คน สังคม ดิจิทัล

คน-สังคม-ดิจิทัล 50 15 Christina, B, et al. (2009). Ageing and technology: A review of the research literature. The British Journal of Social Work, 39 (4): 641-656. 16 Gehl, Robert W. (2018). Introduction, in Weaving the Dark Web: Legitimacy on Freenet, To and I2P. Cambridge, MIT Press. 17 Gehl, Robert W. (2016). Power/freedom on the dark web: A digital ethnography of the Dark Web Social Network. New Media & Society, 18 (7). Pp. 1219–1235. 18 Hassan, R and Purser, R. E. (Eds.). (2007). 24/7: Time and Temporality in the Network Society. Stanford, California: Stanford University Press. 19 Friedman, T. L. (2005). The world is flat: A brief history of the twenty-first century. New York: Farrar, Straus and Giroux. 20 Yang, A. (2018).The war on normal people: The truth about America’s disappearing jobs and why universal basic income is our future. New York: Hachette Books. 21 Mahlouly, D. (2013).Rethinking the Public Sphere in a Digital Environment: Similarities between the Eighteenth and the Twenty-First Centuries. eSharp, 20 (6), Pp. 1-21. 22 Schafer, M. (2015). Digital public sphere. In Mazzoleni, G, et al. (Eds.). The international encyclopedia of political communication. London: Wiley Blackwell, Pp. 322-328. 23 กรณีดังกล่าวถูกบันทึกไว้ในกระทู้พันทิป ดูได้ที่ https://pantip.com/topic/33019514 24 Haraway, D. J. (1991). A Cyborg Manifesto: Science, Technology, and SocialistFeminism in the Late Twentieth Century. London: Routledge. 25 Richardson, K. (2015). An anthropology of robots and AI: Annihilation anxiety and machines. London: Routledge. 26 Pink, S. et al. (2017). Digital work and play: Mobile technologies and new ways of feeling at home. European Journal of Cultural Studies, 21 (1), Pp. 26-38. 27 Brockes, E. (2563). Parents are exploiting their children on YouTube for fame and easy money. จาก https://www.theguardian.com/commentisfree/2019/mar/22/parents-exploiting-children-youtube-fame-easy-money (22 มีนาคม 2563) 28 Levitt, Gerald M. (2000). The Turk, Chess Automaton. North Carolina, USA: McFarland & Company, Inc 29 Time magazine. (1984). X-Rated: The Joys of CompuSex. Available at http://content. time.com/time/magazine/article/0,9171,955291,00.html

51 30 ในกรณีของเฟซบุ๊ก ซึ่งเริ่มขึ ้นจากการเป็นแพลตฟอร์มของนักศึกษามหาวิทยาลัยฮาร์วาร์ด จึง มีการต้องระบุชื่อจริง ต่อมาเมื่อมีการใช้ในวงกว้างมากขึ ้นก็มีการอนุญาตให้ใช้ชื่อสมมติ ปัจจุบัน เฟซบุ๊กมีนโยบาย real name policy โดยก�ำหนดให้ใช้ชื่อจริง ท�ำให้คนที่ต้องการปิดบังอัตลักษณ์ ตัวเองได้รับผลกระทบ 31 Silver, E. Hard. Questions: Who Reviews Objectionable Content on Facebook — And Is the Company Doing Enough to Support Them? จาก https://newsroom.fb.com/ news/2018/07/hard-questions-content-reviewers/ (26 กรกฎาคม 2561). 32 Newton, Casey. The secret lives of Facebook moderators in America. จาก https:// www.theverge.com/2019/2/25/18229714/cognizant-facebook-content-moderator-interviews-trauma-working-conditions-arizona (25 กุมภาพันธุ์ 2563). 33 Pipedreamer (Psudonym). Wikipedia, the Father of Crowdsourcing. Available at https:// digital.hbs.edu/platform-digit/submission/wikipedia-the-father-of-crowdsourcing/ 34 Giles, J. (2005). Internet encyclopaedias go head to head. Nature, 438(7070), 900-901. 35 Nielsen, M. (2011). Reinventing Discovery: The New Era of Networked Science. Princeton Princeton University Press. 36 Davis, B and Dutzik, T. (2012). Transportation and the New Generation: Why Young People Are Driving Less and What It Means for Transportation Policy. California: Frontier Group. 37 Harari, Y.N. (2015). Sapiens: A brief history of humankind. New York: HarperCollins Publishers. 38 Harari, Y.N. (2017). Homo Deus: A brief history of tomorrow. New York: HarperCollins Publishers. 39 Trimmel, M. (2017). Homo informaticus: Thinking and moral values of humans are shaped by human-computer-interaction. In Research and Review Insights, 1 (1), Pp. 1-4. 40 ดูค�ำแถลงของเฟซบุ๊กได้ที่ https://newsroom.fb.com/news/2019/03/technical-update-on-new-zealand/ 41 ปัจจุบัน (พ.ศ. 2562) เบลล์ได้ออกจากบริษัท อินเทลล์ และกลับไปสอนหนังสือในมหาวิทยาลัย แต่ยังท�ำหน้าที่ที่ปรึกษาให้กับบริษัทเดิมอยู่ ดูการบรรยายของ Genevieve Bell ได้ที่ http://delight.us/human-digital-world/ 42 Miller, D. et al. (2016). How the world changed social media. London: UCL. 43 Walter, B. (1968). The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction, In Illuminations. New York: Schocken Books, Pp. 217-251.

คน-สังคม-ดิจิทัล 52 44 Ziarek, Krzysztof (2005). The Work of Art in the Age of Its Electronic Mutability, in Andrew Benjamin, ed. Walter Benjamin and Art, London: Continuum, Pp. 209-225. 45 Ibid, p. 220 46 Pols, J. (2012). Care at a Distance: On the Closeness of Technology. Amsterdam: Amsterdam University Press. 47 ดูคลิปโฆษณาได้ที่นี่ https://www.youtube.com/watch?v=TDwvc38Xe4s 48 ไซบอร์ก หรือ Cyborg (ย่อมาจากค�ำว่า Cybernetic Organism) หมายถึงสิ่งมีชีวิตผสมที่ องค์ประกอบที่เป็นชีวภาพท�ำงานร่วมกันกับองค์ประกอบที่เป็นหุ่นยนต์หรือเครื่องจักร 49 Haraway, D. J. (1991). A Cyborg Manifesto: Science, Technology, and SocialistFeminism in the Late Twentieth Century, Routledge. 50 ดูทัศนะเรื่อง Posthumanism เพิ่มเติมใน Rosi Braidotti. (2013). The Posthuman. Cambridge, Polity Press. ในหนังสือนี ้ Braidotti ได้เสนอว่าการเปลี่ยนแปลงกระบวนทัศน์จากแนวคิด แบบคอนสตรัคติวิสต์ทางสังคมซึ่งยึดถือความแตกต่างอย่างชัดเจนระหว่าง (ธรรมชาติ) และการ สร้าง (วัฒนธรรม)’ มาเป็น ‘ปรัชญาซึ่งปฏิเสธคู่ตรงข้ามและเน้นแทนการจัดระเบียบตนเอง” 51 Boellstorff, T. (2008). Coming of Age in Second Life: An Anthropologist Explores the Virtually Human. Princeton: Princeton University Press. 52 Dorigo, M. and T. Stützle. (2004). Ant Colony Optimization. Cambridge, MA: MIT Press. 53 Nair, M. R. and T. Amudha. (2017). “Bio-inspired Swarm Intelligence Algorithms - A Systematic Analysis.” International Journal of Applied Engineering Research, 12(24), 54 Tamagotchi เป็นสัตว์เลี ้ยงดิจิทัลมือถือสร้างขึ ้นในญี่ปุ่ นโดย Akihiro Yokoi และ Aki Maita มันเปิดตัวโดย Bandai เมื่อวันที่ 23 พฤศจิกายน 1996 ในญี่ปุ่ นและเปิดจ�ำหน่ายในระดับโลกใน เดือนพฤษภาคม 1997 และกลายเป็นหนึ่งในของเล่นที่ยิ่งใหญ่ที่สุดของปี 1990 มียอดขาย มากกว่า 76 ล้านตัวในปี 2553 และปี 2560 มียอดขายมากกว่า 82 ล้านตัว (ดู https://en.wikipedia.org/wiki/Tamagotchi) 55 Mancini, Clara. (2011). Animal-Computer Interaction (ACI): a manifesto. In Interactions, 18(4), pp. 69–73. 56 Zamansky, A., Roshier, A., Mancini, C., Collins, E. C., Hall, C., Grillaert, K., Morrison, A., North, S. & Wirman, H. (2017). A report on the first international workshop on research methods in animal-computer interaction. 6 May 2017. Proceedings of the 2017 ACM SIGCHI Conference on Human Factors in Computing Systems: Explore, Innovate, Inspire. Association for Computing Machinery, Vol. Part F127655, p. 806-815 10 p.

53 57 เรื่องราวดังกล่าวถูกขุดคุ้ยและสร้างเป็นภาพยนต์สารคดีเรื่อง Blood in the Mobile ในปี ค.ศ. 2010 โดยผู้ก�ำกับชาวเดนมาร์ก Frank Piasecki Poulsen ซึ่งน�ำเสนอเรื่องราวการขุดแร่ cassiterite ในจังหวัด North-Kivu ในภาคตะวันออกของสาธารณรัฐประชาธิปไตยคองโก 58 Holloway-Attaway L. (2018). Embodying the Posthuman Subject: Digital Humanities and Permeable Material Practice. In: Åsberg C., Braidotti R. (eds) A Feminist Companion to the Posthumanities. Springer, Cham) https://doi.org/10.1007/978-3-319-62140-1_8

ช่างภาพภาพยนตร์ฟิล์มในวันที่ไม่มีฟิล์มให้ถ่าย1 Days without Film of Film-based Directors of Photography จิตติ เอื้อนรการกิจ คณะนิเทศศาสตร์ มหาวิทยาลัยกรุงเทพ

55 บทคัดย่อ บทความชิ ้นนี ้ศึกษาการท�ำงานในปัจจุบันของช่างภาพภาพยนตร์ยุคฟิ ล์มที่ ถูกเทคโนโลยีดิจิทัลก�ำหนด ผ่านการมองความคิดและการท�ำงานของช่างภาพ ภาพยนตร์ที่เกิดในยุคเบบี ้บูม 5 คน ด้วยการสัมภาษณ์เชิงลึก ใช้กรอบแนวคิด การโหยหาอดีต (nostalgia) ในเชิงสังคมและวัฒนธรรมที่เกิดจากความสัมพันธ์ ระหว่างช่างภาพกับอุปกรณ์ท�ำงานเป็นแนวทางในการวิเคราะห์ ผลการศึกษาพบว่า คนกลุ่มนี ้แม้จะยังคงโหยหาการท�ำงานด้วยกล้องฟิ ล์ม แต่ไม่ได้เป็นไปในลักษณะของ การคิดถึงเครื่องมือที่ตนเองมีความคุ้นชิน แต่เป็นการโหยหาถึงกระบวนการ การท�ำงานและคุณภาพของคนท�ำงานที่เคยมีในอดีต ความสะดวกรวดรวดเร็วของ เทคโนโลยีดิจิทัลแม้จะท�ำให้การท�ำงานของช่างภาพง่ายและสะดวกขึ ้น แต่ก็ลดทอน ความประณีตและละเอียดรอบคอบในการท�ำงานลง ช่างภาพกลุ่มนี ้ปรับตัวในระดับ ปัจเจกด้วยการน�ำจุดแข็งของพื ้นฐานการถ่ายฟิ ล์มมาผสานกับความสะดวก ของเทคโนโลยีดิจิทัล ค�ำส�ำคัญ: ช่างภาพภาพยนตร์, ภาพยนตร์ดิจิทัล, การโหยหาอดีต Abstract This article explores the work of film-based Directors of Photography (DOP) in digital cinematography age through in-depth interviews with 5 baby boomer DOPs, using nostalgia theory with social and material cultural perspectives to analyze the data. The study reveals that those DOPs have yearned for the past and their nostalgic reflection was focused mainly on the process of celluloid filmmaking and the proficiency of filmmakers in the film-

คน-สังคม-ดิจิทัล 56 based cinematography era rather than their attachment to any particular tools or equipment. Although new digital technology has made the work of DOPs easier, it has been processed much less meticulously, and possibly resulting in damages in terms of filming process These DOPs have adapted themselves to the digital world by combining the strength of their celluloid-based filmmaking with the convenience of the modern technology. Key words: nostalgia, cinematographer, cinematography บทน�ำ: การมาของดิจิทัลกับโลกเก่าของฟิ ล์ม “ตู้ม.. เปลี่ยนเป็นดิจิทัลเลย ตอนนั ้น ผมก็แบบตายห่าแล้ว...กล้องฟิ ล์มที่ซื ้อ มายังไม่คืนทุนเลย มาถึงแม่งไปซะแล้ว เป็นเศษเหล็กเข้าพิพิธภัณฑ์ไปเรียบร้อยแล้ว” ฐนิสสพงศ์ ศศินมานพ ช่างภาพและเจ้าของบริษัทให้บริการเช่าอุปกรณ์กล้องและไฟ (Rental House) เล่าถึงความรู้สึกเมื่อเทคโนโลยีดิจิทัลเข้ามาแทนที่เทคโนโลยีฟิ ล์ม ในการอุตสาหกรรมถ่ายท�ำภาพยนตร์ ฟิ ล์มเป็นสื่อชนิดเดียวที่ท�ำให้ภาพเคลื่อนไหวมีความละเอียดสูงจนสามารถ ฉายบนจอขนาดใหญ่อย่างจอภาพยนตร์ได้มานานกว่าร้อยปีโดยไม่มีเทคโนโลยีใด มาสั่นคลอนได้ จนปี 2543 ฟิ ล์มเริ่มถูกท้าทายด้วยเทคโนโลยีดิจิทัลในระบบ HD (High Definition) แต่ด้วยคุณภาพและระบบการใช้งานที่ยังไม่ลงตัวท�ำให้ไม่ได้รับ การตอบรับจากวงการมากนัก ประเทศไทยเริ่มใช้กล้อง HD ในปี 2547 โดยมี ปักษา วายุ เป็นภาพยนตร์เรื่องแรกที่ถ่ายด้วยกล้อง HD ทั ้งเรื่อง (ดนุวัฒน์ เจตนา, 2553: 215) ก่อนจะเงียบหายไปตามกระแสโลก สงครามที่แท้จริงระหว่างฟิ ล์มกับดิจิทัลเริ่มขึ ้นเมื่อ Red one กล้องดิจิทัล จากบริษัทผู้ผลิตหน้าใหม่ได้เปิดตัวในเดือนสิงหาคม 2550 ด้วยไฟล์คุณภาพขนาด 4k ท�ำให้ได้รับความสนใจจากอุตสาหกรรมภาพยนตร์ทั่วโลกรวมทั ้งประเทศไทย ในปีนี ้มีการใช้กล้องดิจิทัลถ่ายท�ำถึงร้อยละ 26.30 ของภาพยนตร์ไทยทั ้งหมดที่ถ่าย ท�ำในปีเดียวกัน (ดนุวัฒน์ เจตนา, 2553: 215) สัญญาณความพ่ายแพ้ของฟิ ล์ม

57 ปรากฏให้เห็นชัดในอีกสามปีถัดมา เมื่อผู้เล่นเจ้าเก่าที่เชี่ยวชาญการผลิตกล้องฟิ ล์ม อย่าง ARRI เปิดตัวกล้องดิจิทัล Alexa ในเดือนเมษายน 2553 ช่วงเวลาเดียวกันนี ้ เองจ�ำนวนภาพยนตร์ในสหรัฐอเมริกาที่ถ่ายท�ำด้วยกล้องดิจิทัลทะยานพุ่งสูงขึ ้น สวนทางกับการใช้กล้องฟิ ล์มที่ดิ่งลง (แผนภาพที่1) จนในที่สุดบริษัทผลิตกล้องฟิ ล์ม ขนาดใหญ่ของโลก 3 บริษัท ได้แก่ Panavision, Aaton รวมถึง ARRI ยุติการผลิต กล้องฟิ ล์ม ในปี 2554 แผนภาพที่ 1 แสดงสัดส่วนการใช้กล้องดิจิทัลและกล้องฟิล์มในการถ่ายท�ำภาพยนตร์ ที่ท�ำรายได้สูง 100 อันดับแรกในสหรัฐอเมริกา ในช่วงปี 2543-2558 ที่มา Stephen Follow. (2017)

คน-สังคม-ดิจิทัล 58 เทคโนโลยีดิจิทัลไม่ได้กลืนกินเฉพาะกล้องถ่ายภาพยนตร์ หากรวมไปถึง อุปกรณ์และกระบวนการทั ้งหมดที่เกี่ยวเนื่องด้วยฟิ ล์ม ปี 2555 บริษัทผลิตฟิ ล์มราย ใหญ่ของโลก คือ บริษัท อีสท์แมน โกดัก จ�ำกัด ประกาศล้มละลาย (Michael J. De La Merced, 2012) แล็บล้างฟิ ล์มขนาดใหญ่ทยอยปิดตัวลง (Verrier, Richard, 2013) จนสุดท้ายโรงภาพยนตร์ทั่วโลกเปลี่ยนเครื่องฉายจากระบบฟิ ล์มเป็นดิจิทัล ตามการบีบบังคับของสตูดิโอใหญ่อย่างพาราเมาท์ พิกเจอร์ ที่หยุดจ�ำหน่ายภาพยนตร์ ระบบฟิ ล์มในสหรัฐในปี 2557 (Verrier, Richard, 2014) เทคโนโยดิจิทัลยึดครอง พื ้นที่ในอุตสาหกรรมภาพยนตร์อย่างเบ็ดเสร็จ ส�ำหรับประเทศไทยสัดส่วนการถ่าย ภาพยนตร์ด้วยกล้องดิจิทัลเพิ่มมากขึ ้นทุกปี จากร้อยละ 26.30 ของภาพยนตร์ที่ถ่าย ในปีเดียวกันของปี 2550 มาเป็นร้อยละ 92.85 ในปี 2554 (ดนุวัฒน์ เจตนา, 2553: 216) จนปัจจุบันสามารถกล่าวได้ว่าโลกภาพยนตร์ไทยไม่มีพื ้นที่ให้ฟิ ล์มแล้ว เมื่อบริษัท กันตนา แอนนิเมชั่น จ�ำกัด (ฟิ ล์ม แลปส์) ผู้ให้บริการล้างฟิ ล์มภาพยนตร์ รายใหญ่ประกาศหยุดให้ บริการในปี 2557 ตามมาด้วยบริษัท สยามพัฒนา ฟิ ล์ม จ�ำกัด ในปี 2558 แผนภาพที่ 2 การแทนที่ของระบบดิจิทัลและการหายไปของระบบฟิล์มในโลกภาพยนตร์ ในระดับโลกและประเทศไทย ที่มา จากการสรุปของผู้เขียน

59 เหตุผลส�ำคัญที่ท�ำให้ระบบฟิ ล์มซึ่งได้รับการพัฒนามาอย่างต่อเนื่องนานกว่า 100 ปี ถูกเทคโนโลยีดิจิทัลเข้าแทนที่ภายในเวลาไม่ถึงสิบปี คือต้นทุนการผลิตที่ลด ลงอย่างมาก ทั ้งต้นทุนจากวัตถุดิบ ที่ไม่ต้องใช้ฟิ ล์ม รวมถึงค่าการผลิตที่ตามมาใน กระบวนการหลังการผลิตซึ่งมีราคาสูง และเวลาจากกระบวนการท�ำงานของดิจิทัลที่ ลื่นไหลและสั ้นลง สามารถเลือกข่ายการผลิต (frame work) ให้เหมาะสมกับงานได้ ตั ้งแต่การบันทึกภาพ ตัดต่อ แก้สีจนถึงการฉายในระบบดิจิทัล กระบวนการที่เรียก ว่า digital intermediate (DI) ซึ่งรวมการตัดต่อ แก้สี และเทคนิคพิเศษต่างๆ รวมถึง การวางองค์ประกอบภาพกับฉากหลังด้วยคอมพิวเตอร์ ได้เข้ามาแทนที่กระบวนการ ที่เกี่ยวข้องกับ optical และ chemical ของฟิ ล์มที่ต้องใช้เวลาท�ำในแล็บ ช่างภาพภาพยนตร์ หรือ DP/DOP มาจากค�ำเต็มว่า Director of Photography แปลแบบเป็ นทางการว่าผู้ ก�ำกับภาพ มีหน้ าที่รับผิดชอบบันทึกภาพส�ำหรับ ภาพยนตร์แต่ละเรื่องโดยรับผิดชอบตั ้งแต่การเลือกใช้กล้อง ฟิ ล์ม เลนส์ การหามุม กล้อง การวางองค์ประกอบภาพ และการจัดแสง (Dirks, Tim. ไม่ระบุปี) นอกจากท�ำ หน้าที่บันทึกภาพลงบนแผ่นฟิ ล์มแล้ว ช่างภาพยังต้องคอยก�ำกับดูแลให้ภาพออกมา สวยงามและเปี่ยมด้วยภาษาภาพยนตร์เพื่อสื่อสารกับผู้ชมให้ได้ครบถ้วนทั ้งเนื ้อหา และความงาม บทบาทของช่างภาพจึงส�ำคัญมากในอุตสาหกรรมภาพยนตร์ การ ประกวดภาพยนตร์ในเวทีต่างๆ ทั ้งระดับประเทศและระดับโลกต่างมีรางวัลก�ำกับภาพ ยอดเยี่ยมเสมอ และเป็นรางวัลที่ได้รับการจับตาไม่แพ้รางวัลผู้ก�ำกับภาพยนตร์ยอด เยี่ยม ในอุตสาหกรรมภาพยนตร์แผนกกล้องเป็นงานที่ได้รับผลกระทบจากการ เปลี่ยนแปลงเทคโนโลยีมากที่สุดแผนกหนึ่ง ต�ำแหน่งงานบางต�ำแหน่ง เช่น โหลดเดอร์ หรือผู้ช่วยกล้อง 2 หายไปจากระบบเลยเพราะไม่มีฟิ ล์มให้โหลดอีกต่อไป ขณะที่ ช่างภาพแม้จะยังเป็นต�ำแหน่งงานที่จ�ำเป็นในการถ่ายท�ำภาพยนตร์ แต่ก็ต้องปรับ ตัวอย่างมาก เพราะวิถีและวัฒนธรรมในการท�ำงานของพวกเขาถูกสร้ างและหล่อ หลอมตามพัฒนาการของเทคโนโลยีที่เกี่ยวข้องกับกล้องและกระบวนการท�ำงานแบบ แอนะล็อกเป็นหลัก วันนี ้วิถีและวัฒนธรรมหลายอย่างที่โลกของฟิ ล์มภาพยนตร์หล่อ หลอมให้พวกเขามีฐานะเพียงประสบการณ์ที่เกิดจากการใช้ชีวิต (lived experience)

คน-สังคม-ดิจิทัล 60 ที่กลายเป็นประสบการณ์อดีต (experience past) (Williams, Raymond, 1983: 126-129) ไปแล้ว เพราะไม่ได้เป็นที่ต้องการของการท�ำงานในโลกดิจิทัล การถ่ายภาพยนตร์ วัฒนธรรม และพฤติกรรมที่ถูกก�ำหนดด้วยเทคโนโลยี ดิจิทัลกับฟิ ล์มมันเป็นคนละโลกกัน แต่ศาสตร์ภาพยนตร์มันคือศาสตร์ เดียวกันใช้เครื่องมือคนละแบบ เพราะฉะนั้นเรา apply ไม่ได้ มันเหมือนปืน จริงกับปืนฉีดน�้ำ ในยุคนั้นที่มันยังแตกต่างกันมากอย่ pixel กับ silver nitrate ู มันคนละเรื่องกัน ช่างภาพ (ฟิ ล์ม) มาใช้ (ดิจิทัล) ก็ให้ตั้ง ASA 50 เลย การมาใช้ดิจิทัล มันไม่มีเรื่องของคอมโพสิชั่นแต่เป็นเรื่องเทคนิค คุณต้องทิ้ง silver nitrate ไปเลย ต้องเรียนรู้เครื่องมือใหม่เลย ชาญกิจ ช�ำนิวิกัยพงศ์ ผู้ก�ำกับภาพ บริษัท เดอะฟิ ล์ม แฟคตอรี่ จ�ำกัด ธอร์สไตน์ เวเบลน (Thorstein Veblen) นักเศรษฐศาสตร์สังคมชาวนอรเวย์- อเมริกัน เป็นผู้บัญญัติศัพท์ค�ำว่าเทคโนโลยีเป็นตัวก�ำหนด (Technological Determinism) ซึ่งเขาให้นิยามไว้ว่า “เทคโนโลยีที่ได้รับการสร้างสรรค์ขึ ้นมามีบทบาทส�ำคัญ ในการก�ำหนดพัฒนาการของโครงสร้ างทางสังคมและค่านิยมทางวัฒนธรรม” (กาญจนาและสมสุข, 2553: 129) และโลกของการถ่ายท�ำภาพยนตร์ก็เดินตามแนว คิดของเวเบลน ในยุคฟิล์มวัฒนธรรมและพฤติกรรมของช่างภาพตกอยู่ภายใต้อิทธิพล ของวัตถุ/ อุปกรณ์ในการท�ำงาน ที่หล่อหลอมให้เกิดฮาบิทัส (จะกล่าวถึงข้างหน้า) แบบหนึ่ง ซึ่งถูกบังคับให้เปลี่ยนแปลงไปเมื่อดิจิทัลเข้ามาแทนที่ฟิล์ม ในงานภาพยนตร์ อุปกรณ์หลักในการท�ำงานของช่างภาพมี 3 อย่าง คือ กล้อง ฟิ ล์ม และเครื่องวัดแสง ในยุคดิจิทัล ระบบการท�ำงานของกล้องถูกเปลี่ยนจากระบบแอนะล็อกเป็นระบบ ดิจิทัล ฟิล์มถูกเปลี่ยนเป็นเมมโมรีการ์ด ส่วนเครื่องวัดแสงถูกแทนที่ด้วยระบบการอ่าน ค่าแสงในตัวกล้อง

61 การศึกษานี ้ให้ความส�ำคัญกับความสัมพันธ์ระหว่างวัตถุที่แวดล้อมช่างภาพ ทั ้ง 3 อย่างนั ้นกับตัวช่างภาพ เก็บข้อมูลด้วยการสัมภาษณ์เชิงลึกช่างภาพรุ่นเบบี ้บูม ที่ต้องกลายเป็นดิจิทัลอิมมิแกรนท์ (digital immigrant)2 5 คน น�ำแนวคิดทุนวัฒนธรรม (cultural capital) ว่าด้วยเรื่องฮาบิทัส (habitus) ของปิแอร์ บูร์ดิเยอ (Pierre Bourdieu) มาใช้เป็นแนวทางในการศึกษา บูร์ดิเยอให้นิยามฮาบิทัสไว้หลากหลาย หนึ่งในนั ้นคือ ความโน้มเอียงทางอุปนิสัย (disposition) หรือการแสดงออกทางร่างกายและจิตใจ ซึ่งแต่ละคนจะแตกต่างกันไปขึ ้นอยู่กับวัฒนธรรมที่หล่อหลอมมา ฮาบิทัสจึงเป็น ผลผลิตของปฏิสัมพันธ์ระหว่างปัจเจกกับสภาพสังคมและวัฒนธรรม โดยค่อยๆ ถูกสั่งสมขึ ้นจนกลายเป็นความเคยชินหรืออุปนิสัยที่ติดตัวไป (สุนีย์ ประสงค์บัณฑิต, 2553: (9)-(10) และ สุภางค์ จันทวานิช, 2557: 243) ความสัมพันธ์ระหว่างอุปกรณ์กับวัฒนธรรมการท�ำงานของช่างภาพ กล้องภาพยนตร์ กล้องในยุคฟิ ล์มมีกลไกการท�ำงานแบบ intermittent mechanism ขับเคลื่อนฟิ ล์มแต่ละเฟรมเพื่อการรับแสงให้สัมพันธ์กับจังหวะการหมุน ของใบชัตเตอร์ (mechanical/ rotary shutter) โดยจ�ำนวนเฟรมที่ผ่านประตูฟิ ล์มใน หนึ่งวินาทีกับองศาการเปิดใบชัตเตอร์ถูกใช้เป็นฐานคิดให้ช่างภาพใช้ในการค�ำนวณ ปริมาณแสงต่อวินาที มีเครื่องวัดแสงเป็นอุปกรณ์ส�ำคัญในการวัดค่าแสง ช่องมอง ภาพแบบ optical viewfinder ที่สามารถเห็นภาพผ่านเลนส์โดยตรง ช่างภาพจ�ำเป็น ต้องเอาตาแนบกับวิวฟายเดอร์เพื่อดูแสงสีขณะจัดแสงและขณะถ่ายท�ำเพื่อไม่ให้แสง ลอดผ่านช่องมองภาพไปยังฟิ ล์ม ในการควบคุม (operate) กล้องขณะถ่ายท�ำช่าง ภาพกับกล้องจึงต้องเคลื่อนไหวอย่างเป็นหนึ่งเดียวกัน ขณะที่กล้องภาพยนตร์ดิจิทัล มีเซ็นเซอร์ควบคุมการท�ำงานของชัตเตอร์ ใช้ช่องมองภาพแบบ electronic viewfinder แสดงภาพจริงตามการเปิดรับแสง หรือเลือกดูภาพจากมอนิเตอร์คุณภาพสูง ที่ต่อออกมา กล้องดิจิทัลจึงสะดวกง่ายต่อการใช้งานไม่ต่างกับกล้องวิดีโอ ในการท�ำงานกับกล้องฟิ ล์ม ช่างภาพจ�ำเป็นต้องรู้ จักและเข้าใจกลไกของ กล้อง โดยเฉพาะยุคแรกๆ ที่กล้องฟิ ล์มยังเป็น mechanic หมด ช่างภาพกับกล้อง แทบจะเป็นหนึ่งเดียวกัน สมบูรณ์ พิริยะภักดีกุล เล่าถึงบรรยากาศการถ่ายภาพยนตร์ ยุคฟิ ล์มว่า

คน-สังคม-ดิจิทัล 62 ฟีลการได้ยินเสียงฟิ ล์มรัน ฟิ ล์มหลุด แคร่กๆๆ อย่างนี้ มันก็เฮ้ย! ไอ้ห่า ท�ำไมมึงไม่บอกกู วะ แม่งรันเอ้าท์แล้ว ก�ำลังอารมณ์ดีดีเลยนักแสดงก็เล่นได้ดี มันก็ท�ำให้ผู้ช่วยกล้องต้องจับฟุต แต่ก่อนมีนาฬิ กาจับวินาทีจับฟุตของฮอย เออร์ เพราะมันค�ำนวณ 24 เฟรมต่อวินาที มันก็วิ่งไป 400 ฟุต มันก็จับ แต่ หลังๆ ไม่ค่อยเห็นใครใช้ การจับฟุตที่เขากล่าวถึงหมายถึงการจับความยาวของฟิล์มที่ถ่ายไปแล้ว เพื่อ ไม่ให้ฟิ ล์มหมดกลางเทคในขณะถ่ายท�ำ การถ่ายท�ำในยุคฟิ ล์มนอกจากผู้ช่วยช่าง ภาพต้องมีหน้าที่จับฟุตแล้ว ยังต้อง “เช็คประตู” โดยเอาไฟฉายส่องที่ประตูฟิ ล์มเพื่อ ตรวจสอบว่าฟิล์มไม่มีฝุ่น รอยหรืออิมัลชันฟิล์มที่อาจหลุดออกมา หากฟิล์มไม่สะอาด ต้องมีการถ่ายใหม่ “เวลาเช็คประตูนี่ทุกคนจะลุ้นหมดโอเคหรือเปล่าวะ มองไปที่ผู้ ช่วยกล้องคนเดียวเลย ไอ้นี่แม่งก็มือสั่น ส่องไปมีฝุ่ นเปล่าวะ ถ้ามีกูซวยต้องถ่ายใหม่ อะไรอย่างนี ้ มันมีอารมณ์ร่วมมากกว่า” สมบูรณ์กล่าว ขณะที่กล้องดิจิทัลช่างภาพไม่จ�ำเป็นต้องรู้จักรู้ใจและละเอียดอ่อนกับการใช้ กล้องมากเท่ากับกล้องฟิ ล์ม ฐนิสสพงศ์ ศศินมานพ ซึ่งเรียกตัวเองว่าเป็น “ฟิ ล์มแมน” กล่าวยอมรับว่าตัวเองไม่มีความช�ำนาญในกล้องดิจิทัล “เพราะผมไม่ได้ไปฝึก ไม่มีเวลาไปนั่งจิ ้มกล้อง แต่ผมจะให้เวลาเด็กไปศึกษา ถ้าหนังเรื่องนี ้ผมต้องการท�ำอะไร ผมไปบอกมันเลย จัดการหนึ่งอาทิตย์นะเข้าให้ได้ แล้วเดี๋ยวกูมาดู” ฐนิสสพงศ์เข้าใจ ความแตกต่างระหว่างกล้องฟิ ล์มกับกล้องดิจิทัล เขารู้ว่าทุกอย่างในการท�ำงานถ่าย ภาพยนตร์กล้องดิจิทัลสามารถท�ำได้หมด ค�ำสั่งต่างๆ เพื่อตอบสนองความต้องการ ของเขาในฐานะช่างภาพถูกบรรจุอยู่ในกล้องตัวเดียว แต่อาจจะซ่อนอยู่ในเพจที่ แตกต่างกัน ซึ่งตรงนี ้เขามองว่าเป็นหน้าที่ที่ทีมงานต้องเรียนรู้และใช้กลไกทางดิจิทัล ตอบโจทย์ความต้องการของเขาให้ได้ เช่นเดียวกับชาญกิจ ช�ำนิวิกัยพงศ์ ที่สนุกกับ การได้เห็นเทคนิคต่างๆ ในการถ่ายท�ำภาพยนตร์ที่เคยเป็นเรื่องซับซ้อนในยุคฟิ ล์ม กลายเป็นเรื่องง่ายแค่ปลายนิ ้ว (ของคนอื่น)

63 “เทคนิคของฟิ ล์มที่เคยท�ำมันก็ยังมีอยู่แต่แค่เปลี่ยนไป มันท�ำได้ง่ายขึ ้นนะ อย่างเทคนิคทางแล็บผมก็ไปบอก DIT ว่าจะเอา bleach bypass มันแค่จิ ้มๆ แม่งได้เลย มึงท�ำให้ชีวิตกู miserable มากเลย...งานมันเร็วขึ ้น คือมันก็ดี งานมันก็ เร็ว กลับบ้านเร็วขึ ้น” ดิจิทัลท�ำให้ความเป็นช่างเทคนิคของกล้องที่ช่างภาพจ�ำเป็นต้องเรียนรู้หาย ไป งานทางเทคนิคถูกย้ายถ่ายโอนไปอยู่ในมือของ DIT (Digital Intermediate Technician) แทน ความผูกพันระหว่างช่างภาพกับกล้องจึงลดลง สมชัย ลีลานุรักษ์ ถึงกับ บอกว่าส�ำหรับเขาแล้ว กล้องฟิ ล์มคือ “เพื่อนรู้ใจ” ส่วนกล้องดิจิทัลที่แม้เขาจะใช้มัน ในการท�ำงานมาแล้วกว่า 10 ปี ยังคงมีฐานะเป็น “คนแปลกหน้า” ในช่วงแรกของการถ่ายภาพยนตร์ด้วยกล้องฟิ ล์มยังไม่มีการใช้ VDO assist หรือการต่อภาพจากกล้องมาสู่มอนิเตอร์เพื่อให้ทีมงานเห็นภาพ มีเพียงช่างภาพคน เดียวที่มองเห็นภาพจริงที่จะถูกบันทึกลงฟิ ล์ม อ�ำนาจและความรับผิดชอบในงานและ การท�ำงานจึงอยู่ที่ช่างภาพ แม้แต่ผู้ก�ำกับภาพยนตร์ก็ต้องฟังช่างภาพว่าการแสดง ของตัวละครมีคุณภาพพอหรือไม่ เพราะมุมที่ผู้ก�ำกับมองการแสดงของนักแสดงอาจ เป็นคนละมุมกับที่ช่างภาพบันทึกภาพจริง ในทางปฏิบัติช่างภาพยุคนั ้นจึงต้องรับผิด ชอบทุกองค์ประกอบที่ขึ ้นบนจอ ข้อจ�ำกัดที่ว่าท�ำให้ช่างภาพและผู้ก�ำกับมีความสนิท สนมและไว้ใจกันมาก “ถ่ายสมัยก่อนตอนที่ยังไม่มี VDO assist ผู้ก�ำกับกับช่างภาพมันต้องเข้าใจ ซึ่งกันและกันมาก มันก็มีทั ้งผู้ก�ำกับดีและไม่ดี ถ้าที่สนิทๆ ก็จะอยู่ด้วยกันเหมือนผัว เมียกันเลย มันจะได้เข้าใจกัน พูดแล้วมันตรงกัน หน้าที่ผมต้อง serve ผู้ก�ำกับ ผมไม่ ได้ท�ำหนังของผมเอง มันก็ต้องเข้าใจว่าเขาคิดอะไร” ฐนิสสพงศ์กล่าว ขณะที่สมชัย เล่าถึงความสัมพันธ์ระหว่างเขากับผู้ก�ำกับภาพยนตร์เรื่องน� ้ำพุ ที่เขาเป็นคนถ่ายท�ำว่าก่อนถ่ายต้องมีการปรึกษาวางแผนการถ่ายท�ำร่วมกัน รับฟัง กันและกัน เพื่อให้ภาพที่ออกมาตรงตามความต้องการของผู้ก�ำกับมากที่สุด เขายก ตัวอย่างฉากที่แม่ก�ำลังจะไปท�ำงานและน� ้ำพุจะบอกแม่ว่า ‘พุติดยา’ ก่อนถ่ายต้องมี

คน-สังคม-ดิจิทัล 64 การคุยเพื่อตีความฉากร่วมกันระหว่างช่างภาพกับผู้ก�ำกับเพื่อให้ภาพสามารถเล่า เรื่องราวได้ตามที่ต้องการ “ผู้ก�ำกับอยากให้กล้องซูมเข้าไปเป็น medium close up ผมบอกไม่ได้ ต้อง ใช้ดอลลี่ เพราะการซูมคือการดึงภาพออกมาหาเรา แต่ดอลลี่คือการที่เราเดินไปหา perspective มันต่างกัน แล้วก็ไม่บอกคนเข็นดอลลี่ว่าช้าหรือเร็ว แต่บอกว่ากูจะเข้าไป ฟังคนนี ้คุยกัน” ต่อมาเมื่อมีการน�ำ VDO assist มาใช้ ผู้ก�ำกับและทีมงานแต่ละฝ่ายสามารถ มองเห็นภาพที่ถูกบันทึกไปพร้อมกับช่างภาพผ่านทางมอนิเตอร์ที่เชื่อมรับสัญญาณ จากกล้องโดยตรง นัยหนึ่งเป็นการแบ่งเบาภาระและกระจายความรับผิดชอบไปสู่ทีม งานอื่นที่รับผิดชอบโดยตรง อีกนัยหนึ่ง VDO assist ก็เป็นพัฒนาการของกระบวนการ ถ่ายภาพยนตร์ที่ก่อให้เกิดปัญหาหรือรบกวนการท�ำงานของช่างภาพ ชาญกิจ เล่าประสบการณ์ที่ได้รับผลกระทบจากการมี VDO assist ว่า ด้านดีส�ำหรับช่างภาพคือการแบ่งความรับผิดชอบโดยเฉพาะผู้ก�ำกับ เข้ามาช่วยดู โมเมนต์ในการแสดง ขณะที่ข้อเสียคือมีคนที่ไม่เกี่ยวข้องเข้ามา เยอะเกินไป โดยเฉพาะงานโฆษณา ลูกค้า คนขับรถลูกค้าก็ด้วย AE AS AD ลูกน้อง AD เด็กฝึกงาน คอมเมนต์หมด คือ involve ได้ แต่คุณมี knowledge ตรงนั้นหรือเปล่า มีหน้าที่นั้นหรือเปล่า มันท�ำให้การท�ำงานเปลี่ยนไป ซึ่งมันก็ ไม่ได้ดีนัก.... มอนิเตอร์กลายเป็นเทคโนโลยีที่เข้ามามีปัญหาในด้านหนึ่ง จะเห็นว่าแม้ VDO assist จะท�ำให้มีคนที่ไม่ควรจะเกี่ยวข้องเข้ามาเกี่ยวข้อง กับกระบวนการถ่ายท�ำมากขึ ้น แต่ก็เพียงแค่ก่อให้เกิดความร�ำคาญกับช่างภาพ อ�ำนาจยังคงอยู่ที่ช่างภาพ แต่ในยุคดิจิทัลอ�ำนาจในการควบคุมและการตัดสินใจถูก ดึงไปอยู่ในมือของ DIT “เหมือนเราก�ำลังจัดแสงของเราอยู่ตรงนี ้ ผู้ก�ำกับกับ DIT ก็นั่ง ปรับแสง แก้สีที่เราจัดกันสนุกอยู่ที่มอนิเตอร์อีกตัวหนึ่ง” ชาญกิจกล่าว

65 ฟิ ล์ม วัสดุส�ำหรับการบันทึกภาพผลิตจากพลาสติกเซลลูลอยด์ ฉาบผิวด้วย เกลือเงินไวแสงหรือซิลเวอร์ไนเตรท (silver nitrate) ฟิ ล์มภาพยนตร์มีหลากหลายแตก ต่างกันไปตามค่า EI (exposure index) คือความไวแสง (ASA/ISO) และอุณหภูมิสี (color temperature) รวมถึงละติจูดฟิ ล์ม (film latitude) ท�ำให้ฟิ ล์มแต่ละตัวมี คุณสมบัติต่างกันตามการใช้งาน ช่างภาพต้องวางแผนเลือกใช้ให้เหมาะสมกับงาน ภาพยนตร์แต่ละเรื่อง ก่อนการถ่ายท�ำช่างภาพต้องศึกษาบทภาพยนตร์ สตอรี่บอร์ด ดูโลเคชั่นที่ต้องถ่าย เพื่อสามารถก�ำหนดชนิดและปริมาณฟิ ล์มที่ต้องใช้ นอกจากความรู้เชิงเทคนิคที่ช่างภาพฟิ ล์มต้องใช้ในการสั่งฟิ ล์มแล้ว ราคายัง เป็นปัจจัยส�ำคัญในการท�ำงาน โดยทั่วไปฟิ ล์ม 35 มิลลิเมตร 1 ม้วน ยาว 400 ฟุต ถ่ายได้ 4 นาที ราคาม้วนละประมาณ 8,000 บาท ช่างภาพต้องวางแผนอย่างดีเพื่อ ให้สามารถค�ำนวณฟิ ล์มที่ต้องการใช้ให้ใกล้เคียงกับที่จะใช้จริงมากที่สุด หากผิด พลาดน้อยเกินไปฟิ ล์มไม่พอถ่าย ทีมงานก็ต้องวิ่งวุ่นหามาเพิ่มระหว่างการถ่ายท�ำ หากสั่งมามากเกินไปนอกจากจะเปลืองงบประมาณแล้ว กระป๋ องฟิ ล์ม (film can) ที่มีขนาดใหญ่ และความละเอียดอ่อนของฟิ ล์มยังเป็นภาระในการจัดเก็บที่ต้องเก็บ ในตู้เย็น สมบูรณ์เล่าว่าในยุคฟิ ล์มก่อนถ่ายท�ำช่างภาพนอกจากต้องประสานกับ โปรดิวเซอร์เรื่องงบประมาณในการซื ้อฟิ ล์ม ในขณะถ่ายท�ำยังต้องคอยดูแลการใช้ ฟิ ล์มให้เป็นไปตามงบที่มี “แผนกกล้องต้องสต็อกฟิ ล์มไว้ ช่างภาพก็สั่ง เรื่องนี ้แปดม้วน เรื่องนี ้สิบม้วน ส�ำรองสักสองม้วนแค่นั ้น เวลาถ่ายในยุคฟิ ล์มเราก็พยายามแบบ เฮ้ย! พี่ฟิ ล์มสี่ม้วน แล้วนะ หรือบางทีผู้ก�ำกับเพลิน มาใหม่ๆ เช้าๆ ซัดไปสามม้วนแล้ว เรามีอยู่สิบ เราก็ ต้องคอยกระซิบคอยเตือน อะไรอย่างนี ้” การท�ำงานกับฟิ ล์มจึงหล่อหลอมให้ช่างภาพรวมถึงทุกคนในแผนกกล้องต้อง ประณีตและละเอียดรอบคอบที่สุด ผู้ช่วยกล้องต้องโหลดฟิ ล์มด้วยความระวัดระวัง ท�ำรีพอร์ทของฟิ ล์มเมื่อสิ ้นสุดวันการถ่ายท�ำ ท�ำฉลากส�ำหรับฟิ ล์มที่ถ่ายท�ำแล้วให้กับ แล็บ (exposed film label) และเซ็นชื่อก�ำกับ

คน-สังคม-ดิจิทัล 66 “ฟิ ล์มท�ำให้รู้สึก concentrate กับงานมากกว่า ไม่ว่าการถ่ายภาพ การก�ำกับ หรือการเป็นอะไรก็แล้วแต่ มันพลาดไม่ได้ มันไม่มีโอกาสให้พลาด ถ้าพลาดคือ reshoot แล้ว reshoot ทีนึงมันเสียหายเยอะมาก” สมบูรณ์กล่าว เขาเล่าว่าสมัยที่ยังเป็นแคลปเปอร์โหลดเดอร์ (clapper loader) หรือผู้ช่วย กล้อง 2 ที่มีหน้าที่โหลดฟิ ล์มที่ยังไม่ถ่ายเข้าแมกกาซีนและโหลดฟิ ล์มที่ถ่ายแล้วออก เคยโยนฟิ ล์มที่ถ่ายแล้วยาวถึง 40 ฟุตลงถังขยะเพราะลืมจดรีพอร์ท “ผมลางานเลย พักตัวเองหนึ่งอาทิตย์ ไล่กูออกไม่เป็นไรกูยอม แม่งกลับบ้านร้องไห้ฮือๆๆ โอ้โห...แบบ ขนหัวตั ้งเลยตอนนั ้น” การใช้ฟิ ล์มให้เกิดประโยชน์สูงสุดเชื่อมโยงไปถึงคุณภาพการแสดงของนัก แสดงด้วย ในยุคฟิ ล์มนักแสดงต้องซ้อมแล้วซ้อมอีกจนผู้ก�ำกับมั่นใจจึงให้เริ่มรันกล้อง ขณะที่ในยุคดิจิทัลต้นทุนเรื่องอุปกรณ์บันทึกภาพมีน้อยมากใช้เพียงเมมโมรี่การ์ด ท�ำให้การถ่ายภาพยนตร์ยุคดิจิทัลหลายครั ้งขาดความประณีตของกระบวนการถ่าย ท�ำ “ไม่รู้ มันจะเร่งไปไหนวะ ดาราเล่นยังกับลิง ไม่ตรงมาร์ค...บางทียังเดินไม่ถึง มอนิเตอร์เลยมึงสั่งแอคชั่นแล้ว” ปัญญา นิ่มเจริญพงษ์ เล่าถึงการท�ำงานกับผู้ก�ำกับ คนหนึ่งในยุคดิจิทัล เช่นเดียวกับสมบูรณ์ที่มองเห็นว่า ความประณีต ละเมียดละไม และรอบคอบในการท�ำงานยุคฟิ ล์ม ขาดหายไปในโลกดิจิทัลและถูกแทนด้วยต้นทุน ที่มองไม่เห็น “สมัยนี ้ตอนซ้อมให้ถ่ายเลย ฟุตมันก็เยอะแล้วตรงนี ้มันก็ waste เวลา คนตัดต่อเขาไม่รู้ว่าตรงนี ้ดีหรือไม่ดีก็ต้องมานั่งเลือกนั่งดู มันก็เสียเวลาไปอีก เป็น hidden cost ซึ่งมันเยอะมาก” ในระบบฟิ ล์มช่างภาพไม่สามารถเห็นผลงานของตนเองได้ทันที ต้องผ่าน กระบวนการทางแล็บ คือการล้างฟิ ล์ม แล้วจึงได้ดูภาพในขั ้นตอนการเทเลซีน (telecine/daily rush) เป็นวันที่ทีมงานที่เกี่ยวข้องทุกฝ่ายจะมาดูฟุตเทจฟิ ล์มที่ถ่ายไปแล้ว ร่วมกัน เป็นเหมือนวันตรวจสอบฝีมือของช่างภาพและผู้ช่วย เพราะจะได้เห็นความ ผิดพลาดของแต่ละคน อารมณ์ความรู้สึกอย่าง “วันนั ้นกูไม่ควรเข้าใกล้ขนาดนี ้เลยวะ หน้ามันใหญ่มาก มัน distort” หรือ “เอ้า แบ็กกราวด์ข้างหลังมันหลุด มึงไม่เห็นเหรอ” ขณะเดียวกันก็เป็นห้องเรียนให้ทุกคนได้เรียนรู้ ร่วมกัน “พี่ข้างหลังท�ำไมมัน out

67 ขนาดนี ้ อ้อ พี่ใช้เลนส์เทเล” อาร์ตไดเรกเตอร์มือใหม่จะได้เรียนรู้ ระยะชัดของภาพ (depth of field) ที่เกิดจากการใช้เลนส์ขนาดต่างๆ ธรรมชาติของฟิ ล์มจึงท�ำให้ การถ่ายภาพยนตร์ในยุคนั ้นต้องรอ ลุ้น และเรียนรู้ร่วมกัน “สมัยก่อนต้องคุยกันว่าจะ quote ฟิ ล์มกี่ม้วน จะถ่ายทีเราก็ต้องคิดกัน ถ่าย เสร็จก็ไปดูกันหน่อยวะ ใช้เวลาสักชั่วโมง ก็เกิดการเรียนรู้ด้วยกัน แต่กว่าจะได้ดูก็สาม วัน แต่สมัยนี ้มันไม่จ�ำกัด มันก็ถ่ายกันไปเรื่อยๆ อีเหละเขะขะ ไม่มีคนสนใจไปดู กระบวนการเรียนรู้ร่วมกันมันก็ไม่เกิด” ชาญกิจกล่าว อารมณ์ของการได้ตรวจสอบตัวเองและการได้เรียนรู้ร่วมกันแทบจะเป็นสิ่งที่ ไม่เกิดขึ ้นในยุคดิจิทัล ช่างภาพสามารถเห็นภาพที่ถ่ายท�ำได้ในทันที มี DIT ดูเรื่องการ ปรับสีในเบื ้องต้นขณะถ่ายท�ำ การเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ ้นท�ำให้เด็กรุ่นใหม่สามารถก้าว สู่การเป็นช่างภาพได้เร็วและง่ายกว่าคนในยุคฟิ ล์ม ดังความเห็นของฐนิสสพงศ์ว่า “เด็กรุ่นใหม่จะเกิดจากฟิ ล์มยาก คุณถ่ายไปคุณไม่มีทางรู้เลยว่ามันจะออกมาเป็นยัง ไงเพราะคุณไม่มีความช�ำนาญ เพราะฉะนั ้นโอกาสจะเกิดยาก แต่พอเป็นดิจิทัลเด็ก รุ่นใหม่มีโอกาสได้เห็น ได้ทดลองทุกคน มันเป็นโอกาส” ความรู้เรื่องกระบวนการทางเคมีและความละเอียดอ่อนในการค�ำนวณฟิ ล์ม ไม่ใช่สิ่งจ�ำเป็นส�ำหรับช่างภาพภาพยนตร์ในยุคดิจิทัลที่ค่าความไวแสงและอุณหภูมิ แสงที่ฟิ ล์มเคยเป็นตัวก�ำหนดถูกแทนที่ด้วยการตั ้งค่าในกล้อง ที่สามารถเปลี่ยนได้ ตลอดเวลาและมีความหลากหลายมากกว่าฟิ ล์ม ละติจูดของฟิ ล์มถูกแทนที่ด้วย ไดนามิคเรนจ์ (dynamic range) ของกล้องดิจิทัลแต่ละตัว บทบาทของช่างภาพที่ต้อง ประสานงานกับผู้ก�ำกับอย่างใกล้ชิดในขั ้นตอน pre production ในยุคฟิ ล์มถูกลด ทอนลง งานของช่างภาพยุคดิจิทัลหมดคิวก็จบงานไม่ต้องรอแล็บล้าง ไม่ต้องตามไป ดูเทเลซีน แต่สิ่งที่เปลี่ยนแปลงนี ้กลับไม่ถูกกับจริตของช่างภาพยุคฟิ ล์มหลายคนรวม ทั ้งสมชัยเพราะต้องแลกกับความหมายบางประการของการเป็นช่างภาพ “การดู daily rush ในจอมันก็เป็นการบอกว่าเราท�ำผิดหรือถูก ได้พูดคุยกัน ทุกฝ่ ายได้เรียนรู้ ไปด้วยกัน ผมว่าถ้าเราท�ำในสิ่งที่ต้องลุ้นทุกวันนะ มันก็จะท�ำให้เราพัฒนาทุกวัน แต่ ถ้าเราเห็นมันง่ายๆ ใช้ได้แล้ว ตรงนั ้นมันก็ไม่พัฒนา แล้วที่ต้องเรียนทุกวันมันเป็นเสน่ห์ นะ ความรับผิดชอบมันเป็นเรื่องที่น่าหวงแหนมากกว่า ท�ำผิดได้ ท�ำถูกได้ ไม่เป็นไร” สมชัยกล่าว

คน-สังคม-ดิจิทัล 68 ช่างภาพยุคฟิ ล์มมองการขาดหายไปของกระบวนการเทเลซีนว่าเป็นการเสีย โอกาส เพราะพวกเขาไม่ได้มองว่าการดูเทเลซีนเป็นเรื่องเสียเวลา เครื่องวัดแสง เป็นอุปกรณ์การท�ำงานที่ส�ำคัญเปรียบเสมือนตาของช่างภาพ ฟิ ล์ม ใช้วัดค่าความเข้มของแสง (density) ในแต่ละต�ำแหน่งที่จะถ่าย เพื่อให้ได้ภาพ ตามจินตนาการ การจัดแสงเป็นความท้าทายอย่างหนึ่งของช่างภาพโดยเฉพาะในซีน ที่มีความเปรียบต่างของแสง (contrast ratio) สูงคือส่วนมืดและส่วนสว่างต่างกันมาก หรือในซีนที่แสงน้อย การวัดแสงให้เหมาะสมถ่ายภาพออกมาสวยงามต้องใช้ทักษะ และความช�ำนาญอย่างสูง แม้แต่ช่างภาพมืออาชีพอย่างสมบูรณ์ยังรู้สึกไม่มั่นใจใน บางงาน เขาเล่าความรู้สึกขณะถ่ายท�ำภาพยนตร์เรื่อง 15 ค�่ำ เดือน 11 ว่า “ลุ้นมาก ครับเพราะมันมีซีนกลางคืนเยอะพอสมควร แล้วเราก็เฮ้ย! วัดแสงทีไรไม่ถึง 1.4 สักที เพราะผมใช้ไฟน้อย ไม่อยากโหมไฟ พอโหมปุ๊ ปมันก็จะไบร์ท คอนทราสมันก็จะจัด ผมก็ไม่ชอบ ไม่ใช่อย่างที่เราอยากได้ วัดทีไรก็หนึ่ง หนึ่งครึ่ง เปิดหมด ก็สนุกดีครับ เป็นฟี ลที่ดี” ในยุคดิจิทัลระบบวัดแสงถูกเปลี่ยนเป็นเรื่องของ color science ที่ติดตั ้งมา กับกล้อง สามารถดูได้จาก histogram, waveform และ false color ตามที่กล้องแต่ละ ตัวออกแบบมา เครื่องวัดแสงจึงเป็นสิ่งไม่จ�ำเป็น สมบูรณ์คิดว่าหากเขาถ่าย 15 ค�่ำ เดือน 11 ด้วยกล้องดิจิทัลในตอนนี ้ภาพที่ได้น่าจะออกมาสว่างกว่าที่เขาถ่ายด้วยฟิล์ม เพราะดิจิทัล ISO ความไวแสงมันสู ง สมัยก่อน ISO 500 วัดแสงยังไม่ ถึงหนึ่งเลย จะถ่ายติดไหมวะ ดูด้วยวิวฟายเดอร์แล้วใช้ BL4 โห วิวฟายเดอร์ เขียวอื๋อเลย มองยากมาก.....พอเป็นดิจิทัล เฮ้ย ปรับเป็น 1250 เลย มันก็จะ เคลียร์หมด คนเขาก็จะนึกว่าเราอยากได้แบบนี้ ถ้าเราไม่ได้คุมเอง มันก็ต้อง ดึงกลับมาอีก คือการถ่ายหนังมูดของภาพส�ำคัญ คือบางทีมืดๆ มันก็เล่าเรื่อง ได้ ไม่ต้องเห็นหน้าก็ได้ เห็นแค่เงาลางๆ พอรู้ว่าใครก็โอเคแล้ว ในสมัยฟิ ล์ม ค่ากลางอย่ตรงนี้ ตรงนี้แม่งมืด ตรงนี้แม่งสว่าง ปล่อยมันสว่างไป เออเอาตรงู นี้ ตรงนี้อยากให้มืดลงหน่อยก็เปิ ดหน้ากล้องช่วยเอา

69 ในช่วงที่ดิจิทัลเข้ามาใหม่ๆ ช่างภาพยุคฟิ ล์มน�ำเครื่องวัดแสงมาใช้งานด้วย เนื่องจากไม่มั่นใจและไม่คุ้นเคยกับระบบการอ่านค่าแสงของกล้องดิจิทัล แต่เมื่อเวลา ผ่านไปหลายคนตัดสินใจเลิกใช้ และสมบูรณ์ก็เป็นคนหนึ่ง “ตอนนี ้ผมใช้เครื่องวัดแสง น้อยมาก ซึ่งจริงๆ มันผิด มันควรจะใช้ เทคโนโลยีมันสปอยล์เรามาก จริงๆ ก็อยากใช้ พอใช้เครื่องวัดแสงก็ต้องใช้เวลา แต่ปัจจุบันนี ้ รีบถ่ายเขาไม่รอคุณ culture มันเปลี่ยน” มีเพียงฐนิสสพงศ์และสมชัยที่ยังคงใช้เครื่องวัดแสงอยู่ ด้วยเหตุผลคล้ายกัน คือไม่ไว้ใจเทคโนโลยีที่ตัวเองคุมไม่ได้ “ดิจิทัลมันมี 2 ปัญหาครับ มันกลัวความร้อน ร้อนปั๊บมันมีอาการเพี ้ยนเลย กับแพ้ฝุ่ น หน้าร้อนเนี่ยผมมีแจ็คเก็ตเย็น เอาไว้หุ้มมัน หน่อย กล้องมันร้อนมันร้อนจริงๆ ร้อนจี๋เลย ผมต้องบอกเด็กมึงต้องเอาร่มกลางตลอด อย่าทิ ้งกลางแดดเด็ดขาดมันก็เหมือนกับฟิ ล์ม เอาทิ ้งกลางแดดก็ฉิบหายใช่ไหมครับ ที่บริษัทก็มีแจ็คเก็ตไว้เลยแต่ไม่ให้มันชื ้นมากนะ พอเอามือสัมผัสก็พอรู้อยู่แล้วว่ามัน จะฮีท พอมันฮีทปุ๊ บมันเพี ้ยนหมดเลย” คือความเห็นของฐนิสสพงศ์ ซึ่งสะท้อนให้เห็น ถึงความใส่ใจของช่างภาพยุคฟิ ล์มที่มีต่ออุปกรณ์ท�ำงาน ส�ำหรับช่างภาพยุคฟิ ล์ม อุปกรณ์ทุกอย่างทั ้งกล้อง ฟิ ล์ม เครื่องวัดแสง จะได้รับการดูแลอย่างเอาใจใส่ ทะนุถนอม กว่าจะเป็ นช่างภาพ ในช่วงต้นของยุคฟิล์มอาชีพช่างภาพภาพยนตร์เป็นงานที่มีจ�ำนวนจ�ำกัดมาก กล้องภาพยนตร์มีจ�ำนวนจ�ำกัดเพราะมีราคาสูง “(ยุคนั ้น) เจ้าเขาท�ำหนังกัน เขามีเงิน มากกว่าทุกที่ อัศวินภาพยนตร์จึงเป็นแหล่งรวมเครื่องมือที่เยอะที่สุด” ฐนิสสพงศ์เล่า ถึงสังคมของอุตสาหกรรมภาพยนตร์ในยุคที่เขาเข้าสู่วงการใหม่ๆ เมื่อประมาณ 50 ปีที่แล้ว ที่เขาต้องซื ้อขนมไปฝากทีมงานอัศวินภาพยนตร์ แลกกับโอกาสได้จับอุปกรณ์ กล้อง แม้จะมีสถาบันการศึกษาเปิดสอนเพื่อผลิตคนเป็นช่างภาพภาพยนตร์โดย เฉพาะ แต่ก็มีจ�ำนวนจ�ำกัด ในยุคแรกมีเพียงเทคนิคกรุงเทพแห่งเดียวที่เปิดสอนสาขา วิชาภาพยนตร์ และไม่ใช่ว่าจบการศึกษาตรงสายมาแล้วจะเป็นช่างภาพภาพยนตร์ ได้ทันที ต้องเริ่มจากการเป็นผู้ช่วยก่อน ข้อจ�ำกัดต่างๆ เหล่านี ้ท�ำให้ในยุคนั ้นอาชีพ ช่างภาพภาพยนตร์ไม่ใช่ความฝันของหนุ่มสาว

คน-สังคม-ดิจิทัล 70 ในการถ่ายท�ำภาพยนตร์นอกจากช่างภาพแล้วจะมีผู้ช่วยช่างภาพหรือผู้ช่วย กล้อง 3 คน คือ โฟกัสพูลเลอร์ (focus puller) เป็นเหมือนมือขวาของช่างภาพ ดูแล เรื่องการโฟกัสให้มีความคมชัด และท�ำหน้าที่เช็คประตูฟิ ล์ม แคลปเปอร์โหลดเดอร์ (clapper loader) หน้าที่หลักคือการโหลดฟิ ล์มใหม่ (raw film) ใส่ และโหลดฟิ ล์มที่ ถ่ายแล้ว (exposed film) ออกจากแมกกาซีนซึ่งต้องท�ำในถุงด�ำด้วยความระมัดระวัง ไม่ให้ฟิ ล์มถูกแสง เขียนรายละเอียดต่างๆ บนฉลากเพื่อเป็นข้อมูลให้กับแล็บ ที่ส�ำคัญ คือต้องลงชื่อก�ำกับ เพื่อให้สามารถติดตามตัวได้หากเกิดความผิดพลาดขึ ้น นอกจาก นี ้ยังท�ำหน้าที่ขานสเลด (slate) และท�ำบันทึกกล้อง (camera report) และต�ำแหน่ง ที่สามคือวิดีโอแมนรับผิดชอบการต่อภาพจากกล้องไปยังมอนิเตอร์ให้กับทีมงาน กว่า จะขึ ้นมาสู่ต�ำแหน่งช่างภาพได้ส่วนใหญ่ต้องผ่านงานของผู้ช่วยกล้องมาก่อน ช่างภาพ ส่วนใหญ่จึงถูกฝึกด้วยการเป็นโฟกัสพูลเลอร์ และโหลดเดอร์ หรือแม้แต่แกฟเฟอร์ (หัวหน้าช่างไฟ) การผ่านงานในแต่ละต�ำแหน่งล้วนใช้เวลาและบ่มเพาะความละเอียด รอบคอบความรับผิดชอบ และวินัยในการท�ำงาน เมื่อผนวกกับความรู้และทักษะส่วน ตัวกลายเป็นทุนวัฒนธรรมให้กับช่างภาพ ในกลุ่มช่างภาพฟิ ล์ม 5 คน ที่ร่วมให้ข้อมูลในการศึกษาครั ้งนี ้เป็นผู้ที่ใช้กล้อง ฟิ ล์มทั ้งในงานสร้างภาพยนตร์ส�ำหรับฉายในโรงภาพยนตร์และการสร้างภาพยนตร์ โฆษณา ส่วนใหญ่เข้าสู่อาชีพช่างภาพโดยไม่ได้เริ่มจากความชอบหรือการเดินตาม ความฝัน ฐนิสสพงศ์ เข้าสู่วงการภาพเคลื่อนไหวขณะมีอายุ 12 ปี ยังเรียนไม่จบ ประถม 7 ด้วยการเริ่มงานเป็นผู้ช่วยกล้องและติดตามกองถ่ายที่สถานีโทรทัศน์ช่อง 4 บางขุนพรหมตามการชักจูงของพี่เขยที่เป็นช่างภาพ เขาได้รู้จักกล้องภาพยนตร์ทั ้ง Bolex, Arri ที่ใช้ฟิ ล์ม 16 มม. ที่นี่ ขวนขวายต่อมาจนได้เป็นแกฟเฟอร์ในกองถ่าย ภาพยนตร์ เรียนรู้การจัดไฟด้วยตัวเองด้วยการใช้ไฟฉายจัดแสงตุ๊กตาตามภาพจ�ำที่ ดูมาจากภาพยนตร์ โดยที่ไม่มีความรู้เรื่องคีย์ไลท์ ฟิลไลท์ ที่เขามาเก็บเกี่ยวได้ภายหลัง จากการอ่าน American Cinematography ที่ลงทุนสั่งซื ้อจากอเมริกาและจ้างร้าน รับแปลเอกสารย่านประตูน� ้ำแปล ขณะที่ชาญกิจเริ่มงานในต�ำแหน่งผู้ช่วยกล้องของบริษัทโฆษณาข้ามชาติ จากฮ่องกงที่เปิดส�ำนักงานในเมืองไทย หลังจากที่เรียนจบด้านภาพภาพยนตร์ จากวิทยาลัยเทคนิคกรุงเทพฯ ในปี 2522

71 ผมว่าพวกนี้ลูกทุ่ง ชอบเร็วๆ handheld โครงสร้างมันเลยไม่ใหญ่มาก มีตากล้องคนหนึ่ง ผู้ช่วยคนหนึ่ง แผนกอาร์ตก็มีคนหนึ่ง มีพร็อบมาช่วยคน หนึ่ง สมัยนั้นคนภาพยนตร์มันไม่มี การท�ำงานทุกอย่างค่อนข้างตรงตามบอร์ด ผู้ก�ำกับคุยกับตากล้อง โลกมันแคบ ต้องใส่ใจกับงานที่ท�ำ เลยได้หัวกะทิมาท�ำ บอร์ดก็ถูกคิดมาจากคนท�ำโฆษณาอย่างดี คุยกันทีละจ๊อบ งานสมัยก่อนเรื่อง หนึ่งเป็นเรื่องใหญ่ วาดบอร์ดทีหนึ่งสามอันมาเปรียบเทียบ จนสรุปได้ว่ามัน ต้องเป็นแบบไหน ค่อยคุยงบ เป็นยุคที่ต้องถ่ายตามบอร์ด จะคุยกันมาก เริ่ม เป็นช่างภาพจากที่เขาเห็นว่าไอ้นี่พอท�ำได้ ก็แบบยูถ่ายช็อตนี้หน่อย มันก็เริ่ม จากแพ็คช็อตก่อน สมบูรณ์เรียนจบด้านโฆษณาจากพาณิชยการพระนคร มีรุ่นพี่ชวนให้มาท�ำ ที่สยามสตูดิโอ เข้างานวันแรกในต�ำแหน่งโหลดเดอร์โดยไม่รู้ว่ากล้องภาพยนตร์คือ อะไร ระหว่างนั ้นก็ฝึกโฟกัสไปด้วย ท�ำอยู่ประมาณ 1 ปี ได้รับการขยับให้ขึ ้นมาท�ำ โฟกัสให้ฐนิสสพงศ์ แทนโฟกัสพูลเลอร์คนเก่าที่ลาออก สร้ างผลงานวันแรกด้วย “โฟกัสเละตุ้มเป๊ ะ” มีโอกาสได้ร่วมงานกับช่างภาพ “ทั่วฟ้าเมืองไทย” และครูพักลัก จ�ำมาเรื่อยจนกลายมาเป็นช่างภาพแถวหน้าของวงการ ปัญญา จบภาพนิ่งจากเทคนิคกรุงเทพฯ เข้าสู่วงการภาพยนตร์ด้วยการถ่าย ภาพนิ่งเบื ้องหลังกองถ่าย ขวนขวายเป็นช่างภาพเพราะต้องการเอาชนะค�ำดูถูกของ ผู้ก�ำกับภาพยนตร์คนหนึ่งว่าตัวเตี ้ยอย่างเขาไม่สามารถเป็นช่างภาพภาพยนตร์ได้ “สมัยก่อนขากล้องเป็นขาไม้หัวกะโหลกผี แล้วช่างภาพถ่ายสั่นเอง ก็บอกไอ้ญามา โดนผมครับ เราอยู่ใกล้ๆ ก็ซวยไป (ผู้ก�ำกับ) ก็ไล่ไปอยู่ไกลๆ ก็บอกตัวเตี ้ยๆ อย่างเธอ ไม่น่าถ่ายหนังได้หรอก โห...... เท่านั ้นแหละ....บอกตัวเองว่าต้องเป็นช่างภาพให้ได้” ด้วยฝีมือในการถ่ายภาพนิ่งที่สวยงามท�ำให้ผู้ใหญ่ในวงการภาพยนตร์ชวนไปท�ำงาน จัดแสงในกองถ่าย แล้วค่อยๆ เรียนรู้ด้วยตนเองจนเป็นช่างภาพ ส่วนสมชัย เป็นช่างภาพคนเดียวใน 5 คน ที่อยากเป็นช่างภาพตั ้งแต่อยู่ชั ้น มัธยมศึกษา จบด้านภาพยนตร์ที่เทคนิคกรุงเทพฯ ในยุคที่พูน เกษจ�ำรัส เป็นอาจารย์ ประจ�ำ และรัตน์ เปสตันยี เป็นอาจารย์พิเศษ แม้จะจบการศึกษาด้านภาพยนตร์ เมื่อ เข้าสู่วงการก็เริ่มต้นด้วยการเป็นผู้ช่วยช่างภาพเช่นเดียวกัน

คน-สังคม-ดิจิทัล 72 ด้วยกระบวนการท�ำงานที่ต้องการการสั่งสมความรู้ และทักษะท�ำให้ในยุค ฟิ ล์มช่างภาพภาพยนตร์มีจ�ำนวนไม่มาก อุตสาหกรรมช่างภาพภาพยนตร์ได้ผลิตช่าง ภาพที่มีคุณสมบัติของการเป็นช่างฝีมือ ต่างจากยุคดิจิทัลวัฒนธรรมของเทคโนโลยี ดิจิทัลผลิตช่างภาพในลักษณะของการผลิตขนาดใหญ่ (mass production) ที่ผลิต ช่างภาพได้ครั ้งละจ�ำนวนมาก “ช่างภาพรุ่นใหม่ๆ จบมาปุ๊ บก็เป็นช่างภาพ คอมโพส ปุ๊ บถ่ายติด ชั ้นเป็น DP แล้ว จ้างแกฟเฟอร์เก่งๆ สวยเลย ลงเฟซบุ๊กด้วยนะ” สมบูรณ์ เปรยให้ฟังในฐานะเจ้าของเรนทัลเฮ้าส์ที่ได้ติดตามงานของช่างภาพรุ่นใหม่ จุดที่น่าสนใจที่แสดงให้เห็นความแตกต่างระหว่างช่างภาพที่เป็นผลผลิตของ อุตสาหกรรมภาพยนตร์ยุคฟิ ล์มกับยุคดิจิทัลคือคุณสมบัติ ขณะที่ช่างภาพยุคฟิ ล์ม แข่งกันด้วยคุณสมบัติภายในตัว หมายถึงฝีมือที่ต้องพัฒนาและสั่งสมกันมาเพื่อให้ ตนเองมี “ตา” ที่จะเป็นช่างภาพ เด็กยุคใหม่ที่โตมายุคดิจิทัลหลายคนหลงทางอยู่กับ คุณสมบัติภายนอกที่พวกเขาไม่ได้เป็นคนสร้างขึ ้นมา ช่างภาพรุ่นใหม่กลายเป็นผู้ เชี่ยวชาญในการใช้เทคโนโลยีดิจิทัลที่มีการเปลี่ยนแปลงตลอดเวลา ฐนิสสพงศ์พูด ถึงคนเรียนภาพยนตร์รุ่นใหม่ว่า มันบ้าอุปกรณ์ฉิบหาย ผมบอกมัน มึงรู้ไหมตอนสงครามเวียดนามไอ้ กงมันมีรองเท้าแตะ พกปืนกระบอกเดียว ไอ้กันพกแม่งเต็มตัวเดินแทบไม่ไหว เลยแพ้สงคราม...เครื่องมือมันควรรู้แต่ไม่ควรติดมันเยอะ...การจะเป็นช่างภาพ สิ่งแรกที่คุณต้องมีคือตา แรกๆ ผมก็ไม่มี โรงเรียนที่ดีที่สุดคือโรงหนัง เสพ เยอะๆ มันจะท�ำให้คุณมีตา ไม่ใช่แป๊ บเดียวนะคุณต้องเสพติดมันเลยจนวัน หนึ่งคุณจะมองตรงไหนก็เห็นภาพนึกออกทันทีว่าจะท�ำอะไร เทคโนโลยีดิจิทัลจึงไม่สามารถสร้างช่างภาพที่มี “ตา” และทักษะในการถ่าย ภาพยนตร์ให้ สวยงามได้ มากเท่ายุคฟิ ล์ม จนบางครั ้งในการคัดเลือกทีมงาน โปรดิวเซอร์จองคิวแกฟเฟอร์ก่อนช่างภาพ เพราะภาพยนตร์จะสวยหรือไม่สวยอยู่ที่ แสง หากได้แกฟเฟอร์ดี จัดแสงเก่งจะช่วยงานช่างภาพรุ่นใหม่ซึ่งส่วนใหญ่อาจ ไม่เชี่ยวชาญการจัดไฟได้มาก

73 อย่อย่างไรเมื่อไม่มีฟิ ล์มู จะเห็นได้ว่าเทคโนโลยีดิจิทัลให้ความส�ำคัญกับกระบวนการหลังการถ่ายท�ำ ภาพยนตร์ (post production) มากกว่ากระบวนการก่อนถ่ายท�ำ (pre production) ซึ่งโลกยุคฟิ ล์มให้ความส�ำคัญมาก บทบาทและอ�ำนาจของช่างภาพต่อการถ่ายท�ำ ภาพยนตร์ก็ลดลง อ�ำนาจในการควบคุมคุณภาพของภาพถูกย้ายไปอยู่ในมือของ DIT ที่สามารถปรับแก้สีในมอนิเตอร์ได้เองตามความต้องการของผู้ก�ำกับ แม้ทักษะและวัฒนธรรมหลายอย่างที่ได้รับหล่อหลอมจากเทคโนโลยียุค กล้องฟิล์มกลายเป็นสิ่งไม่จ�ำเป็น แต่พวกเขาก็น�ำฮาบิทัสเดิมติดตัวมาใช้กับโลกดิจิทัล ที่เห็นได้ชัดคือพฤติกรรมการเอาตาแนบวิวฟายเดอร์ทั ้งที่มีทางเลือกอื่นในการมอง ภาพ เป็นพฤติกรรมที่ฝังลึก ซึมซับ (embodiment) อยู่ในร่างกายที่อยู่ในระดับ collectivity ที่ช่างภาพฟิล์มทุกคนติดตัวมา พฤติกรรมนี ้จะพบได้น้อยในกลุ่มช่างภาพที่ เป็นดิจิทัล เนทีฟ เพราะการดูจากมอนิเตอร์ที่มีจอใหญ่สะดวกสบายกว่าการดูวิวฟาย เดอร์ที่มีขนาดเล็ก นอกจากนี ้ หลายคนเลือกเอาเครื่องมือเก่าสมัยฟิ ล์มมาใช้ เช่นการ ใช้เลนส์วินเทจ เพื่อทอนความคมของภาพในแบบดิจิทัล และให้ได้ความนุ่มนวลใน แบบฟิ ล์มมากที่สุด จนเป็นกระแสให้เลนส์วินเทจมือสองราคาสูงขึ ้นมาเกือบเท่าเลนส์ ใหม่ทั ้งที่ในยุคฟิ ล์มเลนส์เหล่านี ้แทบจะไม่มีราคา การน�ำองค์ความรู้ทางแล็บอย่าง bleach bypass มา ใช้กับการท�ำงานในยุคดิจิทัล ช่างภาพสามารถเห็นภาพที่เกิด จากเทคนิค bleach bypass ได้ทันทีเพียงแค่บอก DIT โดยที่ DIT เองก็อาจไม่รู้ด้วย ซ� ้ำว่าการท�ำเทคนิคทางภาพเช่นนี ้มีที่มาและมีขั ้นตอนการท�ำอย่างไร แต่ในระบบ ดิจิทัลมีค�ำสั่งนี ้ให้เลือกกดได้ด้วยปลายนิ ้ว การมองภาพผ่านทางวิวฟายเดอร์ การใช้เลนส์วินเทจ และการใช้ความรู้จาก กระบวนการทางแล็บในยุคฟิ ล์มมาสั่งท�ำภาพในระบบดิจิทัล เหล่านี ้สามารถมองได้ ว่าเป็นการต่อสู้ต่อรอง (negotiation) ทางเทคโนโลยีที่ช่างภาพยุคฟิล์มมีต่อโลกดิจิทัล เพื่อให้พวกเขาสามารถด�ำรงชีพในโลกดิจิทัลได้อย่างไม่รู้สึกบีบคั ้นเกินไปนัก

คน-สังคม-ดิจิทัล 74 ขณะที่ปัญญาและชาญกิจไหลไปกับเทคโนโลยีของดิจิทัล “สิ่งที่เป็นเสน่ห์ ของฟิ ล์มผมไม่ได้คิดว่ามันหายไปหรอกครับ เพราะว่าผมหาอย่างอื่น ผมมีความสุข ที่จะท�ำงานอื่นไปเรื่อยๆ ไม่อยากจะพูดว่าผมไม่ยึดติด ผมท�ำอันนั ้นผมก็ชอบอันนั ้น แล้วผมก็รู้สึกว่าเออมันดี ผมท�ำมันได้แล้วผมก็มีความสุข พอผมเปลี่ยนก็เปลี่ยนได้ เลย เพราะผมรู้ว่าผมขวางมันไม่ได้หรอก” ชาญกิจกล่าว หากพูดถึงคุณภาพของการถ่ายท�ำแล้ว ฟิ ล์มหรือดิจิทัลให้ภาพที่ไม่แตกต่าง กันมากนัก นอกจากรายละเอียดบางอย่าง เช่นหนัง emotional ที่ฐนิสสพงศ์มองว่า “ฟิ ล์มยังกินขาด” สิ่งส�ำคัญที่แตกต่างระหว่างฟิ ล์มกับดิจิทัลคืออารมณ์ความรู้สึกใน ขณะท�ำงาน ผมชอบฟิ ล์มชอบอารมณ์มันมากกว่า ทุกวันนี้ถ้ามันไม่มีเปรียบเทียบก็ ไม่มีใครรู้หรอก แต่ถ้าลองถ่ายมาเปรียบเทียบในสภาพเดียว ฉายในจอที่ มาตรฐานเหมือนกันฟิล์มมันกินขาด เสน่ห์ของฟิล์มผมว่ามันอย่ที่อารมณ์ที่เราู ได้ judge จากความรู้สึกของเราที่ตาเห็นเลย มันจะออกมาอย่ในภาพที่เราถ่าย ู แต่เวลานี้มันไปอย่ในอิเล็กทรอนิกส์อันหนึ่งซึ่งไม่ใช่จากตาที่เราเห็น เสน่ห์ของฟิล์ม ู ส่วนตัวผมคือมันเห็นภาพเหมือนที่ตาเราเห็น แต่ดิจิทัลมันไม่เหมือนตาเรา ส�ำหรับช่างภาพกลุ่มนี ้แล้วการเปลี่ยนจากระบบฟิ ล์มมาเป็นระบบดิจิทัลเป็น เพียงการเปลี่ยนระบบนิเวศในการท�ำงาน ชีวิตที่เติบโตมากับการต่อสู้ดิ ้นรนกว่าจะ มาเป็นช่างภาพท�ำให้พวกเขาสามารถปรับตัวเข้าหาเทคโนโลยีใหม่ได้ไม่ยาก อาจจะ มีการโหยหาหรือคิดถึงอดีตของการท�ำงานในระบบนิเวศฟิ ล์มบ้าง ก็เป็นในลักษณะ ของ “จินตนาการถึงโลกที่เราได้สูญเสียไปแล้ว” (imagining a world we have lost) ตามนิยามการโหยหาอดีต (nostalgia) ของ William Kelly (1986: 616) ไม่ได้มี ลักษณะของการพยายาม “เรียกคืนอดีตที่หายไปแล้ว” (to call up a vanished past)” ตามค�ำของมารีลีน ไอวี่ (Marilyn Ivy) (พัฒนา กิติอาษา, 2546: 5) เพราะพวกเขารู้ ว่าในทางกายภาพแล้วโลกใบเก่าไม่สามารถถูกสร้ างหรือจ�ำลองขึ ้นมาใหม่ได้แล้ว ดังค�ำกล่าวของปัญญาว่า

75 ฟิ ล์มมันก็อย่ในใจเราตลอด กล้อง ARRI IIC ก็เป็นอะไรที่เราเรียนรู ู้มา กล้องนี่ดังแกรก BL นี่เงียบแล้ว ถ่ายของอาจารย์บรรจง Mitchell ก็เงียบ อา ไม่ใช่ช่างเทคนิค กล้องอะไรมาก็เอาตาเข้าไปแปะแค่นั้นเอง ฟิ ล์มมันไปแล้ว ไม่กลับมาแล้ว มันต้องอย่ในความทรงจ� ูำของเราแค่นั้น เป็นความทรงจ�ำที่ดี ว่าเราโตมากับฟิ ล์ม เราจะถอยหลังหรือ เราต้องเดินข้างหน้าถึงอย่รอดู จะเห็นได้ว่าช่างภาพยุคฟิ ล์มทั ้ง 5 คน พยายามเชื่อมโยงประสบการณ์ทั ้ง สองช่วงชีวิตเข้าด้วยกันโดยมีทุนวัฒนธรรมที่แข็งแกร่งจากงานฟิ ล์มเป็นฐานคิดใน การท�ำงานดิจิทัล และยังต่อยอดน�ำจุดแข็งของดิจิทัลมาใช้เพื่อท้าทายการท�ำงานตัว เองได้ เช่นชาญกิจที่ใช้จุดแข็งของกล้องดิจิทัลที่สามารถถ่ายภาพได้ต่อเนื่องโดยไม่มี ข้อจ�ำกัดว่าต้องเปลี่ยนแมกกาซีนทุก 4 นาทีเหมือนกล้องฟิ ล์ม มาถ่าย long take ในฉากเปิดภาพยนตร์เรื่องนางไม้ ที่ชาญกิจถ่ายด้วยดิจิทัลเป็นเรื่องแรก “ผมลากยาวเลย 12 นาที แม่งไม่มีคัทเลยโว้ย นี่คือ benefit ของดิจิทัล ผม ไม่คิดถึงความเป็นฟิ ล์ม ผมเปลี่ยนโจทย์ไป ส�ำหรับผมมันเป็น challenge แล้วเราก็ ต้อง enjoy ที่จะท�ำให้มันสนุก” เช่นเดียวกับปัญญาที่มองว่าเทคโนโลยีบางอย่างของดิจิทัลท�ำให้ช่างภาพ ท�ำงานง่ายขึ ้นถ้ารู้จักเลือกใช้ “ตอนนั ้นใช้ handheld ก็สั่งให้เชื่อมเหล็กกับรถไฟแล้วก็ให้ rig กับตัวอาไว้ สมัยนั ้นมันไม่มีอุปกรณ์ก็ต้องออกแบบเองว่าจะท�ำงานยังไง ถ้าให้ถ่ายฉากนั ้นตอนนี ้ ถ้าไม่ใช้โดรนอาก็จะใช้ hot head มันให้ความละเมียดละไมเหมือนกันนะ เครื่องมือ ยุคใหม่มันท�ำให้เราท�ำงานง่ายขึ ้น” ปัญญาเล่าถึงฉากบนหลังคารถไฟในหนังผีเสื ้อ และดอกไม้ที่ยังอยู่ในใจคนหลายคน ส�ำหรับช่างภาพยุคฟิล์มหลายคน ฟิล์มหรือดิจิทัลเป็นเพียงเครื่องมือหรือวัตถุ ให้พวกเขาบรรลุภารกิจ (mission) คือการได้ถ่ายหนัง ไม่ว่าวัตถุจะเปลี่ยนไปอย่างไร พวกเขายังคงท�ำหน้าที่ของการเป็นช่างภาพคือการได้ถ่ายภาพยนตร์ ชาญกิจบอก เล่าความรู้สึกในส่วนนี ้ว่า

คน-สังคม-ดิจิทัล 76 ต้อม (เป็นเอก รัตนเรือง) บอกกับผมว่า “เรื่องหน้าผมต้องบังคับให้พี่ใช้ ดิจิทัลแล้วนะครับ” ต้อมนี่น่าจะฟิล์มยิ่งกว่าผมอีก เพราะเขาอยากท�ำหนัง แล้ว budget ของฟิล์มมันก�ำลังจะไม่มี ต้อมเขามี mission ว่าต้องท�ำหนัง เค้าอยาก ท�ำหนัง ผมบอกดีเลยครับต้อม ไม่ต้องบังคับเลยครับ บอกตัวเองตั้งแต่งานที่ แล้วว่าผมต้องเข้าส่ตรงนี้แล้ว..... mission ของเราคือท� ูำหนังที่เราชอบ เราต้อง ไม่สนใจ material มันแค่เป็นสิ่งหนึ่งในชีวิตเหมือนตัวตะกั่ว (ในระบบการพิมพ์ หนังสือ) ที่หายไป มันก็ต้องมีสิ่งอื่นที่มาทดแทน แล้วเราก็ต้องเรียนรู้มันก็สร้าง งานในมิติอื่นได้เหมือนกัน ก็ต้องสนุกกับมัน และเมื่อให้เลือกระหว่างฟิ ล์มและดิจิทัลทุกคนตอบเป็นเสียงเดียวกันว่าเลือก ฟิ ล์ม ด้วยเหตุผลที่หลากหลาย เช่น “(โลกของฟิ ล์ม) จะมีช่างภาพน้อยลงกว่านี ้สัก ครึ่งหนึ่ง ก็จะมีคนจ้างผมถ่ายงานมากขึ ้น ผมก็จะเลือกงานได้ง่ายขึ ้น” “ผมเป็นฟิ ล์ม แมน ไม่ใช่ดิจิทัลแมน อย่างไรก็ต้องชอบฟิ ล์มมากกว่าอยู่แล้ว” “ผมอยากท�ำหนังที่ เป็นฟิ ล์มนะ ผมไม่ได้ยึดติดกับอะไรที่เก่าๆ แต่อยากให้คนรุ่นนี ้เรียนรู้ว่าเราอยู่กับการ planning ที่ดี เราจะเดินไปบนถนนโปรดักชั่นได้อย่างมั่นคง” สิ่งที่พวกเขารู้สึกว่าขาดหายไปในโลกยุคดิจิทัลจึงไม่ใช่อุปกรณ์ในการท�ำงาน ไม่ว่าจะกล้อง ฟิ ล์ม หรือเครื่องวัดแสง หากคือการได้ถ่ายงานที่มีสาระและเติมเต็ม คุณค่าในชีวิตซึ่งปัจจุบันไม่ค่อยมีคนลงทุนสร้าง เช่น ภาพยนตร์สารคดี หรือภาพยนตร์ ส�ำหรับฉายในโรงภาพยนตร์ทั ้งไทยและต่างประเทศ ไม่ใช่ภาพยนตร์โฆษณาที่มุ่งขาย สินค้าซึ่งเป็นงานส่วนใหญ่ของพวกเขาในวันนี ้ “พอท�ำ commercial มันไม่มีความสุขหรอก คือมันท�ำเพียงเพราะต้องท�ำ อยากท�ำหนังใหญ่กับหนังสารคดีมาก มีช่วงหนึ่งผมถ่ายสารคดีช้างให้ช่อง 7 ไปถ่าย สารคดีช้างอยู่แปดเรื่องผมมีความสุขมาก แต่ตอนนี ้ก็บอกไอ้สองแนะน�ำกูไปหน่อย วะ ค่าตัวถูกๆ กูก็เอา ขอกูมีความสุขหน่อย” ฐนิสสพงศ์บอกเล่าความรู้สึก โดยอ้างถึง “สอง” สยมภู มุกดีพร้อม ช่างภาพคนไทยที่ยืนหยัดถ่ายภาพยนตร์ด้วยฟิ ล์ม ปัจจุบัน ร่วมงานกับกองถ่ายภาพยนตร์ต่างประเทศ เพิ่งได้รับรางวัลศิลปาธร สาขาภาพยนตร์ และสื่อเคลื่อนไหว ประจ�ำปี 2562

77 ขณะที่สมบูรณ์บอกว่า “ผมท�ำงานมา 36 ปีแล้ว เจอมาทุกรูปแบบ ถึงวันนี ้ มันไม่สนุกแต่ก็ท�ำทุกอย่างให้มันสมูท ท�ำบริษัทก็เพื่อให้พนักงานอยู่ดีกินดี....ถ่ายหนัง ใหญ่สนุก ได้ความเป็นเพื่อน ได้ความเป็นกลุ่มก้อน มาคุยกัน โฆษณามันแวบๆ ท�ำ เพื่ออยู่ได้ เพื่อเลี ้ยงครอบครัว เลี ้ยงลูกน้อง” สรุป ส�ำหรับช่างภาพยุคฟิ ล์มแล้วการเดินทางจากโลกยุคฟิ ล์มมาใช้ชีวิตในโลกยุค ดิจิทัลไม่ได้หมายถึงการถูกพรากจากเครื่องมือที่คุ้นเคย หากเป็นการถูกพรากจาก ระบบนิเวศแบบเดิมที่ส่งเสริมความเป็นมืออาชีพของคนท�ำงานในยุคฟิล์มที่จะมีความ ระแวดระวัง ให้มีความผิดพลาดน้อยที่สุด เพราะนั่นหมายถึงงบประมาณที่ต้องเพิ่ม ขึ ้นและเวลาที่ต้องใช้มากขึ ้น ชีวิตในโลกดิจิทัลท�ำให้พวกเขาคิดถึงการท�ำงานแบบ เป็นทีมที่ทุกคนมีปฏิสัมพันธ์กัน มีโอกาสได้เรียนรู้และพัฒนาฝีมือและทักษะร่วมกัน อย่างมืออาชีพ การเปลี่ยนผ่านจากโลกของฟิ ล์มสู่โลกดิจิทัลจึงเป็นการหลอมรวม ประสบการณ์ชีวิตในอดีตและปัจจุบันเข้าด้วยกัน เพื่อให้สามารถก้าวเดินต่อไปได้ ดัง ค�ำกล่าวของชาญกิจว่า “ผมใช้ mission ว่าเราต้องถ่ายหนัง มันไม่มีประโยชน์อะไรที่ จะถ่ายฟิ ล์มแล้วไม่ได้ถ่ายหนัง” 1 ปรับปรุงจากบทความเรื่อง การโหยหาอดีตของช่างภาพภาพยนตร์ฟิ ล์มในยุค ภาพยนตร์ดิจิทัล น�ำเสนอในการประชุมวิชาการทางมานุษยวิทยาครั ้งที่ 13 หัวข้อ มนุษย์ในโลกดิจิทัล 2 แนวคิดของ Marc Prensky (2001, p. 1-6) ที่แบ่งคนในโลกปัจจุบันเป็น 2 กลุ่ม ได้แก่ กลุ่มดิจิทัลเนทีฟ (Digital Native) หมายถึง กลุ่มคนรุ่นใหม่ที่เกิดในยุคโลกดิจิทัล สื่อสารกันด้วยภาษาพื ้นเมืองของดิจิทัล (native speaker) กับกลุ่มดิจิทัลอิมมิแกรนท์ (digital immigrant) ประชากรที่เกิดและใช้ชีวิตในโลกก่อนการมาถึงของเทคโนโลยี ดิจิทัล แต่ต้องมาใช้ชีวิตในช่วงท้ายร่วมสังคมกับกลุ่มคนที่เป็นดิจิทัลเนทีฟและอาจ เกิดปัญหาทางการสื่อสารระหว่างกัน โดยดิจิทัล อิมมิแกรนท์ต้องพยายามปรับตัวเข้า กับสังคมและสิ่งแวดล้อมใหม่ ในขณะที่ยังคงรักษาวิถี (accent) เดิมๆ ของตนเองไว้ การใช้ชีวิตในโลกใบใหม่ของคนกลุ่มนี ้ยังมีกลิ่นอายหรือร่องรอยของการใช้ชีวิตใน โลกใบเก่าอยู่

คน-สังคม-ดิจิทัล 78 บรรณานุกรม ภาษาไทย กาญจนา แก้ วเทพ และสมสุข หินวิมาน. (2553). สายธารแห่งนักคิดทฤษฎี เศรษฐศาสตร์การเมืองกับสื่อสารศึกษา. พิมพ์ครั ้งที่ 2. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. ดนุวัฒน์ เจตนา. (2553). การวิเคราะห์แนวโน้มการเปลี่ยนแปลงการถ่ายท�ำ ภาพยนตร์ระบบฟิ ล์มเป็นระบบดิจิทัลในประเทศไทย. วิทยานิพนธ์บัณฑิต วิทยาลัย, จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. พัฒนา กิติอาษา. (2546). มานุษยวิทยากับการศึกษาปรากฏการณ์โหยหาอดีตใน สังคมไทยร่วมสมัย. บรรณาธิการ. กรุงเทพฯ: แปลน พริ ้นติ ้ง จ�ำกัด. สุนีย์ ประสงค์บัณฑิต. (2553). แนวความคิดฮาบิทัสของปิแอร์ บูร์ดิเยอ กับทฤษฎี ทางมานุษยวิทยา. กรุงเทพฯ: ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน). สุภางค์ จันทวานิช. (2557). ทฤษฎีหลังโครงสร้ างนิยม. พิมพ์ครั ้งที่ 6. กรุงเทพฯ: ส�ำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. ภาษาอังกฤษ Dewey, J. (1929) Experience and Nature. New York Dover. Cited in Hansjörg Hohr. (2012). The Concept of Experience by John Dewey Revisited: Conceiving, Feeling and “Enliving”. Studies in Philosophy and Education. January. Retrieved from https://www.uio.no/studier/emner/ uv/uv/UV9406/hohr-the-concept-of-experience-by-john-dewey-au thor-s-version.pdf Dirks, Tim. (n.d.) Film Terms Glossary. Retrieved from https://www.filmsite. org/filmterms6.html DeRuvo, James. (2017). Fujifilm ends motion picture film manufacture. Doddle News. Retrieved from https://doddlenews.com/fujif ilm-ends-motion-picture-film-manufacture/ Editorial. (1996). Journal of Material Culture. SAGE (London, Thousand Oaks, CA and New Delhi), Vol. 1(1), P.5. Retrieved from https://journals. sagepub.com/toc/mcua/1/1

79 Prensky., Mark (2001). Digital Natives, Digital Immigrants. On the Horizon. Vol.9 (5). Mascia-Lees, France. (2011). A companion to the Anthropology of the body and embodiment. United Kingdom: Blackwell Publishing Ltd. Michael J. De La Merced. (2012). Eastman Kodak files for bankruptcy. New York Times. January 19. Retrieved from https://dealbook.nytimes. com/2012/01/19/eastman-kodak-files-for-bankruptcy/ Follows., Stephen (2017). Film VS digital – What is Hollywood shooting on? Retrieved from https://stephenfollows.com/film-vs-digital/ Verrier, Richard. (2013). Technicolor closes film lab in Glendale. Los Angeles Times. Retrieved from https://www.latimes.com/entertainment/enve lope/cotown/la-technicolor-closes-film-lab-in-glendale-20131219- story.html?fbclid=IwAR230HFYWRZtmHIlnU6H1HRW6VQX qmoiqhmgMQkXaz7nv0ebZxsSBhzfzaU(2014). End of film: Para mount first studio stop distributing film prints. Los Angeles Times. Retrieved from https://www.latimes.com/entertainment/envelope/ cotown/la-et-ct-paramount-digital-20140117-story.html Kelly., William 1986. Rationalization and Nostalgia: Cultural Dynamics of New Middle-Class Japan. American Ethnologist, Vol.13 (14). Williams, Raymond. (1983). Keywords: A Vocabulary of Culture and Society. Revised version. New York: Oxford University Press. สัมภาษณ์ ชาญกิจ ช�ำนิวิกัยพงศ์, สัมภาษณ์โดยผู้เขียน วันที่ 3 พฤษภาคม 2562 ฐนิสสพงศ์ ศศินมานพ, สัมภาษณ์โดยผู้เขียน วันที่ 14 มีนาคม 2562 ปัญญา นิ่มเจริญพงษ์, สัมภาษณ์โดยผู้เขียน วันที่ 3 มีนาคม 2562 สมชัย ลีลานุรักษ์, สัมภาษณ์โดยผู้เขียน วันที่ 12 มีนาคม 2562 สมบูรณ์ พิริยะภักดีกุล, สัมภาษณ์โดยผู้เขียน วันที่ 20 มีนาคม 2562

แอปพลิเคชันบริการท�ำความสะอาด: โอกาสและความท้าทายใหม่ของแม่บ้านวัยกลางคน Cleaning service application: new opportunity and challenge of mid-aged housemaid ญาดา ช่วยช�ำแนก นักศึกษาปริญญาโทคณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์

81 บทคัดย่อ ในปัจจุบันกระแสเศรษฐกิจแบบแบ่งปันที่เติบโตไปพร้อมกับการขยายตัวของ สังคมเมืองและการพัฒนาทางเทคโนโลยีก�ำลังเข้ามามีอิทธิพลต่อการด�ำเนินธุรกิจ ดิจิทัลและการประกอบอาชีพ โดยเฉพาะในระบบตลาดแข่งขันเสรีที่ท�ำให้ผู้ผลิต สามารถเข้าถึงตัวผู้บริโภคได้โดยตรง แอปพลิเคชันจัดหาแม่บ้านหรือบริการท�ำความ สะอาดเป็นอีกตลาดอาชีพหนึ่งที่สามารถฉวยใช้ประโยชน์จากระบบเศรษฐกิจแบบ แบ่งปันได้อย่างน่าสนใจ บทความชิ ้นนี ้น�ำเสนอปัญหาของแม่บ้านผู้ประกอบอาชีพ ผ่านแอปพลิเคชัน ช่วงอายุ 30-50 ปี ที่ด้อยการศึกษาและความก้าวทันโลกดิจิทัลซึ่ง เป็นอุปสรรคส�ำคัญในการแข่งขันในตลาดธุรกิจดิจิทัล ทั ้งยังเปิดช่องให้ผู้ประกอบการ แอปพลิเคชันจัดหาแม่บ้านเอาเปรียบแรงงานกลุ่มนี ้ด้วย อย่างไรก็ดี จากการศึกษาพบว่า เหล่าแม่บ้ านไม่ได้ นิ่งเฉยต่อการถูกเอาเปรียบและเป็ นผู้ พ่ายแพ้ ในตลาดเสรี แต่พวกเธอตอบโต้และต่อสู้อย่างมีกลยุทธ์โดยอาศัยความใกล้ชิดกับลูกค้าและช่องโหว่ ที่แอปพลิเคชันไม่สามารถตรวจตราได้อย่างทั่วถึง ค�ำส�ำคัญ: แม่บ้านท�ำความสะอาด, แอปพลิเคชัน, ทุนนิยมดิจิทัล Abstract Nowadays, with urban expansion and technological development, sharing economy is growing significantly which affects digital businesses and career options, especially in free market where suppliers could easily reach their customers. Housemaid/cleaning on demand application is one of many markets that is remarkably taking advantage of this economic system. This article discusses problems of housemaids age between 30-50 years old who seek jobs via cleaning service application. They often have low educa-

คน-สังคม-ดิจิทัล 82 tional background and lack of digital media literacy. These obstacles interfere with their competitiveness in the digital market and offer an opportunity for the application’s owner to exploit on their ignorance. However, the study finds these women aren’t fixed target to be exploited and beaten in this competitive market. On the other hand, they are countering strategically by using their intimate relationship with customers and application’s loopholes which are difficult to thoroughly inspect. Keywords: Housemaid, application, digital capitalism เกริ่นน�ำ: บริบททางเศรษฐกิจไทยอันเป็นปัจจัยผลักดันให้เด็กสาวบ้านนอกเข้ากรุง David A. Wilson และ James C. Ingram (1955) ชี ้ให้เห็นตรงกันว่าในช่วง เวลากว่าร้อยปีตั ้งแต่มีการท�ำสนธิสัญญาเบาว์ ริงจนกระทั่งถึงทศวรรษ 2500 ลักษณะ ของเศรษฐกิจไทยในระดับมหภาคในช่วงเวลาดังกล่าว นิ่ง ไม่เปลี่ยนแปลง กล่าวคือ เศรษฐกิจของไทยอยู่ในยุคก่อนอุตสาหกรรม เทคโนโลยีการผลิตล้าหลัง ประชาชน ส่วนใหญ่ของประเทศอยู่ในภาคเกษตรกรรมจนกระทั่งถึงยุคการปกครองของ เผด็จการทหารอาญาสิทธิ์ สฤษดิ์ ธนะรัตน์ เศรษฐกิจไทยมีการพัฒนาอย่างก้าว กระโดดเนื่องจากรัฐบาลสฤษดิด�์ำเนินการพัฒนาเศรษฐกิจขนานใหญ่ผนวกกับความ ช่วยเหลือและการลงทุนต่างๆ โดยเฉพาะภาคการก่อสร้ างและภาคบริการจาก สหรัฐอเมริกา ซึ่งการพัฒนาเศรษฐกิจไทยขนานใหญ่ในช่วงเวลาดังกล่าวมีกรอบ ก�ำกับแนวทางการพัฒนาทางเศรษฐกิจส�ำคัญที่ส่งผลต่อทิศทางพัฒนาการทาง เศรษฐกิจของไทยในระยะยาวตั ้งแต่ราวทศวรรษ 2500 ถึงทศวรรษ 2530 ตามแผน พัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ ภายใต้ “ยุทธศาสตร์การเติบโตแบบไม่สมดุล” ซึ่งมีลักษณะส�ำคัญคือ การพัฒนาเศรษฐกิจโดยอาศัยภาคเอกชนในเมืองเป็นพลัง ตลาดน�ำ รัฐส่งเสริมเอกชนในการลงทุนภาคบริการและอุตสาหกรรมเพื่อการส่งออก โดยอาศัยชนบทเป็นฐานทรัพยากรหล่อเลี ้ยงเมือง ทั ้งจากสินค้าเกษตร ที่ดิน และ แรงงานราคาถูก ตามค�ำส�ำคัญทางวิชาการที่ว่า “รัฐใหญ่-ทุนขยาย-เมืองโตชนบทลีบ” โดยรัฐมีความเชื่อว่าเมื่อเมืองและเศรษฐกิจภาคอุตสาหกรรมและบริการพัฒนาแล้ว ประชาชนที่อยู่ในชนบทและภาคการเกษตรจะบีบบังคับให้รัฐแก้ไขปัญหาดังกล่าว

83 ผ่านกระบวนการมีส่วนร่วมทางเมืองในระบบประชาธิปไตยจนน�ำไปสู่ความสมดุล ทางเศรษฐกิจในที่สุด1 (เกษียร, 2555ก: 20-34, 2555ข: 1-2) นอกจากนั ้นการขยายตัวของบทบาทของเกษตรจังหวัดและเกษตรอ�ำเภอที่ เข้ามาให้ความรู้ ทางการเกษตรสมัยใหม่ เช่น การใช้ปุ๋ ยเคมี ยาฆ่าแมลง รถไถ ได้เข้ามาเปลี่ยนแปลงวิถีการผลิตแบบเดิมและส่งผลให้ต้นทุนการผลิตของเกษตรกร สูงขึ ้น เกษตรกรโดยเฉพาะรายที่ไม่มีที่ดินท�ำกินและเกษตรรายย่อยจ�ำต้องตัดสินใจ ออกจากภาคการเกษตรเข้าสู่ภาคอุตสาหกรรมที่ก�ำลังขยายตัวอย่างต่อเนื่องจากการ ด�ำเนินนโยบายของรัฐ สถิติของส�ำนักงานคณะกรรมการพัฒนาเศรษฐกิจและสังคม แห่งชาติพบว่า ในปี 2518 ประชากรวัย 10-29 ปี จากภาคตะวันออกเฉียงเหนือมี อัตราการย้ายถิ่นมากที่สุดด้วยเหตุผลของการว่างงานจากการเกษตร (ภัทรัตน์, 2557: 51-52) ขณะเดียวกัน ปัจจัยภายนอกประเทศจากโลกาภิวัตน์โดยเฉพาะในมิติทาง เศรษฐกิจที่เกิดขึ ้นและแผ่ขยายออกไปทุกมุมโลกหลังสงครามเย็น ประเทศไทยก็เฉก เช่นเดียวกับประเทศอื่น ๆ ในโลกที่รับเอาโลกาภิวัตน์เข้ามาตอกย� ้ำการพัฒนาอย่าง ไม่สมดุลและมีผลให้เกิดการเปลี่ยนแปลงในกระบวนการก�ำหนดนโยบายเศรษฐกิจ ในประเทศในทางที่ปัจจัยภายนอกประเทศได้เข้ามามีบทบาทและอิทธิพลมากขึ ้นโดย เฉพาะองค์กรเหนือรัฐ เช่น กองทุนการเงินระหว่างประเทศ ธนาคารโลก องค์การการ ค้าโลก และบรรษัทข้ามชาติ ยังผลให้เกิดความโน้มเอียงในการด�ำเนินนโยบายบาง ประเภท โดยรังสรรค์ (2537) อธิบายไว้ว่า ความโน้มเอียงที่ส�ำคัญมีอยู่อย่างน้อย 3 ด้าน ได้แก่ ความโน้มเอียงในการเลือกยุทธศาสตร์การพัฒนาโลกาภิวัตน์มากกว่า การพัฒนาชุมชนท้องถิ่น ความโน้มเอียงในการพัฒนาตัวเมืองมากกว่าภาคชนบท และความโน้มเอียงในการเลือกเป้าหมายการเติบโตและรักษาเสถียรภาพทาง เศรษฐกิจมากกว่าเป้าหมายในการสร้ างการกระจายรายได้และแก้ไขปัญหาความ ยากจน โลกาภิวัตน์จึงเป็นตัวเร่งให้เกิดการเปลี่ยนแปลงในโครงสร้ างการผลิตของ ระบบเศรษฐกิจไทยที่ความส�ำคัญของภาคเกษตรกรรมลดลงแต่ภาคอุตสาหกรรม และบริการเพิ่มความส�ำคัญมากขึ ้น (รังสรรค์, 2537: 4-5) ตั ้งแต่ประมาณทศวรรษ 2530 เป็นต้นมา โครงสร้างทางเศรษฐกิจไทยยังคง อยู่ในช่วงเปลี่ยนผ่านจากประเทศเกษตรกรรมไปสู่ประเทศที่เน้นอุตสาหกรรมการส่ง

คน-สังคม-ดิจิทัล 84 ออกและภาคบริการ แม้ว่าวิกฤติเศรษฐกิจ 2540 จะท�ำให้แนวโน้มการเปลี่ยนผ่านนี ้ สะดุดลงไปบ้างแต่แนวโน้มดังกล่าวก็ยังคงด�ำเนินต่อเนื่องถึงปัจจุบัน เป็นที่แน่นอน ว่าสภาวะเปลี่ยนผ่านทางโครงสร้างเศรษฐกิจนี ้ย่อมเรียกร้องต้องการและเป็นแหล่ง โอบอุ้มแรงงาน โดยเฉพาะอย่างยิ่งแรงงานจ�ำนวนมากที่ถูกปลดปล่อยจากภาค เกษตรกรรมในชนบท เนื่องจากชนบทในช่วง 30 ปีที่ผ่านมามีความเปลี่ยนแปลงคู่ ขนานกับเมืองดังที่ได้กล่าวไปแล้วข้างต้น อย่างไรก็ดีแรงงานจากชนบทจ�ำนวนมาก ก็กลายเป็นแรงงานนอกระบบ (informal sector) มีเพียงจ�ำนวนน้อยเท่านั ้นที่สามารถ เข้าในต�ำแหน่งงานที่เป็นทางการ (formal sector) สาเหตุที่เป็นเช่นนี ้เนื่องจากภาค อุตสาหกรรมและภาคบริการในไทยไม่มีการพัฒนาและมีศักยภาพเพียงพอที่จะสร้าง ต�ำแหน่งงานในระบบจ�ำนวนมากพอเพื่อรองรับแรงงานเหล่านี ้ แรงงานนอกระบบจึง กลายเป็นแรงงานขนาดใหญ่ (อภิชาต, ยุกติ และนิติ, 2556: 15-18) ในปี 2561 ประเทศไทยมีแรงงานนอกระบบคิดเป็น 55.4% (21.2 ล้านคน) ของก�ำลังแรงงาน ทั ้งหมด แบ่งเป็นชาย 11.7 ล้านคน เป็นหญิง 9.5 ล้านคน อยู่ในภาคเกษตรกรรม 55.5% ภาคการค้าและบริการ 33.2% และภาคการผลิต 11.3% (ส�ำนักงานสถิติแห่ง ชาติ, 2561: iii-v) แรงงานนอกระบบเหล่านี ้มีรายได้ คุณภาพชีวิต และสวัสดิการ (แต่ ไม่ได้รับการคุ้มครอง) ต�่ำกว่าแรงงานในระบบค่อนข้างมาก ภายใต้ยุทธศาสตร์การเติบโตแบบไม่สมดุลอันเกิดจากการเปลี่ยนแปลง โครงสร้างทางการผลิตของระบบเศรษฐกิจนี ้เองที่ท�ำให้เกิดช่องว่างทางเศรษฐกิจและ รายได้มากขึ ้น จนกระตุ้นให้เกิดกระบวนการออกจากภาคเกษตรกรรมและย้ายถิ่น เพื่อหางานในเมืองกรุงของคนชนบทจ�ำนวนมาก เฉกเช่นเดียวกับแม่บ้านฟรีแลนซ์วัย กลางคน 3 คนในบทความชิ ้นนี ้ที่ไม่อาจทัดทานกระแสการเปลี่ยนแปลงและจ�ำต้อง ย้ายถิ่นเข้าสู่เมืองหลวงเพื่อเริ่มต้นชีวิตแรงงานก่อนออกเดินทางไปตามเส้นทางอาชีพ ที่แตกต่างกันไป จนท้ายที่สุดมาบรรจบกับอาชีพแม่บ้านฟรีแลนซ์ที่ใช้แอปพลิเคชัน จัดหาแม่บ้านเป็นตัวช่วยในการเข้าถึงตลาดงานท�ำความสะอาดที่ก�ำลังเติบโตอย่าง มากในปัจจุบัน บทความชิ ้นนี ้ต้องการน�ำเสนอเรื่องราวของแม่บ้านฟรีแลนซ์วัยกลาง คนที่ก้าวเข้าสู่ตลาดธุรกิจดิจิทัลซึ่งเป็นทั ้งโอกาสทางอาชีพใหม่และเป็นความท้าทาย ส�ำหรับหญิงวัยกลางคนที่ด้อยการศึกษาและความก้าวทันโลกดิจิทัล (digital literacy) ในการที่จะประสบความส�ำเร็จในตลาดธุรกิจนี ้

85 จากคนรับใช้ในบ้านส่แม่บ้านฟรีแลนซ์ู คนรับใช้ในภาพจ�ำของคนไทยมักมาจากสื่อละครโทรทัศน์และนวนิยายที่ บรรยายให้ตัวละครคนรับใช้ซึ่งอาศัยกินอยู่หลับนอนในบ้านหลังเดียวกับนายจ้าง ส่วนใหญ่มีพื ้นเพมาจากชนบท ครอบครัวยังชีพด้วยเกษตรกรรมเป็นหลักแต่ด้วยความจน จึงต้องดิ ้นรนเข้ากรุงเทพฯ เพื่อหางานที่สร้างรายได้ดีกว่า อีกทั ้งยังมีการศึกษาน้อย คนรับใช้จึงมีภาพลักษณ์เป็นคนซื่อที่มักโดนหลอกและถูกชักจูงได้ง่าย บุคลิกท่าทาง และผิวพรรณก็แตกต่างไปจากคนเมืองอย่างเห็นได้ชัด ตรงข้ามกับนายจ้างที่มีฐานะ ร�่ำรวย ได้รับการศึกษาและมีสถานภาพทางสังคมสูง หากไม่ประกอบอาชีพนักธุรกิจ นักการเมือง ก็เป็ นเจ้ าขุนมูลนายผู้ มั่งคั่งร�่ำรวยมาตั ้งแต่สมัยบรรพบุรุ ษ (ก.สุรางคนางค์, 2492; ว.ณ.ประมวญมารค, 2494; รพีพร, 2522; ว.วินิจฉัยกุล, 2528) อย่างไรก็ดี ภาพจ�ำข้างต้นอาจไม่ตรงกับสภาพการณ์ของอาชีพคนรับใช้หรือ แม่บ้านท�ำความสะอาดในปัจจุบันอีกต่อไป จากการส�ำรวจของมูลนิธิกลุ่มปรารถนา ดี2 สามารถจ�ำแนกคนรับใช้หรือแม่บ้านออกเป็น 3 กลุ่มใหญ่ ได้แก่ กลุ่มแรก คนรับ ใช้ในบ้านที่อาศัยกินอยู่หลับนอนกับนายจ้าง การจ้างงานไม่มีสัญญาที่ชัดเจน ขอบเขตของงานที่ต้องรับผิดชอบคลุมเครือ ค่าจ้างและสวัสดิการมาจากการตกลง ร่วมกันระหว่างนายจ้างและลูกจ้างซึ่งอาจไม่ตรงตามที่กฎหมายก�ำหนด รวมถึงชั่วโมง การท�ำงานไม่ตายตัวและนายจ้างมักเรียกร้องให้ท�ำงานในช่วงเวลาที่ควรจะหยุดพัก ผ่อน ลักษณะการจ้างงานเช่นนี ้เองที่เป็นช่องว่างให้นายจ้างขูดรีดแรงงานจากคนรับ ใช้กลุ่มนี ้ได้ กลุ่มที่สอง แม่บ้านบริษัท เป็นลักษณะงานประจ�ำ มีเงินเดือนและ สวัสดิการที่ได้จากบริษัท แม่บ้านต้องแต่งกายด้วยชุดยูนิฟอร์มที่ระบุสังกัด มีเวลา การท�ำงานและกฎระเบียบต่างๆ ที่ชัดเจน รวมถึงวันหยุดและเงินพิเศษจากการท�ำงาน ล่วงเวลา หลังผ่านการฝึกอบรมของบริษัทแม่บ้านจะถูกส่งไปประจ�ำในบริษัทห้างร้าน โรงพยาบาล สถานศึกษา หรือสถานที่ราชการต่างๆ เพื่อท�ำความสะอาดตามที่ได้รับ มอบหมาย มีบ้างที่ต้องท�ำงานบริการเพิ่มเติม เช่น เปิดประตู เสิร์ฟน� ้ำ จัดอาหารว่าง เป็นต้น นอกจากนี ้ แม่บ้านบริษัทยังมีอีกกลุ่มที่เรียกว่า ลูกจ้างรายวัน ต่างจากลูกจ้าง ประจ�ำตรงที่จะได้รับค่าจ้างวันต่อวันและไม่มีสถานที่ท�ำงานประจ�ำแต่จะถูกย้ายไป ช่วยตามสถานที่ต่าง ๆ ภายในโซนหรือพื ้นที่ตามการจัดแบ่งของบริษัท

คน-สังคม-ดิจิทัล 86 กลุ่มสุดท้าย คือ แม่บ้านอิสระหรือ “แม่บ้านฟรีแลนซ์” ไม่มีสัญญาการจ้าง งานที่เป็นลายลักษณ์อักษร แต่จะใช้การพูดคุยเพื่อตกลงถึงขอบข่ายของงานที่ต้องท�ำ ชั่วโมงท�ำงานและค่าจ้างอย่างชัดเจนก่อนท�ำงานจริง เวลางานอาจยืดหยุ่นได้หากแม่ บ้านมีสายสัมพันธ์ที่ดีกับผู้ว่าจ้าง แม่บ้านกลุ่มนี ้มักไม่ท�ำงานประจ�ำอยู่ที่เดียวแต่จะ รับงานท�ำความสะอาดหลากหลายที่ขึ ้นอยู่กับความสามารถในการท�ำความสะอาด แรงกาย เวลา และความสามารถในการเดินทาง รายได้มากน้อยขึ ้นอยู่กับการตกลง กับนายจ้างและปริมาณงานที่รับในแต่ละวัน การหางานของแม่บ้านฟรีแลนซ์ต้อง อาศัยเครือข่ายทางสังคมจากการบอกต่อของผู้ว่าจ้างและความสามารถในการ ท�ำงานที่มากพอให้ผู้ว่าจ้างแนะน�ำต่อได้ รวมถึงสายสัมพันธ์กับเพื่อนแม่บ้านร่วม อาชีพ กล่าวอีกนัยหนึ่ง การหางานของแม่บ้านฟรีแลนด์จะต้องอาศัยทุนทางสังคม (social capital) ตามแนวคิดบูดิเออร์ (1994) อย่างไรก็ดี ในปัจจุบันมีนวัตกรรมใหม่ที่เอื ้ออ�ำนวยให้แม่บ้านฟรีแลนซ์ไม่ จ�ำเป็นต้องพึ่งพาทุนทางสังคมเพียงอย่างเดียวอีกต่อไป เทคโนโลยีการสื่อสารอย่าง สมาร์ทโฟน (smartphone) ที่รองรับการใช้งานแอปพลิเคชัน (application) หลาก หลายประเภทกลายเป็นช่องทางในการเข้าถึงเครือข่ายทางสังคมแห่งใหม่ของแม่บ้าน ฟรีแลนซ์ กล่าวคือ ธุรกิจจัดหาแม่บ้านท�ำความสะอาดผ่านแอปพลิเคชันเป็นหนึ่งใน ธุรกิจที่หันมาใช้ประโยชน์จากนวัตกรรมสมาร์ทโฟน โดยผู้ว่าจ้างหรือผู้ใช้งานแอปพลิ เคชันสามารถเรียกใช้งานแม่บ้านที่มีคุณสมบัติตรงตามต้องการมาท�ำงานในวันและ เวลาที่เฉพาะเจาะจงได้ แม่บ้านแอปพลิเคชันจะต้องผ่านการสมัคร ตรวจเช็คประวัติ อาชญากรรม และการฝึกอบรมการท�ำความสะอาดก่อนรับงานจริง แต่ก็มีบางแอป พลิเคชันที่ยินยอมให้แม่บ้านที่มีประสบการณ์ท�ำงานบ้านมาก่อนท�ำงานได้ในทันที โดยไม่ต้องผ่านการฝึกอบรม ด้วยเงื่อนไขที่ไม่จ�ำกัดจึงเปิดโอกาสให้คนทุกเพศทุกวัย ที่อยากประกอบอาชีพท�ำความสะอาดหรือต้องการเพียงรายได้เสริมก้าวเข้ามาใน ตลาดอาชีพนี ้ได้โดยง่าย ในปัจจุบันแม่บ้านคนไทยหันมาประกอบอาชีพแม่บ้านฟรีแลนด์มากขึ ้น สาเหตุประการหนึ่งอาจมาจากกฎหมายแรงงานไทยฉบับส�ำคัญ คือ พระราชบัญญัติ คุ้มครองแรงงาน พ.ศ. 2541 ที่เน้นเรื่องสิทธิและหน้าที่ของนายจ้างและลูกจ้าง ก�ำหนด

87 เวลาการท�ำงานต่อวัน เวลาพักระหว่างวัน วันหยุดของลูกจ้าง การลาป่วย ลากิจ อัตรา ค่าจ้างขั ้นต�่ำในการท�ำงาน สวัสดิการและค่าชดเชย (ซึ่งเคยมีบรรจุอยู่ใน พรบ.แรงงาน พ.ศ. 2499) อย่างไรก็ดี กฎหมายฉบับดังกล่าวไม่ได้ครอบคลุมถึงคนรับใช้ในบ้าน นี่ จึงอาจเป็นสาเหตุให้แรงงานรับใช้ในบ้านหันไปท�ำงานเป็นแม่บ้านบริษัทหรือแม่บ้าน ฟรีแลนซ์มากขึ ้นเพราะมีโอกาสที่จะได้รับค่าแรงตามอัตราค่าแรงขั ้นต�่ำและสวัสดิการ ต่าง ๆ ที่พึงได้รับสูงกว่าเนื่องจากการบังคับใช้กฎหมายกับบริษัทท�ำได้ง่ายกว่าอาณา บริเวณภายในบ้าน ต่อมาในปี พ.ศ. 2545 ได้มีประกาศให้ผ่อนผันการจดทะเบียน แรงงานต่างด้าวในกิจการ 6 ประเภทซึ่ง 1 ในกิจการ 6 ประเภท คือ อาชีพคนรับใช้ใน บ้าน จึงเป็นข้อสังเกตว่าประกาศฉบับนี ้อาจมีขึ ้นเพื่อแก้ไขปัญหาการขาดแคลน แรงงานในบ้านเนื่องจากแรงงานในบ้านชาวไทยเปลี่ยนไปประกอบอาชีพอื่น นอกจากนี ้ ได้มีการตราพระราชก�ำหนดการบริหารจัดการการท�ำงานของคน ต่างด้าว พ.ศ. 2560 ซึ่งเป็นกฎหมายเกี่ยวกับแรงงานต่างด้าวฉบับใหม่เพื่อคุ้มครอง สิทธิแรงงานต่างด้าว อาทิ การที่แรงงานต่างด้าวมีสิทธิยื่นค�ำร้องต่อพนักงานดูแลงาน กรณีนายจ้างฝ่าฝืนไม่ปฏิบัติกฎกระทรวงฉบับที่ 14 เป็นต้น (TNN 24, 2560) อย่างไร ก็ดี พรบ. ฉบับนี ้ส่งผลให้ความต้องการแรงงานต่างด้าวในกลุ่มงานคนรับใช้ในบ้าน ลดลงซึ่งส่งผลดีต่อการขยายตัวของธุรกิจแม่บ้านแอปพลิเคชันที่มีกลุ่มลูกค้าเข้ามา ใช้บริการมากขึ ้น ความต้องการแม่บ้านแอปพลิเคชันยังเพิ่มสูงขึ ้นในกลุ่มลูกค้าที่เป็น ธุรกิจขนาดกลางและขนาดย่อม (SMEs) และธุรกิจโรงแรมที่ขาดแคลนแรงงานและ ต้องการบริการแม่บ้านผ่านการจัดจ้างจากภายนอก (outsourcing) (ประชาชาติธุรกิจ, 2560) รวมไปถึงบริษัทและเจ้าของบ้านที่ต้องการจ้างเป็นครั ้งคราวมากกว่าจ้าง ประจ�ำเพื่อลดภาระรายจ่ายจากเดิมที่มีเพียงกลุ่มลูกค้าประเภทบ้าน คอนโดมิเนียม และที่พักอาศัย (ข่าวไทยพีบีเอส, 2561) การเกิดขึ ้นของกลุ่มคนท�ำงานบ้านผ่านแอปพลิเคชันจึงไม่ใช่แค่เพียงการ เคลื่อนตัวออกมาจากอาณาบริเวณในบ้านสู่ภายนอก แต่ยังก้าวกระโดดไปสู่ลักษณะ ของงานอิสระที่เปิดกว้างให้คนทุกกลุ่มที่พึงพอใจสามารถเข้าสู่อาชีพนี ้และท้าทาย ภาพจ�ำแบบเดิมของอาชีพคนรับใช้อย่างมาก อีกทั ้งความสามารถในการเคลื่อนย้าย เวลา และความเป็นมืออาชีพในการท�ำความสะอาดก็มีส่วนส�ำคัญต่อความมั่นคงใน

คน-สังคม-ดิจิทัล 88 อาชีพและรายได้ ผนวกกับการเติบโตของเมืองใหญ่อย่างกรุงเทพฯ ที่เอื ้อให้อาชีพแม่ บ้านแอปพลิเคชันกลายเป็นอีกหนึ่งตลาดอาชีพส�ำคัญโดยเฉพาะส�ำหรับกลุ่มแรงงาน หญิงวัยกลางคนที่แม้จะมีความสามารถและแรงกายที่พร้อมจะสู้งานหนัก หากแต่ อายุกลับเป็นอุปสรรคส�ำคัญในการเข้าถึงโอกาสทางอาชีพที่สร้างรายได้และความ มั่นคงกว่าได้ การเติบโตของคน เมือง และเศรษฐกิจแบบแบ่งปัน การพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแบบเมืองโตชนบทลีบท�ำให้พื ้นที่เขตเมืองและ ชนบทได้รับการพัฒนาที่แตกต่างกัน ไม่ว่าจะเป็นโครงสร้างพื ้นฐาน การคมนาคม การ ศึกษา การสาธารณสุข และสิ่งอ�ำนวยความสะดวกต่าง ๆ ประสมกับการย้ายถิ่นเข้า เมืองเพื่อหางานท�ำของคนชนบทส่งผลท�ำให้ในช่วงปี 2500-2550 เกิดการขยายตัว ของความเป็นเมือง (urbanization) อย่างรวดเร็วและสัดส่วนของประชากรเมืองมีแนว โน้มเพิ่มขึ ้นสวนทางกับสัดส่วนประชากรในชนบท (ปราโมทย์ และปัทมา, 2554: 17-18) และการส�ำรวจและศึกษาวิจัยของ OKMD3 คาดการณ์ว่าในปี 2593 หรืออีก ประมาณ 30 ปีข้างหน้าประชากรของประเทศไทยจะเพิ่มขึ ้นอีก 11 ล้านคนและกว่า ร้อยละ 73 จะกลายเป็นประชากรเมือง (OKMD, 2558) เมื่อภาคอุตสาหกรรมและภาคบริการเติบโตอย่างต่อเนื่องจากนโยบายของ รัฐมาบรรจบกับการเคลื่อนย้ายของผู้คน สิ่งของ ทุน และข้อมูลอย่างกว้างขวางในยุค โลกาภิวัตน์ อีกทั ้งความก้าวหน้าทางเทคโนโลยีซึ่งถือเป็นลักษณะเด่นอย่างหนึ่งของ ยุคนี ้ ปัจจัยทั ้งหมดดังกล่าวได้สร้างความเปลี่ยนแปลงในวิถีการผลิตทางเศรษฐกิจ และการแลกเปลี่ยนสินค้าซึ่งในปัจจุบันแนวทางเศรษฐกิจที่ก�ำลังเติบโตอย่างมากทั ้ง ในระดับโลกรวมไปถึงในประเทศไทยก็คือ เศรษฐกิจแบ่งปัน (sharing economy) ที่อาศัยแพลตฟอร์มดิจิทัล (digital platform) อย่างเว็บไซต์ (website) หรือแอปพลิเคชัน เป็นพื ้นที่ในการสร้าง กระจาย และจ้างงานคนจ�ำนวนมาก เศรษฐกิจแบ่งปันยังนิยม ใช้ในภาคธุรกิจและสื่อในชื่อเศรษฐกิจแพลตฟอร์ม (platform economy) และ เศรษฐกิจที่ประกอบด้วยงานครั ้งคราวหรืองานที่รับจ้างจบเป็นครั ้ง (gig economy) โดย De Stefano อธิบายว่าเป็น “งานดิจิทัลชนิดท�ำจากที่ใดก็ได้ (crowdwork)

89 ที่มีแพลตฟอร์มเป็นสื่อกลางระหว่างผู้เสนองานและผู้รับงาน สามารถท�ำงานให้เสร็จ จากที่ใดก็ได้” กับงาน “ตามความต้องการเสนอซื้อสินค้าหรือบริการที่ท�ำผ่านระบบ ปฏิบัติการ” (2016 อ้างถึงใน อรรคณัฐ และเกรียงศักดิ์, 2561: 11-12) ซึ่งลักษณะ ของการจ้างงานเช่นนี ้มีรูปแบบเป็นระบบเศรษฐกิจหลังฟอร์ด (Fordist capitalism) ที่เน้นการผลิตที่ยืดหยุ่นเพื่อลดเวลาที่ใช้ไปในการลงทุน ยิ่งใช้เวลาในการผลิตน้อย ลงเท่าไหร่ผลก�ำไรที่ได้ก็จะยิ่งเพิ่มมากขึ ้น วิธีที่มักใช้ในการจ้างงานรูปแบบนี ้ ได้แก่ การจ้างผู้รับเหมาช่วงงาน (subcontracting) หรือฟรีแลนซ์ การกระจายระบบจัดซื ้อ และการขายออกไปในวงกว้าง (outsourcing) ขณะที่ภาคธุรกิจมักน�ำเสนอภาพเศรษฐกิจแบ่งปันในด้านดี ตัวอย่างเช่น บทความใน Forbes Thailand เสนอว่า เศรษฐกิจแบ่งปันเป็นตลาดเปิดเสรีที่ผู้ผลิต สามารถเข้าถึงผู้บริโภคได้โดยตรง อีกทั ้งคนท�ำงานไม่จ�ำเป็นต้องสังกัดองค์กรใด การ ให้บริการจึงเป็นไปอย่างอิสระไม่ต้องผ่านพ่อค้าคนกลาง สามารถก�ำหนดราคาและ เงื่อนไขที่พึงพอใจได้ อีกทั ้งการมีอิสรภาพในการใช้ชีวิตที่มากขึ ้นเพราะสามารถ ก�ำหนดเวลาท�ำงานได้เองแค่มีโทรศัพท์มือถือเครื่องเดียวเท่านั ้น เศรษฐกิจแบ่งปันจึง เพิ่มความสามารถในการเข้าถึงตลาดของแรงงานที่สร้ างทั ้งรายได้หลักและรายได้ เสริมส่งผลให้เกิดการลดลงของอัตราการว่างงาน เช่น แอปพลิเคชันโกเจ๊ก (GO-JEK) ที่เพิ่มงานในประเทศอินโดนีเซีย 500,000 งาน โดยมีคนขับในระบบกว่าล้านคนและ คนขับมีรายได้เพิ่มขึ ้นถึง 44% ท�ำให้ในปี 2559 อัตราการว่างงานลดลงจาก 6.18% เหลือ 5.61% แนวคิดทางเศรษฐกิจรูปแบบใหม่นี ้จึงอาจช่วยลดความเหลื่อมล� ้ำทาง รายได้ลงได้ (ภิญญา, 2561: 27-28) อีกค�ำอธิบายที่น่าสนใจ คือ ข้อเสนอของรพีพัฒน์ อิงคสิทธิ์ (2560) ที่ว่าเศรษฐกิจแบ่งปันเปรียบเสมือนธนาคารท�ำหน้าที่เป็นตัวกลาง คอยจับคู่เจ้าของสินค้ากับความต้องการของตลาด เพื่อให้ได้มาซึ่งส่วนแบ่งใน กระบวนการแลกเปลี่ยนทางการตลาดในรูปของส่วนต่างระหว่างดอกเบี ้ยเงินฝากกับ ดอกเบี ้ยเงินกู้ในกรณีของธนาคาร และเพื่อให้ได้มาซึ่งค่าธรรมเนียมจากการใช้บริการ และค่านายหน้าจากการขายบริการในกรณีของเศรษฐกิจแบบแบ่งปัน อย่างไรก็ดี เศรษฐกิจแบ่งปันก็ถูกวิพากษ์วิจารณ์ในหลากหลายแง่มุมเช่นกัน เช่น Kilhoffer และคณะ เลือกใช้ค�ำว่าเศรษฐกิจแพลตฟอร์มแทนค�ำว่าเศรษฐกิจแบ่ง

คน-สังคม-ดิจิทัล 90 ปันโดยให้เหตุผลว่า ระบบเศรษฐกิจดังกล่าวไม่ได้ท�ำให้เกิดการแบ่งปันอย่างแท้จริง คนที่สามารถเข้าถึงและประสบความส�ำเร็จในตลาดดังกล่าวได้นั ้นมีเพียงกลุ่มคนบาง ประเภทที่มีทุนบางอย่างอยู่แล้วเท่านั ้น (2017 อ้างถึงใน อรรคณัฐ และเกรียงศักดิ์, 2561: 12) หรือข้อเสนอที่ว่าเศรษฐกิจแบบแบ่งปันท�ำให้กระบวนการเสรีนิยมใหม่ทาง เศรษฐกิจที่เอียงข้างนักธุรกิจและบ่อนท�ำลายพลังของแรงงานขยายผลรุนแรงขึ ้น โดย การโอนย้ายความเสี่ยงและความไม่ปลอดภัยทางเศรษฐกิจที่เดิมเป็นของนายทุนไป ยังแรงงาน (Standing, 2016) ขณะที่บางค�ำอธิบายก็เสนอว่า เศรษฐกิจแบบแบ่งปัน ได้ปรับเปลี่ยนความสัมพันธ์ระหว่างผู้ขาย ผู้ซื ้อ และเจ้าของแฟลตฟอร์ม โดยท�ำให้ เจ้าของแฟลตฟอร์มและผู้ซื ้อหลุดพ้นจากระบบการจ้างงานโดยไม่ต้องรับผิดชอบค่า จ้างและสวัสดิการของแรงงาน กลายเป็นความสัมพันธ์แบบคู่สัญญาที่ไม่ขึ ้นต่อกัน (independent contractor) นอกจากนี ้เศรษฐกิจแบ่งปันยังถูกวิจารณ์ว่าเป็นตลาดเสรีสุดโต่ง (ultra-free market) ซึ่งส่งผลให้แรงงานต้องแข่งขันกันเอง (Reich, 2015) ขณะที่งานศึกษาบาง ชิ ้นมีข้อเสนอว่า เศรษฐกิจแบ่งปันไม่เพียงแต่ไม่ได้ลดความเหลื่อมล� ้ำและกระจายราย ได้และโอกาสโดยล�ำเอียงให้กับคนระดับล่าง หากแต่ยังท�ำให้ความเหลื่อมล� ้ำและ การกระจายรายได้เลวลงทั ้งในแง่ของความเหลื่อมล� ้ำระหว่างคนรวย 1% กับคนส่วน ใหญ่ 99% เนื่องจากธุรกิจดังกล่าวท�ำให้นักลงทุน (เจ้าของแพลตฟอร์ม) ได้ประโยชน์ จ�ำนวนมหาศาลจากรายได้สองทางคือ ทั ้งจากผู้ขายและผู้ซื ้อ กับในแง่ความเหลื่อม ล� ้ำภายในกลุ่ม 80% ระหว่างกลุ่มคนระดับบนกับกลุ่มคนระดับล่าง เศรษฐกิจแบบ แบ่งปันเปิดโอกาสให้คนระดับบนซึ่งควรประกอบอาชีพแรงงานคอปกขาว (white labor) มาแย่งงานซึ่งเดิมเคยเป็นอาชีพของกลุ่มคนระดับล่างที่มีรายได้และการศึกษา ต�่ำ (blue and pink tasks) กล่าวให้ชัดเจนยิ่งขึ ้นคือ ผู้ที่ได้ประโยชน์จากเศรษฐกิจ แบ่งปันคือ กลุ่มคนที่มีการศึกษาสูง และกลุ่มมืออาชีพที่ใช้แพลตฟอร์มเพื่อเพิ่มราย ได้ให้กับตนเอง (Schor, 2017) ขณะที่งานศึกษาบางชิ ้นก็ชี ้ผลกระทบในแง่ลบของ ระบบเศรษฐกิจแบ่งปันที่กระทบต่อการพักผ่อน ชีวิตส่วนตัว ความสัมพันธ์ใน ครอบครัวและเพื่อนฝูง อีกทั ้งความไม่แน่นอนในการจ้างงานครั ้งต่อไป รายได้ที่น้อย และไม่แน่นอน การไม่มีกฎหมายคุ้มครอง และการที่ผู้ท�ำงานต้องพยายามแย่งชิงเพื่อ ให้ได้มาซึ่งงาน (Hill, 2015)

91 แอปพลิเคชันแม่บ้านกับความท้าทายของแม่บ้านวัยกลางคน เมื่ออายุกลายเป็นอุปสรรคส�ำคัญในการเข้าถึงโอกาสทางอาชีพที่จะสร้ าง รายได้และความมั่นคงที่มากกว่าส�ำหรับแรงงานหญิงด้อยการศึกษา อีกทั ้งอาชีพที่ เคยท�ำมาก่อนหน้าไม่ได้สร้างทักษะใหม่ ๆ ให้กับพวกเธอ งานท�ำความสะอาดอิสระ จึงเป็นหนึ่งในตัวเลือกที่มีไม่มากนักของแรงงานกลุ่มนี ้ อย่างไรก็ตาม การเข้าสู่ตลาด งานบ้านอิสระต้องอาศัยทุนทางสังคมเพื่อหางานผ่านเครือข่ายคนรู้จัก ยิ่งมีคนรู้จัก มากก็ยิ่งหาลูกค้าได้มาก โดยเฉพาะเครือข่ายทางสังคมของกลุ่มแม่บ้านฟรีแลนซ์ด้วย กันเอง ความก้าวหน้าของเทคโนโลยีการสื่อสารออนไลน์อย่างแอปพลิเคชันจัดหาแม่ บ้านท�ำความสะอาดจึงเป็นตัวช่วยส�ำคัญส�ำหรับแม่บ้านฟรีแลนซ์มือใหม่ในการเข้า สู่ตลาดอาชีพนี ้ อย่างไรก็ดี เส้นทางอาชีพในตลาดแรงงานชนิดใหม่นี ้ไม่ได้ด�ำเนินไป อย่างราบรื่น หากยังมีอุปสรรคหรือผลกระทบในด้านลบของเศรษฐกิจแบ่งปันที่มา จากการหวังผลก�ำไรของผู้ผลิตโดยไม่สนใจต่อแรงงาน ความผิดพลาดเชิงเทคนิคของ แอปพลิเคชัน และจากข้อจ�ำกัดทางความเท่าทันดิจิทัลของแรงงานหญิงวัยกลางคน ในส่วนต่อไปจะเป็นการอภิปรายถึงโอกาสและความท้าทายของแม่บ้านวัยกลางคน ที่ก้าวเข้าสู่ตลาดแรงงานชนิดใหม่นี ้ ท�ำความร้จักแอปพลิเคชันจัดหาแม่บ้านู การน�ำเทคโนโลยีมาปรับใช้ในงานแม่บ้านเป็นธุรกิจสตาร์ทอัพที่ก�ำลังเติบโต ในระบบตลาดแบ่งปัน ในประเทศไทยเองก็มีแอปพลิเคชันจัดหาแม่บ้านเกิดขึ ้น มากมายในช่วงไม่กี่ปีที่ผ่านมา โดย 3 แอปพลิเคชันในบทความชิ ้นนี ้ ได้แก่ Fixzy Knockdoor และ Beneat เริ่มต้นธุรกิจในเวลาไล่เลี่ยระหว่างปี 2558-2559 เปิดให้ บริการในเขตพื ้นที่กรุงเทพฯ ก่อนพื ้นที่อื่น ยกเว้น Beneat ที่เปิดให้บริการครั ้งแรกใน จังหวัดเชียงใหม่แล้วขยายขอบเขตการบริการเข้ามาในกรุงเทพฯ และพื ้นที่เมืองใหญ่ อื่น ๆ อย่างระยองและชลบุรีในเวลาต่อมา โดย Beneat และ Knockdoor เน้นบริการ แม่บ้านท�ำความสะอาด ขณะที่ Fixzy เน้นบริการงานช่างซ่อมบ�ำรุงบ้านและมีแม่บ้าน ให้บริการในส่วนของการท�ำความสะอาด

คน-สังคม-ดิจิทัล 92 การเรียกใช้งานแม่บ้านต้องเริ่มต้นด้วยการดาวน์โหลดแอปพลิเคชัน แต่ละ แอปพลิเคชันอาจมีรายละเอียดปลีกย่อยและข้อมูลที่แสดงแตกต่างกันไป แต่โดยภาพ รวมแล้วมีลักษณะการใช้งานร่วมกันคือ ผู้ใช้งานต้องกรอกข้อมูลพื ้นฐานจากนั ้นเลือก แพ็กเกจบริการที่ต้องการ เลือกวัน เวลา สถานที่ท�ำความสะอาด และรายละเอียด เพิ่มเติมหากมี แพ็กเกจราคาค่าบริการส�ำหรับท�ำความสะอาดบ้านโดยทั่วไปแตกต่าง กัน Fixzy เริ่มต้นการบริการที่ 2 ชั่วโมงในราคา 500 บาท ส่วน Knockdoor เริ่มต้นที่ 1.5 ชั่วโมงในราคา 350 บาท และ Beneat เริ่มต้นชั่วโมงท�ำงานต�่ำสุดที่ 1 ชั่วโมงใน ราคา 250 บาทแต่ยังไม่รวมภาษีมูลค่าเพิ่ม ทั ้งนี ้อัตราค่าบริการในข้างต้นไม่ใช่ยอด รายได้สุทธิที่แม่บ้านจะได้รับเป็นค่าตอบแทนจากการท�ำงาน แต่ละแอปพลิเคชันจะ หักค่าธรรมเนียมหรือค่าบริการและค่าอื่นๆ เช่น ค่าโอนเงิน ค่าหักภาษี ณ ที่จ่าย เป็นต้น แตกต่างกันไปก่อนโอนยอดเงินสุทธิให้กับแม่บ้านตามรอบการท�ำงาน จากการสอบถามข้อมูลจากแม่บ้านฟรีแลนซ์ พบว่า Fixzy หักค่าธรรมเนียม ให้กับแอปพลิเคชัน 20% ของราคาโดยยังไม่รวมกับภาษีมูลค่าเพิ่มและค่าธรรมเนียม การโอนเงินครั ้งละ 30 บาท หากแม่บ้านรับงาน 2 ชั่วโมงในราคา 500 บาท แม่บ้าน จะได้รับเงินค่าจ้างสุทธิ 363 หลังจากหักค่าธรรมเนียม 100 บาท ภาษีมูลค่าเพิ่ม 7 บาทและค่าธรรมเนียมการโอนเงินอีก 30 บาท ขณะที่ Beneat หักค่าธรรมเนียมสูง ถึง 30% ไม่รวมการหักภาษี ณ ที่จ่าย 3% และค่าโอน 30 บาท ดังนั ้นหากแม่บ้านรับ งาน 1 ชั่วโมงในราคา 250 บาท แม่บ้านจะมีรายได้สุทธิเพียง 137.50 บาทหลังจาก หักค่าธรรมเนียมให้กับแอปพลิเคชัน 75 บาท ค่าภาษี ณ ที่จ่าย 7.50 บาท และค่า ธรรมเนียมการโอนอีก 30 บาท ส่วนแอปพลิเคชัน Knockdor หักค่าธรรมเนียม 10% และภาษี ณ ที่จ่าย 3% ซึ่งหากแม่บ้านรับงานเริ่มต้นที่ 1.5 ชั่วโมงในราคา 350 บาท แม่บ้านจะถูกหักค่าธรรมเนียมเพียง 35 บาท รวมค่าภาษี ณ ที่จ่ายอีก 10.50 บาท รวมแล้วแม่บ้านจะได้รับค่าตอบแทน 304.50 บาท ซึ่งโดยเปรียบเทียบแล้วเป็นราย ได้สุทธิสูงสุดในสามแอปพลิเคชัน ในส่วนของการคัดเลือกรับแม่บ้านท�ำความสะอาดมีมาตรฐานคล้ายคลึงกัน คือ แม่บ้านจะต้องเข้าไปสมัครและผ่านการสัมภาษณ์งาน หากได้รับการคัดเลือกแม่ บ้านต้องจ่ายค่าสมัครซึ่งแต่ละแอปพลิเคชันจะเรียกเก็บค่าสมัครแตกต่างกันไป

93 แอปพลิเคชัน Beneat คิดค่าสมัคร 500 บาท ขณะที่ Fixzy นอกจากจะเรียกค่าสมัคร 300 บาทแล้วแม่บ้านยังต้องจ่าย 1,000 บาทเป็นเงินประกันความเสียหาย ขณะที่ Knockdoor เป็นแอปพลิเคชันเดียวที่แม่บ้านไม่ต้องเสียค่าสมัครแต่ต้องซื ้อเสื ้อใน ราคา 150 บาทและจ่าย 100 บาทเป็นค่าตรวจเช็คประวัติอาชญากรรม จากนั ้น แม่บ้านจะถูกตรวจสอบประวัติอาชญากรรมและเข้าฝึกอบรมมาตรฐานการท�ำความ สะอาด การใช้งานอุปกรณ์และน� ้ำยาท�ำความสะอาด ระเบียบปฏิบัติของแม่บ้าน และ อบรมวิธีการใช้งานแอปพลิเคชัน รวมถึงการแนะน�ำอุปกรณ์และผลิตภัณฑ์ท�ำความ สะอาดที่แอปพลิเคชันเปิดขาย แต่แม่บ้านไม่จ�ำเป็นต้องซื ้ออุปกรณ์ท�ำความสะอาด เหล่านี ้จากแอปพลิเคชันก็ได้ เมื่อเริ่มปฏิบัติงานจริงแม่บ้านจะต้องเข้าใช้งานแอปพลิเคชันผ่านโทรศัพท์ มือถือโดยสามารถเลือกกดรับงานที่ต้องการได้ Fixzy เป็นแอปพลิเคชันเดียวที่จัดส่ง งานให้ผ่านทางอีเมลและการโทร นอกจากนี ้ ทั ้งสามแอปพลิเคชันยังใช้แอปพลิเคชัน Line ในการติดต่อกับแม่บ้านและการกระจายงานด่วนหรืองานที่ยังไม่มีแม่บ้านกด รับงานในระบบ โดยจะใช้ข้อความในท�ำนองการขอร้อง เช่น “มีงานด่วน ๆๆๆ ครับ งานสี่โมงเย็นหรือเข้าได้เร็วกว่านั ้นยิ่งดีครับ งานที่สุขุมวิท 49 แยก 11 งาน 5 ชั่วโมง ใคร ว่างช่วยรับหน่อยครับ” หากแม่บ้านตัดสินใจรับงาน แม่บ้านจะต้องติดต่อกับลูกค้า โดยตรงผ่านการโทรหรือส่งข้อความ Line เมื่องานเสร็จสิ ้นแม่บ้านจะได้รับการโอน เงินค่าจ้างสัปดาห์ละครั ้งโดยแอปพลิเคชันจะแจ้งยอดโอนเงินและรายละเอียดค่า ธรรมเนียมต่างๆ มาพร้อมกันด้วย ในส่วนของลูกค้าต้องประเมินการท�ำงานของแม่ บ้านโดยการให้คะแนนและเขียนแสดงความคิดเห็น ทั ้งสามแอปพลิเคชันให้ความส�ำคัญกับระบบการให้คะแนนเป็นอย่างมาก เพราะคะแนนและความเห็นที่แสดงอยู่บนหน้าประวัติของแม่บ้านจะส่งผลต่อการ พิจารณาเลือกแม่บ้านไปท�ำงานของลูกค้า กรณีของ Beneat นอกจากลูกค้าจะ สามารถเลือกจองแม่บ้านที่ถูกใจไปท�ำงานได้ แม่บ้านเองก็มีสิทธิ์เลือกลูกค้าได้ด้วย เช่นกัน โดยในหน้าประวัติของลูกค้าจะปรากฏตัวเลขจ�ำนวนแม่บ้านที่สนใจงานและ ตัวเลขปฏิเสธค�ำขอจองอีกด้วย อย่างไรก็ดี การยึดถือระเบียบปฏิบัติของแอปพลิเคชัน ก็เป็นสิ่งส�ำคัญไม่น้อยไปกว่ากันและมีบทลงโทษจากการฝ่ าฝืนกฎด้วย เช่น การหัก

คน-สังคม-ดิจิทัล 94 เงินหากไม่สวมเสื ้อหรือผ้ากันเปื ้อนของแอปพลิเคชัน หรือในบางกรณีที่ร้ายแรง เช่น แม่บ้านรับงานลูกค้าของแอปพลิเคชันไม่ผ่านแอปพลิเคชันหรือ “รับงานนอก” แม่บ้าน ก็จะถูกระงับบัญชีหรือยกเลิกการจ้างงานในทันที การเอาเปรียบและความไม่เท่าทันเทคโนโลยีดิจิทัล ด้วยความก้าวหน้าทางเทคโนโลยีในปัจจุบันท�ำให้การใช้สมาร์ทโฟนเป็นสิ่ง ที่สามารถพบเห็นได้ทั่วไปในสังคมจากกลุ่มคนทุกเพศ ทุกวัย ทุกชนชั ้น และสาขา อาชีพ แรงงานหญิงวัยกลางคนก็เป็นกลุ่มคนที่ใช้สมาร์ทโฟนด้วยเช่นกัน แต่ก็มีแม่ บ้านวัยกลางคนจ�ำนวนหนึ่งที่เริ่มต้นใช้สมาร์ทโฟนเมื่อครั ้งตัดสินใจเข้าท�ำงานใน แอปพลิเคชันจัดหาแม่บ้าน แม้การใช้งานสมาร์ทโฟนเป็นสิ่งที่เรียนรู้ได้ไม่ยากหากก็ ต้องใช้เวลาในการสร้างความคุ้นชิน จุดนี ้เองที่แม่บ้านวัยกลางคนสูญเสียโอกาสใน การท�ำงานจากความไม่รู้เท่าทันดิจิทัล ฟ้า4 แม่บ้านฟรีแลนซ์วัย 52 ปี เธอเกิดและเติบโตที่พิษณุโลกก่อนเข้า กรุงเทพฯ เพื่อหางานท�ำหลังจบชั ้นมัธยมปลาย คนรับใช้ในบ้านเป็นอาชีพแรกในเมือง หลวงจากค�ำแนะน�ำของญาติและผ่านการท�ำงานมาหลากหลายอาชีพ ทั ้งงานโรงงาน งานเสริมสวย งานดูแลผู้ป่ วย และงานแม่บ้านบริษัท จนกระทั่งอายุสี่สิบปลายเธอได้ รับงานคนรับใช้ในบ้านให้กับครอบครัวคนเยอรมันด้วยเงินเดือน 7,000 บาท ท�ำงาน 3 วันต่อสัปดาห์ท�ำให้เธอมีเวลาเหลือที่จะรับงานท�ำความสะอาดบ้านแบบฟรีแลนซ์ ที่ท�ำงานเป็นครั ้ง ๆ ไปด้วย จุดผกผันเกิดขึ ้นเมื่อนายจ้างเยอรมันต้องย้ายกลับประเทศบ้านเกิดหลังจาก ท�ำงานมาได้เกือบ 2 ปี แต่โชคยังดีที่ฟ้าได้รู้จักกับแอปพลิเคชันให้บริการแม่บ้านและ ช่างชื่อว่า Fixzy ทันทีที่ถูกเลิกจ้างฟ้าเข้าสมัครงานกับแอปพลิเคชัน แต่หลังจากได้ ท�ำงานจริงฟ้าพบว่าปัญหาใหญ่ของการใช้งานแอปพลิเคชันนี ้คือ ระบบการแจ้งงาน มีความยุ่งยาก กล่าวคือ แม่บ้านท�ำความสะอาดจะใช้แอปพลิเคชันแยกกับลูกค้าที่ ชื่อว่า Fixzy man โดยแม่บ้านและช่างสามารถดูประกาศรายการงานได้แต่ไม่สามารถ เลือกรับงานได้ด้วยตัวเองผ่านการกดรับงานในแอปพลิเคชัน อีกทั ้งยังไม่แสดงข้อมูล

95 หน้างานที่แม่บ้านจะต้องไปท�ำงาน ระบบการแจ้งงานของ Fixzy จะถูกส่งผ่านอีเมล ในกรณีงานด่วนจะมีเจ้าหน้าที่โทรแจ้งงานทางโทรศัพท์ ปัญหาที่เกิดขึ ้นจากการแจ้ง งานสองระบบคือ ในบางครั ้งแม่บ้านกดรับงานผ่านทางอีเมลแล้วแต่เจ้าหน้าที่ของ แอปพลิเคชันยังโทรมาเพื่อแจ้งงานใหม่กับแม่บ้านจึงท�ำให้เกิดการรับงานซ� ้ำซ้อนขึ ้น ปัญหาที่ร้ ายแรงยิ่งกว่านั ้นและเป็นเหตุผลให้ฟ้าไม่ใช้บริการแอปพลิเคชัน Fixzy อีกต่อไปมาจากการประเมินขอบเขตและชั่วโมงท�ำความสะอาดของลูกค้าที่ต�่ำ กว่าระยะเวลาที่ต้องท�ำงานจริง ฟ้าเล่าว่า ครั ้งหนึ่งเธอถูกจองตัวให้ไปท�ำความสะอาด บ้านทาวเฮ้าส์ 2 ชั ้น มีพื ้นที่ที่ต้องท�ำความสะอาดประกอบด้วย 3 ห้องนอนใหญ่ 2 ห้องน� ้ำ และห้องรับแขกซึ่งลูกค้าเลือกจองชั่วโมงท�ำงานไว้เพียงแค่ 2 ชั่วโมง ในราคา 500 บาท เมื่อลงมือปฏิบัติงานจริงฟ้าต้องใช้เวลาราว 4 ชั่วโมงเพื่อท�ำงานให้เสร็จ โดยชั่วโมงท�ำงานที่เกินมาจากยอดจองฟ้าไม่สามารถเรียกเก็บเพิ่มจากลูกค้าหรือแอป พลิเคชันได้เลยนอกจากเงินค่าล่วงเวลาเพียง 100 กับรองเท้าอีกหนึ่งคู่เป็นสินน� ้ำใจ จากลูกค้า ฟ้าเสนอแนะว่า แอปพลิเคชันควรพิจารณาขนาดของงานให้กับแม่บ้าน ก่อนส่งมอบงานเพราะบางครั ้งลูกค้าอาจประเมินขนาดของงานผิดไปจากความจริง และแอปพลิเคชันก็ควรเพิ่มค่าแรงส่วนต่างนั ้นให้ด้วย เพราะหากแม่บ้านไม่สามารถ ปิดงานนั ้นๆ ได้ พวกเธอก็จะไม่ได้รับค่าจ้างและไม่สามารถเลือกรับงานใหม่ได้อีก ฟ้ากล่าวเสริมว่า เป็นเพราะแอปพลิเคชันยังไม่สมบูรณ์และแม่บ้านในระบบยังมีน้อย แอปพลิเคชันจึงต้องมาบีบบังคับแม่บ้านที่มีอยู่ปัจจุบันให้รับงานแม้งานนั ้นจะท�ำให้ แม่บ้านไม่ได้รับค่าแรงอย่างเป็นธรรมก็ตาม นอกจากนี ้ ความไม่สมบูรณ์ของระบบแอปพลิเคชันที่ต้องอาศัยการแจ้งงาน ผ่านทางอีเมลยังสร้างปัญหาให้กับแม่บ้านวัยกลางคนที่เพิ่งเริ่มต้นใช้สมาร์ทโฟนเมื่อ ครั ้งตัดสินใจสมัครงานกับแอปพลิเคชันและไม่เพียงแค่แอปพลิเคชันแม่บ้านเท่านั ้น แต่ยังมีแอปพลิเคชันไลน์และอีเมลพ่วงเข้ามาด้วย ฟ้าประสบกับปัญหาการใช้งาน อีเมลเพราะเธอไม่เคยใช้งานมาก่อน แต่เมื่อไม่มีทางเลือกเธอก็ต้องเรียนรู้แม้จะเป็น ไปอย่างยากล�ำบาก ไม่เพียงแต่แม่บ้านเท่านั ้นลูกค้าหลายรายที่ไม่คุ้นชินกับการใช้ งานอีเมลก็ประสบกับความยากล�ำบาก ทั ้งนี ้เป็นเพราะระบบการจัดส่งรหัสแจ้งปิด งานที่ท�ำผ่านทางอีเมลเพื่อให้ลูกค้าใช้รหัสนี ้ในการยืนยันกับทางแอปพลิเคชันว่า

คน-สังคม-ดิจิทัล 96 แม่บ้านได้ท�ำงานเสร็จสมบูรณ์แล้ว เธอกล่าวว่า “ตอนแรกก็ใช้ไม่เป็น ปิ ดงานยังไง ต้องใช้โค้ดปิ ดงานยังไง เวลาเข้าไปท�ำงานลูกค้าไม่อย่ก็ปิ ดงานไม่ได้ เวลาต้องกดปิ ดู งานลูกค้าก็หาไม่เจอ บางทีลูกค้าบอกปิ ดงานแล้วแต่แอพบอกว่ายังไม่ปิ ด” ซึ่งหาก แม่บ้านไม่สามารถปิดงานได้ พวกเธอก็จะยังไม่ได้รับเงินค่าจ้างและไม่สามารถรับ งานใหม่ได้ กรณีของฟ้าชี ้ให้เห็นว่า การบริการท�ำความสะอาดในตลาดแบ่งปันที่เพิ่งเกิด ใหม่และก�ำลังได้รับความนิยมปรากฏลักษณะส�ำคัญซึ่งสร้างปัญหาให้กับแม่บ้านวัย กลางคนและเป็นช่องทางให้แม่บ้านถูกเอาเปรียบใน 2 ประการ ประการแรก เนื่องจาก เป็นตลาดธุรกิจที่ได้รับความนิยม จึงมีบริษัทจัดท�ำแอปพลิเคชันบริการท�ำความ สะอาดขึ ้นมามากมาย โดยที่แต่ละแอปพลิเคชันต่างแข่งขันกันด้วยการน�ำเสนอ โปรโมชั่นแก่ผู้ใช้บริการเพื่อดึงดูดให้ได้ลูกค้าจ�ำนวนมากที่สุดและสร้างผลก�ำไรสูงสุดให้ กับตนเอง หากแต่ในทางตรงกันข้าม แรงงานแม่บ้านกลับได้ค่าแรงน้อยจากการหัก ค่าธรรมเนียม ภาษีมูลค่าเพิ่ม และยังไม่รวมกับค่าอุปกรณ์ น� ้ำยาท�ำความสะอาด และ ค่าอินเทอร์เน็ตรายเดือนที่แม่บ้านเหล่านี ้ต้องรับภาระเพิ่มขึ ้นแลกกับโอกาสในการ เข้าถึงตลาดงาน การแข่งขันในตลาดเสรีในลักษณะนี ้จึงไม่อาจสร้ างรายได้ให้กับ แม่บ้านได้ตามที่แอปพลิเคชันโฆษณาจูงใจให้แม่บ้านเข้ามาสมัครงานตั ้งแต่ต้นและ แอปพลิเคชันก็ปฏิเสธความรับผิดชอบใด ๆ ก็ตามที่เกิดขึ ้นในการปฏิบัติงานจริง ประการต่อมา เนื่องจากเป็นธุรกิจที่เพิ่งเกิดใหม่จึงมีบริษัทแอปพลิเคชัน บริการท�ำความสะอาดหลายแอปพลิเคชันที่มีปัญหาในการบริหารจัดการธุรกิจและตัว ระบบของแอปพลิเคชันที่ยังไม่สมบูรณ์ ปัญหาเชิงเทคนิคเหล่านี ้กลายมาเป็นอุปสรรค ส�ำคัญของเหล่าแม่บ้าน โดยเฉพาะอย่างยิ่งในปัจจุบันที่ระบบกฎหมายยังพัฒนาไป ไม่ทันกับการเติบโตของตลาดธุรกิจแพลตฟอร์ม ดังนั ้น ทักษะที่จ�ำเป็นอย่างมาก ส�ำหรับแม่บ้านในการเข้าสู่ระบบเศรษฐกิจนี ้คือ การรู้เท่าทันเทคโนโลยี เพราะไม่ใช่ แม่บ้านทุกคนที่โชคดีเจอกับแอปพลิเคชันที่ดีและการใช้งานไม่ต้องผ่านหลายระบบ ให้ยุ่งยากซับซ้อน แอปพลิเคชันจัดหาแม่บ้านจึงเป็นทั ้งโอกาสในการหางานในเครือ ข่ายทางสังคมรูปแบบใหม่แต่ในขณะเดียวกันก็เป็นสิ่งท้าทายส�ำหรับแม่บ้านวัยกลาง คนที่เพิ่งเริ่มใช้งานเทคโนโลยีการสื่อสารแบบใหม่ที่ต้องประสบกับความยากล�ำบาก ในการใช้งานสื่อดิจิทัลมากกว่าแรงงานกลุ่มที่มีอายุน้อยกว่า

97 ความสามารถในการเดินทางและเวลา: ยิ่งน้อยยิ่งได้มาก การเข้าสู่ตลาดแรงงานแอปพลิเคชันบริการท�ำความสะอาดของแม่บ้านวัย กลางคน นอกจากความเท่าทันดิจิทัลที่เป็นทักษะจ�ำเป็นในการแข่งขันในตลาด แรงงานใหม่นี ้แล้ว ทักษะการท�ำความสะอาดก็เป็นอีกหนึ่งดัชนีวัดความส�ำเร็จหรือ ความล้มเหลวในการแข่งขันในตลาดเศรษฐกิจแบ่งปันนี ้เช่นเดียวกัน แต่ทักษะทาง อาชีพก็อาจมีความส�ำคัญน้อยกว่าการมีทุน 3 ประเภท ได้แก่ ทุนทางเศรษฐกิจ ความ สามารถในการเคลื่อนย้าย และเวลาอยู่ในมือ (เพราะในความเป็นจริงทักษะในการ ท�ำความสะอาดก็เป็นเรื่องที่ฝึกกันได้ ดังที่หลายแอปพลิเคชันจัดให้มีการฝึกอบรม การท�ำความสะอาดแก่แม่บ้านมือใหม่) ทุนประเภทแรกคือ ทุนทางเศรษฐกิจ (capital) การเข้าเป็นแม่บ้านท�ำความสะอาดผ่านแอปพลิเคชันไม่ได้ง่ายเหมือนดังค�ำ โฆษณาชวนเชื่อว่า “ใคร ๆ ก็สามารถเป็นแม่บ้านท�ำความสะอาดผ่านแอปพลิเคชัน ได้” หากในความจริงการเข้าใช้งานแอปพลิเคชันแม่บ้านจะต้องเสียธรรมเนียมให้แก่ บริษัท ไม่ว่าจะเป็นค่าสมัคร ค่าเสื ้อหรือผ้ากันเปื ้อนหรือเอี๊ยม ค่าอุปกรณ์และน� ้ำยา ท�ำความสะอาดตามที่แต่ละแอปพลิเคชันวางระเบียบกฎเกณฑ์ไว้ อีกทั ้งแม่บ้านยัง ต้องแบกรับภาระค่าเดินทาง (ที่ต้องเดินทางพร้อมอุปกรณ์ท�ำความสะอาด) ในกรณี เร่งด่วน หากไม่สามารถเดินทางโดยรถโดยสารสาธารณะที่มีค่าเดินทางราคาถูกที่สุด อย่างรถเมล์ได้ทันก็จ�ำต้องเลือกยานพาหนะที่ราคาแพงกว่าอย่างรถไฟฟ้าหรือ มอเตอร์ไซค์รับจ้าง รวมไปถึงค่าบริการอินเทอร์เน็ตรายเดือนเพราะการใช้งานแอป พลิเคชันต้องเชื่อมต่อผ่านเครือข่ายอินเทอร์เน็ตที่มีความเร็วอินเทอร์เน็ตดีเพียงพอ ต่อการตอบรับงานได้ทันท่วงที ทุนประเภทที่สองและสามคือ ความสามารถในการเคลื่อนย้าย (mobility) และเวลา (time) ซึ่งมีความสัมพันธ์กันกล่าวคือ อาชีพแม่บ้านท�ำความสะอาดผ่าน แอปพลิเคชันเป็นอาชีพที่ขึ ้นอยู่กับอุปสงค์ (demand) ในลักษณะที่แม่บ้านจะต้องรอ การเรียกใช้บริการของลูกค้าผ่านแอปพลิเคชัน ฉะนั ้นการที่แม่บ้านจะรับงานหนึ่งๆ ได้ พวกเธอจะต้องประเมินทั ้งเวลาและความสามารถในการเคลื่อนย้ายโดยต้องรู้จัก สถานที่ เส้นทางและวิธีการเดินทางว่าต้องอาศัยยานพาหนะประเภทใด (บ้าง) จะ ต้องใช้ต้นทุนในการเดินทางเท่าไร และใช้เวลามากน้อยแค่ไหน โดยเทียบกับค่าเสีย

คน-สังคม-ดิจิทัล 98 โอกาสที่พวกเธอจะได้จากการรอรับงานอื่น ๆ ดังนั ้นแม่บ้านที่จะประสบความส�ำเร็จ ในตลาดนี ้จะต้องเป็นคนที่มีความสามารถในการเคลื่อนย้าย ซึ่งในที่นี่หมายถึงความ ช�่ำชองเส้นทางในกรุงเทพฯ และพื ้นที่ใกล้เคียง รวมไปถึงชนิดของยานพาหนะที่ต้อง ใช้เดินทางเข้าถึงพื ้นที่นั ้นๆ จึงจะเป็นผู้ได้เปรียบในตลาดแบ่งปันนี ้ ยิ่งแม่บ้านสามารถ เคลื่อนย้ายไปได้ในอาณาเขตที่ไกลเท่าไรในต้นทุนทั ้งที่เป็นเงินและเวลาที่ต�่ำที่สุด นั ้น ย่อมหมายถึงศักยภาพในการรับงานได้มากขึ ้นเท่านั ้น นอกจากนั ้นแม่บ้านที่จะประสบ ความส�ำเร็จจะต้องเป็นคนที่สามารถบริหารจัดการเวลาได้ดี หากมีเวลาในการท�ำงาน เหลือมากก็จะสามารถรับงานได้จ�ำนวนมากขึ ้นเท่านั ้น ดังที่ ป้อม แม่บ้านฟรีแลนซ์จากล�ำพูน อายุ 49 ปี เธอเดินทางเข้ามาหางาน ท�ำในกรุงเทพฯ ตั ้งแต่อายุ 12 ผ่านการท�ำงานมาหลากหลายแบบจนกระทั่งมาบรรจบ กับอาชีพแม่บ้านท�ำความสะอาดให้กับบริษัทแห่งหนึ่งเมื่ออายุใกล้ 40 ที่ที่เธอสามารถ ใช้เครือข่ายคนรู้จักภายในบริษัทในการรับงานบ้านฟรีแลนซ์หลังเลิกงาน ปัจจุบันป้อม ลาออกจากงานแม่บ้านบริษัทแล้วหลังจากเข้ารับการผ่าตัดมดลูกท�ำให้ป้อมไม่ สามารถท�ำงานที่ต้องยกของหนักได้อีก เธอเลยหันมารับงานท�ำความสะอาดบ้านฟรี แลนซ์และรับงานจากแอปพลิเคชันแม่บ้านเป็นครั ้งคราวเมื่อมีเวลาเหลือ สาเหตุที่ ป้อมไม่ท�ำงานแม่บ้านแอปพลิเคชันเป็นงานประจ�ำก็เพราะข้อจ�ำกัดเรื่องการเดินทาง โดยรถโดยสารสาธารณะในกรุงเทพฯ ที่ควบคุมได้ยาก เธอกล่าวว่า หากมีรถ มอเตอร์ไซค์คงสามารถรับงานได้มากกว่านี ้เพราะคล่องตัวกว่า อีกทั ้งยังท�ำเวลาใน การเดินทางได้ดีกว่ายานพาหนะอื่น สามารถพกพาอุปกรณ์ท�ำความสะอาดไปพร้อม กันได้โดยสะดวกและยังประหยัดค่าเดินทางได้มากกว่าด้วย เธอจึงเลือกรับงานจาก แอปพลิเคชันจัดหาแม่บ้าน Knockdoor เป็นครั ้งคราวและรับงานจ้างเหมาท�ำความ สะอาด (big cleaning) จากแอปพลิเคชันแม่บ้านอีกเจ้าหนึ่งที่มีชื่อว่า Beneat โดย งานจ้างเหมาหนึ่งครั ้งที่การท�ำงานอยู่ระหว่าง 6-7 ชั่วโมงจะได้รับค่าตอบแทน ประมาณ 5,000 บาท ซึ่งสร้างรายได้สูงกว่างานท�ำความสะอาดรายครั ้งโดยไม่ต้อง เสียต้นทุนมาก ส�ำหรับป้อม แอปพลิเคชันจัดหาแม่บ้านท�ำความสะอาดถือเป็นโอกาสในการ ต่อยอดต้นทุนทางสังคมที่มีอยู่เดิมไปสู่ตลาดแรงงานที่กว้างขึ ้น และยังถือว่าเป็นกรณี

99 ที่ประสบความส�ำเร็จในการจัดการกับข้อจ�ำกัดของการท�ำงานผ่านแอปพลิเคชันได้ อย่างชาญฉลาด ทั ้งในเรื่องของการเดินทางและรายได้ที่เมื่อหักลบกับต้นทุนที่ต้อง เสียให้กับการรับงานแต่ละครั ้งแล้วก็ยังคุ้มกับรายได้ที่ได้รับ การต่อส้ดิ้นรนในตลาดที่มีการเอาเปรียบู จากเนื ้อหาที่ได้อภิปรายมาจะเห็นว่าการเข้าสู่ตลาดแรงงานดิจิทัลของแม่ บ้านวัยกลางคนไม่ใช่เรื่องง่าย โดยเฉพาะอย่างยิ่งเมื่อธุรกิจแอปพลิเคชันให้บริการ ท�ำความสะอาดในปัจจุบันต่างแข่งขันกันด้วยโปรโมชั่นลดราคาเพื่อจูงใจผู้ใช้บริการ ทั ้งยังมีเรื่องผลประโยชน์ของกลุ่มเครือข่ายธุรกิจพ่วง เช่น การขายอุปกรณ์และน� ้ำยา ท�ำความสะอาดที่ รวมถึงปัญหาเชิงเทคนิคของแอปพลิเคชันที่ยังไม่สมบูรณ์ ในขณะ ที่พัฒนาการระบบกฎหมายไทยยังไล่ไม่ทันตลาดธุรกิจดังกล่าว ดังนั ้น บุคคลที่มีความ เสี่ยงว่าจะถูกเอาเปรียบหรือเสียผลประโยชน์มากที่สุดในตลาดนี ้คือ กลุ่มแม่บ้าน โดยเฉพาะอย่างยิ่งแม่บ้านวัยกลางคน กรณีของฟ้าเป็นตัวอย่างที่ชัดเจนที่แสดงถึง การเอารัดเอาเปรี ยบและความไม่พร้ อมในทางเทคนิคของแอปพลิเคชัน ในทางตรงกันข้าม กรณีของป้อมก็เป็นตัวอย่างของการปรับตัวและเลือกใช้โอกาส จากตลาดแรงงานใหม่เพื่อให้ได้ประโยชน์สูงสุด นอกจากนี ้ ผู้ศึกษายังพบว่าเหล่าแม่บ้านวัยกลางคนมีวิธีการต่อต้าน ตอบโต้ ตลอดจนถึงการจงใจฝ่ าฝืนกฎของแอปพลิเคชันโดยอาศัยช่องโหว่ที่แอปพลิเคชันไม่ สามารถตรวจสอบได้เพื่อปกป้องผลประโยชน์ของตนและเป็นผู้อยู่รอดในตลาด ปฏิบัติการดังกล่าวเกิดขึ ้นในหลายรูปแบบแตกต่างกันไปตามเงื่อนไขความสัมพันธ์ ระหว่างแม่บ้านกับแอปพลิเคชันที่แตกต่างกัน แม้ในหลายกรณีบทลงโทษของปฏิบัติ การดังกล่าวจะเป็นการสิ ้นสุดสภาพการจ้างงานก็ตาม แต่พวกเธอก็ยอมแลกดีกว่า ต้องตกเป็นผู้ถูกกระท�ำฝ่ ายเดียว และด้วยเป็นตลาดแรงงานที่มีการแข่งขันสูงจึงมี แอปพลิเคชันจ�ำนวนมากให้เลือกสมัครเข้าท�ำงาน การหาแหล่งงานใหม่จึงไม่ใช่เรื่อง ยากเกินไปส�ำหรับแม่บ้านเหล่านี ้ หากแต่ความท้าทายคือการจะท�ำอย่างไรให้พวก เธอเป็นตัวเลือกที่น่าดึงดูดใจส�ำหรับลูกค้าและการรักษามาตรฐานการให้บริการ เพื่อให้ได้มาซึ่งคะแนนและการรีวิวที่ดี