviyyat universiteti), Rasta, Fifth Monarchy Men (beşinci monarxiya
adamları), Playmouth Brethen (Playmoz qardaşları) və s 3.

Qreys Holselin (ing.Garace Hallsel) “Tanrını qiyamətə məcbur etmək”
(Forcing God`s hand) adlı əsəri günümüzün Qərb dünyasında olduqca geniş vüsət
tapmış İsa Məsihin ikinci zühurunun gözlənişi və zühuru tezləşdirmək məqsədi
ilə bu istiqamətdə həyata keçirilən siyasət və şiddətdən bəhs edilməkdədir.
Müəllif ABŞ mərkəzli Xristian fundamentalist cərəyanları, dünyanın sonu
(axırzaman) olduğunu düşüncəsi ilə, içində yaşadığımız dövrdə İsa Məshin yer
üzünə zühurundan öncə həyata keçməsini gözlədikləri hadisələr və bu hadisələrin
tez bir zamanda baş verməsi məqsədilə həyata keçirdikləri fəaliyyətlərdən bəhs
etməkdədir. Ayrıca, bu kitabda xristian cərəyanları ilə Yəhudi fundamentalizmi
arasındakı əlaqəni və cərəyanların başda ABŞ olmaqla Qərb ölkələrinin siyası
quruluşları və siyasətləri üzərindəki təsirlərini də göstərmişdir4.

Bu hadisələri əslində son iki əsrin vaqiəsi kimi deyil, kökləri daha qədimlərə
gedən sosial-siyasi hadisələrə bağlamaq lazımdır. Xristian-Qərb dünyasının
Yaxın Şərqə təşkil etdikləri səlib yürüşlərini fundamentalist hərəkət olaraq
qiymətləndirmək mümkündür. Müqəddəs torpaqların müsəlmanlardan azad

3  Ali Ünal. Kiyamet Savaşçıları.Yeni Ümit, Dini ilimler və kültür dərgisi, sayı 18,
2007, s. 51.

4  Grace Hallsell. Tanrıyı Kıyamete Zorlamak (çev. Mustafa Acar-Hüsnü Özmen).
İstanbul: Kim Yayınları, 2002, s. 159

60 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

edilməsi ikiyüz ilə yaxın zamanı əhatə edir. Bu dövr ərzində Xristian-Qərb
dünyası üçün problemin əsas məğzi öz dini inanclarının gərəyi kimi görünən
müqəddəs torpaqların müsəlmanlardan azad edilməsi, Şərqin maddi-mənəvi
dəyərlərini mənimsəmək, qaranlıq dövrlərini yaşayan Qərbin sönmüş çırağını
yenidən yandırmaq idi. Məhz, Qərb dünyası bu hadisələrin nəticəsi olaraq
istədiklərinə nail ola bildilər. Müsəlmanlara vurulan bu zərbələr, İslam dünyasının
zəifləməsinə səbəb olan hadisələrdən biri oldu. Əlbəttə ki, bu İslam dünyasının
inkişafdan geri qalmasının əsas səbəbi deyildir. Burda bir çox səbəblər vardır. Bu
səbəblərin ən başında düşüncənin önünün qapanması məsələsi gəlirdi. Sufi dini-
dünyagörüşünün hakim olması, təriqətlərin ortaya çıxması, dövlət içində dövlət
və nəhayət ictihad qapılarının bağlanılması kimi məsələlər bu geriliyə səbəb oldu.
Bu məsələlərin İslam sivilizasiyasının zəifləməsinə nə kimi təsiri ola bilər? Belə
bir sual bizi düşündürməyə bilməz. Ona görə də, bilməmiz lazımdır ki, düşüncə
hər şeyin təməli və əsasıdır. Sivilizasiyaları sivilizasiya edən məhz düşüncədir.
Düşüncə adi bir təfəkkür növü deyildir. Düşüncə bir sistem, bir paradiqmadır.
Xristian sivilizasiyasi-Xristian düşüncəsi, İslam sivilizasiyasi-İslam düşüncəsi
kimi dərk edilir. Bir mədəniyyətdə özünə aid düşüncə sistemi yoxdursa, demək
o sivilizasiya səviyyəsinə yüksələ bilməmişdir.

Xristian-Qərb düşüncəsi mövcud idi. Ancaq, Qərb düşüncəsi xristian
sxolastisizmi altında əzilib yox olmaq üzərə idi. Kilsə hər seyə hakim olmaqla
insanların yerinə düşünə və qərar verə bilərdi. Aristotel və Platon kimi klassik
yunan filosofları insanlara unutdurulmuş, onların ölməz irslərini tədqiq etmək
qadağan edilmişdi. Hətta, Müqəddəs kitabı belə, öz dillərində oxumağa icazə
verməyən kilsə ataları, latın dilindən öz mənafelərinə xidmət edəcək bir
tərzdə oxuyaraq insanlara təlqin edirdilər. Məhz, səlib yürüşləri də insanlara
yanlış təlqin edilərək həyata keçirilmişdir. Kilsə ataları öz hegemoniyalarını
möhkəmləndirmək və qorumaq naminə İsa Məsihin ikinci gəlişini tezləşdirmək
üçün müqəddəs torpaqların kafirlərdən (yəni müsəlmanlardan) xilas edilməsini
avam xalqa aşılayaraq, bu hadisələri tarixin yaddaşına qeyd etmişdilər. Xristian-
Qərb dünyası özlərini yenidən tapmalarına görə yenə də müsəlmanlara minnətdar

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 61

olmalıdırlar. Çünkü, belə olmasaydı kilsənin zülmət doğuran gələcəyindən
qurtulmaları mümkün olmayacaqdır. İslam mədəniyyətini yetişdirdiyi böyük
filosoflar İbn Sina və İbn Rüşd vasitəsi ilə Aristotel və Platonu tanıdılar.
Aristotelin miras kimi qoyduğu sistem üzərinə gələcəklərini inşa etdilər. Bu
sistem hansı ki, onları düşünməyi öyrətdi. Bu düşünmə isə özlüyündə yeniliyi,
dövlət quruculuğunu, pozitivizmi gətirdi. Martin Lüter kimi reformistlər ortaya
çıxdı. Bu isə özlüyündə yeni bir dövrün başlanğıcı idi.

Fundamentalizmin ikinci cəbhəsi məhz Martin Lüterlə başlamışdır. Martin
Lüter kilsəyə, kilsə hegemoniyasına, diktatorluğuna qarşı gəlsə də, Şərqə
xüsusən də, müsəlmanlara qarşı kilsədən fərqli möve tutmayaraq atalarının
qəsbkarlıq ideyalarını inkişaf etdirmişdir. Şərq-Qərb, Xristian-İslam qarşı
durması səngimədi, əksinə daha da şiddətləndi. Hətta, Martin Luter bir az
da irəli gedərək, İsa Məsihin zühurunun reallaşmasını müsəlmanların yox
edilməsinə, xüsusən də Osmanlıların yer üzündən silinməsi ilə əlaqələndirirdi.
Belə bir sual ortaya çıxmaqdadır. Nə üçün Osmanılının? Çünki, o dövrdə Osmalı
imperiyası üç qitədə öz siyasi iradəsini dünyaya təlqin edirdi. Avropa ölkələri
və krallıqlarının böyük bir hissəsi imperya hüdudları içərisinə daxil edilmişdir.
Əməvilər və Abbasilərdən sonra Osmanlılar İslam xilafətini dirçəltmiş və
İslamın itirilmiş gücünü bərpa edə bilmişdilər. Onlar ümmətçilik prinsipinə
əsaslanaraq ilahi hakimiyyəti bərqərar etmişdilər. Qərb də əslində böyük bir
gücə çevrilmişdi. İntibahdan sonra Qərb cəmiyyətində köklü reformlar getmiş,
cəmiyyətdə siyasi və sosial dəyişikliklər baş vermişdir. Qərb cəmiyyətində
baş verən sosial-siyasi dəyişikliklər özünü həm elmi texniki inkişafda, həm də
təfəkkürdə hiss etdirməyə başlatmışdır. Qərb cəmiyyətinin reformdan sonrakı
inkişafı eyni zamanda insan mərkəzli düşüncənin hakim olmasına gətirib çıxardı.
Bu tendensiya təbii ki, elmi və fəlsəfi təfəkkürün inkişafı ilə əlaqəli idi. Bununla
da, Qərbdə kilsənin hakimiyyət gücünün azalması müşahidə olunurdu. Tanrı
mərkəzçilik yerini insan mərkəzli dünyagörüşünə təslim edirdi. Bu dəyişikliklərə
baxmayaraq, bütün dövrlərdə olduğu kimi məqsəd və mövqe eyni olaraq qalırdı.
Şərq-Qərb, Xristian-İslam qarşıdurması yeni mərhələyə keçirdi. Bu dəfə Qərb

62 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

səlib yürşlərinin davamı olaraq silahlı müqavimətə deyil, yeni taktikalara
müraciət edərək İslam dünyasını zəiflətmək, kiçik dövlətlərə parçalayaraq
onları müstəmləkə halına gətirmək siyasətini həyata keçirirdi. Mənbələrdən əldə
etdiyimiz məlumata əsasən deyə bilərik ki, XVII əsrdən etibarən Qərbdə kilsə
nə qədər də mövqeyini zəiflətsə də, Qərb dövlətləri xarici siyasətlərində dini
bir vasitə kimi istifadə edirdilər. Onlar dini monastırlar və məktəblərdə xüsusi
missionerlər yetişdirərək Afrika və Asiya ölkələrinə göndərirdilər. Onların
məqsədi ondan ibarət idi ki, din adı altında getdikləri yerlərdə nüfuz qazanaraq
o yerləri müstəmləkəyə çevirsinlər. Bunun üçün onlar missioner kimi getdikləri
yerlərdə xəstəxana və təhsil ocaqları təsis edirdilər. Çünki, o yerlərdə belə
müəssisələrə ehtiyac duyulurdu. Bundan da onlar məharətlə istifadə edib onların
incə həssasiyyətlərinə xitab edə bilirdilər. Bununla əlaqədar Anna Milliqan
“İnsanın olduğu yerdə əzablar vardır. Əzabların olduğu yerdə isə həkimə ehtiyac
hiss edilir. Həkimə ehtiyac olan yerdə də missionerlər üçün uyğun şərait vardır”
5deyərək missionerlərin istismar metodunu izah etmişdir.

Çünki, o dövrdə İslam bir mədəniyyət və din kimi Qərbin qarşısında duran
ən ciddi əngəl idi. İslam mədəniyyətinin zəngin irsi qarşısında o dövr ki Qərb
mütəfəkkirləri həqiqəti etiraf etməkdən boyun qaçıra bilməmişdilər. Lok,
Monteskye, Röşelye, Nyuton və daha başqaları İslamın dövrünün ən mütərəqqi
dini və mədəniyyəti olduğunu etiraf etmişdilər. İntibah dövründən sonra ilk
qələmə alınmış fəlsəfə tarixi kitablarında Con Lok başda olmaqla İslama
münasibətlərini bildirmişlər. Ancaq, sonralar Qərb mütəfəkkir və filosoflarından
Volter, Bekon, Kant, Hegel və Qöte bir qədər fərqli, yəni Xristian təssübkeşliyindən
qurtula bilməyərək İslamın Xristian-Qərb cəmiyyətinə olan təsirini bir qədər
kiçiltmişdirlər. Hansı ki, İslam dini və mədəniyyəti sayəsində Qərbdə intibah
hadisəsi reallaşa bilmiş və nəticə etibarı ilə güclü bir cəmiyyət qura bilmişdirlər.
Belə ki, İslam mədəniyyəti və fəlsəfəsi Qərb dünyasına müxtəlif sahələr üzrə

5  Ali Erbaş, “Hıristiyan Misyonerliğine Genel Bir Bakış”, Sakarya Üniversitesi
İlahiyyat Fakultəsi Dergisi, Sayı 7, 2003, s. 16

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 63

təsir etmişdir: 1. Humanizm; 2. Elm; 4. İslam peripatetikləri; 5. Mistika6. Təbii
ki, qeyd olunan bu sahələr ümumiləşdirilmiş şəkildə verilmişdir.

İslam humanizmi nədir? Humanizm yolu ilə müsəlmanlar Qərbə necə təsir
edə bilmişdirlər? Qeyd etmək lazımdır ki, İslam dəyərləri, o cümlədən humanizmi
iki yolla Qərbə intiqal etmişdir - birincisi, Kordova-Əndəlüs, ikincisi isə İtaliya-
Siciliya. Burada müsəlmanlarla qeyri-müsəlmanların ünsiyyətindən sonra İslam
mədəniyyəti cəmiyyətin daxilinə nüfuz edə bilmişdir. İslami həyat və onun
təlqin etdiyi humanizm istər istəməz insanları düşünməyə vadar edirdi. Hansı
ki, İslam o dövrdə “Sizin dininiz sizə, mənim ki mənə” prinsipi ilə tolerantlıq
təcəssümü kimi cəmiyyətdə rifahı təmin etməyə qadir olmuşdur. Təbii ki,
burada sufizmin də rolu olduqca böyük olmuşdur. İslami həyatı dini təcrübə yolu
ilə asan bir şəkildə ötürən İslam mistikləri zamanında İslamı təsirli bir dinə və
mədəniyyətə çevirə bilmişdirlər. Əndəlüs və Sicilyadan Avropaya açılan qapıdan
içəri daxil olan İslam mənəviyyatı insanlara təsirsiz ötüşməmişdir. Qeyd etmək
lazımdır ki, o dövrdə İslamın humanist idealizmi və rasional əsaslara əsaslanan
dini dünyagörüşü özünü tolerantlıq prinsiplərində açıq-aşkar göstərirdi. Belə ki,
İslamda əhli-kitab olaraq qəbul edilən Xristian və Yəhudilərə münasibət fərqli
olmuşdur. Cizyə vergisi7 alınaraq İslam hüdudları içərisində onların can və mal
varlıqları qorunurdu. Həmçinin onlar xilafətin sosial həyatında yaxından iştirak
edirdilər. Bu tendensiya Kordova Xilafəti dövründə də davam etdirilirdi. Kilsənin
ağır şərtləri altında əzilən kəndlilər bu İslam dövlətinə sığınaraq can və mal
varlıqlarını qorumağa çalışırdılar. On illiklər boyu birlikdə yaşayan müəslman,
xristian və yəhudi icması bir-birlərinə yaxından təsir göstərərək unikal bir
cəmiyyət formalaşdırmışdılar. Ancaq, Kordova xilafətinin parçalanmasından
sonra xristianlar ölkə daxilinə nüfuz edərək yavaş-yavaş İslamı qəbul etmiş
avropalıları öz dini dünyagörüşlərinin daxilində əritməyə qadir olmuşdular. Belə
ki, bu ünsiyyət zamanı onlar İslam elmi və fəlsəfəsi ilə də tanış ola bilmişdilər.

6  M.M.Sharif, Muslim Philosophy in Westeren Thought, Iqbal, Vol-VIII, No1,
Lahore, July 1959, pp. 1-14.

7  Quran, 9:29

64 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Qeyd etmək lazımdır ki, Quranın böyük bir hissəsinin tarixi hadisələrə
əsaslanması İslam mədəniyyəti içərisində yetişən alimləri tarix elminə
yönəltmişdir. Onlar Yunan tarixçsi Heradotdan sonra ilk tarixi metodologiyaya
əsaslanaraq fundamental tarix əsərləri qələmə almışdılar. Təbəri, Məsudi,
İbn Fədlan, İbn Xəldun kimi tarixçilər məhz bunlardandır. Onların tarix və
cəmiyyətin öyrənilməsi sahəsindəki təcrübələri sonrakı əsrlərdə Qərbdə geniş
tətbiq edilmişdir. Elm sahəsində də, İslam dünyası Qərbə böyük töhfələr verə
bilmişdir, hansı ki sonrakı əsrlərdə bu elmi kəşflərdən və ixtiralardan avropalılar
geniş istifadə etmişdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, ilk dəfə Müsəlman Şərqi elmi
və induktiv metodologiyadan istifadə edərək tədqiqatlar aparmışdı8. Elmi və
induktiv metodu ilk dəfə Zəkəriyyə Ər-Razi və İbn Haizam həyata keçirmişdi.
Məsələn, İbn Haizam ilk dəfə olaraq Müsəlman Şərqində məntiqə dair əsər
yazaraq bilginin qaynaqları haqqında müfəssəl məlumat vermişdir. Sonra
təbii ki, Sührəvərdi əl-Məqtulda bu sahədə işləyərək Yunan məntiqini inkişaf
etdirmişdir. Əl-Biruni müşahidə və təcrübə metodlarını elmə gətirən şəxs
olmuşdur ki, o bu elmi təcrübəsinin nəticəsində elmi kəşflərə imza ata bilmişdir.
Təbii ki, müsəlman alimlərinin dünya elminə bəxş etdiklərinin siyahısını daha
da artırmaq mümkündür, ancaq bunları verməklə kifayətlənirik. İndi isə bu elmi
kəşfləri Qərbdə kimlərin istifadə və inkişaf etdirdiyi haqqında məlumat vermək
istərdik. Belə ki, Zəkəriyyə ər-Razi və İbn Haizamın istifadə etdikləri elmi və
induktiv metodu Qərbdə ilk dəfə ingilis antropoloqu Briffault elmi ədəbiyyatda
yada salmışdır. O qeyd edir ki, Oksfordda alimlər dərin elmi biliklər əldə etmək
üçün ərəb dili və elmini mənimsəmələri şərt idi. O bunları qeyd edərkən Bekon
haqqında da məlumat verir. Yenə o qeyd edir ki, Bekon ərəb dili və elminin mahir
bilicisi kimi İslam elm ve metodologiyasını Qərbə ötürənlərdən biri olmuşdur.
Çünki, o dövrdə ərəb elmi dövrünün ən doğru elmi hesab olunurdu 9.

O dövrdə İslam ilahiyyatının təsirlərini də müşahidə etmək mümkün idi. Belə

8  Mohammad İqbal. The Reconstruction of Religious Thought in İslam. Lahore:
1959, p.129.
9  Briffualt. The Making of Humanity. London:1928, p. 200-201.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 65

ki, Qəzali, Fəzrəddin Razi, Seyfəddin Amidi, Siracəddin Ürməvi, Seyyid Şərif
əl-Cürcani və Təftəzani kimi mütəfəkkir və filosofların əsərləri Qərbdə tədqiq
edilir və universitetlərin ilahiyyat fakultələrində oxudulurdu. Qəzalinin “İhya-
ul-Ulumid-din”, “Tahafut”, “Mişqətül-əl-Ənvar” və s. əsərləri qərbli alimlər
tərəfindən dərindən tədqiq edilmişdir. Məsələn, Palasius, Reymond Martini və
Foma Akvinalı kimi teoloqlar Qəzali yaradıcılığına xüsusi diqqət yetirmişdilər.
XIV-XV əsrlərdə üç böyük skeptik filosof Qəzalinin Əşari kəlamında xüsusi yeri
olan səbəbiyyət nəzəriyyəsindən təsirlənmişdilər. Bunlar Peter Ailly, Nikolas
Autrekourt və Gillaume Okkam kimi filosoflar olmuşdur 10.

Bundan başqa fəlsəfə sahəsində Fərabi, İbn Sina, İbn Rüşd və Fəxrəddin
Razinin fəlsəfi yaradıcılığı, xüsusən də onların Aristotelin əsərlərinə ərəb
dilində yazdıqları şərhləri latın dilinə tərcümə edilmişdir. Onların həqiqət,
səbəbiyyət və elmlərin klassifikasiyası istiqamətindəki fikirləri və bu istiqamətdə
qələmə aldıqları əsərləri bütün Avropa Universitetlərinin əsas müzakirə və
mübahisə mövzusu olmuşdur. İbn Rüşdün ikili həqiqət konsepsiyası, Xristian
teologiyasında Kilsə və Dövlət anlayışlarına yeni məna qazandırmışdır11. Bununla
da, sxolastikanın hökm sürdüyü Qərb təfəkküründə ikinci bir həqiqət mənbəyi
olan dövlət öz diqtəsini ortaya qoymağa başlamışdır12. İslam mədəniyyət və
fəlsəfəsinin təsiri sonrakı dövrdə də özünü hiss etdirirdi, belə ki, Dekartdan Kanta
qədər bu təsiri hiss etmək mümkün idi. Xüsusən də, Qəzalinin varlıq haqqındakı
düşüncələri Qərbdə Dekartla başlayan modern fəlsəfi düşüncəyə işıq tutmuşdur.
Dekartdan sonra Leibniz, Spinoza və Kant kimi filosoflar İslam fəlsəfi düşüncəsi
ilə yaxından maraqlanmış və onlardan istifadə etmişdilər. Ərəb dili və fəlsəfəsini
dərindən bilən C.Lok və D.Yum da İslam düşüncəsi ilə peripatetizmi sintez
edərək yeni Qərb təfəkkürünün nümunələrini ortaya qoymuşdular. Hətta İslam
fəlsəfi irsinin öyrənilməsi ənənəsi Qərbdə XIX-XX əsrdə də davam etmişdir.

10  A.Guillaumme.The Legacy of İslam. London: 1952, p. 274.

11  Соколов В. В. Средневековая философия. М.: Высшая школа, 1979, с.270-275.

12  Соколов В. В. Средневековая философия. М.: Высшая школа, 1979, с.311-
316.

66 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Məsələn, XIX əsrdə yaşamış və yaratmış Ernest Renan İslam irsini araşdırmış,
İbn Sina, İbn Rüşd və Qəzali yaradıcılığına yeni şərh və izah vermişdir13. Təbii
ki, bu tendensiya XX əsrdə də davam etmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, müsəlmanlar yalnız elm və fəlsəfələri ilə deyil,
dini yaşam və mənəviyyatları ilə də təsir etmişdilər. Ancaq, qeyd etmək lazımdır
ki, İslam Qərbə doğru genişləndikcə Xristianlığın İslama kəskin münasibəti də
formalaşırdı.

Tarixi faktlar əslində heç bir zaman unudulmur. Sadəcə, əlaqələr milli və
dövlətçilik mənafelərinə uyğun təşkil edilir. Mənafelər kəsişdikdə tarixi faktlar
da nəzərə alınır. Hər şey yenidən nəzərdən keçirilir. Şərq-Qərb, Xristian-
İslam münasibətlərinə də bu aspektdən yanaşmaq lazımdır. Bugün aktual
problemlərdən biri də mədəniyyətlərarası dialoq və bu istiqamətdə inkişaf
etdirilən, hətta mədəniyyətlərarası dialoqa paralel dinlərarası dialoq problemi
gündəmi tutmaqdadır. Bu problemə müxtəlif yanaşmaların olması, bu problemin
bir mənalı qarşılanmamasının göstərcisidir. Bəziləri heç bir dialoqun mümkün
olmamasından, bəziləri mümkünlüyündən bəhs edir. Hər iki tərəfin mövqeyindən
çıxış edərək deyə bilərək ki, dinlərarası dialoq haqqında hər hansı bir fikirə sahib
olmaq üçün mütləq, tarixi faktlar, dinlərin spesifik xüsusiyyətləri, təməl dini
ehkamları, bu dinlərin digər dinlərə olan münasibətlərini bilmək lazımdır.

Dinlərarası dialoqun hədəfini göstərməyə çalışsaq, konkret bir nəticəyə gələ
bilmirik. Çünkü, münasibətlər qarşılıqlı əlaqələr üzərində qurulur. Tək tərəfli
əlaqələrdən söz belə etmək mümkün deyildir. Münasibətlər dəyərlərə hörmət
və ehtiramdan irəli gəlir. Xristian və İslam mədəniyyətləri arasında bu cür
münasibətlərdən hələ ki bəhs etmək mümkün deyildir. Karikatura hadisələrinin
bir qismi və 11 sentyabr hadisələri bunun bariz sübutudur. Bu kimi hadisələr
Hantiqtonun ifadəsi ilə desək, mədəniyyətlərin toqquşması kimi xarakterizə

13  Ernest Renan. Studies of Religious History and Criticism. New York: Carleton
Publisher, 1864. 

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 67

oluna bilər14. Tarixin dərinliklərindən irəli gələn Şərq-Qərb qarşıdurması və
bu istiqamətdə inkişaf etdirilən tendensiyalar, fundamentalist xristianlarlar
tərəfindən müdafiə edilir. Məhz, Qərbdə işıqlandırılan karikatutra hadisəsi
xristian fundamentalistlərin növbəti bir həmləsi idi. Hansı ki, bu hadisə bütün
İslam dünyasını ayağa qaldırmışdı. Yeri gəlmişkən, bu hadisə əslində İslam
dünyasına zərbədən çox bir mesaj oldu. Bundan sonra İslam dünyası öz dini
dəyərlərinə sahib çıxmalı olduğunu qismən də olsa dərk etdi.

2.2. İdeoloji-siyasi təlimlər və onların
fundamentalist yönləri

Xristianlıq din kimi otaya çıxıb formalaşdıqdan sonra İmperator Teodosius
380-ci ildə Xristianlığı Romanın rəsmi dini elan etmişdir15. Bundan sonra
Xristianlıq siyasiləşərək fərqli istiqamətdə inkişaf etməyə başladı. Çünki,
Roma Yepiskopu siyasi güc qazanaraq Papa titulunu qazandı. Beləliklə, 476-
cı ildə Roma süqut etdikdə Papa siyasi durumdan istifadə edərək bütün Qərb
dünyasının ən güclü dini-siyasi liderinə çevrildi. Bununla bərabər Romaya
qarşı Şərq kilsələrini öz ətrafında birləşdirən Bizans Patrikliyi qarşı cəbhədə yer
alaraq Romaya meydan oxumağa başladı. Bundan başqa Şərqdə Romaya təslim
olmayan müstəqil erməni, suryani, həbəş və qibti kilsələri də ortaya çıxmışdır
16. Sonra isə digər Avropa xalqları xristianlığı qəbul etmiş ya Romaya, ya da
Bizansa dini-siyası mərkəz kimi bağlanmışdılar. Bununla da, Xristianlıqda
ideoloji-siyasi baxımdan müxtəlif təlimlər ortaya çıxmışdı. Ancaq, bu hələ ki
Xristianlıqda məzhəblərin rəsmi yaranması demək deyildir. 1096-cı ildə Roma
ilə Bizans arasındakı gərginlik artmış və bunun nəticəsi olaraq onlar bir-birlərini

14  Huntigton Samuel. Clashing of Civilization. New-York:Touchstone Rockefeller
Centre, 1996.

15  Aydın Əlizadə. Xristianlıq: tarıx və fəlsəfə. Bakı: Əbilov, Zeynəlov və Oğulları,
2007, s. 73.

16  Günay Tümer və Abdurrahman Küçük. Dinlər tarihi. Ankara: Ocak Yayınları,
1997, s. 269.

68 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

lənətləmiş, bununla da Xristianlqda rəsmi iki məzhəb ortaya çıxmışdır17.
Bu məzhəblər Katolik və Ortodoks məzhəbləri idi. Daha sonra XVI əsrdə
yaşamış rahib və reformist Martin Lüter Roma katolik kilsəsinin günahları
bağışlaması, bunu gəlir mənbəyinə çevirməsinə, Müqəddəs kitabın şərh və
izahına izin verməməsinə, ibadət dilinin sadəcə Latın dilində olmasına qarşı
çıxaraq etiraza başlamışdır18. Bu etirazın dalğası Qərbi Avropada günbəgün
genişlənərək bütün Xristian dünyasını öz cənginə almışdır. Bu etiraz dalğası
cəmiyyətin müxtəlif istiqamətlərdə inkişafına səbəb olmuşdu. Cəmiyyətin
dünyəviləşməsi tendensiyası inkişaf etməyə başlamışdı. Bununla da ilahiyyat
elmləri ilə bərabər pozitivizmin inkişafı da özünü göstərirdi. Ona görə də,
Qərbin kilsə hegemoniyasından qurtularaq modernləşməsi məhz dünyəviləşmə
və pozitimizmin inkişafı ilə yaxından əlaqədardır. Bu isə cəmiyyətdə günbəgün
dinin zəifləməsinə səbəb olurdu. Ona görə də, cəmiyyətdə muhafizəkar dini
qruplar ortaya çıxaraq din uğrunda mübarizə aparırdılar. Onlar cəmiyyətdə dinə
və kilsəyə qarşı artan etirazın əsassız olduğunu düşünürdülər. Ona görə də, onlar
bu vəziyyətlə əlaqədar bəzi mistik düşüncələrə qapılaraq müəyyən iddialarla
çıxış edirdilər. Məsələn, onlar iddia edirdilər ki, bu durum səbəbindən İsa Məsih
zühur edəcək və xristianları düşdükləri bu çətin vəziyyətdən qurtaracaqdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif zamanlarda bütün Xristian cərəyanları İsanın
yenidən zühur edəcəyi barəsində fikirlər irəli sürmüşdürlər. Bunun üçün də onlar
İsa Məsihin zühurunun reallaşmasını müxtəlif səbəblərə bağlayırdılar.

Ümumiyyətlə, Xristianlıq Protestanlığın məzhəb kimi ortaya çıxıb
formalaşmasından sonra müxtəlif məzhəb və cərəyanlara ayrılmışdır. Bildiyimiz
kimi Xristianlıq əsas üç – Katolik, Ortodoks və Protestant məzhəbləri ilə yanaşı
bir də Monofizit kilsələri (süryani, erməni və həbəş-qipti) ehtiva edir. Bir də
bunlarla yanaşı bir-birindən dini dünyagörüşlərinə görə fərqlənən cərəyanlar
vardır ki, bunlar – Ebiyonitlər, Maronilər, Cizvitlər (İyezuit), Anqlikan Kilsəsi,
Lüteryan Kilsəsi, Reform edilmiş kilsələr, Presbiteryenlər, Baptistlər, Kuveykrlər

17  Aydın Əlizadə. Xristianlıq: tarix və fəlsəfə. s. 131-134.
18  Günay Tümer və Abdurrahman Küçük, s.301.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 69

(Kvakerlər), Unitaryanlar, Metodistlər, Normanlar, Adventistlər, Asopsiyonistlər,
Pentakostalistlər və Yevangelistlərdir19. Ebiyonitlər və Maronilər xristianlığın
ilk dövrlərində yaranmış məzhəblərdir. Hər iki məzhəb Yaxın Şərqdə təşəkkül
tapmış Xristian məzhəbləridir. Yuxarıda qeyd edilən digər məzhəb və cərəyanlar
isə əsasən Qərbdə Protestantlıqla ortaya çıxan cərəyanlardır. Qeyd etmək lazımdır
ki, bütün bu məzhəb və cərəyanları birləşdirən ümumi etiqadi məsələlər olsa da,
onları bir-birindən fərqləndirən inanclar da vardır. Belə ki, onları ümumi bir çatı
altında birləşdirən əsas dini inanclar təslis, Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədid – Matta,
Markus, Luka və Yuhanna incillərinin qəbulu, kilsənin müqəddəsliyi, ibadətlər,
vaftiz və .s kimi dinin əsas prinsip və atributları vardır. Bununla bərabər bu dini
məzhəb və cərəyanları bir-birlərindən ayıran fikir və yanaşmalar da mövcuddur.
Bu dini inanclar əsasən kilsənin və papanın müqəddəsliyi, günah çıxarma, ibadət
və ayinlərin yerinə yetirilməsi, ikonalar, keşişlərin evlənə bilib-bilməmələri və
müqəddəslər haqqındakı məsələlərdə fikir ayrılığına sahibdirlər. Bu məzhəb
və cərəyanlar arasında mövcud olan digər ixtilaf yaradan məsələ İsa Məsihin
yenidən zühuru barəsindədir ki, bu da Xristianlıqda ciddi mübahisələrə səbəb
olmaqdadır. Qeyd etmək lazımdır ki, onlar İsa Məsihin zühuru barəsində bəzən
mifik və mistik xəyallara qapanaraq dini xürafata yol verirlər. Bu dini cərəyanlar
inancları gərəyi tarixin müxtəlif dövrlərində dəqiq tarix göstərərək İsa Məsihin
zühuru haqqında fikirlər səsləndirmişlər20. Hər dəfəsində yanıldıqlarını görən
bu iddiaçılar yeni tarix göstərərək bu iddialarını əsaslandırmağa çalışmışlar.
Bunun isə bir məqsədi vardır ki, dünyada ilahi hakimiyyəti bərqərar edərək
ilahi ədalətin təcəllisini reallaşdırmaqdır. Bu istiqamətdə xüsusən də, Amerikada
ortaya çıxıb dini cərəyan kimi formalaşan bəzi cərəyanlar fəallıq göstərmişdilər.
Bu səbəblə onlar bu hadisəni tezləşdirmək məqsədi ilə müəyyən fəaliyyətlər
həyata keçirməkdədirlər. Onlar bunun üçün Xristianlığın təməl prnsiplərinə
riayət etməklə yanaşı Müqəddəs torpaqların kafirlərdən təmizlənməsi və bu
torpaqlarda Süleyman mirası olan dənizdən-dənizə Yəhudi dövlətini yenidən

19  Günay Tümer və Abdurrahman Küçük, s. 299-328.
20  Aydın Əlizadə. Xristianlıq: tarix və fəlsəfə. s. 84-96.

70 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

yaradaraq ilahi hakimiyyət və ədaləti yenidən bərqərar etməyə çalışırlar. Onlar
düşünürlər ki, ancaq o zaman İsa Məsih zühur edəcək və Qüdsdən bütün
dünyanı idarə edəcəkdir. Bu zaman ilahi ədalət də ancaq xristianlar üçün
işləyəcəkdir. Məhz, bu yanaşmaları səbəbi ilə onlar dini fundamentalizmə
yuvarlanaraq cəmiyyətdə müəyyən fəaliyyətlər həyata keçirməkdədirlər. Bunlar
isə əsasən – Yevangelistlər, Dispensationalistlər, Xristian Sionistlər, Sinarxistlər,
Millenarianlistlər və Millennialistlər kimi dini cərəyan və qruplardır.

Yevangelistlər: Müxtəlif protestant qrupları özündə birləşdirən
yevangelizm, yunanca müjdə və həqiqət mənasını verən evangelion sözündən
əmələ gəlmişdir21. Yevangelizm müqəddəs kitaba yönəlmək mənasını ifadə
edir. İlk Yevangelist kilsəni Martin Lüter qurmuşdur. Bu gün Almanyada hələ
də lüteran kilsələr üçün yevangelik kilsə termini istifadə edilməkdədir. Bu gün
isə yevangelizm, Amerikadakı xristian cəmiyyətinin mühafizəkar qanadını təşkil
etməkdədir22.

Yevangelistlər yəhudiləri çox sevər, müsəlmanlar isə onların düşmənidir.
Vəd edilmiş torpaqlar uğrunda mübarizə aparan qrupları da mövcuddur. Onlar
Yəhudilərin tanrı tərəfindən “seçilmiş xalq” olduğuna inanırlar. Yevangelistlər
müqəddəs torpaqlarda quracaqları hakimiyyətə və bu yolla əldə edəcəkləri dünya
hegemoniyasına inanırlar. Yevangelistlər bu istiqamətdə yəhudilərə yaxından
yardım edirlər. Çünki, bununla onlar İsa Məsihin zühurunun reallaşmasını
zəmanət altına aldıqlarına inanırlar.

Yevangelizm, protestanlığın radikal bir təriqətidir. “Dünyada tək din
Xristianlıqdır, digərləri isə aradan qaldırılmalıdır” deyən yevangelistlər bu
istiqamətdə radikal missiyalarını tarixən həyata keçirmiş, bu gün də bu missiyanı
davam etdirməkdədirlər23. Yevangelizm, protestantlıq, xristianlıq və sionizmin

21  Evangelicalizm //The Concise Oxford Dictionary. Oxford University Press. 1978.
22  Gerstner, John H. (1975). «The Theological Boundaries of Evangelical Faith». In
David P. Wells. The Evangelicals. John D. Woodbridge. Nashville: Abingdon Press.
pp. 21–36.
23  Bebbington, David. “The Evangelical Conscience”. Welsh Journal of Religious
History 2 (1), 2007, p. 29.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 71

sintezindən ortaya çıxan radikal dini hərəkatın təşkilatlanmış halıdır. Dünyada
nüfuzları 400 milyondan çoxdur. Amerikanın 30%-i protestanlığın bu qoluna
mənsubdurlar24. Qiyaməti tezləşdirmək istəyən yevangelistlər, dünyanın sonunun
gəlməsinə yaxın İsa Məsihin zühuruna və ona inananları cənnətlə müjdələyəcəyinə
inanırlar. Bu istiqamətdə onlar öz dini fəlsəfələrini formalaşdırmış və bu
istiqamətdə missionerlik fəaliyyətlərini həyata keçirmişdilər. Bir protestant
təriqəti olmaqla birlikdə günümüzdə daha çox xristian sionizmi doktirinasını
izləyən cərəyandır.

Lüteran kilsələri, Jan Kalvin və Huldrik Tsvinqli kimi reformistlərin
kilsələrindən fərqli olaraq Yevangelik kilsələr olaraq tanınırlar. Con Vesley
XVIII əsrdə Yevangelik qrupun əsl mənbəyini təşkil etdi25. Bu cərəyan XVIII
əsrdə Amerikan dini həyatını yeni müstəvidə formalaşdırmağa başlamışdır. Eyni
dövrdə Metodist dini təriqəti də meydana çıxmışdır. Bu hərəkatın başlanğıçda
əsas missiyası fərdi hidayət, şəxsi dindarlıq, incil araşdırmaları, xristian hüquq
əxlaqı, İncil təlimlərini təbliğ etmə kimi fəaliyyətlərdən ibarət idi.

Dispensationalistlər (periodik dini hakimiyyətçilər): Xristian sionistlər,
periodik dini hakimiyyətçilər, yevangelistlər, xüsusilə Amerikada dinə xüsusi
əhəmiyyət verən qrupların çoxu, Xristian sionizmini və tarixin sonu mövzusunda
dispensationalizm cərəyanına daxildirlər. Amerikada dispensationalistlər 70
milyondan çoxdur. Onlar Amerikadakı seçicilərin 15%-ni təşkil edirlər26.
Dispensationalistlər, başlanğıçda antisemit (yəhudilərə qarşı) qruplar olsalar da,
sonra onlar xristian sionist qruplarına çevrilmişdirlər.

XX əsrdəki Anglo-Amerikan ittifaqını mübahisə mövzusu halına gətirən

24  National Association of Evangelicals, How Many Evangelicals Are There?,
Institute for the Study of American Evangelicals, http://www.wheaton.edu/ISAE/
Defining-Evangelicalism/How-Many-Are-There.

25  Noll, Mark A. The Rise of Evangelicalism: The Age of Edwards, Whitefield and
the Wesleys. Inter-Varsity, 2004.

26  Ryrie Charles Caldwell. Basic Theology. Wheaton, Ill: Victor Books. 1986,
pp. 508–509.

72 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

“Conspiracy: A biblical View” 27 (Müqəddəs kitaba əsaslanan bir görüş) kitabının
müəllifi Qari Norz (ing. Gary North) bu mövzuda çox maraqlı analiz ortaya
qoymağa çalışır. Müddətli dini hakimiyyətçilər bir millennialist (minilçilik)
cərəyandır. Təməldə yəhudi düşüncəsində də yer alan minilçilik, xristianlıqla
bərabər yeni bir yorum və önəm qazanmışdır. Xristian düşüncəsində minilçilik
axirətdən öncə Məsihin Yer üzünə enib bütün insanlığın hökmranı və onunla
başlayaraq insanlığın min il səadət dövrünü yaşayacaqları inancıdır. Avqustindən
etibarən Məsihin min illik hökmranlığının mənəviyyata aid bir məsələ olduğu
düşüncələrdə yer almışdır. Ancaq, son əsrlərdə, xüsusən də, Avropadan
Amerikaya köçmə proseslərindən sonra bu hakimiyyətin sosial-siyasi sahəni
əhatə etmə düşüncəsi formalaşmağa başlamışdır.

Min illik hökmranlıq mövzusunun yəhudilərlə olduqça yaxından əlaqəsi
vardır. İddialarını 28 İncilə əsaslandıran Xristian sionistlər, müddətli dini
hakimiyyətçi fundamentalistlərə görə, İsa buludlar arasından gizlicə yerə enəcək,
sadəcə ölü xristianları dirildəcək və bunun arxasınca həqiqi xristianlar ölümü
dadmadan göyə qaldırılacaqlar. Oradan da cənnətə daxil ediləcəklər. Böyük
sevinc adlanan (müjdə) və “Hər kəs cənnətə girmək istəyər, amma heç kəs
ölmək istəməz” 29 sloqanı ilə bütün yəhudilərin İsrailə toplanması, üçdə ikisinin
düşmənləri tərəfindən öldürülməsi, qalan üçdə birinin isə xristianlığı qəbul
etmələrindən öncə həyata keçəcəyinə inanırlar. Müddətli dini hakimiyyətçilər
(Dispensationalistlər) reallaşacağına inandıqları bu kəhanətlərin həyata keçməsi
üçün Hitlerin yəhudilərə etdiklərinə səs çıxarmadılar. San Antonioda 19  000
üzvü olan “Cornerstone” kilsəsindən Con Hagi (ing. John Hagee) 12  000 rus
yəhudisinin İsrailə köçməsinə yaxından yardım etdi30. İsraildə xəstəxanalar və
qocalar evləri üçün milyonlarla dollar vəsait ayırdı. Dispensationalistlər, ölümü

27  Gary North. Conspiracy a Biblical View.Texas: Dominion Press Tyler, , 1996.
28  İncil,Selaniklər, 1:16-17.
29  İncil, Luka, 21:2024; Zəkəriyyə, 13:8-9.
30  Rachel Tabachnick. Saving Jews From John Hagee. February 15, 2010, http://zeek.
forward.com/articles/116367/.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 73

yaşamadan bədənləri ilə birlikdə müsibətdən öncə göyə çəkiləcəklərinə inanırlar.
Armagedonla əlaqəli “The end of the age” (Zamanın sonu) adlı romanında

Pat Robertson qeyd edirki, “İshak Rabin öldürüldü, çünki Yaxın Şərqdə sülh üçün
çalışmaqla Tanrının iradəsinə qarşı davranmışdı”31 . Kim tanrının müqəddəs
ölkəsini incidirsə və bü ölkədə olacaq bu hadisələrin həyata keçməsinə mane
olursa təhlükəlidir. Fundamentalistlər, dünyada hər hansı bir islah hərəkatına,
məsələn ekoloji mühitin qorunmasına qarşı çıxmaqdadırlar. Çünki, onların ən
öndə olanlarında Tim La-Hayında ifadə etdiyi kimi, çox yaxın zamanlarda
təbii mühit tamamilə pozulacaq, ekoloji fəsadlar ortaya çıxmağa başlayacaq32.
Beləliklə, Məsihin gəlişi və müjdə (böyük sevinc) bu pozulmuş təbiət və
ekologiyada reallaşacaqdır.

Xristian Sionistlər: Dini-siyasi xarakterə sahib olan xristian sionistlər,
mövzunun tədqiqatçılarına görə daha çox israilçidirlər. Qreys Holselin “Forcing
God`s hand” (Tanrını qiyamətə məcbur etmək) adlı əsəri günümüzün Qərb
dünyasında olduqca geniş vüsət tapmış İsa Məsihin ikinci zühurunun gözlənişi
və zühuru tezləşdirmək məqsədi ilə bu istiqamətdə həyata keçirilən siyasət
və şiddətdən bəhs etməkdədir. Müəllif ABŞ mərkəzli Xristian fundamentalist
cərəyanları, qiyamətin olduğu düşüncəsi ilə, içində yaşadığımız dövrdə İsa
Məshin yer üzünə zühurundan öncə baş verməsini gözlədikləri hadisələr və
bu hadisələrin tez bir zamanda baş verməsi məqsədilə həyata keçirdikləri
fəaliyyətlərdən bəhs etməkdədir. Ayrıca, əsər xristian cərəyanları ilə Yəhudi
fundamentalizmi arasındakı əlaqəni və cərəyanların, başda ABŞ olmaq üzrə Qərb
ölkələrinin siyası quruluşları və siyasətləri üzərindəki təsirləri də göstərmişdir33.
Qreys Halsel eyni adlı əsərdə Xristian sionizmi Amerikanın varlığını təhdid
altına alır deyərək bu dəyərləndirmələri ortaya qoymağa çalışmışdır. Halsel
deyir: “Xristian sionistlər, İsrailin hər istəyinə yaşıl işıq yandırmalı və bunlar

31  Pat Robertson, The end of the age, USA, 1995, 392 p.

32  https://www.timlahaye.com, 29. IX, 2015.

33  Grace Hallsell. Tanrıyı Kıyamete Zorlamak (çev. Mustafa Acar-Hüsnü Özmen). İstanbul:
Kim Yayınları, 2002, s. 159

74 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Amerika vətəndaşlarından gizli saxlanılmalıdır. İsrail yalan danışsa da, soyğun
etsədə, hətta cinayət etsədə haqlıdır. Çünki, bu Tanrının istəyidir.” Xristian
fundamentalistlərinin lideri Jerry Folvel bu haqda deyir: “ İnanıram ki, Tanrı
Amerikanı müqəddəsləşdirmişdir; çünki Amerika yəhudiləri müqəddəs qəbul
etməkdədir. Bu gələcəyini zəmanət altına almaq istəyirsə, İsraili dəstəkləməyə
davam etməlidir”34.

İsrailə olan bu dəstəyin səbəbi dispensationalist xristian fundamentalistlərin
ölümü yaşamadan göylərə həşr olunmaları müjdəsi ilə bərabər, bir də tarixi
və siyasi səbəblərdir. Bu tarixi və siyasi səbəblər Kolumbun Amerikanı kəşf
etməsindən sonra Avropadan bu qitəyə köçənlərin çoxunun yəhudisevər olması
idi. Bunun isə bir səbəbi vardı. O dövrdə Avropda yəhudilərə qarşı törədilən
qətllərlə yanaşı yəhudiliklə yaxın əlaqəsi olduğuna inanılan Masonluğun
Avropada, xüsusən də İngiltərədə ziyalı zümrə və burjua arasında yayılmasına
bağlı idi. Bu səbəblə də, Amerikaya yerləşən avropalılar Yeni İsrail qurma
qeyrəti ilə yaşayırdılar. Maykl Qillespi bu xüsusda belə yazır: “Roy H. May,
Amerikan demokratik təcrübəsinin mənbəyini müqəddəs kitabdan alan torpaq
hırsı və qətliam üzərinə oturduğunu bildirir. 1620-ci illərdə Massaçusetsə
ayaq basan Puritanlar, Yeni İsraili qurduqlarına inanırdılar. Həqiqətdə bütün
müstəmləməçilik siyasətinin Tanrı tərəfindən istiqamətləndirildiyinə inanılırdı”35.
İngilis müstəmləməçilik düşüncəsini formalaşdıran vəd edilmiş ölkə xəyalı idi.
Amerikaya gələnlər özlərini qədim ibranilərlə eyniləşdirir və Yeni Dünyayı
Yeni Kənan olaraq görürdülər. Onlar özlərini yəhudilərdə olduğu kimi seçilmiş
xalq olaraq dəyərləndirirdilər. Yeni İsraili qurmağa çağıran seçilmiş xalq olma
imici, Amerikanın bütünləşdirici gücü halına gəlmişdir. Alden T. Vaufan, “New
England Frontier: Puritans and Indians 1620–1675”36 (Yeni İngiltərə sərhədləri:

34  Bax: Garace Hallselin. “Forcing God`s hand”. USA: Crossroad İnternatioanl Pub,
1999, 176 p.
35  Bax: Michael Gillespie. Come Hell or High Water: A Lively History of
Steamboating on the Mississippi and Ohio Rivers. USA: Heritage Press, 2002, 316 p.
36  Alden T. Vaughan. New England Frontier: Puritans and Indians, 1620-1675.
University of Oklahoma Press, 1994.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 75

puritənlər ve hindular 1620–1675) adlı əsərində, puritanların yerlilərə qarşı olan
münasibətləri də yer almışdır. Bu əsərdə Yeni Dünya-Amerikanın qurulmasında
yəhudi izlərinin görülməsini sübut edir. Bildiyimiz ki, yəhudilər Misirdən
Kənana qayıtdıqda onlar bu torpaqlarda Amalikalıları gördülər. Onlar savaşaraq
Kənandan onları sıxışdırıb çıxartmışdırlar37. Amerikanı istila edən avropalılar da
özlərini yəhudilərə bənzədərək yerli xalqları qətl edirdilər.

Yəhudilər, sionist xristian fundamentalistlərin inanclarını öz dini
əqidələrindən uzaq tutaraq, Yəhudiyə xidmət etməklə İsrailoğullarından biri
olmadıqlarını bildirirdilər. Yəhudilər özlərini istər Amerikanı, istərsə bu gün
Amerikada fəaliyyət göstərən dini-siyasi fundamentalist təriqətlərin gizli
qurucusu olaraq görürlər. Hələ yəhudilərin XV-XVI əsrlərdən başlayan Yeni
İsrail dövlətini qurma istəkləri XX əsrdə reallığa çevrildi. Uzaqgörən siyasətləri
ilə xristian din mənsublarından böyük məharətllə istifadə edən yəhudilər
müqəddəs kitabın, xüsusən də “Əhdi-Ətiq”in gücündən bəhrələnərək xristian
qruplarını öz tərəflərinə çəkə bilmişdirlər. “Əhdi-Ətiq”in həm yəhudilər, həm də
xristianlar tərəfindən qəbul edilməsi bu siyasətlərini həyata keçirməkdə onlara
yardımçı olmuşdur.

Sinarxistlər (ortaq hegemoniyaçılar): XIX əsr Qərb tarixi üçün olduqça
əhəmiyyət kəsb edən bir dövrdür. Bu əsrdə bir yandan insan həyatının
maddələşməsi və materialist cərəyanların meydan oxuması, digər tərəfdən
isə buna reaksiya olaraq dini mövhümatı təmsil edən mistisizmə əsaslanan
okulist və ezoterik cərəyanlar inkişaf etmişdir. Ezoterik ənənələr üzərində dərin
tədqiqatlar aparan Vill Parfitt “The elements of the Kabalah” adlı əsərində Qərb
mistik ənənəsinin Kabalada yatdığını38, Ziqmund Freyd psixologiyası daxil
bütün modern psixologiyanın da Kabalaya əsaslandığını qeyd etmişdir. Deyə
bilərik ki, modern insana hökm edən “mistik materializm” və ya “materialist
mistisizm” olmuşdur. Bu səbəblə onlar istər yerin altına, istərsə üstünə hakim

37  I Padşahlar, 27:8-9.

38  Will Parfitt. The Elements of the Kabbalah. New York: Barnes & Noble, 1991, p.
68.

76 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

olmağı bacarmışdırlar. Günümüzdə gizli qurumlardan, təşkilatlardan sıx-sıx bəhs
edilməkdədir. Bu gizli və müəmmalı təşkilatlardan və cərəyanlardan biri də XIX
əsrdə ortaya çıxan Sinarxistlərdir (Synarchy). Anarxiyanın tərsi olan sinarxiya
“ortaq hegemoniya” olaraq tərif edilmişdir. Hələ XVIII əsrdə termin olaraq
istifadə olunan sinarxiyanın, ezoterik bir cərəyan olaraq Josef Alexander Saint-
Yves Alveydre (1824-1909) sistemləşdirmişdir. Tarixi Sion təriqət və təkkəsinə
(Priory of Sion) gedib çıxan, Davud (Siyon) ulduzunu simvol kimi qəbul edən
Martinist təriqətiylə də əlaqəsi olan Müqəddəs Şovalyeləridir (Gertsoqlar).
Saint-Yves onları tarixin ən üst sinarxistləri olaraq dəyərləndirir.

Sinarxiya, totalitar bir idarə sistemini əsas götürür. Saint-Yves dünyanı
həqiqətdə yer altında Aqartha adını verdiyi və onun telepatiya yoluyla əlaqə
qurmanın mümkün olduğunu iddia etdiyi aydınlanmış ruhlar aləminin idarə
etdiyini və hətta, onların hökmranı olduğunu bildirirdi. Yer üstünü isə gizli
mistik və ezoterik elit aləm idarə etməlidir. Necə ki, orta əsrlərdə Avropanı pərdə
arxasında, gizlı, siyasi, ekonomik və dini həyatı kontrol altında idarə etməyi
bacaran Şovalyelər idarə etmişdilərsə, bu gün də mahiyyət etibari ilə eyni
missiyanı həyata keçirən elit kadro idarə etməlidir. Mövzunun tədqiqatçıları,
sinarxiyanın Hitlerə qədər Avropada siyası sahədə təsirli olduğunu qeyd edirlər.
Bu gün isə Xristian Sionistlərin təşkil etdiyi bir çox sərmayə təşkilatlarında bu
siyasətin izləri görülməkdədir.

Millenarianlistlər və Millennialistlər: Millennialistlər təriqətlərinin
əksəriyyəti fundamentalist dini təriqətlərdir. Günümüzdə bu prosesi daha
çox Amerika və İsraildə bir çox dini-siyasi cərəyanlar, Müqəddəs Kitabların
işığında esxatoloji inancları uğrunda öz qədərləri kimi insanlığın qədərini də
ona bağlayırlar. Millenarianist olaraq adlandırılan bir çox qruplar da mövcuddur.
Onlardan bəziləri bunlardır: Brahma Kumaris World Spiritual University
(Brahma Kumaris dünya mənəviyyat universiteti), Rasta, Fifth Monarchy Men
(beşinci monarxiya adamları), Playmouth Brethen (Playmoz qardaşları) və s39.

Xristian (kilsə) cəmiyyətlərinin quruluş baxımından bir çox nöqtələrdə

39  Ali Ünal, s. 51.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 77

oxşarlıqları olsa da, qurtuluş doktrinası (soterioloji) və məbdə-məad (esxatoloji)
mövzularında böyük fərqlilikləri vardır.40 Bu baxımdan xristian düşüncəsində
inanc ünsürü kimi qəbul edilən İsa Məsihin ikinci dəfə zühuru məsələsi xüsusən
Protestant xristianlarda müxtəlif Mesyanist (Məsihçi) və Mileniyanist (Minilçi)
məzhəb və təriqətlərin ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. Bu məzhəb və
təriqətlər müqəddəs mətnlərdə İsanın zühuru ilə əlaqəli ifadələri öz təlimlərində
əsas tutaraq, bu inancı hər zaman yaşayışlarında öndə tutarlar. Bu cərəyanlar
mövzuya fərqli aspektdən yanaşdıqları üçün bir-birindən ayrılırlar. Mövzuya
müxtəlif aspektdən yanaşmaları səbəbindən ortaya çıxan cərəyanlar əsasən
məsələyə müzakirə mövzusu olaraq baxırlar. Hətta, Milenium yəni minillik
hökmranlıq dövrünün nə zaman hayata keçəcəyi və ya hal-hazırda bu dövrün
yaşandığını iddia edən tarixi Pre-Milenium, A-Milenium, Post-Milenium kimi
cərəyanların ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur.41

Tarixi pre-milenium görüşünün ilk müdafiəçilərindən biri olan kilsə
atalarından İreneus (115-200) dünyanın 6000 il davam edəcəyini söylədi. Onun
fikrinə görə Tanrı dünyanı 6 gündə yaratdığı üçün dünya 6000 il davam edəcəkdir.
Ancaq, bu fikir günümüzdə qəbul edilməməkdədir.42

Tarixi pre-mileniumçuların düşüncələrinə görə 6000 ilin sonuna yaxın
dünyada hər şey öz məcrasından çıxaraq ən pis hala gələcəkdir. Bu vəziyyətin
Məsihin missiyasının əksini həyata keçirən birinin gəlməsiylə ən kulminasiya
nöqtəsinə gələcəyini və beləliklə, tarixin ən dəhşətli böhranının 7 il davam
edəcəyini bildirirlər. Bu dəhşətin sonunda Məsihin fiziki olarak zühur edəcəyinə
inanırlar.

Məsih zühur etmədən öncə bu xəbər bütün insanlığa müjdə olaraq
çatdırılacaq və bu müjdədən xəbərdar olan insanların çoxu iman gətirəcəklər.
Hətta, Məsih zühur etdikdə çox sayda İsrail xalqı da ona iman edəcəkdir. Beləcə,

40  Joachim Wach. Din sosyolojisi (çev: Ünver Günay). İstanbul: 1995, s. 191.

41  Bax: Robert G. Clouse.The Meaning of the Millennium: Four View. Downers Grove, IL:
Intervarsity Press, 1977.

42  Папий Иерапольский // Протоиерей Александр Мень. Библиологический
словарь. М.: Фонд им. Александра Меня. 2002.

78 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

iman edən yəhudilər İsraildə toplanacaqlar. Onların düşüncələrinə görə, Məsih
zühur etdiyində ölmüş əzizlər də diriləcək, yaşayan əzizlər isə mükəmməl bir
hala gələcəklər. Beləliklə, min il boyunca Məsih dünyada krallıq edəcəkdir.
Bu min il ərzində pis əməl sahibləri, günahkarlar diriləcək və onların ən son
məhkəmələri olacaqdır. Bir sözlə yeni həyat o andan etibarən başlayacaqdır.43

Ancaq tarixi pre-milenium ilə günümüzdəki pre-milenium arasında ciddi
mənada fərq vardır. Pre-milenium mənbəyini müqədəss kitabın babından
götürür. Bu fikir XIX əsrdə Con Darby tərəfindən ortaya atılmışdır. Vəhy 20:2-7
babında keçən min il hərfi mənada, yəni İsanın gələcək hər hansı bir zamanda
dünyada zühur edərək Yerusəlimdə hökmranlıq qurması bu hökmranlığı min il
davam etdirəcəyi düşüncəsidir. Bu minillikdən sonra sonsuzluğun başlanacağına
inanırlar.44

Digər bir fərq əsasən özünü Məsihin zühuru zamanı yəhudilərin tutacaqları
mövqe xüsusundadır. Pre-mileniumçular Məsihin zühurundan əvvəl yəhudilərin
dövlət quracaqlarına, müqəddəs məbədlərini yenidən inşa edəcəklərinə və orada
qurbanlar kəsiləcəyinə inanırlar. Bu fikir isə heç şübhəsiz yəhudi inancları ilə
birbaşa əlaqəlidir. Yəni onların inanc doktrinasını əks etdirir.

Tarixi pre-mileniumçular isə bu mövqedən çıxış etməyərək yəhudilərin
Məsihə iman edəcəklərinə və Məsihin özünün müqəddəs olduğu üçün heç bir
məbədə də ehtiyac görməyəcəklərinə inanırlar. Bu yanaşma tərzi ilə tarixi pre-
mileniumçular ənənəvi xristian düşüncə sistemində olduqlarını göstərirlər. Pre-
mileniumçular İsa Məsihin bütün insanların günahları üçün öldüyünə inandıqları
halda, tarixi pre-mileniumçular bununla bağlı fikir irəli sürmürlər. Tarixi pre-
mileniumçuların bəziləri bu görüşü qəbul edir, digərləri isə qəbul etmir. Pre-
mileniumçular İsa Məsihin zühurunun iki mərhələli olacağına inanırlar. Onların
düşüncələrinə görə Məsih ilk gəlişində gizli gələcək, ona iman edənləri göyə

43  The “End Times” A Study on Eschatology and Millennialism A Report of the
Commission on Theology and Church Relations of the Lutheran Church--Missouri
Synod September 1989.
44  Larry V. Crutchfield. “Origen” in Dictionary of Premillennial Theology (ed. Mal
Couch). Grand Rapids: Kregel, 1996, p. 289.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 79

- yanına alacaq, özü isə dünyaya fiziki olaraq zühur etməyəcəkdir. Bundan
sonra 7 illik böhran başlayacaq. Məhz, bu böhrandan sonra İsa Məsih həqiqi
mənada dünyaya zühur edəcəkdir. Tarixi pre-mileniumçular isə bu görüşü qəbul
etmirlər. Məsihin bir dəfə və fiziki zühurunun həyata keçəcəyinə inanırlar.
Məsihin hökmranlığı zamanı şər, günah və ölüm kimi mənfiliklərin olmayacağı
düşüncəsini müdafiə edirlər.45

A-Milenium dini dünyagörüşündəki min il rəmzi məna daşımaqdadır. Bu
zaman, İsa Məsihin birinci və ikinci zühuru arasındakı zamanı ifadə edir. Onların
inanclarına görə yaşadığımız dövr Vəhy 20-ci kitabında qeyd edilən min ildir.
Bu min il mənəvi və ruhi olaraq yaşanmaqdadır. Bu dövrdə inanan insanlar az
maneələrlə qarşılaşarlar. İsa Məsih belə buyurur: “Kim güclü adamın evinə girib,
malını oğurlaya bilər? Ancaq onu bağladıqdan sonra evini soya bilərlər”46. İsa
Məsih bu ifadələrdə şeytanı güclü adama bənzədir.

Hal-hazırda müjdə bütün insanlığa təbliğ edilməkdədir. Müjdə tam mənası
ilə bütün bəşəriyyətə çatdığında Xristianlıq qəbul ediləcək və beləliklə, min illik
dövr başlayacaqdır. Bu min illik zaman xristianlığın yüksəliş dövrü olacaqdır.
Ancaq, bu min illik zaman müddəti təqvimi deyil, simvolik də ola bilər.

Xristianlığa görə müjdə dünyada yayılmağa başladıqda dünyada vəziyyət
yavaş-yavaş daha yaxşı olacaqdır. Minilliyin başlanğıcında xristianlar daha
da çoxalacaqdır. Minilliyin sonlarında Məsih qayıdacaq və əbədi həyat
başlayacaqdır.

A-mileniumçu görüşə görə post-mileniumçuların düşüncələrində bəzi
problemlər mövcuddur. Post-mileniumçular minillik hökmranlıq dövründə
dünyada vəziyyətin stabil olacağını iddia edirlər. A-mileniumçular isə əksinə
böhranın olacağını bildirirlər47 .

45  Robert K. Whalen. “Premillennialism” in The Encyclopedia of Millennialism and
Millennial Movements (ed. Richard A. Landes).  New York: Routledge, 2000,  p.200-
225.

46  Incil, Matta 12:29

47  İncil, Matta 24:6-14, 21. 22; Luka 18:8; 21:25-28; II-ci Selaniklər 2:3-12; II-ci
Timoteus 3:1-6; Vəhy 13:1-10-13.

80 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Gördüyümüz kimi bütün xristian dini fundamentalist təriqətlər İsa Məsihin
zühuru ətrafında birləşərək, bu aspektdə böyük işlər görərək, iddialları uğrunda
mübarizə aparırlar. Fikir və görüşlərində müəyyən qədər ayrılıqlar olsa da, ortaq
ideyalar ətrafında birləşməyi də bacarırlar.

Protestantlıq məzhəbi içərisində təşəkkül tapan müxtəlif dini cərəyanlarla
bərabər Xristianlıqda Katolik, Pravoslav və Monofizit Kilsələrdən biri olan
Erməni Qriqoryan fundamentalizmindən də bəhs etmək mümkündür.

Katolik Fundamentalizmi: Xristian dünyasında ən çox mənsubu olan
məzhəb məhz Katolisizmdir. Bu məzhəb özünü İsanın həvarisi Petrusa
bağlamaqdadır. Məzhəbin mənəvi rəhbəri Papadır. Papa həm də Vatikan
dövlətinin rəhbəridir. Papa eyni zamanda bütün katolik dünyasının dini lideridir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Katolisizm və Pravoslavlıq digər xristian məzhəblərinə
nəzərən daha çox mühafizəkardır. Katolisizmə görə insan günahla dünyaya göz
açır. Ona görə də, katolik məzhəbində günah çıxarma olduqca əhəmiyyət kəsb
edir. Orta əsrlərdə məhz katolik kilsəsi günah çıxarmanı pul qarşılığı yerinə
yetirirdi. Bu səbəbdən də, Martin Lüter və onun tərəfdarlarının etirazlarının ən
başlıca səbəblərindən biri də pul qarşılığı günah çıxarma ayini olmuşdur.

Əgər biz dinin siyasiləşməsindən bəhs ediriksə, o zaman qeyd etmək lazımdır ki,
siyasiləşmiş din anlayışını ən bariz nümunəsini Xristianlıqda müşahidə edə bilərik.
Belə ki, hələ İmperator Teodosius 380-ci ildə Xristianlığı Romanın rəsmi dini elan
etməsi ilə Xristianlıq siyasiləşmə yoluna başlamışdır. Daha sonralar, xüsusən də
XI əsrdən sonra Katolisizm Qərbdə, Ortodoksluq isə Şərqdə öz siyasi iradələrini
daha açıq şəkildə ortaya qoymağa başladılar. Bildiyimiz kimi istənilən hər hansı
bir din siyasiləşdiyi andan etibarən fundamentalizmə, maraqların kəsişdiyi yerlərdə
isə radikalizmə meyl edir. Məhz, Xristianlıq da bu minvalla öz siyasi kursunu
müəyyənləşdirərək maraqlarının kəsişdiyi yerlərdə müharibələr, qarşıdurmalar,
qətliamlar və s. müxtəlif mənfi tendensiyalar həyata keçirmişdir. Buna misal olaraq
səlib yürüşlərini, yüz illik, yeddi illik müharibələri göstərmək mümkündür.

Qeyd etmək lazımdır ki, Katolisizm Qərbdə hakim dini-siyasi gücə
çevrildikdən sonra kilsə demək olar ki, bütün sosial, iqtisadi, mədəni həyatı

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 81

öz konrtolu altına almışdır48. Bunun üçün Katolisizmin dini-fəlsəfi təməlini
əsaslandıran böyük mərkəzlər, dini məktəblər və seminariyalar fəaliyyət
göstərirdi. Belə ki, XI əsrdən etibarən, xüsusən də Papa II Aleksandrın ölümündən
sonra dini-siyasi hegemoniyanı öz əlində tutmağı bacaran Hildebrand, yəni
VII Qreqori II Aleksandrdan fərqli siyasət həyata keçirməyə başlamışdır49. Ele
o dövrdən etibarən Qərb dünyasında elm və fəlsəfəyə diqqət artmış, kilsə bu
istiqamətdə siyasətini müəyyən qədər yumşaltmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki,
Xristianlığın Romada rəsmi dövlət dini kimi qəbul edilməsindən sonra başlayan
sxolastizm XI əsrə qədər daha da inkişaf etmiş, elm və fəlsəfənin nüfuzu
azalmışdır. Neo-Platonizmi dərindən mənimsəyən Avqustin Xristianlığın
dini-fəlsəfi əsaslarını inkişaf etdirdikdən sonra Xristianlıq qaranlıq dövrə qərq
olmuşdur. XI əsrdən etibarən isə Xristian dünyasında yeni dövr başlamış Qərbi
Avropa dini-siyasi iradəsini Romaya təslim etmiş, Papanın dini hegemoniyası
altında birləşmişdir. Beləliklə, Xristianlığın ikinci dövründə bir az yumşalmalar
müşahidə edilsə də, dini siyasi kurs dəyişməz olaraq qalmışdır. Bu dövrdən
etibarən istər ilahiyyat, istər fəlsəfə sahəsində ortaya çıxan filosof və teoloqlar
diqqət çəkmişdirlər. İrlandiya əsilli Con Skot, Anselm və Foma Akvinalı kimi
ilahiyyatçı-filosoflar öz dini-fəlsəfi doktrinalarını ortaya qoymuşdurlar. Anselm
Avqustinin Platonizm ənənəsini davam etdirərək ontoloji dəliləri əsaslandırmağa
çalışmışdır.50 Qeyd etmək lazımdır ki, Con Skot da Anselm kimi platonçu filosof
olaraq bilinməkdədir. Bildiyimiz kimi platonçu fəlsəfə XIII əsrə qədər Qərbdə
əsas fəlsəfi istiqamət olmuşdur. Çünki, Platonun fəlsəfi dünyagörüşü Avqustin
tərəfindən Xristianlığa qazandırılsa da, Platonizm Dionisious tərəfindən təqdim
edilmişdir. Xristian dinin əsas dini-fəlsəfi əsaslarının platonizmin fəlsəfəsi
üzərində qurulması təsadüfi deyildir. Belə ki, bildiyimiz kimi Platon Aristoteldən
fərqli olaraq, əsasən öz fəlsəfi paradiqmasını daha çox ideyalar üzərində

48  Соколов В. В. Средневековая философия. М.: Высшая школа, 1979, с.98-
1001.

49  Bertrand Rassel, The History of Western Philosophy, pp.412.

50  Bertrand Rassel, The History of Western Philosophy, pp. 400-406.

82 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

qurmuşdur. Aristotel isə daha çox dialektik metodun və realistik fəlsəfənin
banisi idi51. İnkişaf edən bu tendensiyanın sonunda isə XII əsrdən başlayarq
siyasi hegemoniyanın əldə edilməsi üçün krallıqlarla Papa arasında gəringinlik
artırdı. Siyasi gücü öz əlində saxlamağa çalışan kilsə bu istiqamətdə şərtləri daha
da çətinləşdirirdi. Papa II Paskal və V Henry arasında hakimiyyət mübarizəsi
daha da şiddətlənirdi52. Kilsə ilə Krallıqlar arasında baş verən bu gərginlik
halları Qərbi Avropanın hər yerində müşahidə edilirdi. İtaliya, Fransa, İngiltərə
və s. yerlərdə bu vəziyyəti müşahidə etmək mümkün idi. Bunun nəticəsində
kilsə sxolastikanı daha da gücləndirirdi. Ancaq, cəmiyyətdə dəyişiklikləri də
nəzərə alan Kilsə, bəzi addımlar da atmağa məcbur qalırdı. Bundan başqa kilsə
Xristianlığın dini-fəlsəfi əsaslarını daha da inkişaf etdirmək məqsədi ilə yeni
tipli təhsil müəssisələrini açırdı. Beləliklə, Qərbdə ilk Universitet tipli təhsil
müəssisələri fəaliyyətə başlamışdır. Bu universitetlərdə isə Platonizmlə bərabər
Aristotelçilik də tədqiq edilirdi. Çünki, elmlərin inkişafında Aristotel məntiqi və
dialektikası əsas yer tuturdu. XII-XIII əsrdən etibarən Müsəlman filosoflarından
İbn Sina və İbn Rüşd kimi filosofların elmi və fəlsəfi irsləri öyrənilməyə
başlamışdır. Bu yolla onlar Aristoteli də tanımaq məcburiyyətində qalmışdılar.
Beləliklə, Platonun ideya dünyası ilə Aristotelin dialektika və məntiqi Qərbdə
tətbiq edilməyə başlanılmışdır. Bu isə sonrakı əsrlərdə Qərb cəmiyyətinin köklü
dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Bu inkişaf Qərb mədəniyyətində intibah, intibah
isə reforma yol açmışdır.

Martin Lüterin başlatdığı reform hərəkatı, arxasınca isə Kalvinin müəyyən
qədər fərqli, ancaq eyni tendensiyanı izləyərək cəmiyyətin dəyişməsi uğrunda
davam etdirdiyi etirazı Katolisizmin müəyyən qədər reformdan keçməsinə təkan
vermişdir. Bu hadisələrdən sonra Katolik kilsəsi qərara almışdır ki, Xristian
ilahiyyatı ilə birlikdə təbiət və humanitar elmlərə də əhəmiyyət verilməlidir. Ona
görə də, Katolik kilsəsi yeni tipli Cizvit (İyezuit) məktəblərini açmağı qərara
almışdır. Bu hadisələrdən bir qədər əvvəl isə elm və ehkam qarşıdurması Kilsənin

51  Bertrand Rassel, The History of Western Philosophy, pp.417-418.
52  Bertrand Rassel, The History of Western Philosophy, p. 416.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 83

hiddətini bir az da artırmışdır. 1543-cü ildə Koperik nəzəriyyəsinin yayılması,
sonra isə Kepler və Qalileyin elmi yanaşmaları Qərb cəmiyyətində elmin inkişafına
səbəb olmuşdur. Belə ki, cəmiyyətdə nəzəri elmlə birlikdə, praktiki elm də inkişaf
etməyə başlamışdır. Praktiki elmin inkişafı isə cəmiyyətin dəyişməsinə səbəb
oldu. Leonardo da-Vinçi və Qalileyin mexaniki elmin inkişafındakı töhfələri isə
Qərbdə manfakturalaşmanı daha da inkişaf etdirdi. Kilsə isə bu durum qarşısında
acizlik hiss etsə də, cəmiyyətdə oturuşmuş doqmaları və bunun nəticəsi olaraq
əldə etdikləri siyasi iqtidarı itirmək istəmirdi53.

Katolik kilsəsi siyasi hegemoniyasının qorumaq və daha da gücləndirmək
məqsədi ilə dini inanc, ayin və ibadətlərində mühafizəkarlıq sərgiləyirdi.
Onlar bu taktika ilə xalqı qorxu və itaət altında tutaraq onları istismar
edirdilər. Məsələn, insanın doğuşdan etibarən günah içində doğulması və bu
günahdan qurtulmanın tək yolu isə Katolik Kilsəsi olduğu iddiası insanları aciz
buraxırdı. Çünki, Katolik dini əqidəsində Papa İsanın yerdəki vəkili, Petrusun
isə xələfidir. Bu baxımdan Papa günahkar xristianı Tanrının adı ilə bağışlaya
bilər, yetər ki kilsəyə gələn insan günahlarını etiraf edə bilsin. Ayrıca, kilsə
və kilsə xadimləri müqəddəs hesab edildiklərindən onlara qarşı gələn insanlar
lənətlənir və anafema (kilsədən uzaqlaşdırma) edilirdi. Bəzi hallarda isə onlar
inkvizisiya məhkəmələrində mühakimə edilərək ağır cəzalarla cəzalandırılırdı.
Hətta, Xristianlığın əqidə və ibadətlə əlaqədar prinsipləri elə bir şəkildə təlqin
edilmişdir ki, insanlar törətdikləri hər hansı bir məişət xətaları səbəbi ilə özlərini
belə cəzalandırırdılar. Cəmiyyəti öz təlqinləri ilə elə bir duruma gətirmişdirlər
ki, orada insan amili kiçildilmiş və hümanist dəyərlər tamamilə əhəmiyyətini
itirmişdir54.

Təbii ki, din siyasiləşdikdə ilahi hakimiyyət adı altında siyasi güclər
öz mənafelərinə xidmət edən prinsiplərini insanlara zorla qəbul etdirirdilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, təlqin edilən Xristian ehkamları inanc obyektləri

53  История философии: Запад-Россия-Восток. Книга вторая: Философия вв.
XV-XIX / Под редакцией Н. В. Матрошиловой. М.: Академический проект, 2012.

54  Bertrand Rassel, The History of Western Philosophy, pp. 435-441.

84 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

olduqlarından insanların dini-prixoloji durumlarına təsir edirdi. Ona görə də,
onlar müqəddəs missiya olaraq təlqin edilən hər bir şeyi sorğu-sualsız qəbul edir
və onları həyatlarında tətbiq edirdilər.

Bu baxımdan Katolisizmə qarşı etirazlar hər yerdə baş qaldırsa da, onları
dəstəkləyən xalq kütləsi də mövcud idi. Onlar Katolik Kilsəsinin ətrafında
birləşərək Papanın bütün əmrlərini yerinə yetirirdilər. Xüsusi təlimlər görən
gənclər isə feodal zümrəyə xidmət göstərmək üçün bir-birləri ilə yarışır və bu
sıraya qoşulmağı özləri üçün şərəf bilirdilər. Onlar tarixdə Şovelyelər olaraq
bilinməkdədir. Şovelyelər (Gersoklar) əsasən zadəgan ailələrinin övladları
olurdular. Onlar süvari olaraq yüksək əsgəri təlimdən keçərək zədəganları
və rühani təbəqəni qoruyur, onlar üçün canlarından belə keçirdilər. Onlar bu
əməlləri ilə kilsənin rəğbətini, Papanın isə xeyir duasını qazanırdılar.55

Bu baxımdan əsrlər boyu Katolik kilsəsinin həyata keçirdiyi din siyasətini
fundamentalizm, hətta dini radikalizm kimi xarakterizə edə bilərik. İnkvizisiya
məhkəmələri və bu məhkəmələrin nəticəsi olaraq saysız-hesabsız qurbanlar məhz
dini terrorun qurbanları olmuşdur. Bu qurbanlar arasında mütərəqqi fikirləri,
elmi kəşfləri və ya kilsəyə qarşı hər hansı bir iradı olan insanlar yer alırdı.

Ancaq, bütün bu cəhdlərə baxmayaraq Qərbdə kilsə nüfuzunu itirməyə
davam edirdi. Artıq günbəgün cəmiyyət elm və texnikanın inkişafı ilə əlaqədar
Kilsə ehkamlarının inandırıcı olmadığının şahidi olurdular. Təbii ki, buna səbəb
Qərb cəmiyyətini elmi və texniki tərəqqiyə aparan elm adamları və filosoflar
olmuşdurlar. Artıq XVII əsrdən etibarən ingilis realizmi Aristotel fəlsəfəsi
üzərində inkişaf etməyə başladı. Fransis Bekon elmdə dörd böyük ixtiraçı –
Kopernik, Kepler, Qaliley və Nyutondan, siyasi elmlər sahəsində Makavellidən
sonra cəsarətə gələrək Qərb cəmiyyətində oturuşmuş, həyat düsturu kimi qəbul
edilən Kilsə doqmalarını tamailə darmadağın etmişdir. İdolları (Bütləri) sındıran
ərəb, fransız və digər dilləri dərindən bilən, ərəbdilli filosofların yaradıcılğına
bələd olan Bekonun sındırdığı bütlər bunlar olmuşdur: qəbilə, mağara, bazar,

55  Чернокозов А. И. история мировой культуры (Краткий курс). Ростов-на-
Дону: Феникс, 1997, с. 98-100.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 85

teatr və məktəb bütləri. Bununla Bekon insanların həyatlarını ağırlaşdıran
lazımsız adət-ənənələri, dini siyasi iradəyə xidmət edən uydurma inancları
və s. cəmiyyətdən təmizləmək istəmişdir56. Qərb cəmiyyətini əsrlər boyu
insanların və ya Kilsənin yaratdığı bütlərdən təmizləmək istəyən Bekon elmi
metodologiyada deduksiya və induksiya metodlarını da inkişaf etdirdi57. Sonra
Hobbesin yeni insan yaratmaq ideyası, arxasınca Dekartın “Düşünürəm, elə isə
varam” 58tezisi insanı hər şeyin meyarı kimi təqdim etməsi, Spinozanın panteist
dini dünyagörüşü, C. Lokun cəmiyyətdə tolerantlıq mühitinin təşkili ilə əlaqədar
yanaşmaları, Leybnitsin təlqin etdiyi “Monadaları” və teodis ilə əlaqədar orjinal
düşüncələri Qərb cəmiyyətində fəlsəfi liberalizmin yaranmasına səbəb oldu.
Bununla da, irəliləyən zamanlarda bütün bu fəaliyyətlərin nəticəsi olaraq 1789-
cu ildə Fransa Burjua İnqilabı baş vermişdir. Fransadan başlayan inqlab dalğası
bütün Qərbi Avropanı cənginə aldı. Bunun nəticəsi olaraq Fransada kilsə və
kilsə xadimləri sıxışdırılıb çıxardılmışdır. Beləliklə, cəmiyyətdə nüfuzunu itirən
kilsə İtaliya, İspaniya və Portuqalyada dini-siyasi iradəsini həyata keçirməklə
kifayətlənmişdir. Daha sonralar Vatikan bəzi Qərb ölkələri ilə yanaşı Latın
Amerikasında da təsirli ola bilmişdir.

Bu gün də Katolisizm sakramentlər, ayin və mərasimlərin yerinə yetirilməsi
məsələlərində digər Protestant məzhəblərindən kəskin fərqlənməkdədir. İntibah
dövrünün mədəni inkişafı Kilsəyə təsirsiz ötüşməmiş və ona görə də sonrakı
illərdə Kilsə Xristianlığın müqəddəslərdən İsa, Məryəm və digərlərinin
heykəllərini yaratmış və bu heykəlləri kilsələrdə yerləşdirərək onlara insanların
təzim etmələrini təmin etmişdirlər. Bu isə müəyyən qədər bütpərəstliyə
meyillilikdən xəbər verir ki, ilkin Xristianlıqda bu yolverilməz idi. Bu baxımdan

56  История философии: Запад-Россия-Восток. Книга вторая: Философия вв.
XV-XIX / Под редакцией Н. В. Матрошиловой. М.: Академический проект, 2012.
с. 89-98.

57  Bertrand Rassel, The History of Western Philosophy, p.544.

58  История философии: Запад-Россия-Восток. Книга вторая: Философия вв.
XV-XIX / Под редакцией Н. В. Матрошиловой. М.: Академический проект,
2012.с.105-106.

86 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Pravoslavlıqda da ikonalara inanc yer almaqdadır. Protestantlıqda isə bu kimi
heykəl və ikonalara rast gəlinməməkdədir.

Bu gün Katolisizm İtaliya, İspaniya, Portuqalya, Latın Amerika və qismən
bəzi Şərqi Avropa ölkələrində yayılmışdır. Bu baxımdan Katolisizm Xristianlığın
ən böyük məzhəblərindən hesab edilir. Onda belə bir sual yaranır ki, Katolisizmin
dini-siyasi iradəsini əks etdirən Vatikan Xristianlığın propaqandası və dünya
siyasətində hansı yeri tutmaqdadır? Katolisizm nə qədər də XVIII-XIX əsrdə
nüfuzunu itirsə də Vatikanın sərhədlərini aşmağı hər zaman bacarmışdır. Vatikan
tək katolik dünyasında deyil, bütün Xristian dünyasında söz sahibi olmuşdur.
Görünüşdə Papa bir simvolik din təmsilçisi kimi görünsə də, siyasi sahədə
sözü eşidilmiş, bəzi siyasi problemlərin həllində rolu olmuşdur59. Bu baxımdan
Katolik Kilsəsinin bu gün nüfuz edə bildiyi sahələri belə xarakterizə edə bilərik:

1. Cəmiyyətin əxlaq dəyərlərinin formalaşmasında tənzimləyici rol oynama;
2. Xristianlığın propaqandasını həyata keçirmə;
3. Dünyada dini və siyasi istiqamətdə baş verən münaqişələrin həlli yolunda
sülhsevər missiyanı yerinə yetirmə.
Qeyd etmək lazımdır ki, hər üç istiqamətdə Vatikan böyük çətinliklərlə
üzləşməkdədir. Belə ki, bu gün liberal dəyərlərin yaşandığı Qərbi
Avropada Vatikanın diqtə etdiyi əxlaq normaları bu gün Qərb cəmiyyətində
çeynənilməkdədir. İnsanlar insan azadlığı, insan haqq və hüquqları sahəsindəki
geniş açılımdan istifadə edərək öz azad seçimlərini həyata keçirirlər. Məsələn,
bu gün Vatikanın irad və etirazına baxmayaraq bəzi Qərb ölkələri eynicinisli
insanların evliliklərini qanuniləşdirmişdirlər60. Bundan başqa bütün dinlərdə
olduğu kimi Katolisizm də evtanaziyaya qarşı çıxsa da, ancaq insanların bu
kimi intiharı bəzi cəmiyyətlərdə qanuniləşdirmiş, hətta bəyənilən humanist
addım olaraq dəyərləndirilməkdədir. Ayrıca, narkotik və bu qəbildən olan zərərli
vərdişlərin kilsə tərəfindən pislənilməsinə baxmayaraq, bu gün bəzi Avropa

59  Папа, Католическая энциклопедия. EdwART. 2011.
60  Мatikan eşcinselliğe savaş açti// http://www.habervitrini.com/magazin/vatikan-
escinsellige-savas-acti-93816/.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 87

ölkələri narkotik maddələri istifadəsinin qanuniləşməsini tələb edirlər. Bütün
bunlar onu göstərir ki, Qərb cəmiyyəti artıq bir neçə əsrdir ki, dini dəyərlərdən
qoparaq liberal dəyərlərin işığında yaşamaqdadırlar. Bu isə Vatikanın çox da
böyük nüfuza sahib olmamasından xəbər verir.

Vatikanın həyata keçirdiyi digər məsələ Xristianlığın propaqandasıdır. Belə
ki, Vatikanın hələ orta əsrlərdən başlatdığı bu siyasət zamanla forma dəyişdirərək
günmüzə qədər gəlməkdədir. Xristianlıqda Pavlusla (Pavel) başlayan
missionerlik fəaliyyəti sonra mahiyyətini dəyişərək siyasiləşmiş və nəticə etibarı
ilə orta əsrlərdə səlib yürüşləri, reformdan sonrakı missionerlik fəaliyyəti və XX
əsrin 60-cı illərindən etibarən isə dialoq siyasəti ilə davam etdirilmişdir.

Hələ orta əsrlərdə bir çox təəssübkeş xristianlar kilsənin çağırışına əslində
Xristianlığın genişlənməsi məqsədi ilə deyil, daha çox qənimət əldə etmək
istəyi ilə qoşulmuşdurlar. Bunun ən bariz nümunəsi Yaxın Şərqə yürüş etməyə
hazırlaşan səlibçilərin atasından küskün olan Bizans imperatorunun qızının
çağrışı üzrə Konstantinopola girərək şəhəri yağmalaması hadisəsidir. Bu isə onu
sübut edir ki, səlibçilər din təəssübkeşlik adı altında yağmalama və qəsbkarlıq
həyata keçirirdilər.

XVII-XIX əsrlərdə isə Xristianlıq aktiv missionerlik siyasətini həyata
keçirməyə başlamışdılar. Onların bu fəaliyyəti əsasən Latın Amerikası, Afrika
və Uzaq Şərq ölkələrinə yönəlmişdir. Bu fəaliyyətin isə yalnız bir məqsədi var
idi ki, bu da müstəmləkə siyasət həyata keçirmək, yerli xalqları xristianlaşdıraraq
öz tərəflərinə çəkmək, onların dini həssasiyyətlərinə xitab edərək qarşılaşacaqları
xoşagəlməyən hər hansı bir qarşıdurmanın əvvəlcədən qarşısını almaqla onlara
məxsus yeraltı və ya yerüstü bütün zənginlikləri mənimsəmək olmuşdur. Bunun
nəticəsi olaraq bu qəsbkarlar Afrikanın bütün resurslarını ələ keçirmiş, bu
torpaqların əsl sahiblərini isə qul kimi Amerika və Avropaya aparmışdırlar. Bu gün
də həmin Afrika xalqları istər Amerikada, istərsə də Avropada diskriminasiyaya
məruz qalmış, onlar tərəfindən aşağılanmışdır. Əsrlər boyu təzyiq nəticəsində milli
identiklikləri unutdurulmuş, ikinci dərəcəli vətəndaşlar kimi qəbul edilmişlər. 61

61  Mиссионерство // Советская историческая 

88 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

XX əsrin 50-60-cı illərində isə Vatikan anladı ki, artıq missionerlik
fəaliyyəti xristianlara qarşı xalqlar arasında ikrah hissi yaradır və bu fəaliyyət
artıq lazım olan nəticəni verməməkdədir, o zaman onlar qərara gəldilər ki,
bu siyasəti dəyişməlidirlər. Bununla da, Vatikan 1962-ci ildə Katolik kilsələri
arasında anlaşılmazlıqların aradan qaldırlması və müxtəlif sahələrdə iş birliyinin
yaradılması istiqamətində “Məclis” təşkil etməyə qərar verdi. Bu toplantıda 141
ölkədən 2860 təmsilçi iştirak etmişdir. Papa XXIII Jean öz çıxışında vurğulamışdır
ki, xristianlar öz aralarında anlaşmaya gələ bildikləri qədər müsəlmanlarla da
dialoq çərçivəsində əməkdaşlıq etməlidirlər62. Hətta, 1964-cü ildə Papa VI
Paul tərəfindən təsis edilmiş Xristian Xarici Dinlər İdarəsi dinlərarası dialoq
və əməkdaşlıq ətrafında fəaliyyətdə olmuşdur. 1974-cü ilə qədər aktiv fəaliyyət
göstərən bu qurum vasitəçiliyi ilə dünyanın müxtəlif yerlərində seminar və
konfranslar təşkil edilmişdir. Bu istiqamətdə dialoq və əməkdaşlıq çərçivəsində
həyata keçirilən müxtəlif tədbirlər bu gün də davam etdirilməkdədir. Ancaq,
qeyd etmək lazımdır ki, Vatikanın başlatdığı dialoq və əməkdaşıq cəhdləri
indiyə qədər özünü doğrultmamışdır. Çünki, Vatikanın ikili standartlarla
problemlərə yanaşması bu dialoq və əməkdaşlığı kölgədə qoymuşdur. Belə ki,
2015-ci ilin Aprel ayında “Qondarma Erməni Soyqırımı” haqqındakı Vatikanın
və onların Xristian təəssübkeşlərinin mövqeyi ədalətin deyil, məhz maraq və
siyasi ambisiyalarının arxasında olduqlarının əsas göstəricisi idi63. Bu isə onların
səmimiyyətlərinə kölgə salmaqla bərabər, dünyada ikili standartların davam
etdiyinin ən bariz nümunəsi olmuşdur.

Nəticə olaraq deyə bilərik ki, dini fundamentalizmin ən dərin şəkildə yaşandığı
Xristian məzhəblərindən biri də məhz Katolisizmdir. Sekulyarlaşmanın təzyiqi

энциклопедия.  М.: Советская энциклопедия . Под  ред. Е. М. Жукова. 1973-1982.
62  Maurice Borman, Müsəlmanlarla Hıristianlar Arasında Diyaloğa Yönelişler, Çev:
E.Mehmet Ümit, İstanbul, 1988, s. 34.
63  Azərbaycanlılar Papanın «erməni soyqırımı» bəyanatından məyus olublar//13
Aprel 2015, http://www.bbc.com/azeri/azerbaijan/2015/04/150413_social_media_
reax_pope_genocide

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 89

altında əzilən din Katolisizmin həyata keçirdiyi siyasət nəticəsində hələ də təsirli
bir vasitədir. Cəmiyyətdə dərinləşmiş ehkamları ilə hələ də dünya xristianlarının
böyük bir hissəsini öz ətrafında birləşdirməyi bacaran Vatikan və onun təmsilçi
kilsələri maraq və siyasətlərini dünya tribunalarında səsləndirməkdədirlər.
Papanın hər hansı bir çağırışı hələ də böyük insan kütləsini bir araya gətirə bilir.
Bu isə onu göstərir ki, Katolisizm və onun həyata keçirdiyi dini fundamentalizm
siyasəti hələ də mövcuddur.

Pravoslav fundamentalizmi: Pravoslav fundamentalizi haqqında bəhs
etməzdən əvvəl Pravoslavlığın milli və dini identikliyi haqqında bəhs etmək
lazımdır. O zaman belə bir sual ortaya çıxmaqdadır. Pravoslavlar kimdir?
Onların milli, dini ideologiyaları hansı təməllər üzərində inkişaf etmişdir? Bu
gün Pravoslav mədəniyyətini kimlər təmsil etməkdədir?

Pravoslav (Ortodoks) xristianlığı haqqında bəhs etməzdən əvvəl tarixə
nəzər yetirmək lazımdır lazımdır. Romanın üstünlük iddiasına qarşı mərkəzi
Konstantinapolda yerləşən Bizans Patiriarxlığı, özünün doğru yolda və üstün
olduğunu göstərmək məqsədi ilə Ortodoks adını almışdır. 1054-cü ildə Şərq-
Qərb qarşıdurmasından sonra Bizans Ortodoksluğun, Roma isə Katolik
Kilsəsinin mərkəzinə çevrilmişdir. O dövrdə bir çox ayin və mərasimlərin yerinə
yetirilməsi istiqamətində ortaq mövqeyləri olan Ortodoks Kilsələr Bizansa bağlı
idi. Bu kilsələr arasında Rus Pravoslav kilsəsi də var idi. 1453-cü ildən etibarən
Osmanlıların şəhəri istila etmələri səbəbi ilə əlaqədar Rus Ortodoks (Pravoslav)
Kilsəsi Konstantinapol Ortodoks Kilsəsi ilə anlaşa bilmədi və nəticədə müstəqil
Pravoslav Ortodoks Kilsəsi kimi formalaşdı. Belə ki, Konstantinapolun türklər
tərəfindən tutulması ilə əlaqədar ortodoksluq başsız halda qaldı. Rus Provaslavlığı
ilə bu durumla barışa bilmədi, çünki Ortodoksluğun mərkəzinin türklər tərəfindən
istila edilməsi onlar üçün qəbuledilməz idi. Bu səbədən də onlar özlərinin III
Roma doktrinasını irəli sürmüşdürlər. Bu doktrinanın əsası isə XV əsrin sonunda
Pskov şəhərinin Eleazar monastrının rahibi Filofey tərəfindən ortalığıa atılmışdır.
Filofeyə görə, “...iki Roma süquta uğramış, üçüncüsü (Moskva) mövcuddur.

90 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Dördüncüsü isə olmayacaqdır”64. Hansı ki, Filofey tərəfindən irəli sürülən
Moskva III Roma doktrinası eyni zamanda Rus imperializminin ideoloji əsasını
qoymuşdur. O dövrdən başlayaraq Rus Provoslav kilsəsi Konstantinapolun
nəzarətindən çıxır və Moskva Patiriarxlığı təsis olunur. Sonra, I Pyotr tərəfindən
1700-ci ildə ləğv edilir və o dövrdən başlayaraq Sinod tərəfindən idarə olunmağa
başlamışdır65. Sinod isə əslində din işləri üzrə dövlət nazirliyi idi. 1917-ci ildən
isə Rus İnqilabından sonra isə Rus Ortodoks Kilsəsi Patiriarxlığı halını aldı66.

Ümumiyyətlə, Rus Ortodoks Kilsəsi bu gün Pravoslav Xristianlığının
mərkəzi hesab edilir. Bu baxımdan Pravoslavlıq özündə milli və dini identikliyi
ehtiva edən bir anlayışdır. Çünki, Rus Ortodoks Kilsəsi ətrafında bütün slavyan
xalqlarını birləşdirir. Bu baxımdan Pravoslav Xristianlığı həm də milli xarakterə
sahibdir.

Ümumiyyətlə, Pravoslav dünyası milli-etnik, sosio-mədəni baxımdan
müxtəliflilik sərgiləməkdədir. Bu baxımdan hazırda Pravoslav dünyasında
bir neçə avtokefal, müstəqil yerli kilsələr fəaliyyət göstərir67. Onların dini
dünyagörüşü Katolik və digər Xristian məzhəblərindən müəyyən qədər
fərqlənir. Pravoslavlıq Ortodoks teologiyasını tam mənimsəyən milli Kilsədir.
Pravoslavlığın teologiya, xristologiya və ekklesiologiyaya aid müddəalarını
aşağıdakı kimi xülasələşdirmək mümkündür: ruhani lideri Patriarxdır; Papanın
üstünlüyünü, İsanın vəkili olduğunu və onun yanılmazlığını qəbul etməzlər;
Müqəddəs ruhun Oğul yolu ilə Atadan çıxdığını irəli sürürlər; onlar sadəcə ilk
yeddi Kilsə Məclisini (Konsilini) qəbul edərlər; ikonalara xüsusi yer verirlər;
ibadət hər ölkənin dilində yerinə yetirilə bilər; xaçların qolları bərabərdir və

64   Ульянов Н. И. Комплекс Филофея // Вопросы истории. 1994. № 4. С. 152-
162.
65  Цыпин В. А., прот. Ведомство православного исповедания // Православная
энциклопедия. Том VII. М.: Церковно-научный центр «Православная
энциклопедия», 2004.  С. 369. 
66  Günay Tümer ve Abdurrehman Küçük, Dinler Tarihi, s. 300-301.
67  Уляхин В. Н. Фундаментализм в православии: теория и практика //
Фундаментализм. - М., 2006. - С. 125-164.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 91

sağdan sola xaç çevirirlər; efkaristiya ayini zamanı çörəyə maya, şəraba isə su
əlavə edərlər; Konfirmasiya vəftizdən sonra yerinə yetirilir; keşişlər və rahiblərin
bir qismi evlənə bilər, yepiskoposlar və patriarxlar evlənə bilməzlər; boşanma
bəzi şərtlər altında mümkündür; Ərafı qısa bir gözləmə yeri kimi qəbul edərlər;
günahkar insan günahının qarşılığında əvəz ödədikdən sonra qurtula bilər68.

Qeyd etdiyimiz kimi Pravoslav Xristianlığı rus kimliyi ilə bütövləşdiyindən
müəyyən qədər digər Xristian məzhəblərindən fərqlənir. Bu fərqliliyi
Pravoslavlığın teologiya, xristologiya və ekklesiologiyasında (kilsə haqqında
təlim) axtarmaq lazımdır. Bütün bunlar isə digər Xristian məzhəblərində olduğu
kimi Xristianlığın əsası olan təslisə (trinity) dayanır. Xristologiya sahəsində
Provoslavlar digər xristianlardan fərqli olaraq Müqəddəs ruhun Oğul yolu ilə
Atadan çıxdığını irəli sürürlər (Məsələn, Katoliklər müqəddəs ruhun həm Atadan,
həm də oğuldan çıxdığını iddia edirlər, bu inanca isə “Filioque” deyirlər). Burada
Tanrının - ilahi və insani iki təbiətindən bəhs edilir. Bütün bu doqmaların əsasında
formalaşan dini fundamentalizm Pravoslavlığın ilk başlarından ortaya çıxmasa
da, Rus Provaslav Kilsəsinin 1453-cü ildən etibarən müstəqil fəaliyyətə başlaması
ilə din siyasiləşmə yolunda milli və dini identikliyi özündə birləşdirdi. Təbii ki,
burada Bibliyanın rus ilahiyyatçıları tərəfindən özlərinə uyğun şərhi və buna
bağlı olaraq Pravoslavlığın filosof və ilahiyyatçılar tərəfindən əsaslandırılması
Rus dövlətinin ideoloji əsasının formalaşmasında müstəsna rol oynamışdır.
Təbii ki, burada bir çox rus kilsə xadimləri, teoloq və filosoflarının böyük rolu
olmuşdur. Ümumiyyətlə, Xristianlığın əsas teoloji prinsipləri kiçik fərqliliklərlə
Ortodoks Xristianlığında da təlqin edilirdi. I Pyotrun Qərbi Avropaya meyl
etməsi ilə istər-istəməz oranın mədəni təsiri ilə yanaşı, dini dünyagörüşü
də Rus cəmiyyətində hiss edilməyə başlamışdır. Bir tərəfdən Katolisizmin
sxolostik təsirləri, digər tərəfdən isə Protestanlığın reformist yanaşmaları
insanları düşündürməyə vadar edirdi. Bu baxımdan Rus Pravoslav cəmiyyətində
Katolisizmin sxolostik dini dünyagörüşünə protestantsayağı tənqidi yanaşmanı
inkişaf etdirən Pskov arxiepiskopu Feofan Prokopoviç olmuşdur. Digər tərəfdən

68  Günay Tümer ve Abdurrehman Küçük, Dinler Tarihi, s. 300.

92 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Rus Pravoslav kilsəsinin təmsilçilərindən sxolostikanı müdafiə edən Ryazan
mitropoliti Stefan Yavorsky öz mövqeyini ortaya qoyurdu. Feofan Prokopoviçin
reformist dini dünyagörüşü əsasən onunla xarekterizə olunurdu ki, o insanların
dini inanclarında individuallığa əhəmiyyət verirdi. Stefan Yavorsky isə əsasən
kilsə hegemoniyasını və onun təlqin etdiyi sxolostik dini dünyagörüşünün
doğruluğunu və dəyişməz olduğunu vurğulayırdı.69 Beləliklə, Rus Pravoslav
Kilsəsində XVIII əsrdə iki istiqamət inkişaf etməyə başladı. Reformist yönümlü
tedensiyanın başında Feofan Prokopoviç, ənənə tərafdarı və kilsə dəyərlərini
dəyişməz olaraq qəbul edən cərəyanın başında isə Stefan Yavorsky dururdu.

Qeyd etmək lazımdır ki, Protestant fundamentalizminin təsirləri XIX
əsrdə Pravoslavlıqda daha ciddi müşahidə edilirdi. Belə ki, Qərbdə cəmiyyətin
modernləşmə, liberallaşma və demokratiyalaşmasının nəticəsində kilsə nüfuzunu
tamamilə itirmişdir. Kilsə cəmiyyətdə Xristian əxlaqının deqradasiyaya
uğraması və cəmiyyətdə dəyərlərin relativizm prespektivindən dəyərləndirilməsi
tendensiyası ilə üzləşirdi. Bu durum isə istər-istəməz dindarları qıcıqlandırdı.
Buna görə də, cəmiyyətdə dini fundamentalizm güclənirdi. Bu tendensiya
XIX əsrin ortalarından etibarən Rus Pravoslav cəmiyyətində də müşahidə
edilirdi. Artıq rus düşüncəsində qərbmeyilli tendensiyanı hiss etmək mümkün
idi. Avropada təhsil alan gənclər oranın maddi və mənəvi dəyərlərini özləri ilə
Rusiyaya gətirirdilər. Bu isə Rus Pravoslav Kilsəsini narahat edirdi.70

XIX əsrdə kapitalizmin sürətlə inkişaf etməsi də Pravoslav fundamentalizmini
gücləndirdi. Ancaq, Pravoslavlıq heç bir halda Katolisizmlə müqayisə edilməz,
çünki Rus Pravoslav kilsəsi yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi istər ehkamların dərk
edilməsi məsələsində, istərsə də xristologiya və ekklesiologiya mövzularında
katoliklər kimi iddialarda deyildilər. Rus Ortodoks Kilsəsi din siyasətini bir
qədər fərqli, eyni zamanda yumşaq həyata keçirirdi. Qeyd etdiyimiz kimi,

69  Савкевич И.П. Стефан Яворский и Феофан Прокопович о предании. М.,
1893. c. 183.
70  Ключевский В. О. Русская история: В 2-х кн.: Кн.2, лекция LXIX, М.: 2000.
с.548-559.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 93

Rusiyada Pravoslavlıq milli və dini xarakter daşıdığından Xristianlıq din kimi
dövlət siyasətində istifadə edilirdi. Xüsusən də, I Pyotrdan başlayaraq İmperiya
ərazilərinin genişləndirilməsi siyasətində Pravoslav Ortodoks Kilsəsi bu
missiyanı öz öhdəsinə götürmüşdür. Onlar işğal edilən bütün ərazilərə nüfuz
edərək Ortodoksluğu təbliğ edir, işğal edilmiş ərazilərdə yaşayan xalqları
xristianlaşdırmaq istəyirdilər. Bununla da, onlar istila olunan ərazilərdə sabitliyi
möhkəmləndirir, gözlənilən hər hansı bir üsyanın qarşısını almağa çalışırdılar.
Ortodoks Pravoslav Kilsəsi Sibir, Qafqaz və digər əraziləri işğal etdikdə bu
tendensiyanı həyata keçirmişdir. Sibirdə yaşayan xalqlara Xristianlığı təbliğ
edərək onların Pravoslav mədəniyyəti içərisində assimilyasiya olmalarını təmin
etmişdirlər. Ancaq, həyata keçirdikləri bu siyasət Qafzazda qismən reallaşa
bilmişdir. Şimali Qafqaz xalqlarının əksəriyyətinin müsəlman olması, onların bu
siyasətinin həyata keçməsinin qarşısını almışdır.

Cənubi Qafqaza gəldikdə isə Azərbaycanda da İslam amili güclü ideologiya
kimi ruslaşma və xristianlaşmanın qarşısını alırdı. Çar Rusiyası bu bölgələri
idarə edə bilmək üçün yeni siyasət həyata keçirməyə başlamışdır. Bu yeni siyasət
mədəni, milli və dini olmaqla sosial həyatın bütün sahələrini əhatə edirdi. Çar
Rusiyası 1872-ci ildə Qafqazda sünnilər və şiələr üçün ayrı-ayrı dini idarələr
təsis etmişdir. Din adamlarının maaşları da ruslar tərəfindən verilirdi. Rus rejimi
hətta dini mətbuatı da nəzarətdə saxlayıdı 71. A. Bakıxanov çarlığın işğalçılıq
siyasətində ruhanilərdən istifadə etdiyini, dini fəaliyyətləri nəzarətdə saxladığını
bildirir. Rusların ruhanilərə torpaq sahələri, maaş, əsgəri rütbə və digər xidmət
medalları verdiyini də qeyd edirdi 72.

Çar Rusiyası ilk növbədə idarəsi altındakı millətlərin təhsil almasından,
savadlanmasından, xüsusən də milli ruhda tərbiyə olunmasından ehtiyat edirdi73.

71  İra M.Lapidus, Modernizme Geçiş Sürecinde İslam Dünyası, İ.Safa Üstün (tərc.),
İstanbul: 1996, s.270

72  E.M.Əhmədov, Abbasağa Bakıxanov və Onun Dünya Görüşü, Bakı: 1967, C.1, s.
56

73  Nazim Cəfərov, Milli-İctimai Fikir Tariximizdən, Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşr.,
1993, s.79

94 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Ancaq, güclü işğalçılıq siyasətinə baxmayaraq, Çar Rusiyası xalqın müəyyən
bir hissəsinə təhsil verməyə məcbur idi. Əks halda öz siyasətinə qulluq edəcək
məmurlar yetişdirmədən siyasətini həyata keçirə bilməzdi. Çar Rusiyası
ümumiyyətlə işğal etdikləri yerlərdə iki cəbhədən hərəkət edərək bir tərəfdən
xalqın dini fəaliyyət və duyğularını idarə edə bilən din adamlarını nəzarətində
saxlayır, digər tərəfdən isə milli təhsilə icazə verməyərək, ancaq müəyyən
ailələrin uşaqlarını Rus məktəblərində oxutmağa məcbur edirdi. Eyni zamanda
onlar, dini missionerlik fəaliyyətləri də həyata keçirirdilər. Bunun üçün işğal
etdikləri hər yerdə Pravoslav kilsələri inşa edərək Pravoslavlığı təbiğ edirdilər.
Eyni zamanda, onlar işğal etdikləri ərazilərə rusları kütləvi köçürərək yerli xalqı
assimilyasiyaya məruz qoymaq istəyirdilər.

Çar Rusiyası xarici siyasətində yuxarıda qeyd edildiyi kimi din amilindən
istifadə edirdi. Ancaq, İmperiya daxilində din və kilsə müəyyən qədər təzyiqlə
üz-üzə qalmışdır. Çünki, kapitalistləşmə, liberallaşma, modernləşmə qarşısında
kilsə tab gətirə bilmirdi. Buna görə də, din kilsəyə çəkilmək məcburiyyətində
qalırdı. XIX əsrin sonlarında kilsənin nüfuzu daha da azalmışdır.

1917-ci ildə Rusiyada baş verən inqliabdan sonra Pravoslav Kilsəsi nüfuzunu
tamamilə itirdi və kilsə patiriarxlıq halını aldı. Kilsə dini maarifləndirmə işlərini
kilsə daxilində həyata keçirməli oldu. Kilsənin sönük dini fəaliyyəti 70 il boyunca
davam etmişdir. 1956-ci ilə qədər bir dənə də olsa kilsə inşa edilməmişdir.
Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra Rusiyada dini və milli fundamentalizm yeni
müstəvidə inkişaf etməyə başladı və hətta, Kilsə missonerliyinin yeni doktrinası
təyin edildi74.

Post-sovet dövründə Rusiya ideoloji əsaslarına yenidən nəzər salındı.
Belə ki, I Pyoturun həyata keçirdiyi İmperiya siyasəti bəzi rus ideoloqlarınınm
siyasi iradəsi ilə davam etdirilməyə başlandı və bu dövlət siyasətində də özünü
göstərməyə başladı. Bu ideologiyanın əsasını təşkil edən “Avraziyaçılıq” məhz

74  Концепция миссионерской деятельности Русской Православной Церкви
// Официальный сайт Московского Патриархата. http://www.patriarchia.ru/db/
text/220922.html.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 95

İmperiya siyasətinin davamı kimi dəyərləndirilə bilər. İdeya müəlliflərindən biri
Aleksandr Duqin olan “Avraziyaçılıq” ideologiyası bu gün iqtisadi və siyasi
layihə kimi reallaşsa da, onun fəlsəfi-ideoloji əsasları daha dərinlərə getməkdədir.

Belə ki, Avraziyaçılıq ideologiyası əsasən aşağıdakı kimi xülasələşdirə
bilərik: birincisi Rusiya Bizans mədəniyyətinin ən əsas varisi kimi özünü
görməkdədir; ikincisi Rusiyanın iki qitədə yerləşməsi ilə əlaqədar Provoslav
mədəniyyəti özündə slavyan və türk etnoslarını da əhatə edir. Bu baxımdan
Rusiyanın yerləşdiyi geosiyasi mövqeyi imkan verir ki, Rusiya imperiya kimi
əvvəlki gücünü bərpa etsin və genişlənmə siyasətini həyata keçirsin75. Ancaq
qeyd etmək lazımdır ki, bu ideologiyanın əsasında yalnız Pravoslavlıq deyil,
İslam amili də nəzərə alınmışdır76. Çünki, Rusiya tarixən Türk etnosları ilə iç-
içə yaşadığından və Rusiya əhalisinin böyük bir hissəsini türk xalqları təşkil
etdiyindən İslam amili də diqqətə alınmışdır 77. Bu səbəbdən də, Avrasiya İqtisadi
Birliyi təsis edildiyində ilkin olaraq Qazaxıstanın bu birliyə qoşulması heç də
təsadüfi deyildir. Çünki, zamanla bu birliyin genişlənməsi nəzərdə tutulur və
bu birliyə bütün Türk dövlətlərinin cəlb edilməsi siyasəti ideologiyanın əsasını
təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, hələ orta əsrlərdən etibarən türk xalqları və
slavyanlar bir coğrafi məkanı və məişəti paylaşmışdılar. Bir-birlərinin məişət,
adət-ənənə və həyat tərzlərinə nabələd olmayan bu xalqlar milli identikliklərini
qoruyaraq ortaq problemlərdən çıxış yollarını birgə axtarmışdırlar. Bildiyimiz
kimi milli mədəniyyətin aktual konsentrasiya olunmuş ifadəsi özünü etnik
qrupların milli özünüdərkində göstərməkdədir78. Bu baxımdan hər iki etnik qrup
milli özünüdərk səviyyəsinə yüksələn və mədəniyyət qurucuıuğunda töhfələr
verən xalqlardırlar.

75  А. Г. Дугин, «Основы Евразийства», Москва, «АрктогеяЦентр», 2002, c.166.

76  А. Г. Дугин, «Основы Евразийства», Москва, «АрктогеяЦентр», 2002, c. 616-
626.

77  А. Г. Дугин, «Основы Евразийства», Москва, «АрктогеяЦентр», 2002, s.8.

78  Süleyamanov G. Müasir Globallaşan dünya və ənənəvi dəyərlər (müqayisəli təhlil)
// Müasir dövrdə dinşünaslığın və mədəniyyətin fəlsəfi problemləri (II buraxlış). Bakı:
Təknur, 2013. s.240-241.

96 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, eyni coğrafi ərazilərə iddialı olan Türkiyə
də İmperiya siyasətini həyata keçirərək genişlənmə niyyətindədir. Belə ki,
Türklər də Avraziyaçılıq ideologiyasına bənzər, ancaq bir qədər fərqli siyasət
həyata keçirərək Osmanlı ənənələri üzərində Yeni Türkiyə yaratmağa cəhd
etməkdədirlər. Müəyyən məqamlarda ruslarla türklərin maraqları yenə də
kəsişməkdədir. Bu baxımdan Türk Dövlətləri Birliyinin təsis edilməsi əsində
Rusiyanın maraqları ilə üst-üstə düşmür.

Əvvəlki fəsillərdə qeyd etmişdik ki, fundamentalizmi dini, etnik və sekulyar
olmaqla üç istiqamətə ayırmaq mümkündür. Pravoslavlıq dini və etnik elementlər
üzərində inkişaf etsə də, bu gün Rusiyanın həyata keçirdiyi din siyasətini sekulyar
fundamentalizm kimi dəyərləndirə bilərik. Həmçinin qeyd etmişdik ki, sekulyar
fundamentalizm dini fundamentalizmdən daha təhlükəlidir. Çünki, bəzən
dünyəvi cəmiyyətlər siyasi iradələrini ortaya qoyduqda onlar dini təəssübkeşliyə,
radikallığa, ektremizm və hətta terrora belə əl atırlar. Çünki, belə cəmiyyətlərdə
din siyasətin silahına çevrilir və insanların dini həssasiyyətlərinə xitab edərək
onları istədikləri kimi yönləndirə bilirlər. Rusiya da bu gün istər Xristianlığı,
istərsə də İslamı öz xeyrinə ölkənin rifahı üçün istifadə edə bilir. Məsələn, Rusiya
Cənubi Qafqaz siyasətində Xristianlıq amilindən tarix boyu istifadə etmişdir.
İki Türk dövləti arasında Ermənistanın Rusiya tərəfindən yaradılması heç də
təsadüfi deyildir. Rusiya XVIII əsrdən etibarən Qafqaz siyasətində ermənilərdən
necə istifadə edəcəkləri barədə düşünmüşdülər. Türk-rus müharibələrində ruslar
erməni faktorundan məharətlə istifadə etmiş və müharibəni çox vaxt öz xeyirlərinə
dəyişə bilmişdilər. Bütün bunların qarşılığı olaraq nəhayət vəd etdikləri erməni
dövlətini Azərbaycan torpaqları üzərində yaradaraq Rusiya Qərbdən Şərqə
uzanan Türk coğrafiyasını iki yerə ayıra bilmişdir. Arxasınca, Stalin tərəfindən
sürgün edilən Axısxa türkləri də bu siyasətin qurbanı olmuşdur. Çünki, Stalin
ümumiyyətlə bütün türkləri Qafqazdan təmizləmək niyyətində idi. Bu siyasət isə
əslində Rus imperializminin ikiyüz il əvvəl planlaşdırdığı siyasətin XX əsrdəki
təzahürləri olmuşdur. Təəccüblü deyildir ki, siyasiləşmiş fundamentalizm ateist
Sovet hökümətində də istifadə edilirdi.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 97

Qriqoryan Erməni fundamentalizmi: Qədim Şərq Xalkidon öncəsi
(Kadıköy) – Suryani, Qipti, Həbəş kilsələridir. Eyni zamanda, pravoslavlar
da özlərini bu kilsəyə daxil etsələr də, onlar 451-ci ildə IV Ümumdünya Kilsə
Məclisinin qərarını qəbul etməmişdirlər. Bu qərar Məsihin iki təbiətə sahib
olması, yəni insani və ilahi mahiyyəti özündə ehtiva etməsi idi. Hansı ki, bu
xristian qruplar Məsihin monofizit təbiətə sahib olduğunu qəbul edirdilər 79.
Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, Erməni kilsəsi də monofizit kilsələrdən hesab
edilir.

Erməni Kilsəsi digər monofizit kilsələrdən fərqlənməkdədir. Belə ki,
ermənilər iddia edirlər ki, onlar Faddey (Thadeus) və Varfolemey (Bartholemeus)
tərəfindən aydınlanmış və 301-ci ildə isə türk əsilli Müqəddəs Qriqorusun
rəhbərliyi altında Xristianlığı qəbul etmişdirlər. Onlar kütləvi şəkildə Xristianlığı
qəbul etdiklərini və “Apostolik” (həvarilərə aid) xarakter daşıdıqlarını iddia
edirlər. Ermənilər inanırlar ki, Qriqor Eçmiədzini inşa edir və 25 ilə qədər kilsənin
idarəsini özü həyata keçirir. Onun ölümündən sonra isə Eçmiədzinin idarəsi
onun oğullarına və ailəsinə keçdiyi deyd edilir. Ayrıca, ermənilər iddia edirlər
ki, İsa Eçmiədzinə zühur etmiş və oranı Şərq və Qərbdən aslı olmayan müstəqil
kilsə kimi təsis etmişdir. Bu baxımdan ermənilərin ən yüksək dini məqamı
katolikosluq məhz Eçmiədzində qurulmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, Erməni
Qriqoryan kilsəsi 451-ci ilə qədər kiçik fərqliliklərə rəğmən ümumi Xristianlıq
içində yer almışdır. Xalkidon öncəsi Məclisində Qriqoryan Kilsəsi təmsil
edilmədiyindən onlar sonradan İsanın ikili təbiətinin olduğu haqqındakı fikirlərlə
razılaşmamış və beləliklə, onlar müstəqil monofizit kilsə kimi formalaşmışdırlar.
Kilsələrin milli xüsusiyyətə sahib və İsanın yaydığı Xristianlıqda bu xüsusiyyətin
olduğunu, İsanın insani təbiətinin ilahi təbiəti içində əriyərək bir təbiət təşkil
etdiyini qəbul edən Ermənilər sonradan Katolisizm və Ortodoks Xristianlığından
ayrılmışdırlar80. Bu baxımdan Erməni Qriqoryan Kilsəsinə görə kilsə ilə millət

79  Уляхин В. Н. Фундаментализм в православии: теория и практика //
Фундаментализм. - М., 2006. - С. 125-164.

80  Aydın Əlizadə. Xristianlıq:tarix və fəlsəfə, Bakı, 2007, s. 87-98.

98 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

bir və eyni şeydir. Ruhani rəhbər “Katolikos”dur, o həm də millətin təmsilçisidir.
Erməni kilsəsinin mərkəzi Eçmiədzindir və ora İsanın zühur etdiyi yerdir. Onlar
Xristian tarixində baş tutmuş sadəcə iki və ya üç Kilsə Məclisini qəbul edərlər.
Erməni kilsəsi həmçinin İsanın insani və ilahi təbiətinin birləşdiyinə və monofizit
xüsusiyyətə malik olduğuna inanır81. Ümumiyyətlə, Erməni Qriqoryan Kilsəsi
digər müxtəlif məsələlərdə digər xristianlardan ayrılırlar.

Erməni Qriqoryan Kilsəsini digər xristian kilsələrindən ayıran ən əsas
xüsusiyyəti onun milli xüsusiyyətə sahib olmasıdır. Məhz, Erməni Qriqoryan
fundamentalizmi də Qriqoryanlığın milli əsasları üzərində qurulmuşdur.
Katolikosun millətin təmsilçisi kimi təlqin edilməsi isə milli ideologiyanın
formalaşmasında müstəsna rol oynayır. Ümumiyyətlə, Erməni Kilsəsi
siyasiləşmiş fundamentalist kilsə kimi ermənilərin dünyada nüfuzunu artırma,
uydurma erməni yalanlarını həqiqət kimi dünyaya çatdırma və bunun nəticəsi
olaraq “Böyük Ermənistan” xülyasını reallaşdırma yolunda böyük işlər
görməkdədir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Erməni Kilsəsinin banisi hesab edilən Müqəddəs
Qriqor əslində türk əsilli xristianlığı qəbul etmiş şəxs olmuşdur82. Ona görə də,
Qriqoryanlığın dini-fəlsəfi əsasında türk xalqlarına aid məişət elementlərini
müşahidə etmək mümkündür. Bu və digər səbəblərdən həm Katoliklər, həm də
Ortodoks xristianlar Erməni Qriqoryan kilsəsini qəbul etməmiş, həmişə onlara
təzyiqlər etmişdilər. Onların bu vəziyyəti türklərin Malazgird qələbəsindən sonra
Anadoluya sahiblənməsinə qədər davam etmişdir. Bundan sonra türklər erməniləri
öz himayəsi altına almış, beləliklə Erməni Qriqoryan Kilsəsi mövcudluğunu davam
etdirə bilmişdir. Fatih Sultan Mehmet İstanbulu fəth etdikdə 1461-ci ildə İstanbulda
Erməni Patirarxlığını təsis etdirmişdir. Bütün bu yaxşılıqlara rəğmən missionerlərin
gizli fəaliyyətlərinin nəticəsi olaraq ermənilər türklərə qarşı üsyan təşkil etmiş və hər
zaman onlara xəyanət edərək işğalçı düşmənlərə yaxından köməklik göstərmişdirlər.83

81  Günay Tümer ve Abdurrehman Küçük, Dinler Tarihi, s. 307-310.
82  Günay Tümer ve Abdurrehman Küçük, Dinler Tarihi, s. 308.
83  Günay Tümer ve Abdurrehman Küçük, Dinler Tarihi, s. 308.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 99

Əslində isə Qriqoryanlıq heç də ermənilərlə əlaqəli məsələ deyildir.
Qriqoryanlıq Qafqaz Albaniyasında yayılan xristian məzhəbinin sonrakı adıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, Xristianlıq bütün Qafqazda və Albaniyada böyük təsirə
sahib olmuşdur. Albaniyada xristianlığı yayan apostol Faddey olmuşdur 84.
Hətta, miladi 313-cü ildə Albaniya hökmdarı Urnayr xristianlığı ölkənin dövlət
dini elan etmişdir 85. Bu dövrdən başlayaraq xristianlar bu ərazilərdə kilsə və
monastırlar inşa etdirərək (bu kilsə və monastırlara Qafqazın hər yerində, indiki
Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan ərazilərində rast gəlmək mümkündür)
Xristianlığı bu ərazilərdə yaymağa çalışmışdırlar. Ərəblərin Albaniya ərazilərini
işğal etmələrinə qədər bu proses burada davam etmişdir.

Qeyd etmək istərdik ki, Albaniyada əsasən 26 tayfa yaşamışdır. Bununla
bərabər Qafqazın şimalından Albaniyaya qədər nüfuz edən Xəzər türkləri
də bu ərazilərdə məskunlaşmışdırlar. Albaniyada yaşayan 26 tayfadan
yalnız altısı günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bu xalqlar qrızlar, xınalıqlılar,
cəkilər, qaputlinlər, butiqlər və udinlərdir. İlk beş tayfa müsəlman, udinlər isə
xristiandırlar. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, udinlərin böyük bir qismi məhz
Qriqoryan Xristianlığının mənsublarıdır.86 Bu isə onu sübut edir ki, ermənilər
Albaniyada Müqəddəs Qriqorun təbliğ etdiyi indiki Qriqoryanlığı özlərinin
olmadığı halda özününküləşdirməklə bütün dünyanı aldatmışlar 87. Dünyada əsl,
qədim və orijinal xalq kimi özlərini təqdim edən ermənilərin dini inancları belə
oğurluq və qəsbkarlığın məhsuludur.

Bütün bunlara əsaslanaraq qeyd etməliyik ki, ermənilər hələ qədim
dövrlərdən başqalarının dəyərlərini mənimsəməkdə mahir oyunçulardır. Onlar
özününküləşdirdikləri dini inancları gərəyi insanları inandırmışdırlar ki, onların
tutduğu din yolu ən doğru yoldur. O qədər ki, hətta İsa Məsih belə Eçmiədzində
zühur etmiş və onların doğru yolda olduqlarını onlara demiş və orada onlar üçün

84  Ziya Bünyadov, Azerbaycan txari. Bakı, Dövlət nəşriyyatı, 1994, s. 20.
85  “Xristianlıq”, ASE, Bakı: 1987, c. 10, s. 106-107.
86  Мамедова Ф. Кавказская Албания и албаны. Баку: ЦИКА, 2005, с . 379-391.
87  Мамедова Ф. Кавказская Албания и албаны. Баку: ЦИКА, 2005, с .. 537.

100 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Qriqoryanlığın ən qədim məbədi olan Eçmiədzin Kilsəsini inşa etdirmişdir.
Bütün bu erməni uydurması əslində erməni xalqını bir ideologiya ətrafında
birləşdirməyə xidmət edirdi. Qriqoryan fundamentalistlər bu ideologiya
əsasında Tanrının ən sevdiyi və seçdiyi millət olduğunu ermənilərə inandırmaq
istəmişdilər. Bu fikir belə oğurluq məhsuludur. Çünki, Əhdi-Ətiq və Quranda
yəhudilərin seçilmiş xalq olduqları qeyd edilmişdir. Ermənilər də bu fikri Əhdi-
Ətiqdən götürərərk özününküləşdirmiş, hardasa öz ideologiyalarını yəhudilərin
ideoloji təməli əsasında formalaşdırmışdılar. Bildiyimiz kimi romalılar tərəfindən
sürgün edilməsindən sonra 1948-ci ilə qədər yəhudilərin Yaxın Şərqdə heç bir
dövləti olmamışdır. Tarixən yəhudilərin Süleymanın qurduğu dənizdən dənizə
imperiyasını yenidən bərqərar etməsi fikirləri ermənilərə təsirsiz ötüşməmişdir.
Onlar yəhudilərin dənizdən dənizə dövlət qurma ideyalarını Qafqazda həyata
keçirməyi özlərinə borc bilərək bü istiqamətdə hər cür şiddətə, zorakılığa və
terrora əl atmışdırlar. Hansı ki, həyata keçirdikləri bu şiddət, zorakılıq və terroru
Erməni Qriqoryan Kilsəsi və onun dini rəhbəri Katilokos dəstəkləməkdədir.
Çünki yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Katalikos millətin təmsilçisi kimi
dövlətə birbaşa təsir etmə gücünə sahibdir. Böyük Ermənistan xülyası da məhz,
kilsənin tarixən uydurduğu ideoloji təməllərə əsaslanır. XVIII əsrin axırlarından
başlayaraq Qafqazda aktivləşən ermənilər bu xülyalarını reallaşdırma yolunda
özlərini rusların yanında gördülər. Bu məqsədlə də onlar rusların Qafqaz
siyasətində onlara yaxından köməklik göstərmiş və onların yanında olmuşdurlar.
Nəhayət, ruslar qədim Azərbaycan torpaqlarını amansızlıqla azərbaycanlıların
əlindən alaraq ermənilərə vermiş, beləliklə Qafqazda Ermənistan Respublikası
yaradılmışdır. Bununla kifayətlənməyən ermənilər isə bu siyasətlərini davam
etdirərək XX əsrin 90-cı illərində yenidən Azərbaycan torpaqların iddia irəli
sürmüş Dağlıq Qarabağ daxil olmaqla 7 rayonu da işğal etmişdirlər. Onların bu
çirkin siyasətlərini isə yenə də dəstəkləyən Rusiya olmuşdur.

Bundan başqa Türkiyə torpaqlarına da iddialı olan ermənilər qondarma
erməni soyqırımını da ortaya atmışdılar. Erməni lobbiçiliyinin böyük dəstəyi
ilə bu qondarma erməni soyqırımını Rusiya da daxil olmaqla bəzi Avropa