birgeyasayis felsefesi-2018

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 201

dövrdəki ideoloji təzyiqlərə baxmayaraq həll etməyə nail ola bilmişdir47.
Məsələn, Qafqazın ən qədim məscidlərindən biri olan Şamaxı Cümə məscidi o
dövrdə Heydər Əliyevin tapşırığı və təşəbbüsü ilə təmir edilib müsəlmanların
ixtiyarına verilmişdir48.

Bütün bunlara baxmayaraq 70-ci illərdə İslam yenə də özünü müsəlman
hesab edən vətəndaşın şəxsi məsələsi olaraq qalırdı49. Belə ki, İslamın din və
mənəviyyat kimi cəmiyyətdə dərinləşməsinə heç bir halda şərait yaradılmırdı.
Buna baxmayaraq o dövrdə əhalinin əksəriyyəti dini inanclara sahib idilər. Ancaq
ideoloji təzyiq səbəbindən vətəndaşlar dini mənsubiyyətlərini ifadə etməkdən
bir qədər çəkinsələr də, dini bayram və mərasimlərdə məscidlərə gedərək
ibadətlərini yerinə yetirirdilər. 80-ci illərdə SSRİ-də Qorbaçovun hakimiyyətə
gəlməsi ilə bu məsələlər bir qədər də dərinləşməyə başlamışdır. Qorbaçovun
“Perestroyka” siyasətinin ilk illərindən başlayaraq dinin gücü özünü siyasətdə
də göstərirdi. Qorbaçovun Sovetlərin dağıdılmasına yönələn siyasəti milli-
etnik zəmində baş verən qarşıdurmalara səbəb olmaqla yanaşı, eyni zamanda
vətəndaşların dini həssaslığına da təsirsiz ötüşmədi. Cəmiyyətdə günbəgün artan
dini duyarlılıq sanki milli şüurun oyanmasına da təsir edirdi. Çünki Azərbaycan
xalqının milli identikliyi İslam dəyərləri və milli xüsusiyyətlər üzərində inkişaf
etmişdir. Lakin o dövrlərdə cəmiyyətdə din sadəcə bir mənəvi ehtiyac olaraq
dəyərləndirilirdi. Heç bir halda cəmiyyətdə dini fundamentalizm və radikalizmə
meyillilik nəzərə çarpmırdı. Bütün bunlara baxmayaraq Qorbaçov Azərbaycanda
dini fundamentalizmin yüksəldiyini və bu istiqamətdə fundamentalistlərin
dövlətə qarşı baş qaldırdığını iddia edərək 20 yanvar 1990-cı ildə Azərbaycan

47  Выступление Председателя Управления Кавказских мусульман
шейхульислама Аллахшукюра Пашазаде // Гейдар Алиев и религиозная
политикап в Азербайджане: реальности и перспективы. Баку: Абилов. Зейналов и
сыновья, 2007, с.25.

48  Şamaxı “Cümə” məscidi: əsrlərin sınağından bu günə, http://www.scwra.gov.
az/vnews/108.

49  Ali Abasov, Azerbaycan`da İslam: Yeniden Canlanma ve Kurumsallaşma
Sorunları, (Rusçadan çev: Vügar İmanbeyli), Azerbaycan`da Dini Kimlik, Küre
Yayınları, İstanbul, 2014, s. 145.

202 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

xalqının milli azadlıq müqavimətini qırmaq məqsədi ilə hərbi güçdən istifadə
edərək “Qanlı Yanvar” gecəsinin müəllifinə çevrilmişdir. O dövrdə məhz bu
hadisəyə ilk münasibət bildirənlərdən biri də Heydər Əliyev olmuşdur50. O, öz
etirazını Moskvaya bildirərək, Azərbaycan xalqı ilə bir yerdə olduğunu qeyd
etmişdir. Azərbaycan ziyalıları ilə bərabər ölkənin dini lideri Şeyxülislam
Allahşükür Paşazadə də öz etirazını kəskin şəkildə öz bəyanatında bildirmişdir51.
Bu bəyanatın siyasi mahiyyəti onunla xarakterizə olunurdu ki, Azərbaycanda
İslam artıq siyasi səviyyədə yüksəlməyə başlamaqdadır.

Əslində, bununla Qorbaçov və onun kimilər azərbaycanlılara gözdağı verərək
Ermənilərin torpaq iddialarında onlara dəstək verməkdə idilər. Lakin bu hadisələr
Azərbaycan xalqını daha da güclü olmağa vadar etdi. Belə ki, Azərbaycan
övladlarının qanı bahasına əbədi müstəqilliyini qazanmış oldu. Qeyd etmək
lazımdır ki, müstəqillik Azərbaycan xalqına digər xalqlar kimi təsadüfün və ya
bəzi sosial-siyasi proseslərin nəticəsindən ortaya çıxan bir hədiyyə deyildi. Bu
vətən azərbaycanlılara verdikləri şəhidlərin qanı bahasına başa gəlmişdir. Bütün
bunların ideya-siyasi əsasları isə milli və dini dəyərlərimizə əsaslanmaqdadır.

Beləliklə, Azərbaycan 1991-ci ildə müstəqilliyinə qovuşdu. Din-dövlət
münasibətləri də məhz o dövrdən başlayaraq formalaşmağa başlamışdır.
Azərbaycan demokratik bir ölkə olaraq vətəndaşların dini inanc və ibadət etmə
azadlığını təmin etməyə başladı. Təbii ki, ilk illərdə siyasi təcrübənin azlığı və
digər obyektiv səbəblərdən cəmiyyətdə dini zəmində özbaşnalıq halları müşahidə
edilirdi. Meydanı boş görən xarici qüvvələr də bundan istifadə etmək məqsədi
ilə Azərbaycana üz tutdular. Bu isə zamanla cəmiyyətdə dini fundamentalizm və
radikalizmin müşahidə olunmasına gətirib çıxardı.

50  Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin 20 yanvar 1990-cı
il faciəsinin ildönümləri ilə bağlı çıxışlarına dair ümumi tarixi arayış// http://lib.
aliyevheritage.org/az/5649464.html.

51  Hüseynli, İxtiyar. Azərbaycan xalqının mənəvi ucalıq və dəyanət günü: Qafqaz
Müsəlmanları İdarəsinin sədri Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə ilə müsahibə //
Azərbaycan. - 2011.-20 yanvar. - s. 3.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 203

4.2. Özünütəcriddən ümum-vəhdət fəlsəfəsinə

Müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycanda milli dövlətin yaradılması
istiqamətində müxtəlif modellər ortaya qoyulsa da, əsası XX əsrin əvvəllərindən
qoyulan “Türkləşmə, islamlaşma və modernləşmə” ideyaları ətrafında fikirlər
daha çox səslənməyə başladı. İlk başlarda türkçülük və İslam dəyərləri insanlar
üçün sual doğurmadığı üçün modernləşmə ətrafında suallar ortaya çıxmaqdaydı.
Eyni zamanda, o dövrdə bu üç prinsip arasında da müəyyən tərs mütənasiblik də
mövcud idi. AXC iqtidarda olduğu dövrdə “türkçülük” avtomatik olaraq mərkəzi
və siyasi şüara çevrilmişdir. İslam isə Azərbaycanın mənəvi və mədəni dəyərlər
sistemi olmaqla yanaşı, həm də dünyəvi dövlətdən ayrı avtonom dini qurum kimi
təmsil olunurdu52.

Bu dövrdən etibarən artıq cəmiyyətdə müəyyən qədər dini fundamentalist
tendensiyalar özün göstərməyə başlamışdır. Belə ki, hələ 1991-ci ildən etibarən
İslam Tərəqqi Partiyası, Azərbaycan İslam Partiyası, Azad Ruhanilər və Tövbə
Cəmiyyəti kimi təşkilatlar fəaliyyət göstərməkdə idi. Demək olar ki, qeyd
edilən bu təşkilatlar cəmiyyətdə daha təcrübəli və təsirli olan siyasi güclərin və
eyni zamanda xarici qüvvələrin siyasətlərində istifadə olunurdular. O dövrdən
başlayaraq ölkədə gedən müharibə və siyasi qarışıqlıq imkan yaradırdı ki, xarici
dini qrup və təşkilatlar da ölkəyə nüfuz edə bilsinlər. Burada İslami təşkilatlarla
yanaşı, Xristian və Krişnaizm dinlərinə mənsub təşkilatlar da cəmiyyətdə dini
təbliğat apararaq öz əqidələrini yaymağa çalışırdılar53. O dövrdən başlayaraq
ölkədə olan siyasi boşluqdan istifadə edən xarici qüvvələr öz siyasətlərini
Azərbaycanda həyata keçirmək üçün dini vasitə kimi seçmişdilər. Bunlar əsasən
İran, Türkiyə və Ərəb ölkələrindən gələn qrup və təşkilatlar idilər.

Azərbaycan o İslam ölkələrindən biridir ki, burada əhali şiə və sünni

52  Ali Abasov, Azerbaycan`da İslam: Yeniden Canlanma ve Kurumsallaşma
Sorunları, (Rusçadan çev: Vügar İmanbeyli), Azerbaycan`da Dini Kimlik, Küre
Yayınları, İstanbul, 2014, s. 149.

53   Aydın Əlizadə. Müstəqillik dönəmində Azərbaycanda qeyri-müsəlman
inanclarının yayılması və bu günkü duruma dair // Bakı: Dövlət və din. N (1) 27,
2012, s. 25-32.

204 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

müsəlmanlardan təşkil olunmuşdur. Şiələr arasında İranın, sünnilər arasında isə
Türkiyə və ərəb ölkələrinin İslam modelinin nüfuzu hiss edilməkdə idi54. Hər üç
istiqamətdən Azərbaycana olan təsir sadəcə o ölkələrin siyasi məqsədlərindən
xəbər verirdi. Onlar Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində məscidlər inşa etdirir,
insanlara maddi yardımlar göstərirdilər. Bununla da insanların könüllərini
qazanır və nəticə etibarilə onları öz tərəfdarlarına çevirirdilər. Təbii ki, İslam
dini və ehkamları beləliklə cəmiyyətdə müxtəlif istiqamətlərdə təbliğ olunurdu.
Bu da cəmiyyətdə dini dünyagörüşü ətrafında fərqli düşünən insan qruplarını
ortaya çıxarmağa başladı. İranmeylli şiə qruplar, sələfi düşüncəyə sahib radikal
müsəlmanlar və nəhayət Türkiyə meylli Ortodoksal sünnilər – cəmiyyətin
müsəlman tərkibini təşkil etməyə başladı. Bir də bununla bərabər İslam
mədəniyyəti içərisində dünyaya göz açdığı üçün müsəlman kimliyinə sahib
insanlar da vardır ki, onlar İslamı sadəcə mənəviyyat olaraq dərk edirlər55. Onlar
dinin ehkam və prinsiplərini cəmiyyətin idarə olunmasında əsas mənbə kimi
qəbul etmirlər. Onlar cəmiyyətdə dünyəvilik prinsipləri və liberal dəyərlərin
işləməsinin tərəfdarları idilər. Bu təbəqə müsəlmanlar o dövrdə də, indi də
Azərbaycan cəmiyyətində çoxluq təşkil etməkdədirlər. Onları da iki qrupa
ayırmaq mümkündür: Kommunist ideologiyasının təsirindən qurtula bilməyən
vətəndaşlar və Qərb yönümlü liberallar.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin ikinci dəfə siyasi hakimiyyətə gəlməsi
Azərbaycanın Ermənistanla müharibədə ərazi və insan itkisinin yaşandığı zamana
təsadüf etmişdir. Bundan başqa ölkədə xarici qüvvələrin birbaşa təsiri ilə ölkədə siyasi
gərginlik halları artırdı. Çünki bəzi siyasi güclər ölkəni daha uzun müddət əlində
saxlaya bilmək üçün və öz adamını hakimiyyətə gətirmək məqsədi ilə müxtəlif siyasi
oyunlar və süni problemlər yaradaraq hakimiyyətdə çevrilişlər etməyə çalışsalar da
Heydər Əliyevin siyasi təcrübəsi bütün bunların qarşısını ala bilmişdir.

54  Ализаде А.А. Распространение и развитие ислама в Азербайджане (краткий
историко-культурный обзор)// Опубликовано в научном альманахе « Ислам в
странах Содружества независимых государств « N1, 2010, c.96-98.

55  Aydın Əlizadə. Çağdaş Azərbaycanda İslam dini və din-dövlət münasibətləri //
Bakı: Dövlət və din. N (2) 28, 2012, s. 60-66.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 205

Heydər Əliyev dini durumu nəzarət altında saxlamaq məqsədi ilə rəsmi
dini təşkilatlanmaları dəstəkləməyə başladı. Bununla yanaşı dövlət obyektiv
səbəblərlə dinlər və məzhəblər arasında müəyyən bir bərabərliyin yaradılmasının
tərafdarı idi. Bu isə Azərbaycanda xarici qüvvələrin din sahəsindəki təsirlərini
azaltmaq məqsədi güdürdü56. Bütün bunlara baxmayaraq xarici qüvvələr müxtəlif
yollarla dindar insanların qəlbinə yol tapa bilirdilər. Onlar insanlar arasında dini
təbliğatla bərabər ideoloji işlər də həyata keçirirdilər. Buna görə də, Heydər
Əliyev qabaqlayıcı tədbir olaraq din adamlarının millət vəkili seçilməsini və
beləliklə, İslam Partiyasının rəsmi şəkildə qeyydiyyatdan keçməsini də qadağan
etmiş oldu57. Bununla din-dövlət münasibətlərində yeni bir mərhələ başlamışdır.
Daha sonra 1996-ci ildə “Din və Dövlət” adlı konfransın keçirilməsi dövlətin
din siyasətini müəyyənləşdirilməsi baxımından mühüm rol oynamışdır. Həmin
illər Azərbaycanda missioner fəaliyyətlərinin intensiv olduğu dövr olduğundan
missionerlik məsələsi, şeyxülislamlığın statusu, bununla bərabər Dini İşlər
Nazirliyinin təsis olunması istiqamətində müzakirələr aparılmışdır. Həmin ilin
may ayında Azərbaycan İslam Partiyasına mənsub 9 Azərbaycan vətəndaşı həbs
edildi. Bunun səbəbi ondan ibarət idi ki, İslam Partiyası tərəfindən qanunsuz
və gizli olaraq 20 azərbaycanlı gənc İrana xüsusi hərbi-siyasi təlim almaq
məqsədi ilə göndərilərkən Təhlükəsizlik Nazirliyi tərəfindən həbs edilmişdirlər.
Araşdırmalardan məlum olmuşdur ki, Azərbaycan İslam Partiyası İran xüsusi
xidmət orqanları ilə birlikdə 28 May 1996-cı il tarixində dövlət əleyhinə
nümayişlər təşkil etməyi planlaşdırırdı. 58

Ümumiyətlə, həmin illərdə Xristian dininə mənsub “Yevangelist-xristian

56  Оруджев Г. Возвращение к национально-духовным ценностям // Гейдар
Алиев и религиозная политикап в Азербайджане: реальности и перспективы.
Баку: Абилов. Зейналов и сыновья, 2007, с.77.

57  Tapdıq Fərhadoğlu, İran xüsusi xidmət orqanları ilə əlaqəli həbs edilənlərin
dövlətə xəyanətdə ittiham edildiyi bildirilir (təhlil)// http://www.amerikaninsesi.
org. 20.02.2012.

58  Ali Abasov, Azerbaycan`da İslam: Yeniden Canlanma ve Kurumsallaşma
Sorunları, (Rusçadan çev: Vügar İmanbeyli), Azerbaycan`da Dini Kimlik, Küre
Yayınları, İstanbul, 2014, s.153.

206 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

baptistlər şurası”, “Yevangelist-lüteran”, “Şərq ulduzu”, “Yeddinci gün
advenistləri”, “Həyatverici lütf cəmiyyəti”, “Bakı incil cəmiyyəti”, “Həyat
sözü”, “Yeni apostol”, “Gideon qardaşları” və “Yehovanın şahidləri” kimi
adlar altında müxtəlif vasitələrlə və məqsədlərlə missionerlik təbliğatı geniş
yayılmışdır59. Bundan başqa Azərbaycanda səmavi dinlərlə yanaşı qeyri-ənənəvi
dinlərin də fəaliyyətləri müşahidə edilirdi. Krişnaçılar və Bəhailər kimi digər
dini qrup və təşkilatlar da fəaliyyət göstərirdilər60.

Ümumiyyətlə, 90-cı illərdə Azərbaycanda xristian missioner qrup və
təşkilatlar daha çox fəallıq göstərmişdirlər. 2001-ci ildə dövlət başçısı Heydər
Əliyevin 512 nömrəli fərmanıyla Azərbaycan Respublikası Nazirlər kabineti
yanında Dini işlər şöbəsinin əsasında Azərbaycan Respublikası Dini qurumlarla
İş üzrə Dövlət Komitəsi fəaliyyətə başlamışdır61. Bundan sonra xristian
missioner təşkilatların Azərbaycanda faəliyyəti tamamilə qadağan olundu və
sadəcə ənənəvi xristian konfessiyaları və təşkilatları rəsmi şəkildə qeydiyyatdan
keçərək fəaliyyət göstərməyə başladı.

2000-ci illərdən başlayaraq sələfi düşüncəyə mənsub olan bəzi radikal
dini qruplaşmalar Azərbaycanda nufuzlarını daha da artırmağa başladılar.
Artıq kifayət qədər sayları olan bu kimi qruplaşmalar daha çox Azərbaycanın
Şimal, Şimal-Qərb, Bakı və Sumqayıt ərazilərində fəaliyyət göstərirdilər. Hər
gün daha da təhlükəli olmağa başlayan radikal qruplaşmalar dövlətin sərt və
haqqlı qanun və nəzarətinə baxmayaraq nüfuzlarını daha da artırırdı. Ərəb
ölkələrindən maaliyyələşən bu radikal qruplaşmalar zamanla cəmiyyətdə
ciddi problemlərin yaranmasına səbəb oldular. Onlar bəzi ərazi məscidlərində
kök salaraq digər müsəlmanların ibadətlərinə mane olmağa başladılar.
Təkfir metodunu mənimsəyən bu radikal qruplaşmalar cəmiyyətin ümumi

59  Abdulvahap Taştan, Azerbaycan’da Sosyal-Kültürel Değişme, Din ve Dinsel
Canlanma, Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 25: 1-39, Ankara,
2001. s.32.

60  P. Məmmədov, Müasir ideologiya ve din, Bakı, 1998, s. 21.

61  V.İsmayılova, “Azərbaycan ayrı seçkiliyə qarşıdır”, Azərbaycan, 30 Sentyabr
2002, s. 5.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 207

rəğbətini qazana bilmədiklərindən insanları maddi yardım göstərməklə öz
tərəflərinə çəkməyə başladılar. Məscidlərdə və ya toplaşdıqları müxtəlif
yerlərdə dövlətə və dövlətçiliyə yönələn təhdidlər səsləndirir və bu istiqamətdə
təbliğat həyata keçirirdilər62. Dövlətin sərt tədbirləri isə günü gündən daha da
intensivləşirdi. Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik orqanlarının çevik
əməliyyat tədbirləri nəticəsində onların bəzi təxribatlarının qarşısı alınmış və
zərərləşdirilmişdir. Bu tendensiya bu gün də davam etdirilməkdədir.

Ümumiyyətlə, 1993-cü ildən başlayaraq Azərbaycanda ərəb təşkilatlarının
fəaliyyətləri müşahidə edilməkdədir. 1994-cü ildə ərəb təşkilatlarının sayının
15 olduğu bilinməkdədir. Ərəblərə aid “İslam Mirasının İnkişafı Fondu” 2002-
ci ilə qədər Azərbaycanda 61 məscid inşa etdirmişdir. 1993-cü ildən sonra bu
təşkilatların fəaliyyətləri sayəsində Zaqatala, Quba, Qusar, Xaçmaz, hətta
respublikanın böyük şəhərlərində Bakı, Gəncə və Sumqayıtda da sələfi düşüncəsi
yayılmağa başlayaraq ciddi bir problemə çevrilmişdir. 1998-ci ildə ərəb
təşkilatlarının fəaliyyətləri nəzarətə götürülərək, bu təşkilatların fəaliyyətlərinə
dövlət tərəfindən bir çox məhdudiyyətlər qoyulmuşdur. Məşhur sələfi lideri
Səlim Zaharna Azərbaycandan uzaqlaşdırılmışdır. 11 sentyabr hadisəsi bu
mərhələni daha da sürətləndirmişdir. Ərəb ölkələrindən gələn ictimai təşkilatların
fəaliyyətləri Azərbaycanda qismən qadağan edildi. Yalnız dövlət qanunlarına
bağlı, vəhabilik təbliğindən uzaq təşkilatların fəaliyyətinə icazə verilmişdir.

Bu gün isə Azərbaycanın dini həyatında olduqca mürəkkəb proseslər
getməkdədir. Qonşu ölkələrdən gələn bəzi qüvvələrin maddi və mənəvi dəstəkləri
ilə Azərbaycanda müxtəlif səpkidə və təfəkkürdə təbəqə formalaşmaqdadır.
Bir qrup dindar insanlar bu qüvvələrdən təsirlənərək, dövlətin siyasətinə,
qanunvericiliyinə və dəyərlərinə fanatikcəsinə etiraz edir və öz gizli missiyalarını
həyata keçirməyə çalışırlar. Bu insanlar üçün dövlətin nə qanunu, nə də milli-
mənəvi dəyərləri heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Onlar üçün hər hansı bir əcnəbi və
ya yerli dini liderin radikal fətvası hər şey deməkdir. Gələcəkdə daha da artmaqda

62  Aydın Əlizadə. Çağdaş Azərbaycanda İslam dini və din-dövlət münasibətləri //
Bakı: Dövlət və din. N (2) 28, 2012, s. 60-66.

208 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

olan bu radikal dini təfəkkürlü insanlar potensial təhlükə kimi cəmiyyətin
bəlasına çevrilə bilər. Necə ki, hər hansı bir dini liderin fətvası ilə yüzlərlə
azərbaycanlının Suriyada gedən vətəndaş müharibəsinə qoşulması bütün bunlara
ən yaxşı nümunədir. Bu azərbaycanlıların bir fətva ilə Suriyaya getmələri63 onu
göstərir ki, sabah bir fətva ilə ölkəmizdə də bəzi xoşagəlməz hadisələr baş verə
bilər. Belə bir sual yaranır ki, biz cəmiyyəti bu təhlükədən necə qorumalı və
eyni zamanda, bu problemin aradan sağlam bir şəkildə qaldırılması üçün nələri
etməliyik? Təbii ki, bu sualın cavabı özünü Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi
din siyasətində tapmışdır. Belə ki, cəmiyyətdə artan dini fanatizm zamanla
özünü radikal qrupların ortaya çıxması ilə müşahidə etdirdi. Bu isə cəmiyyəti
real təhlükələr qarşısında qoyurdu. Bu zaman dövlət mütləq olaraq özünün din
siyasətini müəyyənləşdirməli idi. Bu elə bir siyasət olmalı idi ki, cəmiyyətdə
dinlər və məzhəblərarası münasibətlər düzgün müstəvidə inkişaf etsin. Bu
tolerantlıq fəlsəfəsi idi ki, əslində bu anlayış Azərbaycan mədəniyyəti üçün yad
bir ünsür deyildi. Azərbaycan qədim yaşayış məskənlərindən biri kimi tarixin
bütün mərhələlərində çoxmillətli və çoxkonfessiyalı bir ərazi olmuşdur. Bu dini
dünyagörüşləri ətrafında formalaşan Azərbaycan mədəniyyəti rəngarəngliyi
və çoxçalarlılığı ilə tolerant hiss və duyğuların yaşandığı yerə çevrilmişdir.
Ancaq bununla yanaşı bəzən Azərbaycan insanının düşüncə və yanaşmalarında
zamanla fundamentalist tendensiyalar da müşahidə edilmişdir. Dini yöndə
müşahidə olunan bu tendensiya ola bilsin ki, dini və milli zəmində təzahür etsin.
Sevindirici haldır ki, bu heç bir zaman radikallıq və ekstremizm səviyyəsinə
yüksəlməmişdir. Bu Azərbaycan xalqının tarixdən bu günə kimi sahib olduğu
tolerant və multikultural dəyərlərindən irəli gəlmişdir. Bununla yanaşı qeyd etmək
lazımdır ki, din-dövlət münasibətlərinin tənzimlənməsi, dini sahədə sabitliyə
nail olunması, konfessiyalar arasında dözümlülük mühitinin dövlət səviyyəsində
qorunub saxlalılması məhz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır 64. Bu baxımdan

63  Suriyada döyüşən azərbaycanlıların sayı açıqlanıb//az.apa.az/news/308488.

64  Gündüz ismayılov, Tolerantlıq: Bildiklərimiz və bilmədiklərimiz, “Nurlar”, Bakı,
2014, s. 152.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 209

Heydər Əliyev Azərbaycanda din-dövlət münasibətlərinin tənzimlənməsi, eyni
zamanda dinlər və konfessiyalar arasında dialoq və əməkdaşlıq münasibətlərinin
yaradılması istiqamətində tolerantlığı dövlət siyasəti səviyyəsinə yüksəltmişdir.
Ona görə də, Heydər Əliyev Azərbaycanda tolerantlıq siyasətinin həm banisi,
həm də təşəbbüsçüsü olmuşdur. Heydər Əliyev qeyd etmişdir ki: “...yüksək
tolerantlıq ilk növbədə yüksək mədəniyyətin təzahürüdür. İnsanlarda belə
bir mədəniyyətin formalaşdırılmasına uşaqlıq illərindən başlamaq lazımdır.
Ölkəmizdə yetişməkdə olan nəslin təhsillənməsində müasir elmi-pedaqoji
konfranslar daxilində biz ünsiyyət mədəniyyətini, dini dözümlülük və əməkdaşlıq
mədəniyyətini formalaşdırmağa cəhd göstəririk və ümumən desək, buna nail
oluruq. Bunu demək çox asandır, lakin gerçəkləşdirmək kifayət qədər mürəkkəb
bir prosesdir”65. Gördüyümüz kimi Ulu Öndər burada tolerantlıq mədəniyyətinin
üzərində israrla durur və cəmiyyətdə tolerant mühitin formalaşdırılmasını uzun
və mürəkkəb proses olaraq qeyd edir.

Bu gün də dövlətin digər dinlər ilə münasibəti onu göstərir ki, Azərbaycan
tolerantlıq nümunəsi kimi Azərbaycanda yaşayan istər xristian, istərsə də yəhudi
dini mənsublarına eyni münasibət bəslənilir66. Azərbaycanda son dövrdə dini
məbəd və abidələrin yenidən bərpası işləri göstərir ki, Azərbaycan dövləti
ayrı-seçkilik etmədən bütün dinləri və onların dini abidələrini Azərbaycan
xalqının zəngin mədəni və tarixi irsi kimi dəyərləndirir. İlham Əliyevin
əmri ilə Təzə-Pir məscid kompleksinin, Bibi-Heybət, İmamzadə və digər
məscidlərin təmiri və ya yenidən bərpası ilə əlaqədar, eyni zamanda Şəki
Alban Kilsəsi və Xristian Katolik Kilsəsinin təmiri və yenidən bərpa işlərinin
aparılması istiqamətlərindəki sərəncamları Azərbaycan tolerantlığının ən bariz
nümunələridir. Bu tolerantlıq nümunələri təkcə bu günün deyil, tarixin bütün

65  Sakit Hüseynov, Azərbaycanda tolerantlıq mədəniyyəti: tarix və müasirlik,
“Təknur”, 2012, s. 135.

66  Доклад епископа Бакинской и Прикаспийской Епархии Русской
Православной церкви Александра Ишеина // Гейдар Алиев и религиозная
политикап в Азербайджане: реальности и перспективы. Баку: Абилов. Зейналов и
сыновья, 2007, с. 46-48.

210 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

mərhələlərində özünü göstərmişdir. Necə ki, XIX əsrin sonlarına yaxın Bakıda
“Qızıl Kilsə” kimi tanınan “Aleksandı Nevski” kilsəsinin inşası üçün yığılmış
ianənin böyük hissəsinin müsəlmanlar tərəfindən verilməsi dünya tolerantlıq
tarixinin ən parlaq səhifəsidir. Yenə, Azərbaycan yeganə ölkələrdən biridir ki,
dövlət tədbirlərində hər üç ənənəvi-səmavi dinlər İslam, Xristian və Yəhudi
dini liderləri və təmsilçiləri bərabər təmsil olunmaqdadırlar. Bu istiqamətdə,
Azərbaycan tolerantlıq dini və mədəni dialoqun yaşandığı və həyata keçirildiyi
nümunəvi ölkələrdən hesab edilir. Əlbəttə ki, bu da Azərbaycanın demokratik
dövlət quruculuğundakı uğurlarından biri hesab edilir. Azərbaycanın din-
dövlət, din-cəmiyyət və dövlət-cəmiyyət istiqamətindəki uğurları dünyanın
böyük tribunalarından dəfələrlə etiraf edilmişdir. Bu mənada Rum Patriarxı I
Varfolomeyin Azərbaycana səfəri zamanı buradakı tolerantlığa verdiyi qiymət
diqqətimizi çəkməkdədir. I Varfolomey qeyd edirdi ki: “Azərbaycanda hər kəs
istədiyi dinə etiqad edir, istədiyi kimi ibadət edə bilir. Azərbaycanı çox sevdim.
Bu ölkənin rifahı və xoşbəxtliyi üçün hər zaman dua edəcəyəm” 67 .

2001-ci ildə Azərbaycanda səfərdə olan II Aleksi də ölkədə tolerantlıq
mühitini gördükdən sonra bu etirafları etmişdir: “Burada pravoslavlar heç bir
basqıya məruz qalmadan öz dinlərinə və əqidələrinə etiqad edirlər. Hətta, bu cür
şərait təəssüf ki, bəzi pravoslav ölkələrində belə yoxdur” 68 .

Azərbaycandakı dini dözümlülüyü müşahidə edən bütün əcnəbilər,
Azərbaycan cəmiyyətinin nə qədər böyük tərəqqi yolu keçdiyini etiraf edirlər.
Ümumbəşəri dəyər kimi tolerantlıqdan danışan insanlar və cəmiyyətlər çoxdur.
Lakin bu dəyəri səmimi olaraq yaşayan cəmiyyətlər isə azdır. Bu dəyər adi bir
konsepsiya olub, qısa vaxt ərzində cəmiyyətə aşılanmış deyil, tarixi tərəqqi
prosesində cəmiyyətin inkişaf səviyyəsinin səmimi göstəricisi kimi özünü
göstərməkdədir. Bu səbəblə də,ATƏT-in İnsan hüquqları və Demokratik təsisatlar
bürosunun keçmiş rəhbəri Jerar Ştudman etiraf etmişdir ki: “Azərbaycanda

67  Gündüz ismayılov, Tolerantlıq: Bildiklərimiz və bilmədikləimiz, “Nurlar”, Bakı,
2014, s. 158

68  Gündüz ismayılov, s. 157.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 211

dini tolerantlıq heç də yeni ənənə deyildir. Bu ölkə yüz illər boyunca müxtəlif
mədəniyyətlərin yanaşı yaşamasına, dözümlülüyə bariz nümunə ola bilər. Biz
bunu ümumi mədəni irsimizə münasibətdə nümunə göstərə bilərik”69.

24 illik dövlət müstəqilliyi dövlətçilik tarixi baxımından o qədər də böyük
göstərici deyildir. Bu baxımdan hələ də cəmiyyətimizdə bəzi problemlər
mövcuddur. Bu problemlər özünü dini sahədə də göstərir. Belə ki, bu gün
Azərbaycanın dini həyatında olduqca mürəkkəb proseslər getməkdədir. Qonşu
ölkələrdən gələn bəzi qüvvələrin maddi və mənəvi dəstəkləri ilə Azərbaycanda
müxtəlif səpkidə və təfəkkürdə təbəqə formalaşmaqdadır. Bir qrup dindar
insanlar bu qüvvələrdən təsirlənərək, dövlətin siyasətinə, qanunvericiliyinə və
dəyərlərinə fanatikcəsinə etiraz edir və öz gizli missiyalarını həyata keçirməyə
çalışırlar. Bu insanlar üçün dövlətin nə qanunu, nə də milli-mənəvi dəyərləri heç
bir əhəmiyyət kəsb etmir. Onlar üçün hər hansı bir əcnəbi və ya yerli dini liderin
radikal fətvası hər şey deməkdir. Bu baxımdan, gələcəkdə daha da artmaqda olan
bu radikal dini təfəkkürlü insanlar potensial təhlükə kimi cəmiyyətin bəlasına
çevrilə bilər. Bunun qarşısını ala bilmək üçün isə təbii ki, konkret tədbirlər planı
hazırlamalı və həyata keçirməlidir.

1. Dünyəvilik prinsipləri daha da gücləndirilməli;
2. Dini, milli və mənəvi dəyərlərin tədrisi, öyrənilməsi, tədqiqi və təbliği
kənar və ya qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən deyil, birbaşa dövlət strukturları
və nazirlikləri tərəfindən həyata keçirilməli;
3. Dövlət, vətəndaşlarının dini-fəlsəfi dünya görüşlərinin, etik və estetik
təfəkkürlərinin formalaşdırılması üçün düşünülmüş dövlət proqramını tərtib
etməlidir.
Dünyəvilik dedikdə nəzərə alınmalıdır ki, Azərbaycan dünyəvi bir ölkədir.
Dinin dövlətdən, dövlətin dindən ayrı olması konstitusiyada göstərilmişdir70.
Buna görə də deyə bilərik ki, dövlətin sosial, siyasi, iqtisadi və hüquqi

69  Gündüz İsmayılov, s. 159.

70  Maddə 7: 1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası// http://www.president.
az/azerbaijan/constitution.

212 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

fəaliyyətini müəyyən edən qanunlar qəbul edilərkən, dinin bu mövzudakı əmr və
qadağanlarına görə deyil, sosial ehtiyaclara görə edilir. Dövlət quruluşunun əsası
olan dünyəvilik, din və vicdan azadlığını dövlət tərəfindən təminat altına alır.
Belə ki, o zaman həqiqi din azadlığı yalnız dünyəvi bir dövlətdə reallaşa bilər.
Çünki ancaq belə bir dövlətdə vətəndaşlar heç bir müdaxilə olmadan öz dinlərini
seçə bilərlər. Dünyəvi bir dövlətdə din azadlığı, hər hansı bir dinə inanma və onun
ibadətlərini yerinə yetirmə azadlığını təmin etdiyi kimi, vətəndaşların heç bir
dinə inanmama və heç bir dinin ibadətlərini yerinə yetirməmə azaldığını da təmin
edir. Dövlətin vətəndaşına münasibəti dini və ideoloji deyil, ədalət çərçivəsində
olmalıdır. Dövlətin əsas vəzifəsi, ədaləti, daxili və xarici təhlükəsizliyi təmin
etmək, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarına əngəl olan problemləri aradan
qaldırmaqdır. Bu səbəbdən də, dövlət bu gün ölkənin gələcəyi üçün lazım olan
tədbiri görməkdədir. Yəni vətəndaşlarını və cəmiyyəti zərərli, fanatik və radikal
dini-siyasi qrup və təşkilatlardan qoruyur. Bu istiqamətdə dövlətin sekulyar
dəyərləri və prinsipləri daha kəskin və aydın qoyulur.

Dini, milli və mənəvi dəyərlərin tədrisi, öyrənilməsi, tədqiqi və təbliği kənar
və ya qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən deyil, birbaşa dövlət strukturları və
nazirlikləri tərəfindən həyata keçirilməsi məsələsi gələcək üçün olduqca əhəmiyyət
kəsb edən problemləri əhatə edir. Hesab edirik ki, biz bunları qeyd etdikdə, milli və
mənəvi dəyərlərin ehtiva olunduğu dini-fəlsəfi dərsliyin orta təhsil məktəblərindən
başlayaraq, ali təhsil məktəblərinə qədər bütün təhsil nazirliyinin nəzdində
fəaliyyət göstərən təhsil müəssislərinin tədris proqramlarında və bu problemlərin
tədqiqi, öyrənilməsi və elmi əsaslandırılması məsələsi isə birbaşa AMEA-nın
mövzu ilə əlaqədar institutlarına həvalə olunmalıdır. Bu dərsliklər, dinin fəlsəfi,
mənəvi və humanist istiqamətlərini, onun bölücü deyil, bütünləşdirici tərəflərini
əhatə etməlidir. Bu kitablar mütəxəssislər tərəfindən hazırlanmalı və hazırlanma
prosesində dərsliyin elmiliyi dialektik metodologiyaya əsaslandırılmalıdır. Bu
dərsliklərdə materiallar əsla məzhəbə, təriqətə və hər hansı bir dini istiqamətə
görə deyil, məzhəbüstü və universal dəyərlərə əsaslanmalıdır. Çünki ölkədə
məzhəb və təriqətlərin vasitəçiliyi ilə ölkədə digər ölkələrin siyasi təbliğatlarını

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 213

müşahidə edirik. Ümumiyyətlə, Azərbaycan əhalisinin əksəriyyəti müsəlman
olduğu üçün din-dövlət və din-cəmiyyət quruculuğunda müsəlman kimliyi
hakim olmalıdır. Bütün bunlar isə azərbaycançılıq ideologiyası ilə təzad təşkil
etməməlidir. Digər din və mədəniyyətlərə isə qanun daxilində tolerant yanaşma,
hörmət və ehtiram göstərilməlidir.

Dövlət, vətəndaşlarının dini-fəlsəfi dünyagörüşünün, bədii etik təfəkkürün
və estetik zövqün formalaşdırılması üçün düşünülmüş dövlət siyasəti həyata
keçirməkdədir. Dövlət bütün bunların həyata keçirilməsi üçün bəzi əhəmiyyət
kəsb anlayış və konsepsiyalara müraciət etmişdir. Belə ki, bu anlayış və
konsepsiyaların ən mühümi multikulturalizmdir. Multikulturalizm bu gün
məhz Azərbaycanın dövlət siyasəti olaraq təyin edilmişdir. Mültikulturallıq
bir ölkədə dini, cinsi, etnik və milli müxtəlifliklərin qorunması və inkişafına
yönəlmiş siyasətdir. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyev: “Bu gün multikulturalizm Azərbaycanda dövlət siyasətidir və
eyni zamanda həyat tərzidir” 71 – deyərək multikulturalizmi Azərbaycanın
dövlət siyasəti olmasının təsadüfün deyil, əksinə qədim dövrlərdən üzü
bu yana xalqımızın həyat tərzi kimi xarakterizə etmişdir. Həqiqətən də
Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyərlər sisteminə nəzər saldıqda görərik
ki, tolerant münasibətlər içərisində birgəyaşayış ənənəsi Azərbaycan xalqının
formalaşdığı bütün dövrlərdə müşahidə edilmişdir. Təbii ki, bu tendensiya
Azərbaycan xalqının sahib olduğu dəyərlər sisteminin bütün nümunələrində
əsas istiqamətlərdən biridir. Ümumi mənada xalqımızın milli və mənəvi dəyərlər
sisteminin əsasını təşkil edən müqəddəs mətnlər, şifahi xalq yaradıcılığı, elmi
və bədii yaradıcılıq nümunələrində birgəyaşayış ənənəsini özündə ehtiva edən
multikulturalizm anlayışının köklərini tapmaq mümkündür. Bildiyimiz kimi
Azərbaycan ərazisi tarixin müxtəlif səhifələrində müxtəlif dini dünyagörüşləri
ilə tanış olmuş və bu dinlər Azərbaycan xalqının sahib olduğu dəyərlər

71  Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin nitqi, Bakı Beynəlxalq Humanitar
Forumunun Materialları, “Şərq-Qərb” Nəşriyyatı, 31 Oktyabr – 1 Noyabr , 2013,
s. 8.

214 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

sisteminin formalaşmasında öz töhfələrini vermişdirlər. O zaman deyə
bilərik ki, hər üç Zərdüştlük, Xristianlıq və İslam dininin ehkam və təlqinləri
Azərbaycan mədəniyyətinin və dəyərlər sisteminin formalaşmasında xüsusi
rol oynamışdır. Belə ki, Zərdüştlük və onun müqəddəs kitabı olan Avestanın
“Vidivdad” kitabının birinci fəslində multikulturalizm və tolerantlıq ənənələrinə
rast gəlmək mümkündür. Bu fəsildə Hörmüz on altı ölkəni yaradaraq bu ölkələr
arasında inkişaf edən münasibətləri milli zəmindən universalığa doğru inkişaf
etdirir. Bununla da o, burada multikultural və tolerantlıq ənənəsinin əsasını
qoymuş olur72.

Bu tendensiyanı Xristianlığın müqəddəs kitabları olan “Əhdi-Ətiq” və “Əhdi-
Cədid” də müşahidə edə bilərik. Etnik və dini müxtəliflik multikulturalizmin
tərkib hissəsi olaraq ən qədim zamanlardan bu günə kimi xüsusi əhəmiyyətə
malikdir. Çünki məhz bu amilə görə hər bir millət öz milli xüsusiyyətlərini
qoruyub saxlaya bilir. Xristianlığın müqəddəs kitablarında deyilir ki, öncə
bəşəriyyət bir olmuş, sonra isə millət və tayfalara bölünmüşdür: “Budur, onların
hamısı bir xalqdır və bir dilləri var. Buna görə də bu işi görməyə başlamışlar
və indi etmək istədikləri işə heç kəs mane olmayacaq. Gəlin aşağı enib orada
onların dilini qarışdıraq ki, bir-birlərinin dilini başa düşməsinlər”. Rəbb onları
oradan bütün yer üzünə yaydı. Onlar şəhəri tikməyi dayandırdı. Buna görə də,
o yerin adına Babil dedilər, çünki orada Rəbb bütün dünyadakı adamların dilini
qarışdırdı və onları bütün yer üzünə yaydı” (Yaradılış 11: 6-9)73. Gördüyümüz
kimi burada cəmiyyətin dini və etnik müxtəlifliyi əslində təbii bir prosesin
nəticəsi kimi təcəssüm etməkdədir. Bu yanaşma eynilə Quranda da müşahidə
edilməkdədir. Belə ki, Quranda bu haqda buyurulur: “Ey insanlar! Biz sizi bir
kişi və bir qadından (Adəm və Həvvadan) yaratdıq. Sonra bir-birinizi tanıyasınız
(kimliyinizi biləsiniz) deyə, sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq. Allah yanında
ən hörmətli olanınız Allahdan ən çox qorxanınızdır (pis əməllərdən ən çox

72  Авеста в русских переводах (1861—1996) / Сост., общ. ред., примеч., справ.
разд. И. В. Рака. СПб.: Журнал «Нева», РХГИ, 1997, 480 с.

73  Библия / Синодальный перевод. М.: Российское Библейское общество, 2013.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 215

çəkinəninizdir). Həqiqətən, Allah (hər şeyi) biləndir, (hər şeydən) xəbərdardır”
(Hucurat, 13) 74.

Multikultural dəyərlər və tolerantlıqla əlaqədar fikir və yanaşmalara
Azərbaycanın ədib və filosoflarının yaradıcılığında da rast gəlmək mümkündür.
Belə ki, Nizami Gəncəvi, Nəsirəddin Tusi, Məhəmməd Füzuli, A. Bakıxanov, M.
F. Axundov, H. Zərdabi, C. Məmmədquluzadə və s. ədib və mütəfəkkirlərimizin
yaradıcılıqlarında multikultural və universal dəyərlərin təbliğini müşahidə
etməkdəyik. Məsələn, Nizami Gəncəvi “Xosrov və Şirin” poemasında mədəni
müxtəlifliyə ünvanlanan fikirlər səsləndirərək qeyd edir:

“Müxtəlif nəğmələr, müxtəlif pərdə
Birləşsə xoş ahəng çıxar bir yerdə”75
Gördüyümüz kimi Nizami Gəncəvi bu beytində mədəni müxtəlifliyi
zənginlik kimi xarakterizə edir. Bu tendensiya məhz universallığa yönəlmiş
bir yanaşma kimi demək olar ki, Nizami Gəncəvinin bütün yaradıcılığında
əksini tapır. Multikulturalizm və universallığa ünvanlanan fikir və yanaşmalar
Nəsrəddin Tusi yaradıcılığında da diqqəti cəlb etməkdədir. Tusi “Əxlaqi-Nasiri”
də birgəyaşayışın yollarını bu şəkildə ortaya qoymaqdadır: “...bir-birinə kömək
edən bütün insanları vahid bir bədən timsalında birləşdirən bir quruluşun
yaranması zəruriyyəti meydana çıxar. İnsan öz təbiəti etibarı ilə inkişafa
meyl edən bir varlıq kimi yaradıldığından təbiətən belə birləşməyə möhtacdır.
Birləşməyə olan şövq “məhəbbət” adlanır. Biz əvvələr də məhəbbətin ədalətdən
üstünlüyünə işarə etmişdik, bunun səbəbi odur ki, məhəbbət birləşməyə olan
təbii meyl, ədalət isə “süni” ehtiyacdır”76. Gördüyümüz kimi Tusi təbiəti etibarı
ilə insanı sosial varlıq kimi xarakterizə edir. Bu səbəbdən də, insan sosial varlıq
olaraq cəmiyyət halında yaşamağa məhkumdur. Cəmiyyətin etnik, dini və

74  Vasim Məmmədəliyev və Ziya Bünyadov, Qurani-Kərim və Azərbaycan dilinə
mənaca tərcüməsi, “Şərq-Qərb” Nəşr, Bakı.

75  Nizami Gəncəvi, “Xosrov və Şirin” (Tərcümə: Rəsul Rza), Bakı, “Yazıçı”,
1983, s. 368.

76  Nəsrəddin Tusi, “Əxlaqi Nasiri” (Tərcümə: Rəhim Sultanov), Bakı, Elm, 1989,
s. 193.

216 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

cinsi yöndən rəngarəngliyi isə cəmiyyətin zənginliyi olmaqla yanaşı, həm də
reallığıdır. Çünki cəmiyyətdə nə qədər insan varsa, bir o qədər müxtəlif düşüncə
mövcuddur. Bu isə nəticə etibarı ilə cəmiyyətdə fərqli dini, fəlsəfi və mədəni
dünyagörüşlərinin və yanaşmaların mövcudluğundan xəbər verir.

Təbii ki, digər din və mədəniyyətlərə tolerant münasibət bəsləyən
mütəfəkkirlərmizdən biri də məhz M. F. Axundovdur. Axundov dünyəvi bir
kimliyə sahib şəxsiyyət olaraq cəmiyyətin inkişafında dini maneə törədən bir
ünsür kimi dəyərləndirməkdədir. M. F. Axundov “Kəmalüddövlə məktubları”
fəlsəfi traktatında dinə münasibətini açıq bir şəkildə ifadə etmişdir. O, burada
İslam dini ehkamlarını, dini mövhümat və xürafatı, din adamlarının insanların
dini inancından istifadə edərək onları necə istismar etmələrindən bəhs edərək
fəlsəfi təhlilər aparmışdır. Axundov burada qeyd edir: “Bütün dünyaya məlumdur
ki, fransız allahsızlarından Volter, Reno və başqaları xristian dininin batilliyi
haqqında nə kimi kitablar yazıb xristianlar arasında yaymışlar. Ancaq dövlət
və millət başçıları onları bu işdən çəkindirmək üçün təzyiqə əl atmağı cayiz
bilməmişlər. Onlar yaxşı başa düşmüşlər ki, bu işin çarəsi və onların yanlış
fikirlərinin xalq arasında doğurduğu təsirin qarşısının almağın yolu hədə-
qorxuda deyil, ağıl və məntiqə uyğun dəlillərə əsaslanan hikmətli cavablarla
rədd etməkdədir. Neçə ki, məqamı yüksək imam Əli ibn-Əbutalib əleyhissəlam
bir dinsizlə bəhs edərkən əsla acıqlanmayıb, onun tutduğu iradları hikmətli
cavablarla rədd etməklə onu susdurmuşdur”77. Axundov burada qeyd etmək
istəmişdir ki, müxtəlif fikir və yanaşma qarşısında tolerant davranmaq insanın
alicənablığının ən parlaq nümunəsidir. O, burada göstərməyə çalışmışdır ki, həm
Şərq, həm də Qərbdə olan toleranlıq əslində yüksək elmi və mədəni əsaslara
söykənir. Cəhalət olan yerdə isə heç bir halda tolerant münasibətdən bəhs etmək
mümkün deyildir. Çünki cəhalət olan yerdə mütləq şəkildə mövhümat, xurafat,
zorakılıq, fundamentalizm, ekstremizm və radikalizm kimi mənfi tendensiyalar
baş qaldırır.

Azərbaycan cəmiyyətində tolerant və işıqlı mühitin formalaşması üçün

77  M.F. Axundov, Bədii və fəlsəfi əsərləri, Yazıçı, Bakı, 1987, s. 195-196.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 217

çalışanlardan biri də C. Məmmədquluzadə olmuşdur. O, bütün yaradıcılığı
boyu cəmiyyətin maarifllənməsi, mövhümat və xürafatdan uzaq rasional
təfəkkürə sahib vətəndaşların yetişməsi üçün əlindən gələn hər şeyi etmişdir.
O, cəmiyyətdə dini etiqad azadlığından danışaraq insanların sərbəst şəkildə
istədikləri dini inanca sahib olmaları barəsində fikirlər irəli sürmüşdür. Məsələn,
“Cümhuriyyət” adlı məqaləsində demokratik və azad cəmiyyətdə dini etiqad
azadlığını bu cür şərh etmişdir: “Cumhuriyyət idarəsinin bir zinəti də var ki, o da
tamam azadlıqdır. Bu azadlıq da neçə cisimdir. Əvvələn, etiqad azadlığı, yəni
hər bir fərd kefi istədiyi günə sitayiş etməyə, yəqin ki bir gündən əl çəkib, qeyri
bir günü qəbul etməyə azaddır. Yoxsa nəinki köhnə və çürük idarənin əsrində
məsələn, İslamı atıb xaçpərəstliyi qəbul edənə ənam verilirdi, amma xaçpərəstin
İslam dinini qəbul etməyə ixtiyarı yox idi”78. O, əslində burada dindarların süni
şəkildə yaratdıqları basqıdan bəhs etməkdədir. İnsanların müsəlman bir mühitdə
dünyaya göz açdıqları və beləliklə də təqlidi olaraq müsəlman kimliyinə sabib
olduqlarını qeyd edir. Eyni zamanda o, qeyd etmək istəyir ki, bu insanlara heç
bir şans verilmir ki, onlar istədiyi dinə etiqad etsinlər. Əslində isə o, düşünürdü
ki, bu onların təbii azadlıqları içərisində yer almalıdır. Bundan başqa digər
Azərbaycan maarifçiləri kimi C.Məmmədquluzadə də milli və mənəvi dəyərlərlə
yanaşı universal dəyərlərin təbliğini əhəmiyyətli hesab edirdi. O, düşünürdü ki,
cəmiyyət dini və etnik baxımdan müxtəlif və rəngarəng olmalıdır. Belə olduğu
təqdirdə cəmiyyət daha dözümlü və sülhsevər xarakterə sahib olardı.

Şərq müdrikliyi və Qərb rasionallığından öz payını alan Azərbaycan cəmiyyət
olaraq multikultural və tolerant dəyərləri bu adlarla olmasa da, eyni mahiyyətdə
olan digər anlayışlarla hər zaman yaşamışdır. Bu baxımdan multikulturalizm
cəmiyyətdə bütün dinlər, millətlər, milli azlıqlar və mədəniyyətlərin bir arada
tolerant münasibətlər içərisində birgəyaşayışıdırsa, o zaman Azərbaycan nümunə
olacaq multikultiral bir ölkədir.79 Çünki Azərbaycan çoxdinli, çoxkonfessiyalı

78  C.Məmmədquluzadə, Əsərləri: 6 cild, Azərnəşr, Bakı, 1985, s. 37.

79  Rəna Mirzəzadə. Multikulturalizm Siyasəti və Şərq-Qərb müxtəlifliyi:
Gender, Din və Mədəniyyət, Bakı- “Təknur”, 2013, 160 s., s.5-8.

218 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

ölkələrdən biridir. Eyni zamanda Azərbaycan həm də, çoxmillətli bir ölkədir.
Bütün bunları nəzərə alsaq tarixin bütün dövrlərində olduğu kimi, indi də bu din,
konfessiya və etnik qruplar birgəyaşayışın ən optimal formasını bərabər təşkil
etmişdirlər.

Azərbaycan cəmiyyətinin tarixdən günümüzə kimi formalaşan bu xarakter
və özəllikləri, yəni multikultural və tolerant dəyərlərə sahib olması fikri məhz
ilk dəfə olaraq ölkə Prezideni Cənab İlham Əliyev tərəfindən siyasi müstəvidə
qiymətləndirildi. 2011-ci ildə Bakı I Beynəlxalq Humanitar Forumunda çıxış
edən ölkə başcısı İlham Əliyev qeyd etmişdir ki: “Multikulturalizmin  alternativi
özünütəcriddir. Mən inanmıram ki, iyirmi birinci əsrdə, qloballaşan dünyada hər
hansı bir siyasi qüvvə özünütəcrid siyasətini aparmağa cəhd etsin. Bu yol heç
bir yerə aparmır. Multikulturalizmin dəyərləri, əsasları möhkəmləndirilməlidir.
Multikulturalizm başqa xalqın nümayəndəsinə hörmət, başqa dinə hörmətdir. Öz
dininə hörmət  başqa dinə hörmətdən başlayır. Multikulturalizm  ayrı-seçkiliyə
yol vermir, əksinə bütün xalqları birləşdirir. Eyni zamanda, hər bir ölkənin
öz qaydaları, öz ənənələri vardır. Hər bir insan – həm ölkənin vətəndaşı, həm
ölkəyə gələn qonaq, əlbəttə ki, o qaydalara, o ənənələrə hörmətlə yanaşmalıdır.
Mən əminəm ki, bu amillərin sintezi nəticəsində bu gün müxtəlif dairələrdə
multikulturalizmlə bağlı səslənən bədbin fikirlər aradan götürüləcəkdir. Bizim
bu gün keçirdiyimiz Forum multikulturalizmin təsdiqidir, onun təntənəsidir”80
. Ölkə başcısı bu çıxışında qloballaşan dünyada multikulturalizmi humanitar
problemlərin qarşısını ala biləcək fenomen kimi dəyərləndirməkdədir. Hansı ki,
bu gün Qərb hansısa mənada multikulturalizmlə bağlı bədbin fikirlər səsləndirərək
multikulturalizmin özünü doğrultmadığı fikirini səsləndirmişdirlər. Təbii ki, bu
fikirlərin siyasi səbəbləri olduğu kimi sosio-psixoloji əsasları da vardır. Eyni
zamanda, bu problemin cəmiyyətlərin tarixi inkişaf tendensiyaları ilə də yaxından
əlaqəsi mövcuddur. Belə ki, Qərb cəmiyyətləri bildiyimiz kimi keçmiş dövrlərdən

80  Azərbaycan Respublikasinin Prezidenti cənab İlham Əliyevin nitqi, Bakı  I
Beynəlxalq Humanitar Forumu 2011 //http://bakuforum.az/archive/forum-2011/.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 219

“mən” düşüncəsi ilə hərəkət edərək “başqasını” 81 təcrid etmiş, özlərini əsil,
başqalarını isə barbar adlandırmışlar. Bu tendensiya tarixin bütün dövrlərində
aşağı-yuxarı eyni müstəvi üzərində inkişaf etsə də, humanist tendensiya müasir
dövrdə qalib gəlmiş “mən” və ya “başqaları” deyil, məhz “biz” yəni insanlıq şüuru
cəmiyyətlərin əsas devizinə çevrilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, post-indisturial
dövrünü yaşayan Qərb kapitalizmin özünü doğrultmadığını və iflas etdiyini, eyni
zamanda buna paralel olaraq artıq liberal dəyərlərdə də boşluqların yarandığını
və beləliklə, neo-liberalizin ortaya çıxdığını, nəticədə bunun da nə olduğunu
özləri üçün hələ də tam müəyyənləşdirə bilməyən Qərb cəmiyyəti humanitar
böhranla üz-üzə qalmaqdadır. Bu durum isə Avropa Birliyinin gələcəyini sual
altında qoyur. Ona görə də, Qərb olaraq onların qarşısında iki yol vardır: birincisi
“mən” şüuru ilə hərəkət edərək özünütəcrid yolu, ikincisi isə multikultural və
universal dəyərlərə əsaslanan birgəyaşayışdır. Məhz bu gün bəzi Avropa ölkələri
multikulturalizmdən imtina etdikləri üçün miqrant problemi ilə qarşı-qarşıya
qalmaqdadırlar. Hansı ki, Qərb ölkələrinin xüsusən də, ABŞ-ın istifadə etdiyi
multikulturalizmi ehtiva edən “melting pot” (əridən qazan) siyasəti metafora
olaraq heterogen cəmiyyətdən, homogen cəmiyyətə keçid, bununla bərabər bir
də “melting together” (birgə ərimə) anlayışı da vardır ki, bu da cəmiyyəti ümumi
vəhdət və harmoniyaya aparan siyasət olaraq dəyərləndirilsə də82, bu gün bəzi
Avropa ölkələri multikulturalizmin özünü doğrultmadığını iddia edirlər.

Bütün bunlara baxmayaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham
Əliyev qətiyyət nümayiş etdirərək Bakı və Azərbaycan Yeparxiyasının Pravoslav
Dini-mədəniyyət mərkəzinin açılışındakı çıxışında qeyd edir: “Multikulturalizm
Azərbaycanın dövlət siyasəti və həyat tərzidir. Bu günlərdə keçirilmiş Üçüncü
Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumunda multikulturalizm ən çox müzakirə
edilən mövzu idi. Bu gün Azərbaycan artıq dünyada tanınmış multikulturalizm

81  Şölət Zeynalov, Sivilizasiyalararası münasibətlər: problemlər və perspektivlər,
Oğuz eli nəşriyyatı, (240 s.), Bakı, 2014, s. 181.

82  Alberto Bisin andThierryVerdier, “Beyond the melting pot’’: Cultural transmission,
marriage, and the evolution of ethnic and religious traits, The Quarterly Journal of
Economics, August 2000, MİT Press, p. 956-957.

220 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

mərkəzlərindən biridir. Biz diqqəti ona görə bu məsələlər üzərində cəmləşdiririk
ki, bu mövzuya yanaşmalar müxtəlifdir. Təəssüf ki, belə fikirlər də var ki, bəzi
ölkələrdə multikulturalizm iflasa uğrayıb, özünü doğrultmayıb. Bunlar çox
narahatlıq doğuran bəyanatlar, tendensiyalardır. Əgər bu həqiqətən belədirsə,
onda bu ciddi müzakirə mövzusudur. Azərbaycanda isə belə hesab edirəm ki,
biz öz siyasətimizlə də, cəmiyyətin durumu ilə də sübut edirik ki, elə deyil,
multikulturalizm yaşayır. O, yaşayır, möhkəmlənir, dərin köklərə malikdir və
gələcəkdə bəşəriyyətin inkişafının yeganə yoludur”83. Bununla da, İlham Əliyev
məhz onu vurğulamaq istəmişdir ki, Azərbaycan istər siyasi müstəvidə, istərsə
də cəmiyyət olaraq ümumi vəhdət və harmoniyaya əsaslanan birgəyaşayış
fəlsəfəsini dəstəkləyir və bu baxımdan multikulturalizmin gələcəyinə inanır.
Məhz bu istiqamət üzərə 2013-cü ildə Bakıda II Ümumdünya Mədəniyyətlərarası
Dialoq Forumu çərçivəsində Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən
Milli Tolerantlıq Mərkəzinin beynəlxalq təqdimat mərasimi keçirildi. Sonra,
hələ proses olaraq 2008-ci ildən formalaşmağa başlayan, sadəcə layihə kimi
2011-ci ildən start götürən və bu gün artıq ənənə halını almış Bakı Beynəlxalq
Humanitar forumu Azərbaycanı multikulturalizmin mərkəzi kimi tanınmasına
səbəb oldu. Nəhayət, bütün bu proseslərin ümumi nəticəsi ona gətirib çıxardı
ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 15 may 2014 tarixində
Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm mərkəzinin yaradılması haqqında fərman
verdi. Bu isə Azərbaycanda multikultural və tolerant dəyərlərə əsaslanan
cəmiyyət quruculuğu prosesinin bir başa dövlətin düşünülmüş planı əsasında
inkişaf etməsinə səbəb oldu. Məhz 2016-cı ilin Multikulturalizm, arxasınca
2017-ci ilin isə İslam Həmrəyliyi ili elan olunması həm daxili, həm də xarici
təhlükəsizliyinin qarantı kimi Prezident İlham Əliyev tərəfindən atılan addımdır.
Məhz bütün bunların nəticəsini artıq cəmiyyətdə müşahidə edirik. Belə ki, heç
bir zaman heç bir yerdə görünməyən sünni və şiə məzhəbi mənsublarının birgə

83  İlham Əliyev Bakı və Azərbaycan Yeparxiyasının Pravoslav Dini-Mədəniyyət
Mərkəzinin açılışında iştirak etmişdir, 15 Noyabr 2013// http: //www.president.az/
articles/10086.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 221

vəhdət namazı qılmaları bunun bariz sübutudur.
Təbii ki, Azərbaycanın bu sahədəki həyata keçirdiyi daxili və xarici siyasət

bəzi siyasi gücləri narahat etməkdədir. Çünki Avropanın üzləşdiyi bugünkü
humanitar və iqtisadi problemlərAvropa Birliyinin gələcəyini sual altında qoyduğu
halda, bunun əksi olaraq dünyada gedən iqtisadi böhrana baxmayaraq ölkədəki
iqtisadi və siyasi stabillik, üstəlik humanitar sahədə qəbul edilmiş uğurlu siyasi
rakurs təbii ki, Azərbaycana qarşı təzyiqləri və eyni zamanda ikili standartlarla
yanaşmanı qaçınılmaz edir.84 Qərbin müsəlman ölkəsi olaraq Azərbaycana ikili
standartlarla yanaşması özünü həm Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində, həm
də digər siyasi məsələlərdə göstərməkdədir. Bütün bunlara baxmayaraq deyə
bilərik ki, Azərbaycanın formalaşmış siyasi iradəsi buna imkan verir ki, ölkəmiz
istər dini, istər etnik, istərsə də digər məsələlərdə xarici müdaxilələrin qarşısını
ala bilsin. Çünki Azərbaycanın sosio-mədəni tərkibi digər qonşu müsəlman
cəmiyyətlərindən fərqlənməkdədir. Azərbaycan çox etnoslu və çox konfessiyalı
ölkə olmasına baxmayaraq ümumvəhdət fəlsəfəsinə əsaslanan azərbaycançılıq
ideologiyası cəmiyyətdə harmoniya yarada bilməkdədir.85 Bu perspektivdən
Azərbaycan cəmiyyətdə formalaşa bilən müxtəlif mənfi meylləri, o cümlədən dini
fundamentalizm, radikalizm və ekstremizm kimi cəmiyyət üçün təhlükəli olan
problemlərin qarşısını almaqda aciz deyildir. Çünki Azərbaycan innovasiyalara
və müasirliyə açıq cəmiyyətdir. Bu baxımdan Azərbaycan cəmiyyəti geriliyə və
uçuruma aparan dini yönümlü mənfi tendensiyaları humanist prinsiplər içərisində
əritməyə qadirdir. Əgər Azərbaycan cəmiyyətində nəzərə çarpan radikal dini
mühit varsa, o da xarici qüvvələrin təsiri ilə formalaşmışdır. Çünki Azərbaycanın
müstəqilliyə qovuşması və günü-gündən inkişaf etməsi onları narahat etməkdədir.
Ona görə də, etnik və dini məsələləri qabardaraq daxildə xaos və hərc-mərclik
yaratmaq istəyirlər. Bunun üçün onlar bəzi xüsusi yetişdirilmiş radikal mövqeli
insanlardan istifadə edərək istəklərini həyata keçirməyə çalışırlar. 2010-2015-

84  Ramiz Mehdiyev.“İkili standartların dünya nizamı və müasir Azərbaycan”
Bakı, “Şərq-Qərb” Nəşriyyat Evi, 2014, 128 səh.

85  Vahid Ömərov. // Azərbaycançılığın tədqiqi, Səs.  2012.-24 fevral. s.10.

222 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

ci illər ərzində Azərbaycanda nəzərə çarpan dini radikalizm və ekstremizm
təmayüllü hadisələr buna bariz nümunədir. Sadəcə, xarici qüvvələrin maddi və
mənəvi yardımı ilə maliyələşən ekstremist dini qruplaşmalar müəyyən bir qrup
insanın beynini qarışdıraraq onları dövlətə və xalqa qarşı qoymağa çalışırlar.
Təbii ki, onların bu cəhdi heç bir nəticə verməmişdir. Ona görə ki, Azərbaycanın
möhkəm təməllər üzərində dayanan milli ideologiyası vardır və bu da cəmiyyətdə
ümumvəhdət məfkurəsini əks etdirir.

Bu baxımdan, Azərbaycanda din-dövlət, eyni zamanda cəmiyyət-dövlət
münasibətləri milli-mənəvi dəyərlərlə yanaşı, həm də universal və multikultural
dəyərlərə əsaslanan azərbaycançılıq ideologiyası kontekstində tənzimlənir. Bu
baxımdan cəmiyyətə sağlam təfəkkürlü vətəndaş qazandırmaq üçün dərin dini-
fəlsəfi dünyagörüşünə, bədii-etik təfəkkürə və yüksək estetik zövqə sahib insan
yetişdirmək lazımdır. Belə ki, bu da dövlətin düşünülmüş, planlı və uzaqgörən
siyasətinə əsaslanan proqramın tərtib olunmasına və onun həyata keçirilməsinə
bağlıdır. İnanmaq lazımdır ki, əgər dövlət vətəndaşını və ölkənin gələcəyini
düşünərək bütün bunları sistemli şəkildə həyata keçirərsə, gələcəkdə cəmiyyətdə
problem və təhlükə yaradan radikal, fanatik fərdlər ortaya çıxmaz. Əks təqdirdə
dini ehtiyac və tələblər qeyriləri tərəfindən təmin edilərsə, o zaman cəmiyyətdə
belə zərərli ünsürlərin ortaya çıxması qaçılmazdır.

Bütün bunlardan sonra bu nəticəyə gəlmək olar ki, multikulturalizm siyasəti
ölkənin milli təhlükəsizliyinə xidmət edən müasir dövrün ən aktual dini, siyasi
və fəlsəfi problemi kimi əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Çünki multikulturalizmin
alternativi özünütəcridin təzahürlərindən olan fundamentalizm, radikalizm,
ekstremizm, islamafobiya, ksenefobiya və nəhayət terrorizmdir.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 223

NƏTİCƏ

Özünütəcrid probleminin müxtəlif təzahürləri vardır ki, bütün bunlar
məhz cəmiyyətdə qarşıdurma, xaos və hərc-mərcliyin yaranmasına səbəb
olan amillərdir. Bunlar fundamentalizm, radikalizm və ekstremizm hallarıdr
ki, süni şəkildə siyasi güclər tərəfindən siyasi ambisiyalarını həyata keçirmək
məqsədi ilə müxtəlif cəmiyyətlərdə bu halların ortaya çıxmasına zəmin
yaradırlar. Bu baxımdan bu əsərdə özünütəcridin bütün təzahürləri, xüsusən də
fundamentalizm dini, siyasi və fəlsəfi problem kimi geniş və müqayisəli şəkildə
tədqiq edilmişdir. Tədqiqatın sonunda bu nəticəyə gəlinmişdir ki, özünütəcridin
müxtəlif təzahürlərinin cəmiyyətdə dərinləşməsinin tək yolu məhz, onların
alternativi kimi qarşımıza çıxan birgəyaşayış fəlsəfəsinə əsaslanan ümumvəhdət
və harmoniya elementlərini özündə ehtiva edən multikulturalizmdir.

Bundan başqa bu kitabda fəlsəfi fikirdən başlayaraq bütün dini və mədəni
istiqamətlərdə ortaya çıxan fundamentalist, radikal və ekstremist tendensiyanın
inkişaf qanunauyğunluğu müqayisəli şəkildə tədqiq edilmişdir. Eyni zamanda,
müasir dövrdə postmodern epoxanın gətirmiş olduğu təlatümlər qarşısında ənənəvi
cəmiyyətlərin dözümlülüyü məsələsi də işıqlandırılmışdır ki, burada əsasən post-
sekulyar situasiyada ənənəvi dinlərin postmodern təzahürlərinin interpretasiyası
öz əksini tapmışdır. Nəhayət, bu kitabda dünyada cərəyan edən qlobal proseslərin
təsirindən qorunmaq məqsədilə Azərbaycanın multikulturalizmi dövlət siyasəti
kimi müəyənləşdirməsinin sosial-fəlsəfi və ideoloji əhəmiyyəti milli təhlükəsizlik
baxımından dəyərləndirilərək qeyd edilmişdir ki, əgər biz cəmiyyət olaraq tolerantlıq
mədəniyyətini və multikulturalizmi təbliğ və təşviq etməsək, o zaman cəmiyyətdə
multikulturalizmin alternativi olan fundamentalizm, radikalizm, ekstremizm,
islamofobiya, ksenofobiya, antisemitizm və terrorizm halları dərinləşər və beləliklə,
cəmiyyətdə ahəng pozular, hərc-mərclik, özbaşnalıq artar. Təbii ki, cəmiyyətdə dini
və etnik zəmində dözümsüzlüyün dərinləşməsinə heç bir halda izin vermək olmaz.
Bu baxımdan, cəmiyyətdə belə mənfi tendensiyaların dərinləşməməsi üçün kitabda
tədqiqatlara əsaslanan konkret nəticələr əldə edilmişdir.

224 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT

Azərbaycan dilində
1. Axundov M. F. Bədii və fəlsəfi əsərləri. Bakı: Yazıçı, 1987, 368 s.
2. Aslanova R.  İslam və mədəniyyət. Bakı: Azərbaycan Universiteti nəşri-

yyatı, 2002, 406 s.
3. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin nitqi // Bakı Beynəlxalq Humanitar

Forumunun Materialları, “Şərq-Qərb” Nəşr, 31 Oktyabr- Noyabr, 2013, 368
s.
4. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. Bakı: 1977, C. II, 592 s.
5. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. Bakı: 1987, C. X, 608 s.
6. Bakıxanov A. A. Gülüstani-İrəm. Bakı: “Mömin” Nəşriyyatı, 2001, 287 s.
7. Bünyadov Z. Azərbaycan tarixi. Bakı: Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1994,
680 s.
8. Bünyadov Z. M. Azərbaycan VII – IX əsrlərdə. Bakı: “Şərq-Qərb” 2007,
424 s.
9. Bünyadov Z. Dinlər, Təriqətlər, Məzhəblər. Bakı: Azərbaycan Nəşr, 1997,
288 s.
10. Bünyadzadə K. İslam fəlsəfəsi: tarix və müasirlik, (elmi red. E. Quliyev).
Bakı: Çaşıoğlu, 2010, 154 s.
11. Cəfərov N. Milli-İctimai Fikir Tariximizdən. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşr,
1993, 80 s.
12. Əhmədov E.M. Abbasqulu Ağa Bakıxanov və onun dünyagörüşü. Bakı:
1967, C.I.
13. Ələkbərov F. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü, (Elmi-ictimai
monoqrafiya). Bakı, YYSQ, 2014, 270 s.
14. Əliyev R. İslam. Bakı: «İrşad» Mərkəzi, , 375 s.
15. Əlizadə A. Çağdaş Azərbaycanda İslam dini və din-dövlət münasibətlərim,
Bakı: Dövlət və din. N (2) 28, 2012.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 225

16. Əlizadə A. İsa Məsih kim olub?: Tarixi sənədlər və dini mətnlərdən çıxarılan
nəticələr. Bakı: Dövlət və Din ictimai fikir toplusu, N 2, 2010.

17. Əlizadə A. Müstəqillik dönəmində Azərbaycanda qeyri-müsəlman
inanclarının yayılması və bu günkü duruma dair. Bakı: Dövlət və din. N (1)
27, 2012.

18. Əlizadə A. Xristianlıq: tarix və fəlsəfə. Bakı: Əbilov, Zeynəlov və Oğulları,
2007, 172 s.

19. Gəncəvi N. “Xosrov və Şirin” (Tərcümə: Rəsul Rza). Bakı: “Yazıçı”, 1983,
392 s.

20. Göyüşov A. “Azərbaycanda Sovet Hakimiyyətinin İslama Münasibətdə
Apardığı Dövlət Siyasəti”. Qütb jurnalı, Sayı 1(1), İyul 2004.

21. Hacıyeva A. L.Tolstoyun dini-fəlsəfi təliminə H. Zərdabinin münasibəti,
yaxud H. Hüseynovun bəhs etdiyi epistolyar söhbət barədə. Dövlət və Din,
№ 7 (36) İyul 2015.

22. Hüseynli İ. Azərbaycan xalqının mənəvi ucalıq və dəyanət günü: Qafqaz
Müsəlmanları İdarəsinin sədri Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə ilə
müsahibə // Azərbaycan. 2011. 20 yanvar.

23. Hüseynov H. Qərb-Şərq münasibətləri xristian və islam təfəkkürü. Bakı:
Təknur MMC, 2005, 442 s.

24. Hüseynov S. Azərbaycanda tolerantlıq mədəniyyəti: tarix və müasirlik.
Bakı: Təknur, 2012, 176 s.

25. Hüseynzadə Ə. Qırmızı qaranlıqlar içərisində yaşıl işıqlar, Seçilmiş əsərləri.
Bakı: 1985, 653 s.

26. Hüseynzadə Ə. Seçilmiş əsərləri. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007, 480 s.
27. Xəlilov S. Sivilizasiyalararası dialoq. Bakı: Adiloğlu, 2009, 258 s.
28. İsmayılov G. Tolerantlıq: Bildikləriniz və Bilmədikləriniz. Bakı: “Nurlar”

, 2014, 240 s.
29. İsmayılova V. “Azərbaycan ayrıseçkiliyə qarşıdır”. Azərbaycan, 30

Sentyabr 2002.
30. Qəndilov S., Məmmədov İ. Azərbaycan Tarixi. Bakı: Təhsil Nazirliyi,

226 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Çaşıoğlu, 2002.
31. Mahmudova Y. Qədim Şərq mədəniyyəti və Azərbaycan // Müasir dövrdə

dinşünaslığın və mədəniyyətin aktual problemləri (II buraxılış). Bakı:
Təknur, 2013, 288 s.
32. Mehdiyev R. “İkili standartların dünya nizamı və müasir Azərbaycan”.
Bakı: “Şərq-Qərb” Nəşriyyat Evi, 2014, 128 s.
33. Mehdiyev R. Şah İsmayıl Səfəvi ali məramlı tarixi şəxsiyyət kimi //
“Azərbaycan”, 2012, 5 dekabr, N 271.
34. Məmmədəliyev V., Bünyadov Z. Qurani-Kərim və Azərbaycan dilinə
mənaca tərcüməsi. Bakı: “Şərq-Qərb” Nəşr, 2011.
35. Məmmədquluzadə C. Əsərləri (6 cild). Bakı: Azərnəşr, 1985, 274 s.
36. Məmmədov A.  İslam fundamentalizmi: mahiyyəti, əsas prinsipləri və
təzahür formaları / elmi red.: G. B. Baxşəliyeva, S. H. Həsənli. Bakı: Nurlan,
2004, 112 s.
37. Məmmədov R. Müasir ideologiya və din. Bakı: 1998.
38. Məmmədov Z. Azərbaycanda XI-XIII əsrlərdə Fəlsəfi Fikir. Bakı: 1978,
304 s.
39. Məmmədov Z. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Elm, 2015, 740 s.
40. Məmmədzadə İ. Qloballaşma və müasirləşmə şəraitində fəlsəfənin aktuallığı
haqqında. Bakı: Təknur, 2009, 226 s.
41. Mirzəzadə R. Multikulturalizm Siyasəti və Şərq-Qərb müxtəlifliyi: Gender,
Din və Mədəniyyət. Bakı: “Təknur”, 2013, 160 s.
42. Mövsümova L. Dini dünyagörüşü kontekstində qadın statusunun təhlili.
Bakı: Ulu, 2007, 224 s.
43. Mustafayev R.  Orta əsrlər müsəlman sivilizasiyasında bərabərlik problemi
/elmi red. C. T. Əhmədli; AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutu.
Bakı: “Təknur”, 2010, 160 s.
44. Mürsəlov R. Muasir İslam fundamentalizmi / red. A. M. Məmmədov. Bakı:
Nurlan, 2004, 160 s.
45. Nağıyev S. Qızılbaşlıq haqqında. Bakı: 1997.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 227

46. Ömərov V. Azərbaycançılığın tədqiqi //Səs qəzeti, 2012, 24 fevral, s. 10.
47. Pakrəvan Ə. Abbas Mirzə və Azərbaycan / tərc: Güntay Cavanşir. Bakı:

Qanun, 2007, 208 s.
48. Rəsulzadə M.Ə. İttihad nədir? // “Açıq söz” qəzeti, 15, 16 may, 1917, №

473, 474.
49. Rüstəmov İ. Maarifçilik mədəniyyətimizin nadir incisi, “Əkinçi” // Xalq

qəzeti, 4 Noyabr 2015.
50. Rza A. İlk maarifçilərimiz // 525-ci qəzet, 18 oktyabr 2014.
51. Süleyamanov G. Müasir qloballaşan dünya və ənənəvi dəyərlər (müqayisəli

təhlil) // Müasir dövrdə dinşünaslığın və mədəniyyətin fəlsəfi problemləri
(II buraxılış). Bakı: Təknur, 2013, 288 s.
52. Şəkixanova M. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində yaşamış Azərbaycan
cədidçilərinin dini-fəlsəfi görüşləri // Müasir dövrdə dinşünaslığın və
mədəniyyətin aktual problemləri (III buraxlış). Bakı: Təknur, 2013, 358 s.
53. Şükürov A. Fəlsəfə. Bakı: 1997, 490 s.
54. Tahirzadə Ə. Nadir şah Əfşar (tərcümeyi-hal oçerki). Bakı: “Çıraq” nəşri-
yyatı, II Nəşr, 2005, 40 s.
55. Tusi N. “Əxlaqi Nasiri” (Tərcümə: Rəhim Sultanov). Bakı: Elm, 1989, s.
193.
56. Zeynalov Ş. Sivilizasiyalararası münasibətlər: problemlər və perspektivlər.
Bakı: Oğuz eli nəşriyyatı, 2014, 240 s.
57. Zərqanayeva İ. Müasir İslam universalizmi // Müasir dövrdə dinşünaslığın
və mədəniyyətin aktual problemləri (III buraxlış). Bakı: Təknur, 2013, 358 s.

Türk dilində
58. Abasov A. Azerbaycan`da İslam: Yeniden Canlanma ve Kurumsallaşma

Sorunları / Rusçadan çev: Vügar İmanbeyli // Azerbaycan`da Dini Kimlik.
İstanbul: Küre Yayınları, 2014, 375 s.
59. Aktaş C. “Azerbaycanda Kimlik Problemi”// Bilgi ve Hikmet Dergisi, Sayı
8, 1994.

228 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

60. Albayrak Ş.A. Hristian Fundamentalizmi. İstanbul: 2008, 142 s.
61. AltındalA, GülA. Haç Kardeşliği: Avrupa Birliği’nin Gizli Masonik Kimliği.

İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2003, 325 s.
62. Altıntaş R. Teolojik Sekulerleşmennin Neden Olduğu İnanç ve Davranış

Problemleri //Cuhuriyyet Universitesi İlahiyyat Fakültesi Dergisi, Cilt. 6,
Sayı: 1, 2002.
63. Aristotel. Politika / çev: Mete Tuncay. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1975.
64. Arkun M. İslam üzerine düşünceler / haz: Kaya Şahin. İstanbul: Yaylacık
Matbaacılık Ltd., 1999, 192 s.
65. Armağan M.  Diyaloğa Adanmış Hayat: Aydınların Kaleminden Fethul-
lah Gülen (Kozadan Kelebeğe 2). İstanbul: Gazeteciler ve Yazarlar
Vakfı Yayınları, 2002.
66. Aslan A. “Batı Perspektifinde Dini Çoğulculuk Meselesi” // İslami Araştır-
malar Dergisi, 1998, Sayı 2.
67. Aslan A. Dini Çoğulculuk Problemine Çözüm Önerisi, Müselmanlar ve Di-
ger Din Mensupları, Müsülmanların Diger Din mensuplarıyla İlişkilerinde
Temel Yaklaşımlar. Ankara: Türkiye Dinler Tarihi Dernegi Yayınları, 2004.
68. Avcı C. Hilafet // Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. XVII.
69. Ay Ş. Türkiye`de Siyasal İslam // Mevzuat Dergisi, Sayı 83, Kasım 2004.
70. Aydın M. Din Felsefesi. İzmir: 2001, 362 s.
71. Bayraklı B. Mukayeseli Egitim Felsefesi Sistemleri. İstanbul: 2002, 280 s.
72. Benningsen A., Lemercier-Quelquejay C. Step’te Ezan Sesleri  /çev: Nezih
Uzel. İstanbul: 1981, 309 s.
73. Bodur H.E. Dini Motifli Terror ve İslamın Siyasal İstismarı // KSÜ İlahiyyat
Fakültəsi Dergisi, 5, 2005.
74. Borrmans M. Müslümanlarla Hıristianlar Arasında Diyaloğa Yönelişler /
çev: E.Mehmet Ümit. İstanbul: 1988.
75. Canan İ. Kütüb-i Sitte muhtasari (tercume ve şerhi). Ankara: “Akcağ yayın-
ları”, C. VI, 1995.
76. Çelebi  İ. Mutezile: İtikadî meselelerin yorumunda akla ve iradeye öncelik

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 229

veren kelâm mezhebi // Diyanet İslam Ansiklopedisi, C: XXXI,  2006.
77. Ebu’l-Ala Afifi. “İbn Arabî Hakkında Yaptığım Çalışma”, İbn Arabi An-

sına(Makaleler) / terc. Tahir Uluç. İstanbul: İnsan Yayınları, 2002.
78. Eflatun. Devlet /çev Sabahattin Eyüboğlu-M.Ali Cimcoz. İstanbul: 1971.
79. Erbaş A. “Hıristiyan Misyonerliğine Genel Bir Bakış” // Sakarya Üniversitesi

İlahiyyat Fakultəsi Dergisi, Sayı 7, 2003.
80. Ercins G. Küreselleştici Modernligin bir Anti-tezisi: Fundamentalizm //

Uluslararası İnsan Bilimler Dergisi, C. VI, Sayı: 1, 2009.
81. Erdem H.S. Hakikat ve Metafor // Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergi-

si, VI (2006), sayı: 3.
82. Erşahin S. Türkistan’da İslam ve Müselmanlar. Ankara: 1999, 342 s.
83. Farabi. Es-Siyasetü’t-medeniyye / nşr. Fevzi M. Neccar. Beyrut: 1964.
84. Fazlurrahman. İslam, Selçuk Yayınları 1996, sh., XIX.
85. Fığlalı E.R. Qadiri-hum // Diyanet İslam Ansiklopedisi, C: XIII.
86. Fığlalı  E.R. Hariciler: Dini ve siyasi konulardaki aşırı görüşleri ve

faaliyetleriyle tanınan fırka // TDV İslam Ansiklopedisi, C: XVI,  1997.
87. Graf F. W. “Protestan Köktenciliyi və Liberal Hukuk Devleti”. Ankara:

Türk-Alman Kültür İşleri Yayınları, 1996.
88. Hallsell G. Tanrıyı Kıyamete Zorlamak / çev. Mustafa Acar-Hüsnü Özmen.

Kim Yayınları, 2002, 159 s.
89. Heidegger M. Sanat Eserinin Kökeni, Türkçesi / terc. Fatih Tepebaşılı. Er-

zurum: Babil Yay, 2003.
90. Hick J. İnançların Gökkuşağı / çev. Mahmut Aydın. Ankara: Okulu Yayın-

ları, 2002.
91. Hikmet T. Türklerin Dini Tarihçesi. İstanbul: Türk Kültür Yay, 1978.
92. İkbal M. İslam`da dini tefekkürün yeniden teşekkülü. İstanbul: Araf

yayıncılık, 240 s.
93. Kafesoğlu İ. Eski Türk Dini. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay, 1980.
94. Kanlıdere A. “Kazan Tatarları Arasında Tecdit ve Cedit Hareketi (1809–

1917)” // Türkiye Günlüğü Dergisi, Sayı- 46, 1997.

230 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

95. Karaman H. Hayatımızdaki İslam. İstanbul: Iz yayıncılık, İstanbul, 2003.
96. Karaman H. İslam hukuk tarihi. İstanbul: İz yayıncılık, 1999.
97. Karaman H. İslam›ın işığında günün meseleleri. İstanbul: İz Yayıncılık,

2003.
98. Karaman H. Laik düDzende dini yaşamak. İstanbul: İz yayıncılık, 2002.
99. Kaymak E. Sultan Galiyev ve Sьmьrgeler Enternasyonali. İstanbul: 1993.
100. Kirman A. Sekulyarlaşma perspektifinden dini ve sekuler fundamentalizm-

ler // Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi , Sayı 1 (2), 2008.
101. Kurat A.N. Kazan Türklerinin “ Medeni Uyanış” Devri // Ankara Üniver-

sitesi Dilve Tarix- Coğrafiya Fakultəsi Dergisi, XXIV, Sayı 3–4, Temuz-
Aralık 1966.
102. Lapıdus I.M. Modernizme Geçiş Sürecinde İslam Dünyası / çev: İ.Safa
Üstün. İstanbul: 1996.
103. Lazzerini E.S. “Gaspıralı İsmail Bey: Modernizim Söylemi ve Ruslar” / çev:
Yonca Anzerlioğlu // Türkiye Günlüğü Dergisi, Sayı 50, Mart-Nisan 1998.
104. Magill F. Egzistansiyalist Felsefenin Beş Klasiği / çev: Vahap Mutal.
İstanbul: 1971.
105. Momin A. Çoğulculuk və Çokkültürçülük: İslami Bir Bakış Açısı / çev:
Birsen Banu Okutan, Ali Çoskun // Marmara Universitesi İlahiyat Fakültəsi
Dergisi, 38 (2010/1).
106. Mustafa N. A. İslam Siyasi Düşüncesinde Mühalefet. İstanbul: “İz
yayıncılık”, 1990.
107. Nefisi S. Babek /çev: Mahmut Ayaz. İstanbul: 1998.
108. Nitsşe F. İyinin ve Kötünün Ötesinde (Bir Gelecek Felsefesini Açış) / çev:
Prof. Dr. Ahmet İnam). İstanbul: Yorum Yayın evi, 2001.
109. Orhan D.D. Ortadoğu’nun Krizi: Arap Baharı ve Demokrasinin Geleceği //
Atılım Sosyal Bilimler Dergisi 3 (1-2), 2013.
110. Özkan R. Amerikan Fundamentalizminin Dünü Bugünü //  Atatürk
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 18, 2002.
111. Öz M., Eş-Şeka  M.M. İsmailiyye, İsmail b. Ca‘fer es-Sadık’a nisbet

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 231

edilerek varlığını günümüze kadar sürdüren aşırı Şii mezhebi //TDV İslam
Ansiklopedisi, 2001, C: XXIII.
112. Resulzade M.E. Azerbaycan Cümhuriyetinin Teşekkülü. İstanbul:
1341(1922–1923).
113. Rorti R., Vattimo G. Dinin Geleceyi / ed: Santiago Zabala. İstanbul: Ayrıntı
Yayınları, 2009.
114. Şahin M. ABD-nin “müslüman” savaşçıları // Akademik Orta Doğu, C. III,
Sayı 1, 2008.
115. Schimmel A. Tasavvufun Boyutları. İstanbul: 2000.
116. Şeriati A. Şehadet. İstanbul: Fecr yayınları, 2013, 77 s.
117. Taştan A. Azerbaycan’da Sosyal-Kültürel Değişme, Din ve Dinsel Canlan-
ma // Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 25: 1-39, Ankara:
2001.
118. Turner B.S. Post-seküler Toplumda Din / çev: Özcan Güngör // Dinbilimleri
Akademik Araştirma Dergisi, C. XII, Sayı 3, 2012.
119. Tümer G., Küçük A. Dinler tarihi. Ankara: Ocak Yayınları, 1997, 504 s.
120. Türköne M. İslamcılığın Doğuşu Siyasi İdeoloji Olarak. İstanbul: Etkileşim
yayınları, 2011, 368 s.
121. Uzun M. Kerbala // Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.XXV.  
122. Ünal A. Kiyamet Savaşçıları,Yeni Ümit // Dini ilimler və kültür Dergisi,
Sayı 18, 2007.
123. Fığlalı E.R. Hariciler // Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.XVI.
124. Wach J. Din sosyolojisi / çev: Ünver Günay. İstanbul: 1995.
125. Yavuz Y.Ş. Cemel Vakası // Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.VII.
126. Yavuz Y.Ş. Matüridiyye: Ebu Hanife (h. 150/767) ve Ebu Mansur el-
Maturidi’nin (h. 333/944) görüşleri etrafında oluşan kelâm mektebi //
Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. XXVIII.
127. Yavuz  Y.Ş. Eşariyye: Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî (ö. 324/935-36) tarafından
kurulan kelâm mektebi // Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. XI, 1995.
128. Yeşilyurt T. İslam İmanı Terroru Destekler Mi? // Türkiyenin Güvenligi

232 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Simpozyumu, 17-19 Aralık, Elazlğ: 2001.
129. Erol Güngör. Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak. İstanbul: Ötüken, 2000.

Rus dilində
130. Авеста в русских переводах (1861-1996) / Сост., общ. ред., примеч.,

справ. разд. И. В. Рака. СПб.: Журнал «Нева», РХГИ, 1997, 480 с.
131. Ализаде A. Божественная и земная власть в Исламе. М.: Нур, 2013,

222 с.
132. Ализаде А. Исламский энциклопедический словарь. М.: Ансар, 2007,

400 с.
133. Ализаде А. Проблемы современного исламского мировоззрения:

Религиозно-философское диалоги. Баку: «Текнур» 2010, 238 с.
134. Ализаде А. Распространение и развитие ислама в Азербайджане (краткий

историко-культурный обзор), //Опубликовано в научном альманахе
«Ислам в странах Содружества независимых государств» N1, 2010.
135. Ализаде А. Распространение и развитие ислама в Азербайджане (краткий
историко-культурный обзор) // Müasir dövrdə Dinşünaslıq və
mədəniyyətin aktual problemləri, III Buraxlış. Bakı: “Təknur”, 2015.
136. Ализаде А. Хроники мусульманских государств I–VII веков хиджры.
Изд. 2/е, испр. и доп. – М., УММА, 2004, 445 с.
137. Амусин И. Д. Тексты Кумрана. М.: Наука, 1971.
138. Антаков С.М. Фундаментализма и его отрицание в философии науки,
Вестник Нижегородского Университета им. Н.И. Лобачевского, № 1,
2007, 303 с.
139. Аристотель. Политика (Перевод С. А. Жебелева). Сочинения в 4 томах.
Т. 4. М.: Мысль, 1983.
140. Ауда Д. Цели Шариата. Баку: Идрак, 2015.
141. Барт К. Очерк догматики: Лекции, прочитанные в Университете Бонна
в летний семестр 1946 года.  СПб.: Алетейя, 1997. 
142. Бергер П. Фальсифицированная секуляризация, Перевод с английского

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 233

Андрея Шишкова, Государство Религия Церковь в России и за
Рубежом, Москва: 2012, 2 (30).
143. Библия. Синодальный перевод. М.: Российское Библейское Общество,
2011, 1431 с.
144. Блаженный Августин. Творения. Т. 1:  Об истинной религии (О
количестве души). СПб.; Киев: Алетейа; УЦИММ-Пресс, 1998, c. 183-
263
145. Вебер А. Избранное: Кризис европейской культуры. Санкт-Петербург,
1999, 565 с.
146. Ветлугин П. Пророки без отечества, // Версия, 20.04.2009.
147. Гаррисон Дж. Америка: последняя империя: конец истории по-
американски, (пер. с англ. А. Сударенко; ред.: С. Чернышев, А. Мишин)
М.: ГИППО, 2009, 288 с.
148. Гегель Г.В.Ф. Феноменология духа (Пер. Г. Шпета). СПб.: Наука,
1992.
149. Гуссерль Э.  Идеи к чистой феноменологии и феноменологической
философии. Т. 1. — М.: ДИК, 1999.
150. Гейдар Алиев и религиозная политика в Азербайджане: реальности и
перспективы. Баку: Абилов, Зейналов и сыновья, 2007, 400 с.
151. Дугин А.Г. Евразийство: от философии к политике. Доклад на
Учредительном съезде ОПОД «Евразия» (21 апреля 2001 г., Москва),
Основы Евразийства, «Арктогея центр», Москва 2002, 800 с.
152. История философии: Запад-Россия-Восток. Книга вторая: Философия
вв. XV-XIX / Под редакцией Н. В. Матрошиловой. М.: Академический
проект, 2012.
153. Кант И. Критика чистого разума, Москва: Эксмо, 2015.
154. Карпов В. Религия в постсекулярном обществе, Государство Религия
Церковь в России и за Рубежом, 2012, 2 (30), Москва, 343 с.
155. Католическая энциклопедия /Папа. EdwART. 2011.
156. Ключевский В. О. Русская история: В 2-х кн.: Кн.2, лекция LXIX, М.:

234 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

2000.
157. Кобецкий М. Безбожие среди Национальностей СССР. М.: 1940.
158. Конституция Азербайджанской Социалистической Советской

Республики, Pаздел I, Глава I, Статья 4, 1921.
159. Коперник. О вращениях небесных сфер, 1964.
160. Левин И. З. Фундаментализм. М., Ин-т востоковед, РАН, Крафт, 2003,

264 с.
161. Мамедова Ф. Кавказская Албания и албаны. Баку: ЦИКА, 2005, 798 с.
162. Межуев Б. Американский фундаментализм и русская «консервативная

революция», Логос 1(36), 2003.
163. Мусульманская оперетта: произведение У.Гаджибекова. О постановке

оперетты «О олмасын, бу олсун» труппой общества «Ниджат»  //
«Каспий»: газета, 1913.
164. Ницше Ф. Сборник произведений: «По ту сторону добра и зла»,
«Казус Вагнер», «Антихрист», «Ecce Homo», «Человеческое, слишком
человеческое», «Злая мудрость». Минск: «Харвест». 2005.
165. Оруджев Г. Возвращение к национально-духовным ценностям //
Гейдар Алиев и религиозная политика в Азербайджане: реальности и
перспективы. Баку: Абилов. Зейналов и сыновья, 2007.
166. ПапийИерапольский//ПротоиерейАлександрМень.Библиологический
словарь. М.: Фонд им. Александра Меня. 2002.
167. Парменид. Фрагменты. О природе. // Фрагменты ранних греческих
философов / Составитель Лебедев А.В. Ч. 1. М.: Наука, 1989.
168. Платон. Государство (Перевод А. Н. Егунова). Собрание сочинений в
3-х томах. Т. 3 (1). М.: Мысль, 1994.
169. Платон. Тимей (Перевод С. Аверинцева). Собрание сочинений в 4-х
томах. Том 3. М.: Мысль, 1994.
170. Политика.  Толковый  словарь//Плюрализм.М.:  «ИНФРАМ»,  Издатель
ство «Весь Мир». Д. Андерхилл, С. Барретт, П. Бернелл, П. Бернем, и 
др. Общая редакция: д.э.н. Осадчая И. М.. 2001.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 235

171. Ранович А.Б. “Первоисточники по истории раннего христианства.
Античные критики христианства”. М., Политиздат, 1990.

172. Рзаева Р. О. Незападная современность в дискурсе и культурной
полифонии. Научная монография. Баку: Елм ве Техсил, 2015, 318 с.

173. Савкевич И.П. Стефан Яворский и Феофан Прокопович о предании.
М., 1893.

174. Сартр Ж.-П. Экзистенциализм – это гуманизм // Сумсерки богов. М.:
Политиздат, 1989.

175. Свиридов А. Славянский фундаментализм. Развенчание лжи о Русском
Народе или Прорыв России. М., Асти-издат, 1999, 408 с.

176. Смирин, М. М. Германия в XVI и в начале XVII в. // История средних
веков в двух томах / Под ред. С. Д. Сказкина. 2-е изд. М.: Высшая
школа, 1977. Т. 2.

177. Советская историческая энциклопедия. М.: Советская энциклопедия //
Mиссионерство. Под ред. Е. М. Жукова. 1973-1982.

178. Соколов В. В. Средневековая философия. М.: Высшая школа, 1979.
179. Тернер В. Религия в постсекулярном обществе, Государство Религия

Церковь в России и за Рубежом, 2012, 2 (30), Москва.
180. Тертый В. Политический Бестселлер, Энциклопедический Справочник

Пенталогия, Сионисты и Масоны, Москва: «Витязь», 2009, 680 с.
181. Томпсон М. Философия религии. М.: ФАИР-ПРЕСС, 2001. 384 с.
182. Уляхин В. Н. Фундаментализм в православии: теория и практика //

Фундаментализм. - М., 2006.
183. Ульянов Н. И. Комплекс Филофея // Вопросы истории. 1994. № 4.
184. Философия: Энциклопедический словарь. Под редакцией А.А. Ивина

. М.: “Гардарики”, 2004.
185. Философский энциклопедический словарь. Советская энциклопедия.

(Гл. редакция: Л. Ф. Ильичёв, П. Н. Федосеев, С. М. Ковалёв, В.
Г.Панов.) //Ахундов Мирза Фатали. М.: 1983.
186. Цыпин В. А., прот.   Ведомство православного исповедания  // 

236 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Православная энциклопедия. Том  VII. М.:  Церковно-научный центр
«Православная энциклопедия», 2004. 
187. Челищев И. В. Фундаментализм и фундаменталисты. М.: РГСУ, 2010,
528 с.
188. Чернокозов А. И. История мировой культуры (Краткий курс). Ростов-
на-Дону: Феникс, 1997.
189. Элиаде M. История веры и религиозных идей: От каменного века до
элевсинских мистерий – Критерион, Том I, Mосква, 2002, 466 с.
190. Энциклопедия социологии // Плюрализм. M.: 2009.
191. Эфендиев О. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке.
Баку: Элм, 1981.

İngilis dilində
192. Abdul-Raof H. Theological Approaches to Qur’anic Exegesis: A Practical

Comparative-Contrastive Analysis. Routledge, 2012, 282 p.
193. Al-Jubouri I.M.N. History of Islamic Philosophy - With view of Greek phi-

losophy and early history of Islam, Bright Pen, October 18, 2004, 520 p.
194. Aristotle. Metaphysics / Translated by T. Taylor. London: Printed for the

author by Davis, Wilks, and Taylor, 1801.
195. Armstrong K. The Battle for God: A History of Fundamentalism. New York:

Ballantine Books, 2001, 442 p. 
196. Aronoff M.J. “Gush Emunim: The Institutionalization of a Charismatic,

Messianic, Religious-Political Revitalization Movement in Israel” in Re-
ligion and Politics // Political Anthropology vol. 3, New Brunswick, New
Jersey: Transaction Press, 1984.
197. Barnes H.E. An Existentialism Ethics, Chicago: 1985, 191 p.
198. Bebbington D. “The Evangelical Conscience”, Welsh Journal of Religious
History 2 (1), 2007.
199. Bennett C. “The Concept of Violence, War an Jihad in Islam, Dialogue and
Alliance, 18 (1), Spring/Summer 2004.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 237

200. Bisin A. and Verdier Th. “Beyond the melting pot’’: Cultural transmission,
marriage, and the evolution of ethnic and religious traits, The Quarterly
Journal of Economics, August 2000, MİT Press.

201. Borowitz E. Renewing the Covenant: A Theology for the Postmodern Jew,
Jewish Publication Society, 1993, 319 p.

202. Brekke T. Fundamentalism: Prophecy and Protest in an Age of Globaliza-
tion. Cambridge University Press, 1991, 304 p.

203. Brasher B. The Encyclopedia of Fundamentalism. New York: Routledge,
2001, 207 p.

204. Briffualt R. The Making of Humanity, London, 1928, 374 p.
205. Brown D.W. Rethinking Tradition in Modern Islamic Thought, Cambridge

University Press, March 13, 1999, 196 p.
206. Bruinessen M.V. ‘Muslim Fundamentalism: Something to be understood or

to be explained away? Islam and Christian-Muslim Relations, 1995.
207. Bruinessen M.V. ‘Muslim Fundamentalism: Something to be understood or

to be explained away? Islam and Christian-Muslim Relations, 5:2, 1995.
208. Buxbaum Y. Light and Fire of the Baal Shem Tov. NY: Continuum Interna-

tional Publishing Group, 2005, 420 p.
209. Caldwell R. Ch. Basic Theology. Wheaton, Ill: Victor Books. 1986, 544 p.
210. Camus A. The Myth of Sisynsphus / trans: J.O.Brien, London: 1995.
211. Caplan L. Studies in Religious Fundamentalism. London: The MacMillan

Press Ltd, 1987, 226 p.
212. Chang B. O. Islamic Fundamentalism, Jihad, and Terrorism // Journal of

International Development and Cooperation, Vol.11, No.1, 2005.
213. Clouse R.G. The Meaning of the Millennium: Four Views, Downers Grove,

IL: Intervarsity Press, 1977.
214. Confessions: St Augustine, (trans. Fr Benignus O’Rourke O.S.A, foreword

by Martin Laird), London: DLT Books, 2013, (XI, 14, 17).
215. Crutchfield L. V. “Origen” in Dictionary of Premillennial Theology / ed. Mal

Couch. Grand Rapids: Kregel, 1996, 346 p.

238 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

216. Dan J., Kiener R. The Early Kabbalah. New-Jersey: Mahwah, Paulist Press,
1986, 214 p.

217. Davidson L.  Islamic Fundamentalism. Westport, CT:  Greenwood
Press, 2003, 240 p.

218. DeLong-Bas N. Wahhabi Islam: From Revival and Reform to Global Jihad.
Oxford University Press, 2008, 400 p.

219. Desmond W., Caputo Jh. Religion, Ethics and Postmodern /ed: Christopher
Ben Simpson. İndiana: İndiana University Press, 2009, 213 p.

220. Desmond W., Caputo Jh. Religion, Metaphysics, and the Postmodern /
ed:Christopher Ben Simpsom. Bloomington: Indiana University Press, 211
p.

221. Diogenes Laлrtius. Lives and Opinions of Eminent Philosophers / trans by
C. D. Yonge. London: Georg Bell & Sons, 1915.

222. Dorff E., Rosett A. A Living Tree; The Roots and Growth of Jewish Law,
SUNY Press, 1988, 602 p.

223. Esposito J. Unholy War: Terror in the Name of Islam. Oxford University
Press, 2003, 208 p.

224. Findley J.N. “Can God’s Existence Be Disproved”, New Essay in Philo-
sophical Theology / ed. A. Flew and A. Mac Intyre. London: 1995.

225. Frost S.E. Historical and Philosophical Foundation of Western Education,
New York: 1966, 539 p.

226. Garrad J., Garrad C. Russian Orthodoxy Resurgent: Faith and Power in the
New Russia, Princeton: Princeton University Press, 2009, 226 p.

227. Gerstner J. H.  “The Theological Boundaries of Evangelical Faith”/ ed.
David P. Wells and John D. Woodbridge. Nashville: Abingdon Press, 1975.

228. Gibb H. Islamic Society and the West: A Study of the Impact of Western Civ-
ilization on Moslem Culture in the Near East. London: Oxford University
Press, 1957.

229. Gillespie M. Come Hell or High Water: A Lively History of Steamboating
on the Mississippi and Ohio Rivers. USA:Heritage Press, 2002, 316 p.

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 239

230. Gorenberg G. The End of Days: Fundamentalism and the Struggle for the
Temple Mounts New York: The Free Press, 2000.

231. Guillaumme A. The Legacy of İslam. London: 1952.
232. Haar J. G. J. Murtaza Mutahhari (1919-1979): An Introduction to His Life

and Thought, Persica, XIV (1991-1992).
233. Habermas J. Religion in the Public Sphere // European Journal of Philoso-

phy, Vol. 14 (1), 2006.
234. Hallsel G. “Forcing God`s hand”. USA: Crossroad İnternatioanl Pub, 1999,

176 p.
235. Henderson S.P. Introduction to Philosophy of Education, Chicago: 1957,

232 p.
236. Hindery R. Indoctrination and Self-deception or Free and Critical Thought?.

Mellen Press, 2001, 226 p.
237. Hunt R.A. Muslim citiDzens of the globalized world: contributions of the

Gulen movement. New Jersey: The Light Inc, 2007, 235 p.
238. Huntigton S. Clashing of Civilization. New York: Touchstone Rockefeller

Centre, 1996, 84 p.
239. Iqbal M. The Reconstruction of Religious Thought in Islam. Lahore, 1959,

237 p.
240. James W. Pragmatism. Harward University Press, 1978.
241. Kant E. Critique of Pure Reason / trans: N.K. Smith. London, 1964, 768 p.
242. Kaufmann W. The Portable Nitzsche. New York, 1954, 704 p.
243. Keating K. Catholicism and Fundamentalism. San Francisco: Ignatius,

1988, 241 p.
244. Kinross L. Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire,

New York: Morrow Quill Paperbacks, 1977, 638 p.
245. Knapp M. “The Concept and Practice on Jihad in Islam”// Parameters, 33

(1), spring 2003.
246. Kramer M. Hamas: “Glocal” Islamism, İran, Hizbullah, Hamas and The

Global Jihad: A New Conflict Paradigm for The West, Jerusalem Center for

240 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

Public Affairs, 2007.
247. Kumar R. Essay on Social Reform Movement. Dehli: Discovery Puplishin

Huose, 2004.
248. Lawrence B. Defenders of God: The Fundamentalist Revolt against the

Modern Age. San Francisco: Harper & Row, 1989, 246 p.
249. Lyotard J.-F, The Postmodern Condition: A Report on Knowledge, 1Tansla-

tion from the French by Geoff Bennington and Brian Massumi Foreword by
Fredric Jameson, Theory and History of Literature // Volume 10, Manches-
ter University Press, 1983.
250. Madan T.N. Modern Myths, Locked Minds, Delhi: Oxford University Press,
1997, 323 p.
251. Marsden G. Fundamentalism and American Culture: The Shaping of Twen-
tieth Century Evangelicalism 1870-1925.  Oxford University Press, 1980,
468 p.
252. Marty M & Appleby S. The Fundamentalism Project. Chicago: University
of Chicago Press, 5 Vol, 1991-1995.
253. Mathew C.V. Neo-Hinduism: Missionary Religion, Church Growth Re-
search Centre, 1987, 76 p.
254. Morris V.C. Existentialism in Education. New York, 1966, 224 p.
255. Niwano K. The Buddha in Everyone’s Heart / trans: Margaret Suzuki and
Richard Look. Tokyo: “Kosoe Publishing Co.”, 2013, 182p.
256. Noll M.   A History of Christianity in the United States and Canada.
Eerdmans: Grand Rapids, 1992, 592 p.
257. Noll, Mark A, The Rise of Evangelicalism: The Age of Edwards, Whitefield
and the Wesleys. Inter-Varsity, 2004, 330 p.
258. North G. Conspiracy a Biblical View. Texas: Dominion Press Tyler, 1996,
256 p.
259. Ommen T.K. “Evolving the Real Nation”, The Hindu Magazine, 18 July
1999.
260. Parfitt W. The Elements of the Kabbalah. New York: Barnes & Noble, 1991,

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 241

68 p.
261. Patka F. Existentialism Thinkers and Thought, New York: 1962.
262. Popper K. The Open Society and its Enemies”, Vol. I, London: 1945, 361 p.
263. Rahnema A. An Islamic utopian: a political biography of Ali Shariati, Lon-

don: 1998, 261 p.
264. Rassel B. The History of Western Philosophy. New York: Simon & Schus-

ter/Touchstone, 1967, 895 p.
265. Renan E. Studies of Religious History and Criticism. New York: Carleton

Publisher, 1864. 
266. Robertson P. The end of the age, USA: 1995, 300 p.
267. Rod-Ari M. Thailand: The Symbolic Center of the Theravada Buddhist

World, Explorations a graduate student journal of Southeast Asian studies,
Volume 9, Spring 2009, Los Angeles.
268. Rubin B. Islamic Fundamentalism in Egyptian Politics. NewYork: St.
Martins Press, 1990.
269. Ruthven M. “Fundamentalism: The Search for Meaning”. Oxford: Oxford
University Press, 2005, 254 p. 
270. Sartre J.P. Existentialism and Humanism / trans. Philip Mairet. London:
1955.
271. Sathianathan C. “Religious Liberty in Contemporary India: The Human
Right to be religiously Different” in the Ecumenical Review // Vol. 52, No.4,
October 2000.
272. Savarkar V. D. “Hindutva: Who is Hindu?”. Bombey: Veer Savarkar
Prakashan, 1969, 539 p.
273. Sharif M.M. Muslim Philosophy in Westeren Thought // Iqbal, Vol-VIII,
No1, Lahore: July 1959.
274. Singer Ch., Holmyard E. J., Hall A. R., Williams T.I. A History of Tech-
nology // Volume III: From the Renaissance to the Industrial Revolution.
London: Oxford University Press.
275. The Concise Oxford Dictionary. Oxford University Press, 1978.

242 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

276. The “End Times” A Study on Eschatology and Millennialism A Report
of the Commission on Theology and Church Relations of the Lutheran
Church-Missouri Synod September 1989.

277. Torrey R.A (ed.). The Fundamentals (4 Vols). Los Angeles: The Bible Insti-
tute of Los Angeles, Biola University, 1917, 1480 p.

278. Watt M., Cachia P. The History of Islamic Spain, Transaction Publishers,
1965, 197 p.

279. Whalen R. K. “Premillennialism” in  The Encyclopedia of Millennialism
and Millennial Movements / ed. Richard A. Landes. New York: Routledge,
2000, 331 p.

280. Wissa K. Freemasonry in Egypt 1798-1921 // The British Society for Mid-
dle Eastern Studies Bulletin, vol.16, no.2, 1989.

281. Vaughan A.T. New England Frontier: Puritans and Indians, 1620-1675,
University of Oklahoma Press, 1994, 492 p.

282. Zabala S. The Future of Religion. N.Y.: Columbia University Press, 2005,
176 p.

283. Zaidan D. “A Comparative Study of Selected Themes in Christian and Is-
lamic Fundamentalist Discourses // British Journal of Middle Eastern Stud-
ies, Vol. 30 (1), 2003.

284. Julten Abdelhalim. Cosmopolitanism and The Right to be Legal: The Practi-
cal Poverty of Concepts.// Transcience Journal Vol 1, No 1 (2010).

285. Kant, Immanuel. Toward Perpetual Peace and Other Writings on Politics,
Peace, and History, with essays by J. Waldron, M.W. Doyle, and A. Wood,
P. Kleingeld (ed.), D.L. Colclasure (trans.). New Haven: Yale University
Press, 2006.

286. Kwame Anthony Appiah. Cosmopolitanism: ethics in a world of strangers.
New York: W.W. Norton & Co, 2006.

287. Beck, U. (2002): The Cosmopolitan Society and its Enemies. Theory,
Culture & Society. Vol. 19 (1-2).

288. Alberto Bisin and Thierry Verdier, “Beyond the melting pot’’: Cultural

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 243

transmission, marriage, and the evolution of ethnic and religious traits, The
Quarterly Journal of Economics, August 2000, MİT Press.

İnternet resursları

289. http://www.amerikaninsesi.org. 20.02.2012. Tapdıq Fərhadoğlu, İran xüsusi

xidmət orqanları ilə əlaqəli həbs edilənlərin dövlətə xəyanətdə ittiham

edildiyi bildirilir (təhlil)//

290. http://www.anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=71193 İndira

Qandi - Hindistanın yeni ruhu // anspress.com.

291. http://www.armagedonsavasi.com/category/armagedon-kiyamet-sava-

si-nedir/

292. http://www.arsiv.sabah.com.tr/2004/12/04/cpsabah/gnc106-20041128-102.

html

293. http://www.az.apa.az/news/308488 Suriyada döyüşən azərbaycanlıların

sayı açıqlanıb

294. http://www.azerbaijan.az//portal/General/Religion/traditionReligion_01_a.

html. Dinlər tarixi.

295. http://www.bakuforum.az/archive/forum-2011/. Azərbaycan Respublikasi-

nin Prezidenti cənab İlham Əliyevin nitqi, Bakı  I Beynəlxalq  Humanitar

Forumu 2011

296. http://www.bbc.com/azeri/azerbaijan/2015/04/150413_social_media_reax_

pope_genocide Azərbaycanlılar Papanın “erməni soyqırımı” bəyanatından

məyus olublar//13 Aprel 2015,

297. http://www.bianet.org/bianet/kategori/siyaset/8801/fundamentalizm-uzer-

ine, 27 Mart 2002. Mustafa Erdoğan, Fundamentalizm üzərinə...

298. http://www.CarnegieEndowment.org/pubs.Dorronsoro G. The Taliban’s

Winning Strategy in Afghanistan, Carnegie Endowment for International

Peace.

299. http://www.crs.gov. Addis C.L., Blanchard Ch.M. Hezbollah: Background

244 Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru

and Issues for Congress, Congressional Research Service, 2011, p.7.
300. http://www.deyerler.org Müsəlman qətliamı baş verən Myanma haradır?, 12

iyul 2012.
301. http://www.eleven.co.il/article/14465. Хасмонеи // Электронная

еврейская энциклопедия.
302. http://www.eleven.co.il/?mode=article&id=14252&query=%D4%C0%D0

%C8%D1%C5%C8 Фарисеи // Электронная еврейская энциклопедия.
303. http://www.gasam.org.tr. Aslan Balcı ve Sadık Şanlı. // Myanmar - Arakan

Raporu (Güney Asya Stratejik Araştirmalar Merkezi), Mart, 2013,
304. http://www.habervitrini.com/magazin/vatikan-escinsellige-savas-ac-

ti-93816/. Vatikan eşcinselliğe savaş açti.
305. http://www.hristiyanturk.com/showthread.php?t=2972
306. http://www.ia-centr.ru/expert/5313/, 23.07.2009. Адилов Т. Казахстанские

кораниты: элита будущего или ответ «Ак Орды» радикальному Исламу
// Информационно. Лаборатория общественно-политического разви-
тия стран ближнего зарубежья
307. http://www.iep.utm.edu/kantmeta/#H4. Kant Immanuel //Metaphysics.
308. http://www.iep.utm.edu/nietzsch/#H6 Nietzsche Friedrich //Will to Power.
309. http://www.iep.utm.edu/sartre-p.Sartre. J.P// Sartre’s Political Philosophy.
310. http://www.info-buddhism.com/Interview_with_HH_the_Dalai_Lama.html
311. http://www.jcrt.org/archives/07.2/heltzel.pdf Heltzel, Peter Goodwin. “The
Weakness of God.” Journal for Cultural and Religious Theory vol. 6 no. 3
(Fall 2005): 96-101.
312. http://www.lib.aliyevheritage.org/az/5649464.html––Azərbaycan Res-
publikasının Prezidenti Heydər Əliyevin 20 yanvar 1990-cı il faciəsinin
ildönümləri ilə bağlı çıxışlarına dair ümumi tarixi arayış.
313. http://www.monotheism.narod.ru/fundamentalism.htm. Уляхин В. Н.
Фундаментализм в православии: теория и практика
314. http://www.patriarchia.ru/db/text/220922.html. Концепция миссионер-
ской деятельности Русской Православной Церкви

Birgəyaşayış fəlsəfəsi: Özünütəcriddən vəhdətə doğru 245

315. http://www.president.az/articles/10086.İlham Əliyev Bakı və Azərbaycan
Yeparxiyasının Pravoslav Dini-Mədəniyyət Mərkəzinin açılışında iştirak
etmişdir, 15 Noyabr 2013.

316. http://www.president.az/azerbaijan/constitution. Maddə 7: 1. Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyası.

317. http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt1/sayi2/sayi2pdf/kirman_m_ali.pdf
M. Ali Kirman // “Sekülerleşme perspektfinden dnî ve seküler fundamen-
talizmler”

318. http://www.scwra.gov.az/vnews/108. – Şamaxı “Cümə” məscidi: əsrlərin
sınağından bu günə.

319. http://www.tdvislamansiklopedisi.org/dia/ayrmetin. Güç Ahmet, Yəhudilik,
TDV –İslam Ansiklodisi, İstanbul, cilt: 43; sayfa: 212

320. http://www.timeturk.com/tr/2010/09/16/muhammed-arkoun-ve-islam.html,
02.X.2015. Polat F.A. Arkoun, Kuran-ı Kerim üzerinde yapmayı tasarladığı
çalışmalarda, İncil ve Tevrat için Batı’da yapılan çalışmaları örnek aldığını
belirtmektedir.

321. https://www.timlahaye.com, 29. IX, 2015.
322. http://www.ttolk.ru/?p=5496. ислам Женщины-имамы: как Китай рефор-

мирует // Толкователь.
323. http://www.wheaton.edu/ISAE/Defining-Evangelicalism/How-Many-Are-

There. National Association of Evangelicals, How Many Evangelicals Are
There?, Institute for the Study of American Evangelicals
324. http://www.zeek.forward.com/articles/116367/ Rachel Tabachnick, Saving
Jews From John Hagee, February 15, 2010.
325. Pauline Kleingeld & Eric Brown. Cosmopolitanism http://plato.stanford.
edu/entries/cosmopolitanism/.

MÜNDƏRİCAT

Önsöz....................................................................................................................3
GİRİŞ....................................................................................................................4

I FƏSİL
FƏLSƏFİ FİKİRDƏ ÖZÜNÜTƏCRİD PROBLEMİ
1.1. Fəlsəfi fikirdə özünütəcrid problemi..............................................................8
1.2. Din və mədəniyyətlərdə fundamentalist təmayüllər: yaranma səbəbləri və
örnəkləri..............................................................................................................17
1.3. Müxtəlif dini dünyagörüşlərində fundamentalist təmayüllər......................33
1.4. Özünütəcrid və ya vəhdət fəlsəfəsi haqqında..............................................50

II FƏSİL
XRİSTİAN VƏ İSLAM İCTİMAİ FİKRİNDƏ

ÖZÜNÜTƏCRİD PROBLEMİ
2.1. Xristian düşüncəsində özünütəcrid problemi..............................................57
2.2. İİdeoloji-siyasi təlimlər və onların fundamentalist yönləri.........................67
2.3. İslam fundamentalizmi: formalaşması və tarixi inkişaf mərhələləri.........109
.

III FƏSİL
POSTSEKULYAR CƏMİYYƏTLƏR HAQQINDA
3.1. Postsekulyar cəmiyyətlərdə din məsələsi..................................................140
3.2. Postmodernizm: Özünütəcrid və ya harmoniya........................................148
3.3. Postmodern kosmopolitizm və milli kimlik düşüncəsi.............................170


IV FƏSİL
AZƏRBAYCANDA BİRGƏYAŞAYIŞ FƏLSƏFƏSİ: ÖZÜNÜ

TƏCRİDDƏN HARMONİYAYA DOĞRU
4.1. Bir daha Azərbaycançılıq ideologiyası haqqında......................................180
4.2. Özünütəcriddən ümum-vəhdət fəlsəfəsinə................................................203

NƏTİCƏ...........................................................................................................223
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT............................................................224

Çapa imzalanmışdır: 16.09.2018
Kağız formatı: 60x90 1/16
Tiraj: 3000