Periodiku 2/2020

diaspora shqiptare

European Commission. 2017. “EU Support to a Tourism-Led Model
for Local Economic Development.” Instrument for Pre-Accession
Assistance. https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/sites/near/
files/ipa_2017_040210_01_eu_support_to_a_tourism-led_model_for_
local_economic_development_.pdf.

———. 2019. “Economic Reform Programme of Albania (2019-2021).”
Commission Assessment. https://ec.europa.eu/neighbourhood-
enlargement/sites/near/files/albania_2019-2021_erp.pdf.

Gebreeyesus,Mulu,and Michiko Iizuka.2012.“Discovery of Flower Industry
in Ethiopia: Experimentation and Coordination.”Journal of Globalization
and Development 2 (2): 1–27. https://doi.org/10.1515/1948-1837.1103.

GIZ. 2015. “Assessment of Tourism Assets of Vlora County.” https://
qarkuvlore.gov.al/wp-content/uploads/2017/10/Inventory-of-tourism-
potential-of-destination-%E2%80%93-Vlora-County-Report-1.pdf.

Government of Albania. 2019. “National Strategy for Sustainable Tourism
Development 2019 – 2023.” https://turizmi.gov.al/wp-content/
uploads/2019/12/National-Tourism-Strategy-2019-2023-EN.pdf.

Green, Richard K. 2007.“Airports and Economic Development.”Real Estate
Economics 35 (1): 91–112.

https://doi.org/10.1111/j.1540-6229.2007.00183.x.
Guri, Aulent. 2016. “The Role of Sustainable Tourism in the Economic

Development of Vlora District.”
European Journal of Research and Reflection in Management Sciences 4 (4):

53–62.
Hakfoort, Jacco,Tom Poot, and Piet Rietveld. 2001.“The Regional Economic

Impact of an Airport: The
Case of Amsterdam Schiphol Airport.” Regional Studies 35 (7): 595–604.
https://doi.org/10.1080/00343400120075867.
Hausmann, Ricardo. 2016.“Economic Development and the Accumulation

of Know-How.” Welsh Economic Review 24: 13–16. https://doi.
org/10.18573/j.2016.10049.
Hausmann, Ricardo, César A. Hidalgo, Sebastián Bustos, Michele Coscia,
Alexander Simoes, and Muhammed A. Yildirim. 2014. The Atlas of
Economic Complexity: Mapping Paths to Prosperity. MIT Press.

395

diaspora shqiptare

Hausmann, Ricardo, Bailey Klinger, and Rodrigo Wagner. 2008. “Doing
Growth Diagnostics in Practice: A ‘Mindbook,’” CID Working Paper
177.

Hausmann, Ricardo, and Dani Rodrik. 2003. “Economic Development
as Self-Discovery.” Journal of Development Economics 72 (2): 603–633.
https://doi.org/10.1016/S0304-3878(03)00124-X.

Hausmann, Ricardo, Dani Rodrik, and Andrés Velasco. 2008. “Growth
Diagnostics.” The Washington Consensus Reconsidered: Towards
a New Global Governance, 324–355. https://doi.org/10.1093/
acprof:oso/9780199534081.003.0015.

Hong, Wei-Chiang. 2009. “Global Competitiveness Measurement for the
Tourism Sector.” Current Issues in Tourism 12 (2): 105–132. https://doi.
org/10.1080/13683500802596359.

Ishutkina, Mariya A., and R. John Hansman. 2011. “Analysis of the
Interaction between Air Transportation and Economic Activity: A
Worldwide Perspective.”

Karakaya, Fahri, and Cem Canel. 1998.“Underlying Dimensions of Business
Location Decisions.” Industrial Management & Data Systems.

Kasarda, John D. 2019. “Aerotropolis.” In The Wiley Blackwell
Encyclopedia of Urban and Regional Studies, 1–7. Wiley. https://doi.
org/10.1002/9781118568446.eurs0436.

Kasarda, John D., and Stephen J. Appold. 2014. “Planning a Competitive
Aerotropolis.” In The Economics of International Airline Transport,
4:281–308. Advances in Airline Economics. Emerald Group Publishing
Limited. https://doi.org/10.1108/S2212-160920140000004010.

Khadaroo, Jameel, and Boopen Seetanah. 2008. “The Role of Transport
Infrastructure in International Tourism Development: A Gravity
Model Approach.” Tourism Management 29 (5): 831–840. https://doi.
org/10.1016/j.tourman.2007.09.005.

Kimelberg, Shelley M., and Elizabeth Williams. 2013. “Evaluating the
Importance of Business Location Factors: The Influence of Facility Type.”
Growth and Change 44 (1): 92–117.

Kunaka, Charles, and Robin Carruthers. 2014. Trade and Transport Corridor
Management Toolkit. World Bank.

396

diaspora shqiptare

Little, Ian Malcolm David, and James A. Mirrlees. 1990. “Project Appraisal
and Planning Twenty Years On.” World Bank Economic Review 4: 351–
382. https://doi.org/10.1093/wber/4.suppl_1.351.

McGraw, Marquise J. 2017. “The Heterogeneous Impact of Airports on
Population and Employment Growth in Cities.” In The Economics of
Airport Operations, Emerald Group Publishing, 261–312.

Morley, Clive, Jaume Rosselló, and Maria Santana-Gallego. 2014. “Gravity
Models for Tourism Demand: Theory and Use.” Annals of Tourism
Research 48: 1–10. https://doi.org/10.1016/j.annals.2014.05.008.

Mukkala, Kirsi, and Hannu Tervo. 2013. “Air Transportation and Regional
Growth: Which Way Does the

Causality Run?” Environment and Planning A: Economy and Space 45 (6):
1508–1520.

https://doi.org/10.1068/a45298.
O’Brien, Tim, Ljubica Nedelkoska, and Ermal Frasheri. 2017. “What Is

the Binding Constraints to Growth in Albania.” Center for International
Development, Harvard University.
OECD. 2016. Fostering Tourism Competitiveness in South East Europe. https://
www.oecd.org/south-east-europe/programme/Fostering_Tourism_
Competitiveness_South_East_Europe.pdf.
———. 2018. “Competitiveness in South East Europe.” https://www.
o e c d - i l i b r a r y. o r g / d e v e l o p m e n t / c o m p e t i t i v e n e s s - i n - s o u t h - e a s t -
europe_9789264298576-
en;jsessionid=L50hQwefbpngu_Y-V8rCEqk3.ip-10-240-5-4.
Percoco, Marco. 2010. “Airport Activity and Local Development: Evidence
from Italy.” Urban Studies 47
(11): 2427–2443. https://doi.org/10.1177/0042098009357966.
Prideaux, Bruce. 2000. “The Role of the Transport System in Destination
Development.” Tourism Management 21 (1): 53–63. https://doi.
org/10.1016/S0261-5177(99)00079-5.
Redding, Stephen J., and Matthew A. Turner. 2015. “Transportation Costs
and the Spatial Organization of Economic Activity.” In Handbook of
Regional and Urban Economics, 5:1339–1398. Elsevier.
Redondi, Renato, Paolo Malighetti, and Stefano Paleari. 2013. “European

397

diaspora shqiptare

Connectivity: The Role Played
by Small Airports.” Journal of Transport Geography 29: 86–94.
Reuters. 2019. “Albania Calls for Offers to Build Southern Airport,”

December 19, 2019.
https://www.reuters.com/article/albania-airport-idUSL8N28T5QZ.
Rodriguez-Clare, Andres. 2005. “Coordination Failures, Clusters, and

Microeconomic Interventions.” Economía, Economia, 6 (1): 1–42.
Saghir, J., and B. Hoekman. 2009. “Air Freight: A Market Study with

Implications for Landlocked Countries.” World Bank.
Sheard, Nicholas. 2014.“Airports and Urban Sectoral Employment.”Journal

of Urban Economics 80:
133–152. https://doi.org/10.1016/j.jue.2014.01.002.
———. 2019. “Airport Size and Urban Growth.” Economica 86 (342): 300–

335. https://doi.org/10.1111/ecca.12262.
US Government Accountability Office. 2013. “Airport-Centric

Development.”
World Bank.2016.“Project for Integrated Urban and Tourism Development.”

Project Appraisal Document. http://documents.worldbank.org/curated/
en/330301479438041183/pdf/Albania-PAD-10272016.pdf.
———. 2018. “Regional and Local Roads Connectivity Project.” Project
Appraisal Document. http://documents.worldbank.org/curated/
en/133741523301183905/pdf/Albania-Roads-Project-Appraisal-
Document-PAD-Revised-04052018.pdf.
World Economic Forum. 2019. “The Travel & Tourism Competitiveness
Report 2019.” https://www.weforum.org/reports/the-travel-tourism-
competitiveness-report-2019.

398

diaspora shqiptare

SHTOJCA

AppendixA1 Metodologjia e Trafikut Ajror

A1. Air TraffiMc Modeetlihoi dgroalvoitgeytit u vlerësua duke përdorur të dhëna mbi fluksin
dypalësh të pasagjerëve ajror nga Eurostat. Modeli i gravitetit merr

he gravity mofdluekl sweabsileatsetrimalaetteudriustsiiknegndgaataveonndebtilaetmerëapl oasirhptmases: enger flows from Eurostat. Th
ravity model takes bilateral tourist flows from the following countries:

1. Albania; 1. Shqipëria;
2. EuropeNane2Up.nBëiraodsnohrk(i2imm7 iMeEkevumraobcpieoiarnnSin(ta2e7tesmsh)tëaeptnoedsahnUtënëtmiatreedp)ëdKrhinetgëMdvoblemrreë;tsëuriaaremBoasdhekliunare;
We use the follgorwavinitgeteitq:uation to estimate the gravity model:

= + + + +

where is the vkeuctoNrijoëf sahirtëpavesksteonrgi eirusdthraëvtaerllëinveg afrjoromrëcqoëunutdriheëstoi jtnoëj:nga vendet
i në j:

are origXini cjoaunnëtkryarcahkateraricstteikriasticesv,eindcilut dtëinogriGgDjinPësp,eprëcrafsphiitarëaPnBdBp-onpëuplaëtrion (from Worl
Bank’s fWryomrlëd dDheeveplooppumllesinntëIn(ndgicaaTtorresg)u; esit e Zhvillimit Botëror të Bankës

Ct o ouamrrisepmedBntietëcoisvotYpteëmijënrnropajearfetsenirots)yiëtn;miRvkecëea,onprpaueokonsrttpster2uyri0linlsc1stdihi9neka,ëxaratadsfcehrtoaeevmrdenisnejtëtdsihctiiietsnn,adtWëitenikodocsnelrulstdqdëtuiinnkEaaoglccintoiyGkonuinDonrimdPtr,eeincppxcë;eëFrrsfoscshraëuiprmtëiut’asrPi,zBTpmBroai-ptvuellat&ionT,oaunrdism
nga Raporti i Konkurrencës së Udhëtimit dhe Turizmit të Forumit

are EthkeoncoomstiskoBfottrëarvoerli2n0g1f9ro, smi ncjoëuindtreiekss ii ctoilëjs,isinëcslëuddiensgtindaisctiaonncite;, calculated as th

haversine Cdijisjtaannëcekobsteotwt eeeundhcëotiumntirtyngcaenvternodidest,i adnedri ndëumj, mduiekse pfoërrfschoimrëmon languag
(based on SERISS Survey coding language list) and whether countries share a commo

border; 399

corresponds to origin fixed effects;

is the error term.

diaspora shqiptare

ata on bilateral air passenger flows from Eurostat. The

riolamtetrhael afoirllpoawsinsgencgoeurnftlroiewss: from Eurostat. The

following countrdieisst: ancën, të llogaritur si distanca e argjendtë midis centroideve të

s) and United Kigvnejgundhdoëmivt;edthëe dummies për gjuhën e përbashkët (bazuar në listën e
kodimit të Sondazhit SERISS) dhe nëse vendet ndajnë
UthneitegdraKvitnygmdoomden; lj:ë kufi të përbashkët;
+vity m o+del: + + k o r respondon me efektet fikse të origjinës;

r+ave l l i n g f+rom c o+unt r i e s i toësj:htë termi i gabimit.

g, firnocmludcionugnGtrDiePs pi teor jc:apita and population (from World

oinrsg);GDP per capita and population (from World

eristics, including GTDaPbeplear ecampitëap, opsohputmlateionp,aarnadqeat rezultatet e pesë specifikimeve të

ominctlhuedinWgoGrldDPEncpdoernryocsmahpimcitaeF,:opruompu’slatTioranv, ealn&d aTourism

aWdeosrtldinaEticoonnqoumailcityFinorduemx;’s Travel & Tourism
actioounnqtruieaslitiy tiondj,exin;cluding distance, calculated as the

netrsy i ctoenjt,roinidcslu,dainngdddisutamnmceie,scafolcrulcaotemdmaosnthlaenguage
nlatrnogidusa,geanlidst)daunmdmwiehsethfoerr ccooumnmtrioens slahnagreuaagceommon
ge list) and whether countries share a common

ts;

nomic Development. A case study for the new airport in South Albania | 49
velopment. A case study for the new airport in South Albania | 49

400

diaspora shqiptare

A2 Metodologjia e Ekosistemit të Aeroportit

Analiza e ekosistemeve të aeroportit mbështetet në disa baza të
ndryshme të të dhënave.

1. Dun dhe Bradstreet (D&B). Një bazë të dhënash me rreth
19.3 milion kompani në të gjithë botën, përfshirë klasifikimin
e detajuar të industrisë NAICS me 6 shifra dhe numrin e
punonjësve;

2. Eurostat. Statistikat zyrtare të punësimit në BE sipas aktivitetit
ekonomik (klasifikimi i industrisë NACE), në rajonin gjeografik
më të grimcuar të disponueshëm (NUTS3);

3. Të dhënat e aeroporteve. Vendndodhjet e aeroportit nga
openflights.org dhe trafiku i aeroportit nga Anna.aero në
aeroportet evropiane;

4. Vendndodhjet e qytetit. Vendndodhjet e qyteteve me popullsi
mbi 15,000, ose kryeqytetet, nga geonames.org.

Ndërsa Dun dhe Bradstreet dhe Eurostat ofrojnë informacion
të ngjashëm për numërimin e punonjësve sipas sektorit industrial,
Dun dhe Bradstreet sigurojnë të dhëna më të pasura në nivelin e
ndërmarrjes. Më tej, NAICS me 6 shifra (Sistemi i Klasifikimit
Industrial të Amerikës së Veriut) ofron informacion më të detajaur
për sektorët industrialë sesa sektorin e gjerë NACE në të cilin të
dhënat e Eurostat janë në dispozicion në nivele të vogla gjeografike
(NUTS3). Sidoqoftë, meqenëse të dhënat Dun dhe Bradstreet janë të
prirura ndaj gabimeve në numërimin e punësimeve, bëhen supozime
në lidhje me skajet, besueshmërinë e të dhënave dhe çështje të tjera.

Për shkak të mospërputhjeve në të dhënat Dun dhe Bradstreet
(ka shumë të ngjarë të lidhen me gabime të futjes së të dhënave dhe
vëzhgime të munguara), ne kryejmë analiza të besueshmërisë për të
zgjedhur ato aeroporte përreth të cilave të dhënat janë të një cilësie
të mjaftueshme, duke krahasuar me të dhënat e Eurostat. Vetëm 97
aeroporte që kalojnë testet e besueshmërisë janë përfshirë në analiza.

401

diaspora shqiptare

Sidoqoftë, meqenëse të dhënat e Eurostat janë në dispozicion vetëm në
nivelin e seksionit NACE, të dhënat e D&B nga NAICS të detajuar
6-shifror u grumbulluan deri në NACE të nivelit të seksionit duke
përdorur marrëveshjet e hollësishme NAICS-NACE, dhe në rastet,
kur harton një kod i vetëm NAICS kodeve të shumëfishta të detajuara
të NACE, kodit NAICS iu caktua pjesa më e shpeshtë e NACE.
Më pas, analiza e besueshmërisë u përpoq të siguronte që modelet
hapësinore të punësimit nga sektori industrial të vëzhguara rreth
secilit aeroport ishin gjerësisht përfaqësuese të modeleve hapësinore të
vëzhguara në të dhënat e Eurostat, e cila u përdor si pikë referimi. Për
të siguruar qëndrueshmëri u përdorën dy kritere: mbulimi adekuat i të
dhënave D&B dhe korrelacioni i shpërndarjes së industrive ndërmjet
dy bazave të të dhënave. Përjashtimet përsa i përket punonjësve që me
shumë gjasa nënkuptojnë gabime të futjes së të dhënave (kompani me
më shumë se një milion të punësuar) janë përjashtuar nga analizat.
Nga një kampion fillestar prej 316 aeroportesh, 97 aeroporte kaluan
kriteret e përfaqësueshmërisë.

A3 Metodologjia e modelit të gravitetit të turizmit

Modelet e gravitetit të turizmit janë rritur gjithnjë e më shumë si
një alternativë metodologjike për të vlerësuar kërkesën e mundshme
për turizëm (Khadaroo dhe Seetanah 2008; Morley, Rosselló dhe
Santana-Gallego 2014). Modeli i gravitetit u vlerësua duke përdorur
të dhëna mbi flukset turistike bilaterale nga Organizata Botërore e
Turizmit e Kombeve të Bashkuara (UNWTO). Republika e Kosovës
aktualisht nuk është një vend anëtar i UNWTO dhe për këtë arsye
nuk është biblioteka statistikore e organizatës nuk mban specifikisht
rrjedhat e turizmit të vendit për të gjitha vendet, prandaj vendi nuk
është përfshirë në model.

Modeli i gravitetit merr flukse bilaterale turistike nga vendet e
mëposhtme:

402

diaspora shqiptare

3. Shqipëria;
4. Bashkimi Evropian (27 shtete anëtare) dhe Mbretëria e

Bashkuar;
5. Anëtarët e Shoqatës Evropiane të Tregtisë së Lirë (Islanda,

Lihtenshtajni, Norvegjia dhe Zvicra);
6. Vendet e Evropës Juglindore
(Bosnja dhe Hercegovina, Mali i Zi, Maqedonia e Veriut dhe

Serbia);
7. Turqia.
Për shkak të ndryshimeve në metrikat e raportuara në UNWTO
nga vendet anëtare në flukset turistike hyrëse dhe dalëse, ne rendisim
si prioritet masat e mëposhtme duke marrë parasysh si vlerat që
mungojnë ashtu edhe besueshmërinë e masës:
1. TFR: Arritjet e turistëve jo-rezidentë në kufijtë kombëtarë, sipas

vendit të qëndrimit;
2. TFN: Arritjet e turistëve jorezidentë në kufijtë kombëtarë, sipas

kombësisë;
3. VFR: Arritjet e vizitorëve jo-rezidentë në kufijtë

kombëtarë, sipas vendit të qëndrimit;
4. VFN: Arritjet e vizitorëve jo-rezidentë në kufijtë kombëtarë,

sipas kombësisë;
5. THSR: Arritjet e turistëve jo-rezidentë në hotele dhe institucione

të ngjashme, sipas vendit të qëndrimit;
6. THSN: Arritjet e turistëve jorezidentë në hotele dhe institucione

të ngjashme, sipas kombësisë;
7. TCER: Arritjet e turistëve jorezidentë në të gjitha llojet e

institucioneve akomoduese, sipas vendit të qëndrimit;
8. TCEN: Arritjet e turistëve jo-rezidentë në të gjitha llojet e

institucioneve akomoduese, sipas kombësisë.
Ne përdorim ekuacionin e mëposhtëm për të vlerësuar modelin e
gravitetit:

403

diaspora shqiptare
We use the following equation to estimate the gravity model:

= + + + +

where is the vkeuctNorijoëfsthotuërvisetksttorraivietlluinrigstfërovemqcëouudnhtrëietosjni ëtonjg: a vendet i në j:

are Xi janë karakteristikat e vendit të origjinës, përfshirë PBB-në për (from Worl
ofrriygminëcdohunetpryopchuallrsaincëte(rnisgtaicTs,reingculuesdiitneg ZGhDvPillpimeritcaBpoittaëraonr dtëpBopanulkaëtsion
Bank’s BWootërlrdorDee);velopment Indicators);

are desYtijnjaantiëonkacraokutnertriystickhaat reavcetnedriisttitcësd,eisntcinluadciionngitG, dDuPkeppeërrfcsahpiriëtaP,BpBo-pulation, and
tourismnëcopmërpfertyitmiveë,npeospsuilnlsdineëx dfhroemnjëthiendWekosrltdë kEocnoknuormreinccëFsosrëumtu’srizTmraitvel & Tourism
CompentitgivaeRneapsosrRtieipKorotn2k0u1r9re, nacsëas sdëesUtidnhaëtitoimn iqtudahlietyTinudriezxm; it të Forumit

Ekonomik Botëror 2019, si një indeks i cilësisë së destinacionit;
are theCicjojasntsë okfotsrtaovteelinugdhfrëotimmictonugnatriveesndi etto ij,dienrci lnudëinj,gdudkisetapnëcrefs,hciraëlculated as th
haversidniestadnisctëann,cteë lbloegtwareietunr csioudnisttraynccaenetraorigdjse,ndatnëdmdiduims mceienstrofoidrevceomtëmon languag

(based voenndSiEt RdIhSeSdSuumrvmeyiescopdëirnggjluahngënuaegepëlirsbt)asahnkdëwt h(beathzeurarconuënltirsietësnsheare a commo

he gravbityormdoedr;egl:juhëve të kodimit të Sondazhit SERISS) dhe nëse vendet ndajnë
ity m o+d e l : c o r re+nsjëp o k n ud+fistk ët o o p r oërreribsgpainoshnfikdxëoetnd;
effects; fikse të origjinës;
me efektet
+fro m c o u+ n tr i si e s th+ietoe j r: r or teërsmht.ë termi i gabimit.

ohuinnectlrufioedslilnoigwtoGinjD:gPtapebrlTecapbprieetalsaeanendtmsproëeppsuoulsalhttsiotmnof(effriopvmearWdaqifoferetldrerenztuslptaetceitficeaptioesnës:specifikimeve të
nrsg);GDP per capnitdaraynsdhpmoep:ulation (from World

ristics, including GDP per capita, population, and a

minctlhuedinWgoGrldDPEcpoenrocmaipcitaF,opruompu’slatTioranv, ealn&d aTourism
WdeosrtlidnaEticoonnqoumailcityFinodruemx;’s Travel & Tourism
ctoiounnqtruieaslitiytiondj,eixn;cluding distance, calculated as the
ersy i cteonjt,roinidcslu,dainngd ddisutmanmceie,scafolcrulcaotemdmaosnthlaenguage
atrnogidusa,geanlidst)daunmdmwiehsethfoerr ccooumnmtrioens slahnagreuaagceommon
e list) and whether countries share a common

s;

different specifications:
t specifications:

404

diaspora shqiptare

A4. Treguesit e Kompleksitetit Ekonomik

Teoria e Kompleksitetit Ekonomik ka si pikënisje rolin e njohurive të
heshtura në aktivitetin ekonomik (Hausmann et al. 2014). Shumica e
produkteve dhe shërbimeve në një ekonomi moderne janë rezultat i
rrjeteve të ndërthurura që përfshijnë shkallë të ndryshme të njohurive.
Duke vëzhguar modelet e prodhimit në vende të ndryshme (vende,
shtete, qytete) dhe gjatë gjithë kohës, teoria na lejon të ndërtojmë
koncepte që kapin në mënyrë sasiore “madhësinë” e njohurive të
përfshira në një produkt apo industri dhe vend të caktuar. Konceptet
më të përdorura në teori janë këto në vijim:

- Diversiteti. Një masë se sa lloje të ndryshme të produkteve është
në gjendje të prodhojë një ekonomi në mënyrë konkurruese, pra
një masë e njohurive kolektive në një ekonomi.

- Pranueshmëria. Një masë e asaj se sa ekonomi (vendet kur
përdorin të dhëna tregtare) janë në gjendje të bëjnë një produkt
në mënyrë konkurruese.

- Indeksi i Kompleksitetit Ekonomik (ECI). Një renditje e
ekonomive bazuar në diversifikimin dhe sofistikimin e shportës
së tyre të prodhimit.

- Indeksi i Kompleksitetit të Produktit (PCI). Një renditje e
produkteve bazuar në ekzistencën e tyre dhe ndërlikueshmërinë
ekonomike të vendeve që i prodhojnë ato.

- Distanca. Një masë e aftësisë së një vendi të veçantë për të
zhvilluar një produkt specifik. Indeksi kap shkallën e aftësive
ekzistuese të një vendi ose qyteti për të bërë një produkt që nuk
prodhohet aktualisht duke matur se sa i lidhur është ky produkt
me produktet e tjera që vendi prodhon tashmë me konkurrencë.
Produktet që janë “afër”kërkojnë më pak aftësi shtesë: kjo afërsi
përcaktohet nga probabiliteti që produkti të bashkëprodhohet
nga e njëjta ekonomi.

- Fitimi i Mundësisë së Outlook (OG). Indeksi mat përfitimet

405

diaspora shqiptare

në drejtim të përmirësimit të ECI që një vend specifik mund
të marrë duke diversifikuar në një produkt të veçantë.
Indeksi përcakton sasinë se si një produkt i ri mund të “hap”shtigje
drejt produkteve gjithnjë e më komplekse.

406

diaspora shqiptare

Radikalizimi fetar në
diasporën shqiptare

Ebi Spahiu

407

diaspora shqiptare

PËRMBAJTJA

Abstrakt 409

Backgroundi i Diasporës Shqiptare 415

Luftëtarët e huaj dhe diaspora 417

Roli i idenitetit në radikalizim 422

Përzierja e nationalizmit dhe ideologjisë fetare 427

Qeveritë e vendeve të Ballkanit Perëndimor dështuan në afrimin

me diasporat e tyre duke bërë që vakuumi politik tashmë

të shfrytëzohet nga ideologjia fetare 432

Konkluzione 435

408

diaspora shqiptare

ABSTRAKT

Që nga shfaqja e Shtetit Islamik (Shteti Islamik i Irakut dhe Levantit)
ISIL, i njohur gjithashtu si Shteti Islamik i Irakut dhe Sirisë ISIS)
në fillim të vitit 2014, shtete të ndryshme kanë ndjekur rrugë të
ndryshme në trajtimin e problemit të qytetarëve të tyre të cilët janë
bashkuar me ISIS dhe më pas janë përpjekur të kthehen në vendet e
tyre të lindjes. Shumë vende krijuan programe de-radikalizimi ndërsa
shumica miratuan gjithashtu ligje për deklarimin e paligjshëm të
pjesëmarrjes në luftëra të tilla jashtë vendit dhe më pas vijuan me
ndjekjen penale, duke provuar dhe burgosur shumë nga “luftëtarët
e huaj” të tyre të kthyer. Shtetet ballkanike kanë luftuar me sfida
të ngjashme me ato që përballen pjesa tjetër e Evropës. Sidoqoftë,
një aspekt që i është kushtuar pak vëmendje ka të bëjë me lidhjet
të cilat Luftëtarët dhe rekrutuesit e huaj ballkanas të vendosur me
Diasporën e tyre në Evropën Perëndimore. Disa media dhe raporte
analitike tregojnë se shumë prej të rinve dhe të rejave të brezit të
dytë me kombësi ballkanike, që jetojnë në Perëndim, janë bërë në
mënyrë të barabartë ose edhe më radikalizuar dhe janë bashkuar me
organizatat xhihadiste në zonat e konfliktit në Lindjen e Mesme.
Këto raporte zbulojnë se një rol kryesor në procesin e radikalizimit
dhe rekrutimit i përket rrjeteve të krijuara nga udhëheqësit radikalë
fetarë në Ballkan, të cilët shpesh kthehen në shtëpi të akuzuar për

409

diaspora shqiptare

lidhje me terrorizmin ose vendosen nën kritika të vazhdueshme për
promovimin e një versioni të politizuar të praktikave islame. Këta
udhëheqës shpesh shfaqen si predikues në xhamitë shqiptare në
Diasporë, si mundësi që ata përdorin për të forcuar rrjetet e tyre dhe
rekrutimin. Ky punim eksploron lidhjet midis radikalizimit fetar dhe
ekstremizmit të dhunshëm në diasporën etnike shqipfolëse në Evropë.

Kanë kaluar pesë vjet që kur Shteti Islamik dhe udhëheqësi i tij de
facto, Abu BakrAl-Bagdadi, deklaroi krijimin e një kalifati islamik në
territoret që pushtoi në Siri dhe Irak. Shteti Islamik tërhoqi më shumë
se 40,000 luftëtarë të huaj nga e gjithë bota1, 6,000 prej të cilëve
ishin nga Evropa, përfshirë më shumë se 1.000 qytetarë të vendeve të
ndryshme të Ballkanit. Së bashku me mijëra luftëtarë, gra dhe fëmijë
ishin një pjesë e rëndësishme e demografike e grupit. Me shpresën e
krijimit të një shoqërie të re utopike që operon nën Ligji i Sheriatit,
gratë dhe fëmijët u shfaqën në mënyrë aktive si pjesë e ideologjisë së
ISIS dhe përpjekjeVE propagandistike që vazhdojnë të frymëzojnë
ndjekës nga e gjithë Evropa dhe më gjerë. Pas zgjerimit fillestar, fuqia
e ISIS dhe mbajtja e territorit nën kontroll u dobësua për shkak të
operacioneve ushtarake dhe të inteligjencës të kryera nga koalicioni
ushtarak i udhëhequr nga SHBA.

Kalifati u shemb në 2018 dhe deri në fund të vitit 2019 atij i
mbetën në kontroll vetëm disa xhepa të vegjël të territorit në Siri. Në
Irak dhe shumë vende të tjerë ISIS “hyri nëntokë”, duke u përzier
përsëri me popullsinë, si dhe mbetur aktiv në internet. Ekspertët që
vëzhgonin zhvillimet në Lindjen e Mesme kishin frikë që ofensiva e
fundit ushtarake turke kundër forcave kurde në Sirinë Veriore mund
t’i sigurojë ISIS një mundësi tjetër për t’u rigrupuar dhe të përpiqet
të rimarrë disa nga territoret që humbi. Ende nuk ka një vlerësim
të qartë të nivelit të kërcënimit që paraqet ISIS në planin afatgjatë,

1  United Nations, Greater Cooperation Needed to Tackle Danger Posed by
Returning Foreign Fighters, Head of Counter Terrorism Office Tells Security
Council, November 2017, https://www.un.org/press/en/2017/sc13097.doc.htm

410

diaspora shqiptare

por aktiviteti i tij na bën të nënkuptojmë që grupi do të mbetet një
kërcënim terrorist për të ardhmen e parashikueshme.

Shfaqja e grupit në skenën ndërkombëtare detyroi qeveritë,
sigurinë agjencitë dhe akademikët për t’i kushtuar vëmendje të madhe
faktorëve shtytës dhe tërheqës që

tërheqin mbështetës të lëvizjeve xhihadiste në dhunë dhe përfshirje
në terrorizëm.

Përkundër këtyre përpjekjeve, studiuesit dhe ekspertët vazhdojnë
ta kenë të vështirë

të përcaktojë një profil të përgjithshëm të individëve të përfshirë në
ekstremizmin e dhunshëm dhe në akte terrorriste. Hulumtimet kanë
zbuluar organizatat terroriste, përfshirë edhe ISIS-in kanë tërhequr
historikisht individë nga zona të ndryshme demografike, burra dhe
gra me status socio-ekonomik dhe sfond kulturor të ndryshëm.
Hulumtimet e hershme gjithnjë e më shumë sugjerojnë se niveli i
ulët ekonomik dhe nivelet e ulëta të arsimit luajnë një rol vendimtar
në procesin e vendimmarrjes së individëve që tërhiqen nga ideologjitë
e dhunshme dhe janë të predispozuar për të mbështetur organizatat
terroriste.

Megjithëse ekspertët besojnë se ekziston një korrelacion i fortë
midis nivelit ekonomik dhe atij arsimor për përfshirjen në terrorizëm,
vlerësimi i individëve dhe profilet e ish-terroristëve në të kaluarën
sfidojnë këtë hipotezë duke krijuar debate midis studjuesve.

Debati vazhdon të shkaktojë polemikë, por gjithashtu hap rrugë për
të reja për përdorimin e metodave dhe analizës në shkollat e​ mendimit
kur kryeht kërkimi shkencor rreth radikalizmit dhe ekstemizmit të
dhunshëm.

Vitet e hulumtimeve e kanë kthyer timonin në një drejtim tjetër,
duke detyruar ekspertët e politikave dhe profesionistë të sigurisë për
të marrë në konsideratë elementët psikologjikë dhe sociologjikë që
kontribuojne dhe u japin jetë ideologjive të dhunshme dhe rekrutimeve
në akte terroriste. Grupi i mijëra ithtarëve që u bashkuan me ISIS nga

411

diaspora shqiptare

mbi 100 vende të botës ofron një rast studimor të rëndësishëm, por
gjithashtu nënvizon kompleksitetin e çështjes në fjalë.

Është gjithnjë e më e rëndësishme të pranojmë që një ndjenja e
përkatësise dhe kërkimi i identitetit janë faktorë të rëndësishëm që
nxisin brezat e përkrahësve të xhihadit duke i nxitur të përqafojnë
ISIS. Grupi i shtetasve evropianë të cilët u bashkua me ISIS
ofron informacion të rëndësishëm mbi përbërjen demografike të
mbështetësve të xhihadit. Dihet, për shembull, që qytetarët evropianë
të gjeneratës së dytë nga një prejardhje migrantësh janë ndër më të
ndjeshmit ndaj ndikimit të ideologjive radikale.

Ky studim zbulon se komunitetet e migrantëve ballkanikë,
megjithëse janë më të pakët sesa homologët e tyre në Lindjen e
Mesme, gjithashtu preken nga ideologjitë e dhunshme që synojnë të
promovojnë kauzat xhihadiste midis shoqërive evropiane.

Komuniteti Shqiptar i Diasporës në Evropë nuk është i imunizuar
nga shtrirja eideologjive islamike të motivuara politikisht dhe në të
kaluarën ka kontribuar me një numër të rekrutëve në organizata
terroriste duke përfshirë al Kaidën dhe ISIS.

Vëzhgimet e para zbulojnë se diaspora shqiptare në Evropë është
gjithnjë e më aktive përmes organizatave fetare që ofrojnë hapësira të
përbashkëta për takime, mbështetje sociale, mundësi për ndërveprim
dhe aktivitete kulturore për ata që duan të mbajnë lidhje të forta me
vendet e tyre të origjinës. Ky studim zbulon se diaspora shqiptare
etnike në Evropë e sheh përkatësinë fetare dhe vlerat tradicionale si
një formë e vazhdimësisë dhe një mënyrë për të mbrojtur ndjenjat e
identitetit me vendet e tyre të origjinës. Anëtarët e Diasporës shqiptare
nuk kanë qenë të papërshkueshme nga ndikimet radikale fetare që
synojnë promovimin e ideologjive ekstremiste dhe nxitjen e ndarjeve
shoqërore brenda komuniteteve shqiptare në Perëndim.

Ngritja e diskutimeve populiste të krahut të djathtë dhe anti-
emigrant në të gjithë Evropën ka intensifikuar këto debate edhe
midis komuniteteve të emigrantëve ballkanikë, duke passjellë një

412

diaspora shqiptare

margjinalizim kulturor në rritje apo edhe tjetërsim të pakicave etnike
ose fetare që jetojnë në Evropë. Kjo ka bërë që popullatat migrante
të përplasen për politikën, kulturën, përfaqësimin dhe udhëheqjen
fetare. Në mungesë të institucioneve të besueshme dhe mungesa
e kapacitetit të qeverive të Ballkanit Perëndimor për të tërhequr
vëmendjen komuniteteve të tyre të Diasporës,

forca të tjera po plotësojnë vakumet e rëndësishme shoqërore dhe
politike duke prezantuar ideologji radikale fetare midis muslimanëve
ekzistues ballkanas që kanë jetuar në mënyrë të moderuar në gjithë
Evropën.

Kjo luftë e vazhdueshme manifestohet pjesërisht përmes
mbështetjes në rritje për grupet militante dhe idetë ekstremiste midis
disa anëtarëve komuniteteve të Diasporës të Ballkanit Perëndimor

Ky studim zbulon se një numër i konsiderueshëm i shqiptarëve
luftëtarë me grupe të tilla si Al-Kaeda dhe ISIS ishin gjithashtu
anëtarë të komuniteteve të Diasporës shqiptare në një numër vendesh
evropiane.

Shqiptarët anëtarë të komuniteteve të Diasporës që morën pjesë
si luftëtarë të huaj në Siri dhe Irak ishin evidentuar si të radikalizuar
në vendet e tyre të banimit, por edhe ndikimi në rritje i predikuesive
fetarë nga Ballkani Perëndimor është po aq domethënës. Predikuesit
radikalë duket se kanë shfrytëzuar margjinalizimin shoqëror dhe
ndjenjat e përjashtimit si pjesë e retorikës së tyre për të tërhequr
mbështetje midis anëtarëve të Diasporës. Eshte gjithashtu gjithnjë
e më e qartë se për të zgjeruar mbështetjen e tyre midis anëtarëve
të diasporës shqiptare, disa predikues fetarë përdorin nacionalizmin
si pjesë të ideologjisë fetare ndërsa promovojnë bashkimin e të
gjitha territoreve të dominuara nga shqiptarët etnikë në Ballkanin
Perëndimor dhe krijimin e një Shqipërie të Madhe. Edhe pse Islami
politik në thelb është i një natyre globaliste dhe kërkon të zhdukë
kufijtë kombëtarë, nacionalizmi i shton vlerë ideologjisë fetare midis
komuniteteve shqiptare etnike tradicionale që janë kryesisht laike.

413

diaspora shqiptare

Për qëllimin e këtij studimi, autori u konsultua me literaturën në
dispozicion, raportet e mediave

dhe materiale relevante audio dhe vizuale në internet që tregojnë
përpjekjet e udhëheqësve fetarë radikalë që i drejtohen diasporës
shqiptare në Itali, Gjermani dhe Zvicër. Për më tepër, për qëllimin
e këtij raporti, janë kryer intervista me përfaqësues të komuniteteve,
udhëheqës fetarë dhe ekspertë të fushës në Shqipëri,Kosovë,Maqedoni
të Veriut, Itali, Zvicër dhe Gjermani.

414

diaspora shqiptare

BACKGROUNDI I DIASPORËS SHQIPTARE

Studiuesit e përcaktojnë Diasporën përafërisht si “grupe njerëzish që
jetojnë në një vend të huaj por mbajnë një marrëdhënie të ngushtë
me vendin e tyre të origjinës.”2 Shqiptarët dhe Shqiptarët etnikë në
Ballkanin Perëndimor kanë një histori të gjatë të largimit në vende të
ndryshme të botës për shkak të konflikteve, varfërisë, trazirave sociale
dhe / ose ndryshimeve politike në vendet e tyre, me eksodin më të
fundit që ndodhi gjatë ditëve të fundit të diktaturës komuniste të
Enver Hoxhës, e cila mbylli kufijtë e Shqipërisë për më shumë se 45
vjet. Që nga rënia e regjimit komunist në Shqipëri dhe shpërbërja e ish
Jugosllavisë në fillim të viteve 1990, migrimi “i punës” së shqiptarëve
që jetojnë anembanë Ballkanit Perëndimor është rritur në mënyrë të
qëndrueshme.

Sipas profilit më të fundit të migrimit nga Organizata Ndërkom-
bëtare për Migracionin, IOM, afërsisht 1.4–1.5 milion migrantë nga
Shqipëria jetojnë aktualisht jashtë vendit. Ky grup mund të ndahet
afërsisht sipas periudhës së migrimit të tyre; e ashtuquajtura “Diasporë
e Vjetër” përbëhet nga ata që emigruan para vitit 1990, ndërsa
“Diaspora e Re” përbëhet nga ata që emigruan më vonë. Diaspora e
vjetër është kryesisht e vendosur në Shtetet e Bashkuara, Amerikën

2  Waldamn, Peter, Radicalization in the Diaspora: Why Muslims in the West
Attack Their Host Countries, Elcano Royal Institute, 2010

415

diaspora shqiptare

Latine, Australi,Turqi dhe disa shtete evropiane perëndimore, ndërsa
diaspora e re është vendosur në Greqi, Itali, SH.B.A. dhe Mbretëri e
Bashkuar ndër të tjera, dhe më pak në vendet e vjetra të Diasporës.3

Me kalimin e viteve, diaspora shqiptare është bërë një pjesë e
gjallë e jetës politike, shoqërore dhe ekonomike Evropiane. Sidoqoftë,
përfshirja e shqiptarëve anëtarë të komuniteteve të diasporës në
aktivitetet e organizuara kriminale është gjithnjë e më shumë temë
diskutimi i mediave evropiane ndërmjet politikëbërësve. Migrimi i
vazhdueshëm dhe roli i Shqipërisë në adresimin e krimit të organizuar
dhe korrupsionit mbeten pikat e mosmarrëveshjes me vendet anëtare
të Bashkimit Evropian në kontekstin e ambicjes së Shqipërisë për
anëtarësimin në BE.Imazhi negativ i komuniteteve etnike shqiptare që
jetojnë në Evropë duket se ka kontribuar në intensifikimin e debateve
në lidhje me vendin e Shqipërisë në Evropë dhe rëndësinë e fesë në
përbërjen e identitetit etnik. Këta faktorë shtojnë margjinalizimin
kulturor tek shqiptarët etnikë në të gjithë Evropën duke lënë hapësirë
për cenueshmëri dhe lindur ndjenja të tjetërsimit midis anëtarëve të
Diasporës Shqiptare që mund të kthehen prannë fesë dhe grupeve
fetare për rehati, rrjetëzim dhe mbështetjeje.

3  Idem

416

diaspora shqiptare

LUFTËTARËT E HUAJ DHE DIASPORA

Sipas vlerësimeve të autoriteteve në rajon, afërsisht 1,100 luftëtarë të
huaj nga rajoni i Ballkanit u bashkuan me luftën në Siri dhe Irak midis
2012 dhe 2016.4 Përqendrimi më i madh është kryesisht nga Kosova
dhe Bosnja dhe Hercegovina, por edhe zona të tjera në Ballkanin
Perëndimor janë gjithashtu të përfaqësuara në këtë grup. Shqiptarët
etnikë përbëjnë gati gjysmën e kontingjentit të luftëtarëve të Ballkanit
Perëndimor vlerësuar me një kontigjent prej 450-500 luftëtarësh.
5 Ata besohet se origjinën e kanë kryesisht nga Shqipëria, Kosova
dhe Maqedonia e Veriut, por janë regjistruar gjithashtu luftëtarë nga
zonat e pakicave etnike të Kosovës, Serbisë si dhe Malit të Zi. Rreth
150 vinin nga Shqipëria, përfshirë një numër të konsiderueshëm të
grave dhe fëmijëve. Rreth 40 individë ishin në gjendje të ktheheshin
në shtëpi në vitet e para të luftës. Ka akoma më shumë se 70 njerëz,
përfshirë anëtarët e familjes së luftëtarëve të ISIS, të cilët qëndrojnë
në Siri dhe mbahen të burgosur në kampet e kontrolluara nga kurdët
në pritje të riatdhesimit. Deri më sot, Kosova dhe Bosnje Hercegovina

4  Adrian Shtuni, Western Balkans Foreign Fighters and Homegrown Jihadis:
Trends and Implications, CTC Sentinel, August 2019, https://ctc.usma.edu/
western-balkans-foreign-fighters-homegrown-jihadis-trends-implications/
5  Adrian Shtuni, Ethnic Albanian Foreign Fighters in Iraq and Syria, CTC
Sentinel, April 2015, https://ctc.usma.edu/ethnic-albanian-foreign-fighters-in-
iraq-and-syria/

417

diaspora shqiptare

janë të vetmet vende në rajon që kryejnë operacione në shkallë të gjerë
për riatdhesimin e qytetarëve të tyre. Në Prill 2019, Kosova solli rreth
110 anëtarë të familjesh të luftëtarëve të ISIS si dhe një numër më të
vogël luftëtarësh. Luftëtarët përballen me burg, ndërsa një numër i
grave presin gjyqin për përfshirjen e tyre të mundshme në aktivitete
të lidhura me xhihadistët.6

Dëshmitë dhe analizat e rrjeteve xhihadiste të Ballkanit Perëndimor
zbulojnë se anëtarët e komuniteteve të Diasporës në të gjithë Evropën
ishin gjithashtu pjesë e kontigjentit të luftëtarëve që u bashkuan me
organizatat terroriste të Lindjes së Mesme.

Sipas një raporti të vitit 2018 nga Qendra e Kosovës për Sigurinë
dhe Studime me qendër në Prishtinë, KCSS, rreth 20 përqind e 403
luftëtarëve të huaj nga Kosova, për shembull, kanë lindur ose janë
rritur si emigrantë të brezit të dytë ose të tretë në perëndim në vendet
evropiane7. Raporti thekson se gjatë themelimit të Shtetit Islam,
këta individë ishin ndër «mbështetësit më të fortë të ISIS». Edhe pse
shumë kishin pak lidhje me vendin e tyre të origjinës, prania e tyre në

Kosova besohet të jetë rritur vitet e fundit për shkak të lidhjeve
familjare, por edhe si pjesë e një plani më të gjerë për të zgjeruar rrjetet
lokale duke ju drejtuar mbështetësve në Kosovë8. Kujtim Bytyqi, një
studiues i Qendrës George Marshall i cili përqendrohet në çështjet e
ekstremizmit të dhunshëm dhe radikalizimit në Kosovë, thotë se njësia
kundër terrorizmit e Kosovës ishte në gjendje të identifikojë rreth 40
individë me shtetësi të dyfishtë ose rezidencë në Evropën Perëndimore
që u bënë luftëtarë të huaj në Lindjen e Mesme. Për shkak të shtetësisë

6  Islamic State Returnees in Kosovo guided back into society, Deutche Welle,
https://www.dw.com/en/islamic-state-returnees-in-kosovo-guided-back-into-
society/a-50668479
7  SkenderPerteshi, Beyond the Triggers: New Threats of Violent Extremism
in Kosovo, Kosovar Center for Security Studies (KCSS), Prishtina, Kosovo,
2018 (Available at: http://www.qkss.org/repository/docs/violent-extremism-
eng_611603.pdf )
8  Idem

418

diaspora shqiptare

kosovare dhe lidhjet e tyre familjare me Kosovën, ata trajtohen nga
autoritetet e Kosovës si pjesë e numrit të përgjithshëm të kontigjentit
që udhëtoi si luftëtar terrorist i huaj.

Situata është e ngjashme për grupet e tjera të Diasporës nga
Shqipëria ose Maqedonia e Veriut.

Megjithëse është e vështirë të merren të dhëna të sakta, autoritetet
e sigurisë që u konsultuan për realizimin e qëllimit të këtij studimi
konfirmojnë se një numër i konsiderueshëm i qytetarëve shqiptarë
të përfshirë në ekstremizmin e dhunshëm kishin një sfond migrant
përpara se të radikalizoheshin dhe udhëtoin drejt vendeve të luftës.
Autoritetet në Shqipëri thonë se rreth 10 persona nga kontigjenti i
luftëtarëve të huaj nga Shqipëria ishin shtetas të dyfishtë ose banorë
të një tjetri vend evropian.

Bytyqi thotë se rrjetet e autoriteteve mbështetëse të ISIS nga diaspora
nuk janë aq të mëdha në krahasim me rrjetet që kanë funksionuar
në vend, por ato janë sidoqoftë domethënëse sepse mbështetësit e
xhihadistëve nga jashtë shfrytëzojnë lidhjet familjare nga vendi i tyre
i origjinës si një mjet për të forcuar marrëdhëniet lokale me rrjetet
rajonale. Të rinjtë e gjeneratës së dytë janë veçanërisht të gatshëm të
forcojnë këto marrëdhënie sepse ata duan të mbajnë lidhje të forta
me identitetin e tyre duke u kthyer përsëri në Kosovë. “Qytetarët nga
diaspora, qoftë individualisht apo kolektivisht, ishin radikalizuar në
vendet e tyre pritëse. Përkundër kësaj, ne kemi gjetur disa lidhje mes tyre
dhe të afërmit dhe familjet këtu, por që u radikalizuan jashtë vendit,”
thotë Bytyqi.

Johannes Saal, një studiues nga Universiteti i Lucernit në Zvicër,
vëren që lidhjet e mbështetësve xhihadistë etnikë shqiptarë me rrjetet
dhe predikuesit fetarë nga vendet e tyre të origjinës është një përbërës
kryesor në radikalizimin e tyre. Në kërkimi i tij, ai sfidon supozimin e
kahershëm se radikalizimi është një pasojë e drejtpërdrejtë e statusit
ekonomik dhe niveleve të integrimit. Përkundrazi, ai e beson se kjo
çështje është e lidhur me çështjet e identitetit si dobësi thelbësore që

419

diaspora shqiptare

shumica e të rinjve emigrantë hasin në një mjedis evropian që është
gjithnjë e më shumë armiqësor ndaj emigrantëve. “Emigrantët e rinj
bëhen më fetarë pas migrimit, e kjo ka të bëjë më shumë me identitetin, por
edhe qasjen në rrjetet sociale, ” thote ai.

Saal vëren se radikalizimi fetar është një fenomen i kohëve të fundit
për komunitetin etnik shqiptar që jeton etnikun në Zvicër, krahasuar
me komunitetet e hershme të Diasporës nga Ballkani Perëndimor
të cilët mbajtën marrëdhënie me rrjetet xhihadiste në Evropë. Për
shembull, thotë ai, ekziston një ndryshim i jashtëzakonshëm midis
komunitetet shqipfolëse dhe diasporës boshnjake që i përmbahen
mësimeve xhihadiste. Diaspora Boshnjake ka lidhje më të forta me
predikuesit xhihadistë dhe ideologjitë për shkak të trashëgimisë
së luftërave Ballkanike që i panë kontigjentet e luftëtarëve të huaj
si mbështetje të popullsisë myslimane të Bosnjës. Ky ndryshim
manifestohet përmes nivelit të organizimit dhe koordinimit kombëtar
dhe mbështetësve ndërkombëtarë. Kur krahason përfshirjen e
Diasporës Shqiptare në këtë fenomen, Saal vëren se “Islami radikal
është një fenomen më i ri” i cili u shfaq nga rrjetet në rritje midis
predikuesve të vendosur në Ballkanin Perëndimor dhe ndjekësve
të tyre jashtë vendit. Që nga luftërat e viteve 1990, komunitetet e
Diasporave Ballkanike kanë investuar shumë përpjekje për të paraqitur
një version të moderuar të Islamit para shoqërive evropiane, por lidhjet
e dobëta me qeveritë në vendet e tyre të origjinës dhe nivelet e larta
të korrupsionit i kanë hapur dyert ndikimit në rritje të udhëheqësve
të Salafit, të cilët depërtuan në disa nga komunitetet fetare lokale dhe
përdorën dhe anëtarët e tyre për të rekrutuar ndjekës të rinj.

Predikuesit dhe klerikët fetarë të vendosur në Ballkanin Perëndimor
luajnë një rol të rëndësishëm në procesin e radikalizimit dhe
promovimin e lidhjeve midis shqiptarëve që ndodhen jashtë vendit.
Tradicionalisht, komunitetet etnike shqiptare përkrahën një version më
të moderuar të Islamit, pa kundërshtuar vlerat shoqërore të shteteve të
tyre pritëse. “Agjencitë e sigurisë gjithmonë i kanë neglizhuar migrantët

420

diaspora shqiptare

shqiptarë sepse ata praktikojnë Islamin ndryshe. Rrjetet e xhihadit
ishin pothuajse inekzistente midis shqiptarëve,” thotë Saal. Sidoqoftë,
ai beson se predikuesit shqiptarë që kryesisht vijnë nga Ballkani
Perëndimor luajtën një rol vendimtar në promovimin e salafizmit
ose koncepteve të xhihadizmit të cilat nuk ishin aq të pranuara ose
të përqafuara nga komunitetet fetare shqiptare në të shkuarën. Me
kalimin e viteve, raportet e mediave në Zvicër filluan të merren me
këto ndryshimet dhe ishin shumë kritike ndaj xhamive shqiptare
që pranonin predikues nga vendet e Ballkanit që po përballeshin
me ndjekje penale për përfshirje në terrorizëm dhe ekstremizëm të
dhunshëm. Sipas disa raporteve të mediave, ky ndikim krijoi ndarje
sektare midis xhamive më të moderuara dhe ata që miratuan shtame
konservatore të praktikës fetare midis bashkësive fetare të shqiptarëve.

Në studimet e tij, Saal vëren se rrjetet e Xhihadit në Zvicër dhe
në të gjithë zonat që flasin gjermanisht në Evropë ishin kryesisht të
dominuara nga mbështetësit nga Afrika e Veriut ose Iraku, por numri
i luftëtarëve të huaj zviceranë me origjinë ballkanike nuk ka shkuar pa
u vënë re nga autoritetet zvicerane9. Saal ia atribuon këtë ndryshim
ndikimit të radikalëve predikues me origjinë nga Ballkani Perëndimor.

Media zvicerane shpesh ka kritikuar komunitetet fetare shqiptare me
bazë në Zvicër për pritjen e predikuesve Salafi.Në vitin 2014,autoritetet
e Kosovës udhëhoqën një seri operacionesh policore kundër një numri
hoxhallarësh të dyshuar për nxitje ndërfetare dhe urrejtje ndëretnike
dhe ndihmë ndaj organizatave terroriste të tilla si Al-Nusra dhe ISIS
në rekrutimet dhe përpjekjet e tyre propagandistike10. Shefqet Krasniqi,
Ulvi Fejzullahu, Mazllam Mazllami, Idriz Bilibani u pastruan të gjithë
përfundimisht nga akuzat,por popullariteti i tyre në diasporën shqiptare
në Zvicër mbetet një shqetësim për autoritetet zvicerane.

9  Daniel Glaus & Lorenzo Vidino, Swiss Foreign Fighters Active in Syria, CTC
Sentinel, July 2014, https://ctc.usma.edu/swiss-foreign-fighters-active-in-syria/
10  Johannes Saal, Jihadi Mobilization Within Diasporas: Ethnic Albanian
Foreign Fighters in Switzerland, September 2017, https://germanjihad.wordpress.
com/2017/09/06/615/

421

diaspora shqiptare

ROLI I IDENITETIT NË RADIKALIZIM

Shumica e hulumtimeve argumentojnë se nivelet e ulëta të arsimit
dhe kushtet e dobëta socio-ekonomike shpesh i bëjnë njerëzit më të
prekshëm nga radikalizimi dhe indoktrinimi.

Në Ballkanin Perëndimor, ekspertët që kanë ekzaminuar kushtet
socio-ekonomike të zonave të prekura nga vala e luftëtarëve të huaj që
udhëtojnë në Lindjen e Mesme kanë evidentuar se varfëria, strukturat
e dobëta të mbështetjes së mirëqenies shtetërore dhe nivelet e larta
të papunësisë krijojnë kushtet e nevojshme për “lehtësimin dhe
mundësimin” e radikalizimit.11

Bazuar në këtë supozim fillestar, shtetet në të gjithë Ballkanin
Perëndimor kanë formuar politika dhe strategji kombëtare për t’iu
përgjigjur fenomenit duke miratuar qasje të “pambuktë” duke synuar
të arrijnë deri tek këto komunitete përmes Strategjive të komunikimit
si dhe mundësive të punësimit që synojnë zvogëlimin e ankthit

11  Enri Hide, Assessment of risks on national security, state capacities and society
to react: Violent Extremism and Religious Radicalization in Albania, Albanian
Institute for International Studies, 2015, http://www.aiis-albania.org/sites/default/
files/Violent%20Extremism%20and%20%20Religious%20Radic alization%20
in%20Albania.pdf

422

diaspora shqiptare

ekonomik dhe ndërtimin e besimit në nivelin lokal.12 Ashtu si të tjerët
në rajon, qeveria shqiptare miratoi Strategjinë Kombëtare për Kundër
Radikalizimit dhe Ekstremizmit të Dhunshëm në 2015, një element
kryesor i së cilës është sigurimi i ekonomik i mundësive në zonat e
përcaktuara si “pika të nxehta”. 13 Sidoqoftë, sfidë shtesë e këtij kërkimi
është argumentimi se individët janë të ndjeshëm ndaj radikalizimit
për shkak të një numri kompleks faktorësh përtej stabilitetit financiar,
përfshirë ndjenjat e përjashtimit shoqëror dhe thirrjet në emër të
vëllazërisë apo ndjenjës së përkatësisë.14

Ndjenjat në rritje të përjashtimit shoqëror dhe nevoja për përkatësi
të manifestuara në nivelet e mbështetjes që kanë marrë shumë
predikues salafi dhe wahabbi nga shqiptarët e diasporës në moshë
të re gjatë viteve të fundit, duke kërcënuar të ndryshojë përbërjen e
komuniteteve fetare të diasporës dhe duke prezantuar shpeshherë
ideologji të ngarkuara politikisht që nxisin mosbesim largojnë anëtarët
e Diasporës nga jeta shoqërore dhe publike e vendeve të tyre pritëse.
Sipas Rejhan Nezirit, një predikues shqiptar nga Maqedonia e Veriut
që drejton Xhaminë e Hënës së Re (Xhamia Hena e Re) e vendosur
në qytetin e vogël të Kreuzlingen afër kufirit zvicerano-gjerman, ka
disa çështje themelore që shpjegojnë ndryshimin e pikëpamjeve dhe të
retorikës fetare midis disa të rinjve zvicerano-shqiptarë në Zvicër. Ai
tregon se shumë predikues fetarë me origjinë nga Ballkani Perëndimor
kanë pasur një rol negativ në formimin e mendjeve dhe zemrave
të të rinjve zvicerano-shqiptarë. “Rrëfimi kryesor i paranishëm që

12  Strategjia Kombetare Kunder Ekstremizmit te Dhunshem dhe Plani i Veprimit,
Adopted in 2015 https://mb.gov.al/wp-content/uploads/2018/07/strategjia_
kombetare_per_luften_kunder_ekstrmizmit.pdf
13  Pikat e nxehta ku dihet që përqendrimi i luftëtarëve ime origjinë të huaj ishte
më I madh.
14  www.isdglobal.org/wp-content/uploads/2016/02/Till_Martyrdom_Do_Us_
Part_Gender_and_the_ISIS_Phenomenon.pdf

423

diaspora shqiptare

ata paraqesin është se jemi ne, muslimanët, kundër botës kuffare15. Se
jemi në një luftë të përhershme kundër kësaj bote. Ky është një rrëfim i
vështirë për t’ju kundërvënë,” thotë ai.

Neziri ka udhëhequr Xhaminë e Re në Kreuzlingen për mbi
pesëmbëdhjetë vjet. Gjatë një intervistë me BIRN, ai vë në dukje
marrëdhënien e kahershme me të cilën xhamia e tij ka me mbi 350
familje shqiptare që janë anëtare të kongregacionit të tij. Ai është
krenar për arritjet e tyre dhe nivelin e integrimit që rinia zvicerano-
shqiptare e këtij komuniteti ka qenë në gjendje të përmbushë si pjesë
aktive e shoqërisë zvicerane.

“Krahasuar me shtetet e tjera në Evropë, ne si myslimanë jemi më
të favorizuar kur shikojmë Getot e Parisit ose vendet e tjera përreth,”
thotë ai. “Sistemi arsimor dhe politikat sociale të brendshme janë më
të favorshme në krahasim me shumë vende të tjera në Evropë. Nivelet
e papunësisë janë vetëm në 2.7% në nivel kombëtar dhe sistemi arsimor
ka luajtur një rol të rëndësishëm në uljen e papunësisë, veçanërisht tek të
rinjtë.”Por përkundër një sistemi të fortë mbështetjeje për komunitetet
e disaporës që jetojnë në Zvicër, Neziri kujton se edhe anëtarët e
komunitetit të tij nuk ishin të papërshkueshëm nga përçarjet. “Kishte
të rinj që u ndikuan nga udhëheqësit fetarë dhe selefët predikues të cilët
ishin kryesisht nga Kosova. Disa ishin gjithashtu studentët e mi, por
ishin të ndikuar menjëherë prej tyre. Ata filluan të luteshin ndryshe,
gjë që për ne nuk shkaktoi ndonjë problematikë sepse Islami përqafon
shumëllojshmërinë, por problemi filloi kur ata filluan të impononin
ritualet e njëjta për anëtarët e tjerë të xhematit [xhemat] ”. Ishte në atë
moment, thotë ai, që xhamia e tij duhej të merrte masa dhe të përballej
me sfidën e re.

Neziri thotë se çështjet e identitetit dhe ndjenjës së përkatësisë janë
dobësitë më të rëndësishme që predikuesit nga Ballkani Perëndimor

15  Termi I referohet një personi i cili nuk pranon ose nuk beson në Zot. (Arabic:
‫ هللاا‬Allāh) ose në parimet e Islamit, duke mohuar sundimin dhe autoritetin e
Zotit, dhe shpeshherë përkthehet si “I pafe”

424

diaspora shqiptare

predikojnë në mënyrë që të fitojnë besimin dhe admirimin. Në këtë
luftë, narrativat politike të krahut të djathtë përfitojnë nga ndikimi
që kanë predikuesit islamikë tek të rinjtë në mënyrë që të ushqejnë
frymën anti-emigrantëve dhe narrativat islamofobe që prekin Evropën
sot. “Edhe para 11 shtatorit, Shqiptarët dhe Boshnjakët u panë si
problematikë. Ata u quajtën Jugo Ballkanas, duke i bërë jehonë ish
Jugosllavisë, veçanërisht tek brezat e rinj që nuk ishin në gjendje të
integrohen më shpejt dhe u mungonin aftësitë gjuhësore. Stereotipet,
margjinalizimi u bë pothuajse në mënyrë të menjëhershme. Që nga 11
shtatori, ekziston një shtresë shtesë diskriminimi ndaj myslimanëve.
Partitë e krahut të djathtë kanë luajtur negativisht me numrat, duke
krijuar frikë në komunitetet lokale dhe drejtuar gishtin nga diasporat.
Ne jemi popullsia më e madhe myslimane në Zvicërr, veçanërisht e
ardhur nga Kosova,” thotë ai.

Neziri thotë sekjo ka hedhur terren për lulëzimin e ideologjive
radikale dhe etnike tek të rinjë shqiptarë që ndihen më të margjinalizuar.
“Kjo frikë reflektohet në vendin e punës; gjetja e një pune nuk është më
aq e lehtë. Nëse jeni një grua që mbani shami nuk është e lehtë për të
gjetur një punë ose për të dhënë mësim në shkollat p​ ublike. Gjetja e një
banese me qira nuk është aq e lehtë. Ky është momenti ku të rinjtë janë
më të prekurit. Përmbushja e potencialit të tyre, gjetja e një profesioni
dhe e një vendi për të jetuar. Kur të rinjtë diskutojnë për këto çështje
me njëri-tjetrin ata tentojnë t’i përgjithësojnë ose personalizojnë këto
çështje, duke krijuar kështu terrenin e përsosur për një rrëfim ‘ne
kundrejt tyre’ ”.

Kjo, siç beson ai, krijoi mundësinë që predikuesit radikalë të
kanalizojnë komunikimin dhe ankesat e vecanta në një rrëfim
politik që nxit mosbesimin dhe ndarjen midis bashkësive. Shumica e
predikuesve fetarë janë gjithashtu aktivë në mediat sociale, medium i
cili u mundëson atyre të mbajnë mësime dhe predikime në të gjithë
vendin dhe përtej kufijve. Pavarësisht ndikimit të tyre dhe popullaritetit

425

diaspora shqiptare

të konsiderueshëm në mesin e të rinjve, Neziri beson se mesazhet e
tyre rrezikojnë të zvogëlojnë çështjet komplekse në të thjeshtuara
shpjegime dogmatike që amplifikojnë viktimizimin. “Ne i lejuam disa
nga këta predikues në xhaminë tonë para se të ndiqeshin penalisht dhe
të akuzoheshin për terrorizëm në Kosovë. Megjithatë u kritikuam. Por
ata kishin mbështetësit e tyre këtu dhe ne nuk mund të largoheshim nga
kjo. Ne dëshironim ta mbanim rininë tonë brenda hapësirës sonë, në
mënyrë që ata të mos na rrëshqisnin nga duart “, thotë Neziri.

426

diaspora shqiptare

PËRZIERJA E NACIONALIZMIT DHE
IDEOLOGJISË FETARE

Ky studim zbulon se nacionalizmi është një tjetër nga mënyrat e
përdorura nga disa predikues fetarë që kanë vizituar xhami në të
gjithë komunitetet shqiptare në Diaspora në Evropë. Në të kaluarën,
predikuesit nga Ballkani Perëndimor shpesh përdornin nocione
të nacionalizmit dhe ideve politike që promovojnë unifikimin e
territoreve të populluara nga shqiptarët në Ballkanin Perëndimor
për një Shqipëri të Madhe si mjet për të promovuar një ideologji
xhihadiste. Në leksionet dhe paraqitjet e tyre në ngjarje të ndryshme
me bashkësitë fetare të Diasporës, predikuesit shqiptarë argumentojnë
se forcat islamike do të ruajnë integritetin e popullatës shqiptare në
Ballkanin Perëndimor kundër armiqve të krishterë sllavë që kërkojnë të
minojnë dhe shkelin të drejtat e shqiptarëve në rajon. Në një paraqitje
në 2011, për shembull, Shefqet Krasniqi, figura kryesore e Unionit
Islamik të Kosovës16 , mori pjesë në një konferencë vjetore të mbajtur
në Biel (Zvicër) ku u prezantua si folësi kryesor i një brohoritjeje

16  Nën akuza për nxitje të urrejtjes fetare dhe ndëretnike, duke ndihmuar
organizatat terroriste me anë të evazionit fiskal, u deklarua I pafajshëm nga Gjykata
e Prishtinës për të gjitha akuzat në mars 2018.

427

diaspora shqiptare

“Takbir! Allahu Akbar! “17 Gjatë fjalës së tij, ai promovoi idenë që
ndërtimi i shtetit është i lidhur në thelb me identitetin fetar, duke çuar
deri tek argumenti kryesor sipas së cilit Islami historikisht ka qenë
një “roje për Shqipërinë dhe Shqiptarët ” kundër armiqve të huaj dhe
në skenën botërore18.

Kjo ka bërë të ngrihen vetullat tek ata që studiojnë ndërlikimet e
rolit të shqiptarëve në Ballkanin Perëndimor dhe luftrat ndëretnike
me popullatat e tjera në rajon. Krahasuar me kombet e tjera në të
gjithë rajonin, shqiptarët kanë identifikuar historikisht veten përmes
gjuhës dhe identitetit kombëtar, jo fesë. Pavarësisht nuancave që
historia e Shqipërisë ka deri diku me Islamin për shkak të trashëgimisë
së Perandorisë Osmane, Shqipëria ka një histori po aq të gjatë të
marrëdhënieve ndërfetare midis të krishterëve, myslimanëve dhe
grupeve të tjera etnike që kanë mbështetur dhe kontribuar në
formimin e shtetit shqiptar gjatë periudhave të ndryshme në histori.
Si rezultat, shumica e shqiptarëve nuk e konsiderojnë identitetin e
tyre fetar si identitetin e tyre primar dhe as ekskluziv. Me kalimin
e viteve, megjithatë, rëndësia e identitetit fetar është rritur dhe po
rritet i përdorur gjerësisht nga predikuesit islamikë në të gjithë rajonet
shqipfolëse, duke shkaktuar shpesh fërkimi dhe ndarja sektare brenda
komuniteteve myslimane që ende i përmbahen praktikave shekullore
dhe mësimeve të moderuara në Islam.

Studiuesit në Shqipëri dhe Kosovë shikojnë lidhjen midis

17  Tekbiri (‫ )ری‬B ‫تَ ْك‬, Shqiptim arabisht: [tækˈbiːr]) [a] është fraza arabe Allāhu
akbar (‫ربكأهللا‬, (zakonisht përkthyer si “Zoti është [më] më i madhi”. Është
një shprehje e zakonshme arabe islamike, e përdorur në kontekste të ndryshme
nga besimtarët Myslimanë; në lutjen zyrtare, në thirrjen për lutje (adhān), si një
shprehje joformale e besimit, në kohërat e ankthit ose gëzimit, ose për të shprehur
vendosmëri për të vendosur ose kaluar një sfidë. Kongresi Vjetor ne Biel, Fjalim
i imamitShefqet Krasniqi. Biel, Switzterland, 2011 (Në dispozicion në: https://
www.youtube.com/watch?v=UiOPEjWIXl8&t=7s)
18  idem

428

diaspora shqiptare

nacionalizmit dhe fetar identitetit me shqetësim19. Megjithëse
shfaqja e radikalizimit fetar i atribuohet ndikimeve të jashtme dhe
financimit që kanë institucionet fetare nga fondacionet e bazuara në
Lindjen e Mesme dhe vendet e Gjirit që nga rënia e Komunizmit në
Shqipëri dhe pas shpërbërjes së Jugosllavisë, studiuesit në rajon kanë
shprehur shqetësimin se forca të caktuara gjeopolitike po kërkojnë
të intensifikojnë imazhin e grupeve islamike shqiptare në mënyrë që
të portretizojnë ankesat ndëretnike krahas ndarjeve fetare si një luftë
e përhershme midis sllavëve ortodoksë të krishterë dhe shqiptarët
myslimanë20. Nëse kjo retorikë intensifikohet, axhendat nacionaliste
mund të përfundojnë duke u rrëmbyer nga ideologjitë ekstremiste
fetare ose të rindërtohen si beteja më të mëdha midis myslimanëve
dhe të krishterëve, në vend të ankesave të lokalizuara etnike.

Irfan Peci, ish anëtar i organizatave xhihadiste në Gjermani dhe
tani një avokat dhe trainer për programet e de-radikalizimit për të
rinjtë në nevojë në Gjermani, beson se ka një të vërtetë për këtë.
Gjatë një periudhe kohore, Peci ka vërejtur se mësimet salafiste po
përqafohen nga komunitetet shqiptare anembanë Gjermanisë. Ai
pohon, megjithatë, se diaspora shqiptare mbetet kryesisht laike dhe
më nacionaliste, edhe pse ka frikë në rritje për të dy elementë të
mbivendosur.“Unë njoh dhe kam takuar disa Salafistë dhe Xhihadistë
Shqiptarë në të kaluarën por për mendimin tim tek shqiptarët problemi
është më vogël në krahasim me shtetas të tjerë myslimanë të Ballkanit,
si boshnjakët, sanxhakët e kështu me radhë ... sepse shqiptarët janë
më patriotë dhe kjo është arsyeja pse ata janë më skeptikë, “thotë ai.
Por të dhënat e angazhimit janë të ngjashme me ato të përdorura në
komunitetet e tjera, duke shfrytëzuar ankesat dhe synuar ringjalljen
e mosmarrëveshjeve historike midis etnive në Ballkanin Perëndimor ‘
Ju jeni musliman, shikoni situatën sot, jo besimtarët na sulmojnë ne...

19  Familjaret e femijeve dhe grave te Sirise ne A2, A2 CNN, November 2019
https://www.youtube.com/watch?v=_RdLcbDU2oI
20  Idem

429

diaspora shqiptare

“ Ndonjëherë ata përmendin luftën civile dhe thonë‘ shiko çfarë serbët
jobesimtarë na bënë neve muslimanëve në Bosnjë dhe në Kosovë.
Ata na urrejnë sepse ne jemi myslimanë dhe ata gjithmonë do të na
sulmojnë. Kjo është arsyeja pse ne duhet të jemi të palëkundur në duke
përqafuar Islamin dhe të jemi të përgatitur ”, thotë Peci.

Sipas Pecit,organizatat xhihadiste mbështeten në nxitjen e aleancave
lokale duke shfrytëzuar mosmarrëveshjet etnike të pazgjidhura midis
komuniteteve myslimane në të gjithë Ballkanin si një strategji për të
arritur qëllimin përfundimtar të unitetit politik global midis luftëtarëve
dhe rekrutëve në të gjithë spektrin.

Disa nga këta elementë janë të dukshëm në qendrat kulturore
islame dhe xhamitë që mbajnë lutje për komunitetet shqiptare në
qytete në të gjithë Evropën. Një shembull është Qendra Islamike
Shqiptare, IAZ, në një depo turke në periferi të qytetit bavarez të
Neu-Ulm. Një të Premte pasdite, shumica e atyre që marrin pjesë janë
burra të rinj që kanë migruar kohët e fundit në Gjermani për punë,
dhe të tjerët që ishin ose të lindur ose të rritur në Gjermani. Në hyrje
të Qendrës ka një hartë të madhe ku dallohen territoret shqiptare nën
Perandorinë Osmane, duke përfshirë Shqipërinë, Kosovë dhe pjesë të
Maqedonisë së Veriut, Malit të Zi dhe Greqisë.

“Unë jam nga Tetova [Maqedonia e Veriut], shiko në hartë,” ve
re një i ardhur i fundit në Gjermani. Të rinj të tjerë që marrin pjesë
në lutjet e së Premtes janë të integruar mirë jetën ekonomike dhe
shoqërore të vendit të tyre të adoptuar, por ekziston një ndjenjë e
fortë e nolstalgjie dhe ata thonë se çdo verë mezi presin të kthehen në
Kosovë për pushime: “Atje është zemra jonë”, thotë një 23 vjeçar që
po studion teknologjinë e informacionit dhe është ndjekës i Qendrës
Islamike Shqiptare në Shtutgart.

Gjatë lutjes, hoxha flet për sfidat me të cilat përballet komuniteti
mysliman në të gjithë botën, përçarje, ndarje, pengesa dhe kthim në
xhihad. Por myslimanët duhet të mos dekurajohen, thotë ai.“Kjo ishte
çështja gjithashtu gjatë kohës së Profetit, por Myslimanët sidoqoftë

430

diaspora shqiptare

duhet të jenë gjithmonë të vetëdijshëm për munafikët21 dhe përkundër
këtyre dallimeve, ata duhet të jenë të bashkuar në luftën kundër atyre
që përpiqen t’i ndajnë ato dhe minojnë besimin e tyre,” thotë hoxha,
i cili është me origjinë nga Tetova.

21  Në Islam, munafiq ose myslimani i rremë ishin një grup i shpallur në Kuran
si myslimanë të “jashtëm” që fshinin brenda tyre mosbesimin dhe kërkonin në
mënyrë të vazhdueshme të minonin komunitetin mysliman.

431

diaspora shqiptare

QEVERITË E VENDEVE TË BALLKANIT PERËNDIMOR
DËSHTUAN NË AFRIMIN ME DIASPORAT E TYRE
DUKE BËRË QË VAKUUMI POLITIK TASHMË TË
SHFRYTËZOHET NGA IDEOLOGJIA FETARE

Imamë nga Shqipëria dhe shumë zona të tjera shqipfolëse në të gjithë
rajonin angazhohen në mënyrë aktive me komunitetet e diasporës
për një numër çështjesh, përfshirë këtu rolet gjinore në Islam, duke
promovuar një kod të rreptë të sjelljes në lidhje me vlerat e familjes
dhe marrëdhëniet ndërnjerëzore.22 Përveç frymëzimit dhe promovimit
të një versioni ‘takfiri’ të Islamit, i cili në thelb synon të tjetërsojë dhe
delegjitimojë praktikat fetare autoktone që kanë evoluar me kalimin
e kohës në raport me ato lokale zakonet dhe traditat në Shqipëri dhe
në të gjithë rajonin, këta hoxhallarë luajnë një rol të rëndësishëm
në udhëzimin dhe këshillimin e ndjekësve të tyre në jetën e tyre
të përditshme dhe çështjet personale. Ata shpesh konsiderohen si
mësues të ndjekësve të tyre duke diktuar çfarë duhet bërë dhe çfarë
jo në shumë fusha intime të jetës së përditshme, duke tërhequr
vëmendjen e autoriteteteve. Në Kosovë, një numër i konsiderueshëm
i predikuesve fillimisht u arrestuan dhe hetuan për dyshimin për lidhje
me ‘terrorizmin’por shumë më pas u lanë të lirë për shkak të mungesës
së provave.

Në mungesë të përpjekjeve të vërteta të komunikimit me bashkësitë

22  Ahmed Kalaja, Roli i Femres ne Propagandimin e Fese, Albanian Islamic
Center, Ulm, Germany, 2013 (Available at: https://www.youtube.com/
watch?v=9nknko16HxQ&t=16s )

432

diaspora shqiptare

e Diasporës, Shqiptarët jashtë vendit janë mbështetur në përpjekjet
individuale për të ruajtur kulturën e tyre dhe lidhjet kombëtare me
vendet e tyre të origjinës. Unioni i Myslimanëve Shqiptarë (Unione
Degli Muslimani Albanesi), themeluar fillimisht në 2007 në Itali,
është një shembull. “UAMI ka lindur nga nevoja për të ruajtur
identitetin tonë kulturor. Ne e krijuam këtë bashkim me një grup
studentësh kryesisht nga Shqipëria. Ne ndjenim nevojën për të
mbajtur kulturën tonëdhe identitetin fetar,” thotë Briken Bakalli, një
nga bashkëthemeluesit e UAMI dhe banor i Firences për mbi 20 vjet.
“Shqiptarët që jetojnë në Itali janë ndër komunitetet e emigrantëve
më mirë tëmë të integruara këtu. Ne jemi më shumë se 500,000.
Qeveria italiane, edhe pse nuk po i përjeton ditët e saj më të mira
në lidhje me migracionin, nuk merr asgjë nga ne. Të drejtat tona
janë të mbrojtura dhe të respektuara. Çfarë është që mungon për ne
shqiptarët këtu është lidhja jonë me Shqipërinë. Qeveria shqiptare
është pothuajse inekzistente. Ne jemi pothuajse 600,000 shqiptarë
dhe qeveria shqiptare është inekzistente për të na ndihmuar të ruajmë
identitetin tonë, ” thotë Bakalli.

Rrjeti në rritje i ndikimeve fetare shihet gjithashtu në shkollat​​
e gjuhëve ku institucionet fetare përgatisin kurrikula mësimore,
ambiente shkollore dhe mësues të trajnuar për familjet shqiptare që
synojnë të mbajnë lidhjet e tyre kulturore me vendin e tyre të origjinës.
Qeveritë e Shqipërisë, Kosovës dhe Maqedonisë së Veriut kanë
mbetur prapa në ofrimin e shërbimeve të ngjashme dhe investimin
në vazhdimin e qendrave kulturore dhe krijimin e klasave të mësimit
të gjuhës që dikur u ofroheshin fëmijëve dhe familjeve që jetonin
jashtë vendit. Për ekspertët vendas, ky është një fenomen shqetësues,
sepse forca të tjera kanë zëvendësuar atë rolin që shteti duhet të luajë
në mobilizimin e komuniteteve të Diasporës. “Ekziston një numri
në rritje i fëmijëve shqiptarë që ndjekin mësimet në gjuhën shqipe të
ofruara në xhami dhe qendra fetare ”, thotë Gani Mehmeti, një gazetar

433

diaspora shqiptare

dhe shkrimtar me seli në Kosovë dhe një kritik i zëshëm i ndikimeve
fetare në komunitetet e diasporës në Perëndim. Në një intervistë për
BIRN, ai kujtoi disa raste kur organizatat islamike dhe individët nga
Pakistani dhe vendet e Gjirit iu drejtuan gazetës në gjuhën shqipe për
të cilën punoi në Cyrih, Zvicërr, në mënyrë që të botojë artikuj dhe
pjesë të tjera të shkruara që do të promovonin ide islamiste tek një
audience kryesisht shqiptare.“Kthehem në vitin 1997, kur ende jetoja
në Zvicër dhe po drejtonim gazetën Rilindja (Rilindja) në Cyrih,
fëmijët shqiptarë ishin duke ndjekur klasa të rregullta të gjuhës në
shkolla dhe atje nuk ishin shumë institucione fetare ”. Arsim Sinani,
një profesor me bazë në Tetovë në Fakultetin Filozofik të Universitetit
të Prishtinës në Kosovë, thotë se është e vështirë të gjurmoni fondet
prapa fondacioneve dhe organizatave që ofrojnë klasat e gjuhës
shqipe në institucionet fetare në Evropë, por ai beson se ambiciet
gjeopolitike ruse dhe turke qëndrojnë pas përpjekjeve afatgjata për të
ndikuar komunitetet shqiptare për qëllime më të gjera gjeopolitike
dhe strategjike përmes revizionizmit historik23.

Në intervistat me udhëheqësit fetarë dhe zyrtarët e qendrës
kulturore islamike në Itali dhe Zvicërr, të gjithë pranuan që anëtarët e
komunitetit të kontribuojnë me një tarifë periodike për mirëmbajtjen
e organizatave të tyre.

23  Individual interview, Arsim Sinani, April 29, 2019.

434

diaspora shqiptare

KONKLUZIONE

Pavarësisht nga modelet e migrimit të vazhdueshëm që vazhdojnë të
rriten midis shqiptarëve në Ballkan,marrëdhëniet midis qeverive lokale
dhe diasporave të tyre përkatëse mbetet e dobët dhe e paqartë, duke
lënë një boshllëk politik dhe shpirtëror për komunitetet shqiptare që
mbështeten fort pas identitetit të tyre ndërsa jetojnë jashtë. Qeveritë
në Shqipëri ashtu edhe Kosovë kanë krijuar së fundmi Ministri të
Diasporës, por progresi në inkurajimin e këtyre komuniteteve për
t’u bërë më aktivë në jetën politike dhe shoqërore të vendeve të tyre
të origjinës mbetet një sfidë. Për qeveritë në Ballkanin Perëndimor,
Diaspora kryesisht shihet si një burim financiar për mijëra anëtarë të
familjeve të tyre që jetojnë në shtëpi (vendin e origjinës) dhe shpesh
mbështeten në dërgesat e parave.

Por grupet e Diasporës të intervistuara për qëllimin e këtij studimi
besojnë se kjo marrëdhënie është e paqëndrueshme dhe se duhet
bërë më shumë për të tërhequr kapitalin njerëzor përsëri në vendet
e origjinës. Liza Gashi, themeluese e GERMIN, një organizatë jo-
qeveritare

që mbron të drejtat e diasporës shqiptare jashtë vendit, pohon se
komunitetet e diasporës janë ende shumë poshtë në listën e përparësive
për qeveritë në Shqipëri dhe Kosovë. Në shkurt, qeveria shqiptare
organizoi një samit në shkallë të gjerë për të tërhequr udhëheqës,
sipërmarrës dhe përfaqësues nga komunitetet e Diasporës për të

435

diaspora shqiptare

investuar në vendlindjet e tyre. Ngjarja tërhoqi kritika mbi madhësinë
e buxhetit të saj dhe mungesën e rezultuar të vendimeve të politikave.
24“Shqipëria nuk ka një buxhet të aprovuar për Diasporën, por buxheti
i Samitit të Diasporës ishte rreth 600,000 Euro, që merren vetëm me
logjistikën e ngjarjeve në Tiranë,” Thotë Gashi.

Përfaqësues nga Ministria Shqiptare e Diasporës u konsultuan për
qëllimin e këtij studimi, të cilët pohuan e samiti ishte rasti i parë kur
shumica organizatave dhe udhëheqësve nga jashtë u takuan dhe ishin
në gjendje të komunikonin ide për angazhime të mëtejshme.

Sipas Gashit, rrjeti i gjerë i bashkësive fetare në Diasporë nuk duhet
parë me skepticizëm dhe shqetësim, por duhet parë ende si potencial
i pashfrytëzuar. “Disa nga këto xhami nuk janë domosdoshmërisht
të lidhura me radikalizimin. Ato janë një mundësi e çmuar për tu
rrjetëzuar dhe shoqëruar. Nëse mundësi të tjera mungojnë, shqiptarët
gjejnë mjete të tjera për tu takuar mes tyre, “ thotë ajo.

Për shqiptarët që jetojnë jashtë, rrjetet e komunitetit shërbejnë si
një rrjet sigurie për të ruajtur

identiteti i tyre midis ndryshimeve kulturore dhe ndërrimeve
të shpejta shoqërore. Komunitetet fetare janë të rëndësishme në
mobilizimin e mbështetjes për migrantët shqiptarë që jetojnë jashtë
vendit, përfshirë orët e gjuhës për fëmijë, krijimin e rrjeteve për të
gjetur punë ose shoqatat kulturore ku mund të mblidhen. Të gjithë
këtyre elementeve u mungon mbështetja nga qeveritë e Shqipërisë ose
Kosovës dhe aftësia për t’i mbështetur ato nuk është e mjaftueshme
për të përmbushur nevojat e Diasporës. “Ne kemi një krizë identiteti
midis migrantëve të gjeneratës së dytë ose të tretë, veçanërisht ata që
jetojnë në Gjermani ose Zvicërr. Cila është lidhja e tyre e ardhshme me
vendin e tyre? Përtej vizitave çdo verë në vendlindjet e prindërve të
tyre, ata nuk ndihen as plotësisht zviceranë dhe as shqiptarë. Mbështetja

24  Esmeralda Keta, Kostot e larta shfryjne entuziazmin per Samitin e Diaspores,
Reporter.al, February 2019, https://www.reporter.al/kostot-e-larta-shfryjne-
entuziazmin-per-samitin-e-diaspores/

436

diaspora shqiptare

institucionale dhe strukturore është e nevojshme për të adresuar këtë
aspekt dhe për të shmangur margjinalizimin e mëtejshëm kultural të
kësaj rinie,” thotë Gashi.

Rastet e luftëtarëve të huaj terroristë etnikë shqiptarë dhe
mbështetësve të organizatave xhihadiste që vijnë nga Perëndimi nuk
janë të vështira për t’u gjetur. Kohët e fundit, raste të tilla fituan
vëmendjen e mediave dhe demonstruan se si çështja e luftëtarëve të
huaj dhe radikalizimi shkon përtej kufijve kombëtarë në Shqipëri
dhe përtej Ballkanit Perëndimor. Rasti më i spikatur ishte historia e
Alvin Berishës, një djalë i ri i me origjinë shqiptare i lindur dhe rritur
në Itali deri në moshën gjashtë vjeç. Raportet e mediave pretendojnë
se familja e tij u zhvendos në Itali nga Shqipëria në 200025. Në vitin
2014, Alvini u zhduk kur nëna e tij, Valbona Berisha, e çoi në Siri pa
dijen e bashkëshortit të saj. Autoritetet në Itali sugjerojnë që Valbona
u radikalizua nga komunikim i shpeshtë në internet me mbështetësit
e ISIS nga Kosova dhe Maqedonia e Veriut

që e bindën atë të bashkohej me grupin dhe të merrte djalin me
vete.26 Më së fundmi kohët e fundit, Hasan B., një shtetas gjerman
me origjinë kosovare, u procedua penalisht nën akuzat e financimin
e terrorizmit dhe mbështetjen e një organizate terroriste për shkak
të aktiviteteve të tij në “Transferimin e fondeve tek luftëtarët e IS”27.
Raste të ngjashme nuk është e vështirë të gjesh.

Çështja e radikalizimit dhe ekstremizmit të dhunshëm, në kushtet
e radikalizimit islamik, është diskutuar gjerësisht në vitet e fundit, por
debati nuk duket se ka mbaruar. Pyetja vazhdon të marrë përgjigje
emocionale në kontekstin e një klime politike të tensionuar që është

25  Kush eshte nena e Alvni Berishes qe ka trazuar Italine e Shqiperine, Balkanweb,
November 2019 https://www.balkanweb.com/kush-eshte-nena-e-alvin-berishes-
qe-ka-trazuar-italine-e-shqiperine-si -e-mori-djalin-e-vetem-per-siri/
26  Idem
27  The Federal Prosecutor’s Office, December 2019 https://www.generalbundesa
nwalt.de/de/showpress.php?themenid=21&newsid=863

437

diaspora shqiptare

rritur tashmë sidomos në krahun e djathtë politik duke i shfaqur hapur
nga liderët evropianë si dhe shpresat gjithnë e m e më të mjegullta të
shteteve të Ballkanit për të përparuar drejt anëtarësimit në Bashkimin
Evropian. Ky bllok kritikohet shpeshherë në rajon si “ Klub vetëm
për të Krishterët”.

Sa më shumë largohet perspektiva e pranimit në BE aq më lehtë
çështjet e identitetit shfrytëzohen nga aktorët e jashtëm të cilët
synojnë të fitojnë kapital politik për ndarje dhe mosbesim jo vetëm
në rajon, por midis komuniteteve të migrantëve që jetojnë dhe punojnë
në qytetet kryesore të Evropës por që ndihen gjithnjë e më të larguar
dhe të largët nga bashkëqytetarët evropianë të komuniteteve që kanë
pranuar.

438

diaspora shqiptare

Isuf Luzaj, filozofi dhe
shkrimtari shqiptar në
kërkim të atdheut ideal

Dr. Mimoza Hysa,
Qendra e Botimeve për diasporën

439

diaspora shqiptare

PËRMBAJTJA 441
442
I. Kush është Isuf Luzaj? 444
a) Vendlindja, pikënisje dhe pikëmbërritje e kërkimit 445
b) Shkodra, porta e parë drejt qytetërimit perëndimor 446
c) Franca, ngjizja e filozofit 447
ç) Mësonjës në Elbasan dhe Korçë 448
d) Veprimtar dhe luftëtar në Vlorë 449
dh) Në burgjet e Italisë 451
e) Kthimi i fundit në Vlorë 452
ë) Arratia në Itali 455
f ) Karriera në Argjentinë 460
g) Amerika: ndalesa e fundit

II. Shqipëria e Isuf Luzajt – përpjekje për paqe

440

diaspora shqiptare

I. KUSH ËSHTË ISUF LUZAJ?

“Dje qeshë dikushi që erdha nga boshësia,
nesër do të jem askushi në vendin tim.”1

Isuf Luzaj

Isuf Luzaj është një prej shumë shkrimtarëve mërgimtarë të dënuar
me harresë për një kohë të gjatë. I censuruar që në fillesa për
kundërshti ndaj pushtetit në fuqi2, i kritikuar ashpërsisht që herët
për mospërputhje me etikën dhe moralin e kohës3, i dënuar në
mungesë si armik i vetëdijshëm i ideologjisë komuniste, i mirëpritur
me pikatore në rrethet letrare të këtyre njëzet viteve, i papërfillur nga
historishkrimi dhe letërsishkrimi zyrtar4, i pabotuar tërësisht dhe,
për rrjedhojë, pjesërisht i njohur edhe nga lexuesi; kësisoj, pak ose
aspak i vlerësuar.

Grishja për të marrë në analizë veprën e Isuf Luzaj ishte një

1  Isuf Luzaj, Lamtumira e yjeve, Shtëpia Botuese Ombra GVG, Tiranë, 2001, f.15.
2  AQSH, Fondi nr. 161, Dosje 713, viti 1940, Relacion i Drejtorisë së Policisë
lidhur me veprimtarinë e profesorit të filozofisë, Isuf Luzaj. Në relacion përmendet
gjithashtu edhe ndalimi i librit të parë të autorit “Rrëfimet”, për shkak të disa
poezive ku propagandohet kundër regjimit të Zogut, si dhe për përmbajtjen
amorale të një cikli të përmbledhjes poetike.
3  Një artikull i botuar në gazetën “Shtypi”, nr. 25, dt. 12 qershor1937, f. 1, vëllimi
Rrëfimet cilësohet si “një libër që mund të zërë një vend të çquar ndër botimet
pornografike”.
4  Isuf Luzaj nuk është përfshirë në Fjalorin enciklopedik shqiptar të përgatitur nga
Emil Lafe dhe të botuar nga Akademia e Shkencave, Tiranë, 2009.

441

diaspora shqiptare

kërshëri personale për të njohur një autor nga më prodhimtarët e
letërsisë shqipe, me një arkiv me mbi 93 dorëshkrime5, të cilat ende
presin dritën e botimit. Përtej kureshtjes, studimi i veprës së Luzajt
paraqitet dhe si një detyrim për kritikën e sotme, meqenëse kemi
të bëjmë me një autor, ndër të paktët, me një vetëdije filozofike të
shprehur qartazi në krijimtari.

Kurba e zhvillimit të personalitetit të tij, për rrjedhojë edhe e
krijimtarisë letrare, përligj mendimin niçean se “filozofi i vërtetë
jeton në mënyrë ‘jofilozofike’ dhe ‘joseriozisht’, para së gjithash në
mënyrë jo të mençur; ai ndien brengën dhe detyrimin për të kryer
qindra përvoja”6. Kjo lojë përvojash dhe kokëkrisjesh, herë në emër
të idealit e herë si instinkt zhvillimi e ndryshimi, e ka bërë autorin të
gjendet në rrethana e situata nga më të ndryshmet: në demonstrata
si kundërshtar i regjimit, në male si luftëtar për çlirimin e vendit, në
burgje si i dënuar nga pushteti në fuqi, në mërgim si i nderuar nga të
huajt dhe në atdhe si i harruar nga bashkëkombësit.

Bazuar në thënien e lashtë se “asgjë nuk lind nga asgjëja”, del e
domosdoshme një analizë deduktive në historinë individuale të
formimit të Isuf Luzajt, për të kuptuar rrethanat kyçe, personazhet
e rëndësishme, ngjarjet kryesore që kanë ndikuar dhe kushtëzuar
autorin në jetën dhe veprimtarinë e tij.

a) Vendlindja, pikënisje dhe pikëmbërritje e kërkimit

Universi letrar i Luzajt përshenjet nga kujtimet e vendit të
origjinës, të Kaninës së Vlorës, ku lindi më 21 shkurt 19137, pak muaj
pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë.

5  Faksimile e letrës së Isuf Luzajt, dt. 09.02.1996, drejtuar Xhevat Beqarajt, në të
cilën i paraqet listën e dorëshkrimeve të tij dhe e sqaron se duhet të botohen me
kujdes pas vdekjes së tij, duke i ruajtur identitetin; arkiva personale e shkrimtarit
Xhevat Beqaraj.
6  Nietzsche, Friedrich, La gaia scienza, Edizioni Studio Tesi, Pordenone, 1991, f. 315.
7  Për të dhënat mbi jetën dhe veprimtarinë e Isuf Luzajt, shih Xhevat Beqaraj,
revista “Të drejtat e njeriut”, Nr. 3, 2001, f. 89-108.

442

diaspora shqiptare

I ati, hoxhë i arsimuar në Stamboll, u bë mësuesi i parë i Isufit
pesëvjeçar, meqenëse në Vlorë dhe rrethinat e saj asokohe ishin
mbyllur shkollat fillore. Mësimet e para të Isufit nisën me abetaren
e gjuhës arabe dhe me “Kuranin”, që patën rëndësi vendimtare në
formimin e tij. Nga viti 1917 deri më 1921 ai kaloi orë të tëra duke
mësuar arabisht e më pas persisht, gjuhë që do ta afronin me kulturën
e sidomos me letërsinë arabe e perse, me përrallat “Një mijë e një net”
dhe poetët Sadiun e Shiraziun, që e frymëzuan gjatë gjithë jetës.

Njohja me gjuhët e Orientit do t’i zgjonte interesin për një botë
të largët e të mistershme, e cila do të përbënte ndjelljen dhe fanitjen
e papërballueshme të Luzajt. Kjo magjepsje, që nis në fëmijëri dhe
ruhet gjatë gjithë jetës së autorit, përbën mirëfilli edhe një dëshmi
të qenësishme të pranisë së natyrshme të kulturës perse në botën
shqiptare të asokohe, të përcjellë edhe nga një pjesë e mirë e poetëve
bejtexhinj dhe atyre të Rilindjes Kombëtare. Ëndrra e Lindjes së
Largët e veshur me mister, ngjizur që herët, përbën dhe shenjën
parake në formimin e autorit. Po në moshë të njomë u njoh dhe me
fenë myslimane, që do t’i zgjonte më pas pyetje të rëndësishme mbi
Zotin dhe ekzistencën e jetës.

Është interesante të theksohet që Luzaj e ka nisur rrugëtimin
drejt dijes përmes dy librave të rëndësishëm në gjuhët arabe dhe
perse: “Kuranit” dhe përmbledhjes me përralla “Një mijë e një net”,
që do të paracaktojë në njëfarë mënyre tërheqjen e tij të përhershme
drejt letërsisë dhe filozofisë orientale.

Shkollën fillore e kreu më pas në Ujin e Ftohtë, në vitet 1921–
1926, me rezultate të shkëlqyera. Vendlindja u ngulit thekshëm në
pavetëdijen e Luzajt, për t’u rizgjuar herë pas here në krijimtarinë e
tij, sidomos në periudhën e mërgimit. Dashuria për vendlindjen iu
kthye në një ëndërr e makth, në shqetësim, brengë e burim frymëzimi.
“Nga të gjitha ndjenjat njerëzore, – do të shkruante poeti më vonë, –
asnjë nuk është më e natyrshme sesa dashuria për krahinën, qytetin,
fshatin, fushën, malin, luginën e sheshullakun me të cilat jetuam vitet

443

diaspora shqiptare

e para”8. Gjuha dialektore, e ngulitur nga vendlindja si lëndë e parë, si
dhe vjershat e bejtexhinjve – poetëve të erosit, vargjet e Naimit e më
pas të Ali Asllanit, do të jenë ato që do të ndjellin ndjenjat poetike
të Luzajt. Vendlindja, Kanina “fatbardhë, me kështjellën për qielli/
kokën nëpër re, këmbët buzë detit”9, përbën dhe vendparajsën apo
pikën e nisjes, të lindjes, të veshur me dritë dielli e aromë deti e lulesh,
të ngulitur në gjuhë popullore të patjetërsueshme, por njëkohësisht
edhe pikën e mbërritjes pas kalvarit të gjatë të udhëtimit nëpër botë,
si dhe kurbës së ndryshimeve në këndvështrimin ndaj botës, pikën e
paqësimit me gjithçka, përtej së mirës dhe së ligës.

b) Shkodra, porta e parë drejt qytetërimit perëndimor

Faza e dytë e formimit, periudha e adoleshencës, do ta gjejë
Luzajn me studime në një qytet djep kulture si Shkodra. Studimet
gjashtëvjeçare të gjimnazit shtetëror të këtij qyteti do t’i mbaronte në
vitin 1933, një vit para afatit, me rezultate të shkëlqyera. Nuk mund të
zgjidhej një qytet më i mirë për formimin e tij kulturor sesa Shkodra
e viteve tridhjetë, ku lulëzonin shkollat letrare të françeskanëve dhe
jezuitëve, shoqërive gjuhësore letrare, si: “Bashkimi” (1899), “Agimi”
(1901), klubi “Gjuha shqipe” (1911), revistat katolike, si: “Hylli i
Dritës” (1930–1944) i Gjergj Fishtës, “Zâni i Shna Ndout” (–1944)
dhe “Leka” (1929–1944), të cilat luanin një rol të rëndësishëm në
përhapjen e ideve. Kjo periudhë përkon dhe me një zhvillim të ri të
kulturës në Shqipëri që zinte fill në Shkodër e që kishte të bënte me
neoshqiptarizmin, me përpjekjen për të luftuar padijen dhe për t’i
gjetur vendin Shqipërisë në kulturën perëndimore10. Pikërisht këtu,
Luzaj i ri, përmes mësimit të gjuhës latine dhe frënge11, filloi të njihej

8  Isuf Luzaj, “Zëri i gjakut” te Filozofia e Bukurisë, vep. cit., f. 170.
9  Isuf Luzaj, Autobiografi, Arkivi personal i autorit.
10  Robert Elsie, “Kultura shqiptare e viteve 30”.
11  Arkivi Qendror i Shtetit, Fondi 669, V. 1923, D. 8, f. 5.

444