Erandioztarren euskara II GRAMATIKA

Erandioztarren euskara: II Gramatika Iñaki Gaminde Naia Eguskiza

Iñaki Gaminde Naia Eguskiza Argitaratzaileak: Erandioko Udala Azalaren diseinua: Krea Comunicación SL ISBN (obra osoarena): 978-84-09-49635-8 ISBN (bigarren liburukiarena): 978-84-09-49832-1 L.G: BI 00386-2023 Inprimatzailea: MS Comunicación gráfica y visual

Aurkibidea Contenido 1. Sarrera..............................................................................................................................1 2. Metodologia ...................................................................................................................13 2.1. Datuak jaso .............................................................................................................13 2.2. Datuak prozesatu ....................................................................................................13 2.3. Datuak aztertu.........................................................................................................16 3. Fonemak eta soinuak ......................................................................................................19 3.1. Fonemak, Alofonoak eta Soinuak............................................................................20 3.1.1. Bokalak ...........................................................................................................20 3.1.2. Herskariak .......................................................................................................22 3.1.3. Sudurkariak .....................................................................................................24 3.1.4. Frikariak..........................................................................................................25 3.1.5. Afrikatuak .......................................................................................................26 3.1.6. Dardarkariak....................................................................................................27 3.1.7. Albokariak.......................................................................................................29 3.2. Arau fonologikoak ..................................................................................................30 3.3. Informatzaileen sailkapena......................................................................................32 4. Silabak ...........................................................................................................................35 4.1. Silaben osagaiak .....................................................................................................36 4.1.1. Hasierak ..........................................................................................................36 4.1.2. Guneak............................................................................................................37 4.1.3. Kodak..............................................................................................................38 4.2. Silaba moten hedaduraz ..........................................................................................40 4.3. Informatzaileen sailkapena......................................................................................41 4.4. Silaba motak lexikoan.............................................................................................43 4.5. Silaben iraupenak....................................................................................................45 5. Azentua eta intonazioa ...................................................................................................49 5.1. Azentua ..................................................................................................................49 5.1.1. Izen eta adjektiboen azentuaz ..........................................................................50

5.1.2. Aditz partizipioen azentuaz..............................................................................53 5.1.3. Morfema gramatikalen azentuaz ......................................................................53 5.2. Esaldien intonazioaz ...............................................................................................58 6. Testuen prosodiaz...........................................................................................................63 6.1. Osagaien iraupenaz .................................................................................................63 6.2. Talde prosodikoez...................................................................................................67 6.3. Etenak.....................................................................................................................69 6.4. Abiadura .................................................................................................................73 6.5. Erritmoa..................................................................................................................75 6.5.1. Metriken azterketa...........................................................................................75 6.5.2. Informatzaileen sailkapena ..............................................................................80 6.6. Muga-tonuak...........................................................................................................81 6.6.1. Muga-tonuen banaketa.....................................................................................81 6.6.2. Muga-tonuak eta etenak...................................................................................82 6.6.3. Informatzaileen sailkapena ..............................................................................84 6.7. Talde prosodikoen gailurrak....................................................................................87 6.7.1. Gailurren kokagunea .......................................................................................87 6.7.2. Informatzaileen sailkapena talde prosodikoen gailurren arabera .......................89 7. Berba konposatuez .........................................................................................................91 7.1. Berba eratorriak ......................................................................................................91 7.1.1. Izenak..............................................................................................................91 7.1.2. Adjektiboak.....................................................................................................96 7.1.3. Aditzondoak....................................................................................................99 7.1.4. Aditzak............................................................................................................99 7.2. Berba elkartuak.....................................................................................................100 7.2.1. Izenak............................................................................................................100 7.2.2. Izenondoak....................................................................................................104 7.2.3. Aditzak..........................................................................................................104 8. Kasuen morfemak ........................................................................................................107 8.1. Artikulua...............................................................................................................107

8.2. Bizidunak .............................................................................................................109 8.2.1. Absolutua ......................................................................................................110 8.2.2. Ergatiboa.......................................................................................................111 8.2.3. Datiboa..........................................................................................................111 8.2.4. Genitiboa.......................................................................................................112 8.2.5. Soziatiboa......................................................................................................112 8.2.6. Destinatiboa ..................................................................................................113 8.2.7. Motibatiboa ...................................................................................................114 8.2.8. Adlatiboa.......................................................................................................115 8.2.9. Partitiboa.......................................................................................................115 8.2.10. Prolatiboa ....................................................................................................116 8.2.11. Instrumentala...............................................................................................116 8.3. Bizigabeak ............................................................................................................117 8.3.1. Inesiboa.........................................................................................................118 8.3.2. Adlatiboa.......................................................................................................118 8.3.3. Ablatiboa.......................................................................................................119 8.3.4. Adlatibo direktiboa........................................................................................119 8.3.5. Muga-adlatiboa..............................................................................................120 8.3.6. Genitiboa.......................................................................................................121 8.4. Informatzaileen sailkapena....................................................................................122 9. Izen morfologiaren kategoriak ......................................................................................125 9.1. Adjektiboak ..........................................................................................................125 9.2. Erakusleak ............................................................................................................128 9.3. Izenordainak .........................................................................................................132 9.4. Aditzondoak .........................................................................................................134 9.5. Zenbatzaileak........................................................................................................138 10. Aditz ez jokatuak........................................................................................................141 10.1. Partizipioak.........................................................................................................141 10.2. Aditz izenak........................................................................................................146

11. Aditz jokatuak............................................................................................................151 11.1. Aditz Trinkoak....................................................................................................152 11.1.1. Aditz iragangaitzak......................................................................................153 11.1.2. Aditz trinko iragankorrak.............................................................................156 11.2. Aditz jokatuen aspektuak ....................................................................................160 11.2.1. Aspektu burutua ..........................................................................................160 11.2.2. Aspektu ez-burutua......................................................................................161 11.2.3. Gertakizuna .................................................................................................165 11.2.4. Puntukariak .................................................................................................165 11.3. Aditz laguntzaileak .............................................................................................166 11.3.1. Nor..............................................................................................................166 11.3.2. Nor-Nori......................................................................................................168 11.3.3. Nork-Nor.....................................................................................................171 11.3.4. Nork-Nori-Nor ............................................................................................176 11.4. Aditz alokutiboak................................................................................................181 11.4.1. Aditz laguntzaileen alokutiboak...................................................................181 11.4.2. Aditz trinkoen alokutiboak ..........................................................................182 11.5. Informatzaileen sailkapena ..................................................................................184 12. Sintaxiaz ....................................................................................................................189 12.1. Juntagailuak ........................................................................................................189 12.1.1. Emendiozkoak.............................................................................................190 12.1.2. Hautakariak .................................................................................................191 12.1.3. Aurkaritzakoak ............................................................................................192 12.2. Lokailuak............................................................................................................193 12.2.1. Emendiozkoak.............................................................................................193 12.2.2. Hautakariak .................................................................................................194 12.2.3. Aurkaritzakoak ............................................................................................195 12.2.4. Ondoriozkoak..............................................................................................196 12.2.5. Kausazkoak .................................................................................................196

12.3. Menderagailuak ..................................................................................................198 12.3.1. BA- menderagailua......................................................................................198 12.3.2. -LA menderagailua ......................................................................................200 12.3.3. -N menderagailua ........................................................................................202 12.3.4. Aldakortasuna menderagailuetan .................................................................209 13. Amaiera......................................................................................................................213 13.1. Aldagaien eragina ...............................................................................................213 13.2. Informatzaileen sailkapenak ................................................................................215 13.2.1. Segmentalen fonologia ................................................................................215 13.2.2. Prosodia ......................................................................................................217 13.2.3. Morfosintaxia ..............................................................................................220 14. Eranskina ...................................................................................................................223 15. Bibliografia ................................................................................................................233

1 1. Sarrera Liburuki honetan Erandioko euskaldun batzuen gramatikaz, gramatikaren aldakortasunaz eta dibertsitateaz jardungo dugu. Aztertzen dugun esparrua mugatzekotzat esan dezagun hemen arduratuko garela familia transmisioaren bidez euskara jaso duten eta Erandion jaio eta bizi izan diren euskaldunekin, euskaldun horiek gainera 1910-1970 urte bitartean jaioko andrazkoak eta gizonezkoak izan dira. Guk geure hemengo jardun esparrua hola mugatu badugu ere, horrek ez du esan gura euskaldun gehiagorik ez dagoena herrian, jakina. Badaude gazteagoak XXI. mendean jaiokoak ere bai, badaude euskara hezkuntzaren bidez jaso dutenak, dela txikerretan dela nagusitan, badaude euskaldun berrien seme-alaba euskaldunak, erbestekoak eta behin honezkero bertakotu direnak eta enparauak. Gu hemen ezin hedatu izan gara horietara guztietara, horrek aise gaindituko luke gure lan hau eta horri ekiteko eta burutzeko beste oinarri teoriko eta metodologiko batzuk beharko lirateke. Argi utzi gurako genuke gramatikatzat jotzen dugula hiztunek hizkuntza erabili ahal izateko daukaten arau multzoa, hau da, gramatika inbentario batzuek osatzen dute eta inbentario horiek erabiltzeko arauek eta murriztapenek. Inbentarioak fonologian, morfologian eta sintaxian dauzkagu. Liburuki honetako atal gehienak hiru bloke nagusitan bana daitezke: Ahoskera, morfologia eta sintaxia. 1.1. irudian atal bakoitza zein bloketan kokatzen den erakusten da. 1.1. irudia: Liburuaren bloke nagusiak eta euron atalak.

2 Bestalde, atal gehienetan aldakortasunaz eta dibertsitateaz ere jardungo dugu; hori dela eta, lexikoan egin dugun bezala, adibideetan belaunaldi zenbakia eta generoaren laburdurak emango ditugu. Belaunaldia 1, 2, 3 eta 4 zenbakien bidez adieraziko da eta generoa, berriz, A letraren bidez andrazkoa denean eta G letraren bidez gizonezkoa denean. Lana burutzeko erabili dugun metodologia deskribatzen duen 2. atalaren ostekoetan gramatikaren blokeak osatzen dituzten atalak datoz. Ahoskeraz eta gramatikaz berba egitean ezinbestean fonologiaz eta fonetikaz berba egin behar da, biak baitira gramatika sistemaren azpi-sistema bi. Tradizio linguistikoan aspalditik bereizi dira azpi-sistema bi hauek. Fonologia eta fonetika banan aztertzeko tradizio luzea egon den arren, gero eta gehiago dira bereizi ezinekotzat jotzen dituzten lanak eta egileak (Oñederra, 2004; Mickunaityte, 2008). Fonetika soinuaren alde fisikoaz arduratzen da.“La phonétique détermine la nature physiologique des sons. Ses unités sont les voyelles, les consonnes et les semi-voyelles” (Mickunaityte, 2008). Fonologia, berriz, horien errepresentazio abstraktuez; dena dela, nekez topatzen da definizioetan bat guztiz asegarria dena. “La phonologie fait partie de la phonétique et envisage les sons du point de vue de leur fonction dans une langue. Ses unités sont les phonèmes” (Mickunaityte, 2008). Fonologiaren zein fonetikaren ikuspuntuetatik kate mintzatuaren zati batzuk segmentalak dira eta beste batzuk suprasegmentalak. Segmentalak dira erraz bakartu daitezkeen elementuak, fonemak fonologiaren ikuspuntutik eta soinuak fonetikaren ikuspuntutik. Suprasegmentalak, ordea, euren azpian segmentu bat baino gehiago hartzen dutenak dira eta ez dira erraz bakartzen; euron artean silabak, oinak, morak, azentua, intonazioa eta oro har prosodia topatzen ditugu. Esan dezakegu euron eragin eremuan segmentu bat baino gehiago kokatzen dela. Fonologiaren zereginetan hizkuntzaren fonemen inbentarioak finkatzea eta arauak azaltzea sartzen dira, baina baita geroago ikusiko ditugun suprasegmentalez arduratzea ere. Gure lan honen hirugarren atalean Erandioko euskararen fonemen inbentarioa deskribatuko da eta, berau oinarritzat hartuta, arau fonologiko nagusiak aztertuko dira. Arlo honetako aldakortasuna aztertzeko fonemen eta arauen maiztasunez baliatuko gara eta hauetako batzuk erabilita informatzaileen sailkapenak egingo dira. Gure liburuki honen laugarren, bosgarren eta seigarren ataletako azterketak guztiz lotzen dira fonologia prosodikoaren edo hierarkia prosodikoaren teoriarekin. Hierarkia prosodikoa izeneko teoriaren arabera (Selkirk, 1981, 1996; Nespor eta Voguel, 1986, Inkelas eta Zec, 1996; Mohanan, 1996; van der Hulst, 1999; askoren artean) beherengo mailan silaba (edo mora) agertzen zaigu. Teoria honen arabera, gure berbaldiaren sekuentzia jakin bat hierarkikoki antolatuta dauden osagai prosodikoek osatzen dute eta horietako bakoitza arau eta prozesu fonologikoak ezartzeko eremua da. Beraz, hierarkia prosodikoak arauak ezartzen diren eremu horien berri ematea du helburu nagusia. Hierarkiaren mailak eztabaidagarriak diren arren, 1.2. irudiko grafikoan aurkezten dena adibidetzat har daiteke, maila kopurua eta ordena eztabaidatzen hasi barik (van der Hulst, 1999).

3 1.2. irudia: Hierarkia prosodikoaren mailak (van der Hulst, 1999). Talde prosodikoak, sintagma prosodikoak eta lokailuak silabifikatu daitezke. Silabaren izaera eztabaidatua izan den arren, hain zuzen seinale akustikoan ez dagoelako silabaren eta berau etiketatzeko zantzu argirik, hemen osagaitzat erabiliko dugu eta laugarren atalean beren beregi landuko dugu. Arau batzuk silaba mugetan gertatzea silabaren izaeraren seinaletzat har daitezke. Arau horiek seinale akustikoan daukaten eragin fonetikoak adieraz diezaguke muga eta, horren ondorioz, silaba bera nondik norakoa den eta kasu batzuetan hauek lorratzak izan daitezke silaba anotatzeko eta etiketatzeko. Euskaraz silaba eta silaba motak azterkizunak izan dira egin diren lan batzuetan (Txillardegi, 1984; Hualde, 1988, 2003; Artiagoitia, 1990; Jauregi, 2007; Gaminde et al., 1998, 2012, 2017; Eguskiza et al., 2018; Eguskiza & Gaminde, 2022). Silaben iraupenaren azterketa eta beroni eragin diezaioketen faktoreez lan batzuk ere egin dira (Jauregi, 2007; Gaminde, 2016; Gaminde et al., 2012, 2017; Eguskiza & Gaminde, 2022). Aurreko guztia gogotan, gure lan honetan Erandioko informatzaileen bat-bateko ahozko testuetan eta lexikoan erabiltzen dituzten silaba motak eta silaben iraupena, bat-bateko testuetan, aztertuko dira. Silaben gainean egin diren azterketetan osagai batzuk bereizi dira eta nolabaiteko egitura hierarkikoa proposatu da. Silabak hiru oinarrizko osagai dauzka: gunea, eta marjinetako hasiera eta koda. Euskaraz gunean beti egoten da bokal bat gutxienez (V) eta alboetan, berriz, kontsonanteak (C). Silaben azterketetan aurkitu diren asimetriak hobeto harrapatzeko, gunea eta koda biltzen dituen tarteko maila bat proposatu da. Maila hori errima da, orduan silabek 1.3. irudian erakusten den egitura hierarkikoa daukate. 1.3. irudia: Silabaren egitura hierarkikoa.

4 Laugarren atalean silabaren osagaiak, silaba motak, testuetan zein lexikoan, eta silaben maiztasunen araberako informatzaileen sailkapenak egingo dira. Bosgarren eta seigarren ataletan prosodia hartu dugu ikerketa gaitzat. Prosodiaren gainean ez dago definizio bakarra (Eguskiza & Gaminde, 2022), baina denetan erreferentzia egiten zaie azentuari, intonazioari, erritmoari, abiadari, eta abarrei (Oñederra, 2004; Mannel, 2007; Saá, 2011, besteak beste). Horiek guztiek funtzio berezia daukate enuntziatuak eta diskurtsoa interpretatzean. “Prosody is the suprasegmental aspects of speech including variations in pitch/fundamental frequency, loudness/intensity, duration, pause/silence, intonation, rate, stress and rhythm” (The Speech Science Research Centre, 2007). Prosodiaren bidez hiztunak transmititzen dituen informazio horiei bagagozkie, hiru eratakoak izan daitezkeela (Fujisaki, 2004) ikusten dugu, (1) linguistikoak, (2) paralinguistikoak eta (3) ez linguistikoak. 1.4. irudiko grafikoan funtzio horiek grafikoki azaltzen dira, euron arteko mugak beti zehatz zedarritzea zaila den arren. Funtzio linguistikoak aztertzen ditugunean hizkuntzaren edo barietate baten arau gramatikal komunak aztertzen ditugu. Paralinguistikoetan mintzatzaileak egiten duen adierazpidearen kontrolaren berri ematen da, beraz neurri handi baten berauek aztertzean mintzakideen arteko interakzio linguistikoaren berri ematen dugu. Funtzio ez linguistikoak aztertzean mintzatzaile soilaren berri aztertzen da, dela alde fisikotik generoa, adina edo egoera fisikoaren adierazgarriak aztertzean, dela aldartearen aldetik emozioak aztertzean. 1.4. Irudia: Prosodiaren bidez transmititzen diren informazio motak. Bosgarren atalean, batetik azentu eredua deskribatuko dugu eta bestetik oinarrizko esaldi moten intonazioa. Azentu arloan arau nagusiak ikusiko ditugu. Oinarrizko esaldien intonazioa deskribatzeko F0ren azterketa fonetikoen datuetan oinarrituko gara orokortze fonologikoak egin ahal izateko. Gure azterketa metriko-autosegmental deritzon marko teorikoan kokatzen da. Eredu honetan hiru tonu mota bereizten dira (Hualde, 2003, Toledo, 2007), azentutonudunak, muga-tonuak eta sintagma tonuak. Azentu tonudunak silaba azentudunean gertatzen dira, eurok azentuaren eta tonuaren arteko erlazioa adierazten digute. Azentu tonudunen artean eskuarki mota bi agertzen dira tonu bakunak eta bikunak. Notazioari gagozkiola "*" ikurrarekin agertzen dira, tonu bakunetan bi erabiltzen dira H* eta L*; honek adierazi gura du H edo L silaba azentudunarekin estekatzen direla. Bikunak H eta L tonuen arteko konbinazioak dira, notazioan H*+L modukoak erabiltzen dira. Kasu honetan izardun

5 tonua silaba azentudunean hasten da eta beronen ondoan beherakada bat gertatzen dela esan gura da. Seigarren atalean testuaren prosodiaz jardungo dugu, hau da, testuen osagaiez eta euron antolaketaz arduratuko gara. Ahozko testuen azterketari ekitean, hiztunekin egindako grabazioek azterkizuna osatzen dutenez gero, euron azterketa fonetikoa izango da lehen gaia, hortik abiatuta erregulartasunak azaltzeko eta orokortzeko. Ahozko testu baten azterketan ikusten dugun lehenbiziko gauzarik nabarmenena da zati nagusi bi agertzen direla; batetik, alde fonikoa, soinua, dugu eta, bestetik, isiluneak. Badirudi hizketa zati bat testutzat jotzeko soinuak eta isiluneak konbinatu behar direla. Esperimentuetan esaldiak eta hitz bakartuak grabatzen ditugunean, hauek ezin testutzat har daitezke, isilunerik ez dagoelako, hain zuzen ere; gehienez jota testuaren zatitzat jo daitezke. Beraz, testuaren osagaien lehen banaketan soinu zatiak (Sz) eta isiluneak (Is) dauzkagu; isilunearen mugak “%” ikurren bidez adieraziko ditugu (1.5. irudia). 1.5. irudia: Testuaren soinu zatiak (Sz) eta isiluneak (Is) mugekin (%) batera. Soinu zatitzat hartzen dugun horretan badira, jakina, beste zati nabarmen batzuk. Alde batetik, hizkuntzarenak ez diren soinuak topatzen ditugu: barreak, eztulak, garramuak, e.a. Komunikaziorako beharrezkoak diren, baina hizkuntzaren azterketan ezin koka daitezkeen beste soinu batzuk ditugu, hala nola, “e”, “um” eta hauen antzekoak. Hauek funtzio desberdinak eduki ditzakete: Denbora hartzea testua eraikitzeko, adostasuna adieraztea, zalantza adieraztea e.a. Honelakoetan eta isilune biren artean agertuz gero, eten betetzat hartu ditugu. Hortaz, eten beteak isilune biren artean dauden soinu zatiak dira eta lotura egiten duten arren, ezin hizkuntzaren beraren soinutzat jo daitezke, hau da, ez daukate esangura lexiko zehatzik. Batzuetan soinu txertaketa batzuk gertatzen dira, gehienetan “e” eta “a” bokalak izaten dira. Hauek ere ez daukate esangura lexiko zehatzik eta eten beteen antzekoak direla esan dezakegu. Aldea da txertaketa hauek hizketa zatiekin loturik agertzea eta, eten beteak ez bezala, ez daude isiluneen artean, testuari atxikita baino. Txertaketak hizketa zatiaren hasieran, erdian eta amaieran egon daitezke. Hizketa dena aztertzen dugunean, hiru atal bereiz daitezke, lapsusak, lokailuak eta talde prosodikoak. Lapsusak hizkuntzaren soinutzat jo daitezkeen arren, ez daude osaturik eta gertatzen dira hiztunek euren burua zuzentzen dutenean, trabatzen direnean, gaia, aurrekoa amaitu barik, aldatzen dutenean eta antzeko egoeratan.

6 Lokailuak dira talde prosodikoen arteko loturak egiteko erabiltzen direnak. Lotura egin dezakete talde prosodikoari deutsela edo baita isiluneen artean egonda ere, funtzioa bera izango litzateke. Lokailurik arruntenak “eta” (eta beronen aldakia “ta”), “edo”, “baye”, “ordun”, “ba”, “bueno”, “asike” e.a. dira. Lokailuak, silaba bikoak direnean, azken bokala luzatuta erabiltzen dira, eurokin erabiltzen diren azentu-tonudunak eta muga-tonuak bereziak izaten dira gehienetan. Geratzen diren hizketa zatiak, era berean, banatuta ager daitezke edo ez. Zenbait kasutan, barne txertaketek banatzen dute hizketa zatia, beste batzuetan soinu luzapenek mugatzen dute eta beste zenbaitetan F0 kurbaren aldaketa bortitzek sorraraz dezakete etenaldiaren efektua. Beraz, hizketa zatien barruko multzo horiek osatuko lukete azterketa prosodikoaren oinarria; zati horiek, alegia etenaldi biren artean dauden zatiak, talde prosodikoak (Tp) dira, beste zenbaitetan (Gaminde, 2010) adierazi den bezala, euren mugak eten motek zehazten dituzte (6.3. azpi-atalean eten motak xehekiago aztertuko ditugu). Talde prosodikoek gailur prosodiko bakarra edo bat baino gehiago eduki dezakete, gailurrak bere azpian hartzen duen eremua sintagma prosodikoa izango da (6.7. azpi-atala). 1.6. irudian testuaren osagai guztiak eta euron antolaketa adierazten dira grafikoki. Osagaiak sailkatzeko erabili diren irizpideak hiru izan dira: ± Soinua, ± Hizketa eta ± Luzapena. Soinua dagoenean + Soinua erabiliko da eta isilunea adierazteko – Soinua. + Hizketa irizpidearen bidez talde prosodikoak eta eurokin batera agertzen diren lokailuak eta lapsusak adierazten dira; - Hizketa txertaketei, eten beteei eta gainerako hizkuntzatzat ezin har daitezkeen soinuei dagokie. Azkenik, sintagma prosodikoekin batera +Luzapena azken silabaren, gehienetan azken silabaren bokalaren, luzapenari dagokio eta –Luzapena berori gertatzen ez denean adierazten da (osagaiekin batera erabili ditugun etiketak ere adierazten dira). 1.6. irudia: Testuaren osagaiak. Seigarren atal horretan landuko ditugunak osagaien iraupena, talde prosodikoen tamaina, eten motak, abiadura, erritmoa, muga-tonuak eta talde prosodikoen gailurrak izango dira.

7 Talde prosodikoen mugak zedarritzeko eten motak erabiltzen dira; aurreko behar batzuetan adierazi den moduan (Gaminde 2004b, 2006b, 2010a; Gaminde et al., 2012, 2014; Eguskiza & Gaminde; 2022), etenak isilune baten bidez egin daitezke edo isilunea egin barik. Horren arabera batzuk isilunedunak izango dira (%) eta beste batzuk hain bakoak ($). Etenaren efektua lor daiteke azken bokala luzatuta (v) edo F0 kurbaren aldaketa bortitz baten bidez. Hortaz, ±isilunea eta ±luzapena konbinatuta lau aukera gertatzen dira: (a) + Isilunedun etenak / - bokal luzapena (%) (b) + Isilunedun etenak / + bokal luzapena (v%) (c) - Isilunedun etenak / - bokal luzapena ($) (d) - Isilunedun etenak / + luzapena (v$) Gure transkripzioak egitean, aukera horiek guztiak gomutan eduki ditugu eta dagozkien etiketen bidez adierazi ditugu. Abiaduraren gainean egin diren ikerketetan (Gaminde, 2010; Gaminde et al., 2012; Gaminde et al., 2017), abiadura osoa eta hizketa abiada bereizi dira. Horrela bada, abiadura osoan testuaren iraupen osoa kontuan hartzen da eta hizketa abiada kalkulatzean isiluneen denbora, esate baterako, ez da kontuan hartzen. Abiadura, erritmoaren antzera, denboran egiten den soinu produkzioarekin lotuta dagoenez gero, denbora unitateko (segundoko gure kasuan) hiztunak egiten dituen silaba kopuruak edo soinu kopuruak kuantifikatuko ditugu. Beste lan horietan egin diren, abiada osoa eta artikulazio edo hizketa abiada aztertzeaz gain, talde prosodikoen abiada ere aztertuko dugu (Eguskiza & Gaminde, 2022). Honen bidez saihestu nahi dira azelerazioak eragiten dituen aldeak, izan ere, abiadura ez da konstante izaten testu osoan zehar. Erritmoa ere hizketaren denbora egiturarekin lotuta agertzen zaigu. Patroi baten errepikapenak osatzen du erritmoa eta patroi hori ezinbesteko osagaia da pertzepzioan. Erritmoa hizkuntzaren berezko propietatea da. Erritmoa ikertzean kontsonanteen (C) eta bokalen (V) denboren proportzioak aztertzen dira kate mintzatuan; horrela bada patroi nagusiak agirian uzten dira. Munduko hizkuntzak erritmoan errepikatzen diren patroien arabera hiru mota nagusitan banatzen dira (Toledo, 2010a): hizkuntza isosilabikoak, isoazentualak eta isomoraikoak. Hizkuntza isoazentualek silaba barietate handiagoa daukate. Hizkuntza isosilabikoek bokalen proportzio handiagoa daukate isoazentualek baino, izan ere, hizkuntza isoazentualetan bokalen murrizketak gertatzen dira usuago (van der Hulst et al., 2010); Hizkuntza isosilabikoetan testuinguruen araberako bokal murrizketa moderatua baino ez da gertatzen (Toledo, 2010a; Prieto & Vanrell, 2010). Bestalde, hizkuntza isoazentualetan silaba mota gehiago agertzen da besteetan baino; azentua eta silaben pisua lotuta agertzen da eta bokalak luzeagoak izaten dira (Ramus et al., 1999). Gai hau aspaldion hainbat hizkuntzatan landu da (Ramus et al., 1999; Low et al., 2001; Grabe & Low 2002; Dellwo, 2006; Toledo, 2010a; besteak beste) eta euskaraz ere saioren bat egin da (Gaminde et al., 2012, 2014, 2017; Eguskiza & Gaminde, 2022). Hizkuntzen ezaugarri erritmikoak aztertzeko metrika batzuk proposatu dira bokalen eta kontsonanteen proportzioak neurtzeko eta alderatzeko. Metrika horien helburua erritmoaren korrelato akustiko behagarriak lortzea izaten da indize zehatz batzuen bidez erritmoaren

8 ezaugarriak azaleratzeko. Denetara lau metrika proposatu dira: (a) Ramus, 1999; Ramus et al., 1999; (b) Dellwo, 2006; (c) Grabe & Low, 2002 eta (d) Bertinetto & Bertini, 2007, 2008. (a) metrikan (Ramus et al., 1999) hiru indize erabiltzen dira; ∆V: bokal tarteen desbideratzea; ∆C: kontsonante tarteen desbideratzea eta %V: bokalen ehunekoa. Indize horien arabera hizkuntza isosilabikoetan emaitza txikiagoak lortzen dira ∆Vn eta ∆Cn isoazentualetan baino (Toledo, 2010b). Hizketa abiadaren eragina apaltzeko (b) metrika proposatu da (Dellwo, 2006), beronen indizeak varco-C eta varco-V izenekoak dira. Grabeen & Lowen (2002) (c) metrikan erabiltzen diren indizeak nPVI eta rPVI dira. Azkenik, (d) Bertinettok & Bertinik (2007, 2008) proposatutako metrikaren indizeak Vcci eta Ccci dira. Metrika hauek guztiak kalkulatzeko formulak Eguskizaren & Gaminderen (2022) lanean ikus daitezke. Metrika bakoitzaren emaitzen interpretazioetan konbinazio asko daude (Toledo, 1999; Gibbon & Gut, 2001; Callier, 2010; Prieto & Vanrell, 2010), guk hemen orokorrenak baino ez ditugu erabiliko. Muga-tonuak dira esaldien zein talde prosodikoen muturretan agertzen direnak. Orain arte egin diren lan batzuetan adierazi den moduan (Gaminde, 2007, 2010; Gaminde et al., 2014; Gaminde & Gandarias, 2015; Etxebarria & Eguskiza, 2017; Eguskiza, 2019), esaldiaren amaierako silaban F0ren mugimendua aztertuta lau aukera agertzen zaizkigu. Batean F0ren apalaldia aurreko silabaren batean hasten da eta azken silaban zehar gertatzen da amaitu arte, berau L% muga-tonua izango litzateke. Beste kasu batzuetan, F0ak gorantz egiten du azken silabaren hasieratik amaitu arte, berau H% muga-tonua litzateke. Kasu batzuetan F0 mugimenduak ez dira sinpleak izaten konposatuak baino; honelakoetan aukera bi dauzkagu, batean F0ak gorantz egiten du azken silabaren hasieran beherantz egiteko silaba berean, hau HL% muga-tonua da. Bestean, arteko silabaren batean hasitako beheranzko joerari eusten zaio azken silabaren hasieran silaba berean gorantz egiteko berriro, hau LH% muga-tonua da. Laburbilduz lau muga-tonuak ondoko era honetara defini ditzakegu (1.7. irudian grafikoki erakusten dira). (1) L %: Beheranzko norabidean egiten den tonua azken silaba osoan zehar (2) LH%: Beheranzko-goranzko norabidean egiten den tonua (3) H%: Goranzko norabidean egiten den tonua azken silaba osoan zehar (4) HL%: Goranzko-beheranzko norabidean egiten den tonua 1.7. irudia: Muga-tonuak. Morfologiaren esparruan arlo nagusi bi bereizten dira eskuarki, morfologia lexikoa eta morfologia flexiboa edo gramatikala. Era berean, morfologia lexikoa bitan banatu daiteke deribazioa edo eratorpena eta elkarketa bereiziz eta morfologia flexiboa beste bitan izen morfologia eta aditz morfologia bereiziz, askotan egin den bezala (Makazaga, 2007; Gaminde, 2007; Gaminde et al., 2012, 2017; Zuazo & Goiti, 2016; Zuazo, 2017; askoren artean). 1.8. irudian banaketa hori grafikoki erakusten da.

9 1.8. irudia: Morfologia motak eta euron araberako banaketa. 7. atalean morfologia lexikoaren arlo biak landuko dira. Morfologia flexiboaren izen morfologia izeneko arloa 8. eta 9. ataletan landuko dira. 8. atalean deklinabidearen kasuen morfemen inbentarioa aurkeztearekin batera kasuen erabileraren ñabardura batzuk erakutsiko dira; morfemekin batera, arau morfofonologikoei eta azentuari dagozkion arauak azalduko dira eta alomorfo bat baino gehiago eduki ditzaketen kasuekin aldakortasunaren gaineko azterketak egingo ditugu. 9. atalean izen morfologiaren kategoriei dagozkien taulak eta erabileraren gaineko oharrak biltzen dira. Aditz morfologia aztertzean ohikoa izaten da aditz ez jokatuak eta jokatuak bereiztea; bestetik, aditz jokatuetan trinkoak eta perifrastikoak ere bereiz aztertzen dira, azkenik, perifrastikoetan aspektuen ezaugarriak eta aditz laguntzaileak bereiz aztertzen dira. Banaketa hau 1.9. irudian grafikoki adierazten da. Gure lanean 10. atala aditz ez jokatuei dagokie eta 11.a aditz jokatuei. 1.9. irudia: Aditz morfologiaren banaketa. Liburuki honetan sintaxiaz atal bakar baten jardungo dugu eta esaldi ereduak baino ez ditugu emango. Atal horretan, 1.10. irudian grafikoki agertzen den moduan, hiru azpi-atal landuko dira.

10 1.10. irudia: Sintaxian landuko diren azpi-atalak. Hizkuntzaren ezaugarririk garrantzitsuenetakoa izaten da etengabeko aldaketa prozesuan egotea, nahiz hiztunak ez diren horrekin konturatzen kasu gehienetan. Aldakortasuna lau mailatan gertatzen da: diakronikoa, diatopikoa, diastratikoa eta diafasikoa. Bariazio diakronikoa denboran zehar gertatzen dena da, bariazio diatopikoa geografiak eraginekoa da, bariazio diastratikoa aldagai sozialen araberakoa da eta bariazio diafasikoa, hiztunak berak, erregistroen arabera, egiten dituen aukeraketei dagokie. Bariazio diatopikoa, diastratikoa eta diafasikoa sinkronikoak dira baina hizkuntza diakronikoki ere aldatzen da (lauren arteko interakzioa grafikoki adierazita ikusteko Eguskiza & Gaminde, 2022). Aldaketa linguistikoak hizkuntzaren alderdi guztietan gertatzen dira, hau da, fonetikan, fonologian, morfologian, sintaxian, semantikan, lexikoan, eta abarretan. Bariazio diatopikoaren ikuspuntutik euskaraz guganaino belaunez belaun transmititu eta heldu diren barietate linguistikoak ditugu, hau da, euskalkiak. Bariazio diastratikoan, kontutan hartzen dira aldagai sozialak, hala nola generoa, adina, ikasketa maila, klase soziala, e.a. Horren arabera soziolektoak deskribatu ahal dira. Bariazio diafasikoan erregistroak sar ditzakegu segida batean, erregistro horiek bata bestearekin nahasirik agertzen dira mugetan, baina formala eta ez formala argi bereizten dira. Erregistro horiek banatu daitezke hizkuntzaren funtzioen arabera, banaketa horren barruan hizkuntz forma batzuek edo besteek euren espazioa edo espazio zehatzak beteko lituzkete. Gure lan honetan aldagai sozial bi aukeratu ditugu aldakortasunaren azterketarako: informatzaileen generoa eta belaunaldia. Konplexutasunaren teoriaren barnean (Eguskiza & Gaminde, 2022) aldakortasuna aztertzeko urrats batzuk proposatu dira (Gaminde et al., 2017; Eguskiza & Gaminde, 2022). Oinarrian informatzaileek emaneko datuak daude, datu horien azterketa linguistikoaren aldia etorriko litzateke geroago, behin azterketa linguistikoa burututa, kodeketa matematikoaren edo zenbakizko modelizazioaren aldia dator, kodeketa hori erabilita buruketa estatistikoak egin daitezke eta gero emaitzen interpretazioa etorriko litzateke (1.11. irudiko grafikoa).

11 Ekologian biodibertsitatea aztertzeko hainbat indize garatu dira, dibertsitatea bera hiru mailatan aztertzen da (Moreno, 2001; Roberto et al., 2012; Baselga & Gomez, 2019). Guk geurera ekarri ditugu α-dibertsitatea aztertzeko erabiltzen diren indize horietako batzuk. Indize horiek gure lanaren metodologiarekin oso ondo egokitzen dira espezieak eta espezie bakoitzeko elementu kopurua erlazionatzen dituztelako. Gure metodologia informatzaileekin egindako elkarrizketetan oinarritzen denez gero, “espezie” batzuk (fonema, silaba mota, morfema, e.a.) askotan agertzen dira eta beste batzuk askozaz urriagoak dira. Aukeratu ditugun indizeak zazpi izan dira: Menperatzea (Dominance_D), Simpson, Shannon, Homogeneotasuna (Evenness), Menhinick, Margalef eta Doitasuna (Equitability). Informatzaileak sailkatzeko erabili dugun teknika nagusia multzokatze azterketa hierarkikoa izan da (2.3. azpi-atala). Matrizeak osatzeko batzuetan maiztasunetan oinarritutako probabilitateak erabiliko dira eta beste batzuetan dibertsitate indizeen emaitzak. Datu multzoa Azterketa linguistikoa Zenbakizko modelizazioa Azterketa estatistikoa Emaitzen interpretazioa 1.11. irudia: Azterketak burutzeko urratsak.

13 2. Metodologia Atal honen helburua da liburuki honetako datuak jasotzeko, prozesatzeko eta aztertzeko erabili dugun metodologia aurkeztea. Horretarako atala hiru azpi-ataletan bananduta ematen dugu: Datuak jaso, Datuak prozesatu eta Datuak aztertu, hurrenez hurren. 2.1. Datuak jaso Gure datuak lehen liburukian (2.1. azpi-atala) zehazten diren informatzaileekin egineko elkarrizketen bidez jaso dira gehienbat; bertan eduki diren informatzaileen zerrenda ez ezik, euron ezaugarriak ere ikus daitezke. Morfologiaren gaineko taulak osatzeko inkesta bereziak egin ziren lehen eta bigarren belaunaldietako informatzaile batzuekin; horrela, izen morfologiaren kategorietan eta aditz morfologiarenean (alokutiboa besteak beste) galdekizun bereziak egin ziren. Gainerakoan, lortu dugun 5400 soinu artxibok osatutako corpusean oinarritu gara. Informazio iturri batzuk erabili direnez gero (lehen liburukiko 2.1. azpi-atala), grabazio sistema batzuk ere erabili izan dira denboran zehar. Horrela bada, seinaleak audioan eta bideoan jasotzen izan dira eta, audio seinaleak, formatu analogikoetan hasieran eta formatu digitaletan azken aldian; azken horiek jasotzeko Minidisc eta ZOOMH4n grabagailuak erabili dira. 2.2. Datuak prozesatu Bideo grabazioak eta audio grabazioak eduki ditugunez gero, aztertu ahal izateko egin dugun lehen prozesaketa bideoen audioa ateratzea izan da eta audio seinaleen formatuak bateratzea. Horrela bada, estereoan egon diren seinaleak mono bihurtu dira eta denei wav formatua eman zaie.

14 Behin seinaleak grabatuta edukiz gero, artxiboak ebaki dira eta prestatu dira azterketarako. Lehen pausua markak, etiketak eta transkripzioak egitea izan da. Artxibo gehienetan transkripzio fonologikoak erabili dira lehen liburukian azaltzen den bezala (2. atala). Fonemen maiztasunak (3. atala), testuen silaben maiztasunak (4. atala) eta testuen prosodia aztertzeko (6. atala) testu lagin bat aukeratu da. Lagin horretan 16 testu jaso dira, 8 andrazko eta 8 gizonezko eta belaunaldi bakoitzeko lau. Lagin honetan transkripzio fonetikoak eta etiketa prosodikoak ezarri dira, horretarako Praat (Boersma & Weenink, 2022) programa erabili dugu. Behin etiketak ipinita edukiz gero, programa honen bidez azterketa mota batzuk egin daitezke. Hasieran etiketekin batera transkripzioak egin dira hiru mailatan: esaldiak, silabak eta soinuak. 2.1. irudiko espektrograman Praaten bidez egindako transkripzio baten adibidea erakusten da; bertan ikus daitezke hiru transkripzio mailak. 2.1. Irudia: Testu zati baten transkripzioen eta etiketen adibideak. Transkripzio fonetikoa egiteko The International Phonetic Alphabet - NFA (2005) erabili dugu [ ] artean adierazita. Terminologiaren anabasa ekiditeko Oñederraren lana (2004) erabili dugu oinarritzat aldaketa txiki batzuekin (Eguskiza & Gaminde, 2022). 2.1. taulan lanean zehar erabiliko ditugun transkripzio fonetikoetarako ikurrak agertzen dira euron definizioekin batera.

15 NFA Definizioa NFA Definizioa [i] Aurreko bokal itxia [nʲ] Sudurkari sabaikarizatu ahostuna [e] Aurreko bokal erdi irekia [ɲ] Sudurkari sabaikari ahostuna [a] Erdiko bokal irekia [ŋ] Sudurkari belar ahostuna [o] Atzeko bokal biribildu erdi irekia [ɴ] Sudurkari ubular ahostuna [u] Atzeko bokal biribildu itxia [ɸ] Frikari ezpainkari ahoskabea [p] Herskari ezpainkari ahoskabea [f] Frikari ezpainhorzkari ahoskabea [t] Herskari horzkari ahoskabea [θ] Frikari hortzarteko ahoskabea [k] Herskari belar ahoskabea [s̺] Frikari albeolar apikari ahoskabea [b] Herskari ezpainkari ahostuna [z̺] Frikari albeolar apikari ahostuna [d] Herskari horzkari ahostuna [ʃ] Frikari sabaiaurreko ahoskabea [ɟ] Herskari sabaikari ahostuna [x] Frikari beloko ahoskabea [ɡ] Herskari belar ahostuna [χ] Frikari ubular ahoskabea [b̥] Herskari ezpainkari ahoskabetua [t͡s̻] Afrikatu albeolar laminar ahoskabea [d̥] Herskari horzkari ahoskabetua [t͡ʃ] Afrikatu sabaiaurreko ahoskabea [ɡ̥ ] Herskari belar ahoskabetua [ɟ͡j] Afrikatu sabaikari ahostuna [β̞] Hurbilkari ezpainkari ahostuna [ɾ] Dardarkari albeolar tap edo hertsia [ð̞] Hurbilkari horzkari ahostuna [ɹ] Dardarkari hurbilkari ahostuna [ʝ̞ ] Hurbilkari sabaikari ahostuna [ɹ̝] Dardarkari frikari ahostuna [ɣ̞ ] Hurbilkari belar ahostuna [r] Dardarkari anizkun ahostuna [m] Sudurkari ezpainkari ahostuna [l̪] Albokari horzkari ahostuna [ɱ] Sudurkari ezpainhorzkari ahostuna [l] Albokari albeolar ahostuna [n̪] Sudurkari horzkari ahostuna [l̻] Albokari albeolar laminar ahostuna [n̻] Sudurkari albeolar laminar ahostuna [lʲ] Albokari sabaikarizatu ahostuna [n] Sudurkari albeolar ahostuna [ʎ] Albokari sabaikari ahostuna 2.1. Taula: Lan honetako transkripzioetan erabiliko ditugun ikurrak eta euren definizioak. Gure azterketa honen egituraketaren adibidetzat 2.2. irudian transkribatuta paratu dugun testuaren zati bat aukeratu dugu, zati hori nabarmenduta agertzen dena da. ba (v) $ eu̯kalitun or2ig batu (v) H % (eh) eta (v) $ eɣos̺i H % (eh) eta (v) $ ɣeɹo (v) H % (eh) ba (v) % (eh) a eɣos̺te s̺anen (v) H % (eh) ba (v) % (eh) (tx) (eh) s̺uetik L $ (tx) ateɹa (v) H % (eh) eta (v) $ toaʝa βat imini (v) H $ eðo (v) (eh) s̺api βed ganeti H % (eh) eta $ an aɣwan̪ta (v) LH % (eh) ta $ ar1nas̺ar1tu L % (eh) bai̯(v) LH % (eh) es̺ oi̯ŋgo moðun HL % (eh) bai̯ βai̯ HL % (eh) pas̺ten̪ dana (v) H $ βa βweno % (eh) (tx) βes̺eɣu βedeas̺ LH % (eh) danan̻͡ts̻ako (v) H $ es̺an el̻͡ts̻en L % (eh) eta (v) $ βweno $ ɣuɹi H $ βe $ (lap) (eh) es̺os̺kun emoten L $ (tx) (eh) amak imin̪teu̯n HL $ (tx) βes̺te ɣau̯s̺e βat (v) H $ eta (v) $ pun̪to L % (eh) baʝa $ ai̯diteɹi (v) H % (eh) bes̺eɣu (v) H % (eh) ikeɹam bai̯ LH $ (tx) (eh) nipe βai̯βotaten̪ dot LH $ (tx) (eh) ba (v) $ oɹi (v) HL % (eh) gar3as̺tas̺une ken̻͡ts̻eko L % (eh) bai̯HL % (eh) s̺e % (eh) nor1malen (v) HL % (eh) nik HL $ (tx) (eh) embotau̯ iten̪ dot H % (eh) tomate L % (eh) ta $ e͡ts̻eko tomateg deko oɾ͡ɹ̝i βis̺itas̺un (v) HL $ oɹi (v) HL % (eh) eta (v) % (eh) (lap) (eh) botatem baðo͡ts̻es̺u niɹi ɣiau̯ ɣus̺taten̪ dat L % (eh) es̺tako iɣer1tan L $ (tx) (eh) ɟakeɹam (v) LH $ baʝe $ es̺teko oɹi (v) HL % (eh) miŋgor5a (v) L $ oɹi (v) HL % 2.2. irudia: Testu baten transkripzio fonetikoa eta prosodikoa. Gero informazio hori guztia Praaten “list” izeneko komandoaren bidez edo script baten bidez irauli da matrizeak osatu ahal izateko eta azterketak burutzeko. Erritmoaren metrikak aztertzeko (ikusi 1. atala) “Correlatore” izeneko programa (Mairano, 2017) erabili dugu “Praaten” egindako transkripzioen moldaketekin batera. 2.3. irudian SAMPA tiraren transkripzio zati bat erakusten da.

16 2.3. irudia: Erritmoa Correlatore programan kalkulatzeko, SAMPA tiraren transkripzio eredua Praaten. Eskuratutako datuetatik eratorritako arau fonologikoak irudikatzeko fonologia sortzailearen eredua erabiliko dugu (Txillardegi, 1980), sinbolo bidezko deskribapen ulerterraza egiten baitu. Bide horretatik, aldaketa, txertaketa edota ezabaketa arauak adieraz ditzakegu. 2.2. taulan adierazi bezala, aldaketa badugu, A elementua B berridatzi eta ahoskatu behar da X___Y ingurunean, hau da, X eta Y artean dagoenean. Txertaketa badugu, A txertatu behar da X eta Y artean. Ezabaketa badugu, A ezabatu egin behar da X eta Y artean. Posible da X edo Y hutsik egotea. A → B / X___Y → A / X___Y A → / X___Y 2.2. taula: Aldaketa, txertaketa eta ezabaketa arauen irudikapena. Lexikoaren silaba motak aztertu ahal izateko (4.4 azpi-atala) lehen liburukiko 3860 berbako lagina hartu dugu. Aukeratu ditugun berbetan baztertu ditugu elkartuak direnak eta lau silaba baino gehiago daukatenak. Behin silabifikazioa eginda 11233 silabako lagina lortu dugu. Morfologiaren azterketa batzuk egin ahal izateko, hala nola kasu batzuen erabilera (8.2. azpiatala), aspektuak (11.2. azpi-atala) eta aditz laguntzaileak (11.3. azpi-atala) jasotako testu guztien lagin bat aukeratu da testu luze samarrekin eta 2000 artxiboko multzoa markatu da 52232 sarrerako datu-basea osatzeko. Horietako 7733 erregistro aditz jokatuei dagozkie eta 3596 aspektu ez burutuei. 2.3. Datuak aztertu Behin datuak jasota eta prozesatuta edukiz gero, azterketari ekin behar zaio, azterketa linguistiko xeheak atalik atal aurkeztuko direnez gero, hemen lanean zehar erabiliko diren estatistikoak eta gainerako eragiketa batzuk, baino ez ditugu azalduko. Hiru eratako estatistikoak eta eragiketak egingo dira: deskribatzaileak, inferentzialak eta sailkatzaileak. Estatistiko deskribatzaileetan gehienetan batezbestekoak (x̄), desbideratzea (S), minimoa (min.), maximoa (max.) eta heina ematen ditugu, kasu kopuru osoa adierazteko “N” erabili dugu.

17 Arrazoizko eskalak erabili ditugunean, batezbestekoen erkaketak egiteko erabili ditugun proba parametrikoak Studenten t eta ANOVA izan dira (Etxeberria, 2011), ANOVA erabili denean Tukey-ren post hoc proba erabili da taldeen arteko erlazioa aztertzeko. Proba bi hauek ezin erabil daitezkeenean (Pérez, 2008), orduan Mann-Whitney-ren U eta Kruskal Wallisen H proba ez parametrikoak erabili ditugu (Etxeberria, 2011). Inferentzia estatistikoak egiteko erabili den beste estatistiko bat (χ²) izan da. Proba hauetan guztietan emaitzak esanguratsuak diren ala ez adieraztean erabili dugun “α” 0,05 izan da. Pearsonen korrelazioa ere kasu batzuetan erabili dugu. Informatzaileak sailkatzeko erabili dugun teknika nagusia multzokatze azterketa hierarkikoa izan da; teknika honen oinarrian matrize dikotomikoak egon daitezke (Aurrekoetxea et al., 2019) edo eta arrazoizkoak edo eskalakoak. Aldagai dikotomikoek ezaugarri baten erabilera edo erabilera eza adierazten dute. Haatik, eskalako aldagaietan ezaugarri bakoitzari bere probabilitatea esleitu zaio (p.) maiztasunean oinarrituta. Multzokatze hierarkikoak balio du datuak zelan multzokatzen diren eta zelan hierarkizatzen diren ikusteko. Multzokatze hierarkikoa egiteko, kasu guztietan Ward metodoa erabili da distantzia euklidearrarekin, egia da metodo asko daudena (Pardo, & Ruiz, 2002; Pérez López, 2005) baina aldakortasunaren azterketetan gailendu dena Ward metodoa izan da (Goebl, 1992, 2010; Aurrekoetxea, 1995, 2009; Gaminde, 2007; Gaminde et al., 2016; Eguskiza, 2019). Ward metodoak aldeak eta kidetasunak maximizatzen dituelako izan da aukeratua gure hemengo lan honetarako. Distantzia linguistiko ezberdinak egon badauden arren (Bloque, Minkowski, Manhattan, e.a.), distantzia euklidearra izan da aukeratua sinplea delako, sinpletzat ezberdintasunak konputatzeko unibertsalagoa eta zuzenagoa dela ulertuta. Multzokatze hierarkikoaren emaitza dendrograma bat izaten da zeinetan multzo nagusiak agertzen diren; elementu bakoitza multzo bakarrean agertuko da gainontzeko elementuekiko daukan distantziaren arabera. Lehen atalean aipatu ditugun α-dibertsitate indizeak kalkulatzeko Past (Hammer et al., 2001) izeneko programa erabili dugu. Programak berak kalkuluak egiteko erabiltzen dituen formulak emango ditugu jarraian. Menperatzea kalkulatzen da 1-Simpson indizea eginik. Gainerako indizeen formulak 2.3. taulan ematen dira.

Indizea Formula Menperatzea 1-Simpson Simpson Shannon Homogeneotasuna Menhinick Margalef Doitasuna = ln() 2.3. taula: Dibertsitate indizeak kalkulatzeko formulak. 18

19 3. Fonemak eta soinuak Atal honetan Erandioko euskararen fonemez, alofonoez eta soinuez jardungo dugu. Gure helburua bikoitza da; alde batetik, fonemen eta alofonoen deskripzioekin batera euron agerpen maiztasunak eta arau fonologiko nagusiak aurkeztuko ditugu sailik sail, informatzaileen belaunaldia eta generoa aldagaitzat hartzen ditugula. Erandion erabiltzen den kontsonanteen inbentario fonologikoa 3.1. taulan agertzen dena da. Kontsonanteez gain bost bokal ere erabiltzen dira: /i, e, a, o, u/. 3.1. taula: Erandioko kontsonanteen inbentario fonologikoa. Herskari sabaikari ahostuna aditz partizipioetan erabiltzen da gehienetan: “yan”, “yosi”, “yakin”; hala ere, kasu batzuetan sabaikari belarrarekin txandakatzen da: “yaye/jaye”, “yo/jo” eta “yayo/jayo”. Sudurkariei dagokienez, Erandion ez dago /n/ palatalizatzeko araurik; agertzen diren /ɲ/ak maileguetan gertatzen dira asko eta pareak ere topa ditzakegu: “kañe (kanabera) “kane” (kana neurri mota). /θ/ herri izenetan eta jendearen abizenetan agertzen da batez ere, “respaldiza”, “azkue”, “azpuru”. e.a. Afrikatu bien bereizkuntzari oso ondo eusten zaio eta horrenbestez “gatxa” (gaitza) eta “gatza” (gatza), “atxa” (haitza) eta “atza” (hatsa) modukoak ondo bereizten dira. Bestalde, 3.1. irudiko FFT espektroetan ikus daitekeen bezala, akustikoki sano desberdinak dira.

20 3.1. irudia: Afrikatuen FFT espektroak. Albokarietan /l/ren palatalizazio automatikoaren araurik ez dago, beraz /ʎ/ fonematzat hartu behar da; bereizkuntzari ondo eusten zaio landu ditugun belaunaldietan: “salle” (saila), “saye” (zahia), “sale” (egongela). Atala hiru azpi-ataletan banatuta aurkezten da. Lehen azpi-atalean fonemen, alofonoen eta soinuen deskripzioekin batera, maiztasunak ere aurkeztuko dira, bigarren azpi-atalean arau fonologikoak emango ditugu eta hirugarren azpi-atalean informatzaileen sailkapena egingo da fonemen agerpen probabilitateak kontuan hartuta. 3.1. Fonemak, Alofonoak eta Soinuak Fonemak, alofonoak eta soinuak aurkeztuko ditugu azpi-atal honetan euron artikulatzeko moduen arabera sailkatuta. Deskripzioekin batera maiztasunak ere emango ditugu. Maiztasun horiek kalkulatu ahal izateko corpus osoaren lagin bat hartu da 16 informatzailerekin. Testu horien transkripzioak eranskinean ikus daitezke. Azpi-atal hau zazpi sekziotan banatuta ematen dugu. Lehen sekzioan bokalez arduratuko gara, bigarrenean herskariez, hirugarrenean sudurkariez, laugarrenean frikariez, bosgarrenean afrikatuez, seigarrenean dardarkariez eta, azkenik, zazpigarrenean albokariez. 3.1.1. Bokalak Fonema bokalikoak bost dira: /i/, /e/, /a/, /o/ eta /u/. Corpusean 3385 jaso ditugu (corpus osoaren % 49,06). 3.2. taulan fonema bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak erakusten dira (3.2. irudiko grafikoa). /i/ /e/ /a/ /o/ /u/ kopurua 522 1014 1029 498 322 % 7,57 14,70 14,91 7,22 4,67 3.2. taula: Bokalen kopuruak eta ehunekoak.

21 3.2. irudia: Bokalen ehunekoak. 3.3. taulan bokal guztien datu orokorrak ematen ditugu. 3.4. taulan batezbestekoak eta desbideratzeak ematen dira informatzaileen generoaren arabera eta 3.5. taulan belaunaldien arabera. Tauletan ikus daitezkeen alde guztietan /a/ bokalari dagokiona baino ez da estatistikoki esanguratsua (andrazkoen ibiltartea: 11,13; gizonezkoen ibiltartea: 5,88; z: - 2,207, p = 0,027) informatzaileen generoaren arabera. x̄ S minimoa maximoa heina /a/ 15,28 2,54 11,11 18,47 7,36 /e/ 14,60 1,50 10,76 16,52 5,76 /i/ 7,48 1,00 5,23 8,98 3,76 /o/ 7,39 1,32 5,71 10,36 4,64 /u/ 4,48 1,33 1,42 6,70 5,29 3.3. taula: Bokalen datu orokorrak. andrazkoak gizonezkoak x̄ S x̄ S /a/ 16,69 1,27 13,86 2,77 /e/ 14,53 1,38 14,66 1,70 /i/ 7,29 1,30 7,68 0,53 /o/ 6,76 0,80 8,02 1,46 /u/ 4,29 0,80 4,68 1,74 3.4. taula: Bokalen batezbestekoak eta desbideratzeak informatzaileen generoaren arabera. 1. bel 2. bel 3. bel 4. bel x̄ S x̄ S x̄ S x̄ S /a/ 14,59 3,12 15,37 3,11 14,90 2,91 16,25 1,53 /e/ 14,82 0,84 14,90 0,31 14,55 1,95 14,10 2,47 /i/ 7,67 0,42 7,13 1,37 7,47 1,21 7,67 1,00 /o/ 7,61 1,84 7,37 1,07 7,38 1,73 7,18 0,96 /u/ 4,87 1,16 3,88 2,18 4,35 1,12 4,83 0,78 3.5. taula: Bokalen batezbestekoak eta desbideratzeak informatzaileen belaunaldien arabera. Bokaletan /i/, /o/ eta /u/ bokalek alofonoak dituzte, silabifikazio arauen eraginez bokal erdi bihur daitezke beheranzko diptongoetan [i̯], [o̯] eta [u̯], eta kontsonante erdi goranzko diptongoetan [j] eta [w]; /i/ halaber kontsonantizazio arauen eraginez [ʝ] bihur daiteke. 3.6. taulan alofono bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak ematen dira (3.3. irudiko grafikoa).

22 /i/ /o/ /u/ [i] [i̯] [j] [ʝ] [o] [o̯] [u] [u̯] [w] Kopurua 384 89 24 25 496 2 251 58 13 % 73,56 17,05 4,60 4,79 99,60 0,40 77,95 18,01 4,04 3.6. taula: Bokalen alofonoen kopuruak eta ehunekoak. 3.3. irudia: Bokalen alofonoen ehunekoak. 3.1.2. Herskariak Fonema herskariak zazpi dira; hiru ahoskabe /p/, /t/ eta /k/ eta lau ahostun /b/, /d/, /ɟ/ eta /ɡ/. Corpusean 1658 jaso ditugu (corpus osoaren % 24,03). 3.7. taulan fonema bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak erakusten dira (3.4. irudiko grafikoa). /p/ /t/ /k/ /b/ /d/ /ɟ/ /ɡ/ kopurua 79 557 289 307 222 38 166 % 1,14 8,07 4,19 4,45 3,22 0,55 2,41 3.7. taula: Herskarien kopuruak eta ehunekoak. 3.4. irudia: Fonema herskarien ehunekoak. 3.8. taulan herskari guztien datu orokorrak ematen ditugu. 3.9. taulan batezbestekoak eta desbideratzeak ematen dira informatzaileen generoaren arabera eta 3.10. taulan belaunaldien arabera. /p/ herskariarekin informatzaileen generoaren araberako aldea estatistikoki esanguratsua da (andrazkoen ibiltartea: 6,13; gizonezkoen ibiltartea: 10,88; z: -1,997, p = 0,046). /t/ herskariaren informatzaileen belaunaldien araberako aldea; bigarren belaunaldiaren batezbestekoa txikerragoa da garaitekoena baino, aldea estatistikoki esanguratsua da lehen belaunaldiarekin (z: -2,021, p = 0,043) eta laugarrenarekin (z: -2,309, p = 0,021), era berean

23 hirugarren eta laugarren belaunaldien arteko aldeak estatistikoki esanguratsuak dira (z: -2,309, p = 0,021). x̄ S minimoa maximoa heina /p/ 1,24 0,65 0,29 2,78 2,49 /t/ 8 1,36 5,57 10,65 5,08 /k/ 4,33 1,17 2,5 7,5 5 /b/ 4,54 1,65 2,37 6,94 4,58 /d/ 3,27 0,85 1,96 4,72 2,76 /ɟ/ 0,52 0,55 0 1,62 1,62 /ɡ/ 2,27 1,31 0 5,11 5,11 3.8. taula: Herskarien datu orokorrak. andrazkoak gizonezkoak x̄ S x̄ S /p/ 0,93 0,38 1,56 0,74 /t/ 7,97 1,86 8,02 0,72 /k/ 4,57 1,48 4,09 0,77 /b/ 5,01 1,58 4,07 1,69 /d/ 3,27 0,96 3,27 0,80 /ɟ/ 0,42 0,56 0,61 0,55 /ɡ/ 2,09 0,71 2,44 1,77 3.9. taula: Herskarien batezbestekoak eta desbideratzeak informatzaileen generoaren arabera. 1. bel 2. bel 3. bel 4. bel x̄ S x̄ S x̄ S x̄ S /p/ 0,87 0,19 0,87 0,48 1,64 0,83 1,59 0,64 /t/ 8,14 0,65 6,81 0,86 7,44 1,09 9,59 1,11 /k/ 4,34 0,76 4,44 0,89 4,91 2,04 3,74 0,55 /b/ 3,44 0,73 3,81 1,48 4,37 1,81 6,52 0,29 /d/ 2,85 0,48 4,40 0,47 2,97 0,51 2,87 0,81 /ɟ/ 0,77 0,79 0,37 0,44 0,63 0,50 0,31 0,50 /ɡ/ 2,70 1,20 2,57 2,10 1,98 0,80 1,83 1,19 3.10. taula: Herskarien batezbestekoak eta desbideratzeak informatzaileen belaunaldien arabera. Alofonoei dagokienez, eskuarki [β̞], [ð̞] [ʝ] eta [ɣ̞] baizik ez dira /b/, /d/ /ɟ/ eta /ɡ/ren alofonotzat jotzen. 3.11. taulan herskari ahostunen alofono bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak agertzen dira (3.5. irudiko grafikoa). Gutxitan bada ere soinu ahoskabetuak ere agertu dira [b̥] (1, % 0,33) eta [ɡ̥ ] (4, % 2,41) /b/ /d/ /ɟ/ /ɡ/ [b] [β̞] [d] [ð̞] [ɟ] [ʝ] [ɡ] [ɣ̞ ] Kopurua 110 196 108 114 13 25 51 111 % 35,95 64,05 48,65 51,35 34,21 65,79 31,48 68,52 3.11. taula: Herskari ahostunen alofonoen kopuruak eta ehunekoak.

24 3.5. irudia: Herskari ahostunen alofonoen ehunekoak. Beste barietate batzuetan deskribatu den moduan (Larrabetzun, Gaminde et al., 2017; Igorren Eguskiza & Gaminde, 2022), [b], [d] eta [ɡ] /p/, /t/ eta /k/ren aldakiak izan daitezke, bokalen arteko ingurunean. Honek ez du esan nahi ingurune honetan [b], [d] eta [ɡ] alde batetik, eta [β̞], [ð̞] eta [ɣ̞] bestetik, kontrastiboak direnik. Erandioko corpusean [d] eta [ɡ] agertu zaizkigu. /t/ 13 aldiz (% 3,7) ahoskabetu da eta /k/ 40 aldiz (% 19,9). Informatzaileen generoaren arabera /t/ren ahoskabetuen ehunekoa 2,67 da andrazkoetan eta 4,88 gizonezkoetan; aldea ez da estatistikoki esanguratsua. Informatzaileen belaunaldien araberako ehunekoetan (1b % 4,12, 2b % 3,85, 3b % 1,22 eta 4b % 5,32) agertzen diren aldeak ere ez dira estatistikoki esanguratsuak 3.12. taulan /k/ren ahoskabeen eta ahostunen kopuruak eta ehunekoak ematen dira informatzaileen generoaren arabera; bertan erakusten den bezala, gizonezkoen ehunekoa altuagoa da andrazkoena baino, alde hau estatistikoki esanguratsua da (χ 2 = (a.m.: 2) 24,301; p = 0,000). Informatzaileen belaunaldien araberako ehunekoak (1b % 23,08, 2b % 29,61, 3b % 20 eta 4b % 16,67) aztertuta, agertzen diren aldeak ez dira estatistikoki esanguratsuak. Andrazkoak Gizonezkoak kopurua % kopurua % Ahoskabea 90 90,91 71 69,61 Ahostuna 9 9,09 31 30,39 3.12. taula: Ahoskabeen eta ahostunen ehunekoak informatzaileen generoaren arabera. 3.1.3. Sudurkariak Fonema sudurkariak hiru dira: /m/, /n/ eta /ɲ/. Corpusean 727 jaso ditugu (corpus osoaren % 10,54). 3.13. taulan fonema bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak erakusten dira. /m/ /n/ /ɲ/ kopurua 81 631 15 % 1,17 9,14 0,22 3.13. taula: Sudurkarien kopuruak eta ehunekoak. /ɲ/ sudurkariak oso agerpen gutxi daukanez gero ez dugu aztertuko informatzaileen generoaren eta belaunaldien arabera; bai, ostera, gainerako biak. 3.14. taulan sudurkari

25 guztien datu orokorrak ematen ditugu. 3.15. taulan batezbestekoak eta desbideratzeak ematen dira informatzaileen generoaren arabera eta 3.16. taulan belaunaldien arabera. Tauletan azaltzen diren aldeak ez dira behin ere estatistikoki esanguratsuak. x̄ S minimoa maximoa heina /m/ 1,05 0,70 0 2,33 2,33 /n/ 9,01 1,89 4,17 11,79 7,63 3.14. taula: Sudurkarien datu orokorrak. andrazkoak gizonezkoak x̄ S x̄ S /m/ 1,18 0,56 0,91 0,83 /n/ 9,21 1,37 8,8 2,38 3.15. taula: Sudurkarien batezbestekoak eta desbideratzeak informatzaileen generoaren arabera. 1. bel 2. bel 3. bel 4. bel x̄ S x̄ S x̄ S x̄ S /m/ 0,65 0,25 1,24 0,84 1,2 0,85 1,09 0,81 /n/ 9,29 1,67 10,68 0,83 8,65 1,29 7,41 2,28 3.16. taula: Sudurkarien batezbestekoak eta desbideratzeak informatzaileen belaunaldien arabera. /n/ da alofono gehien daukan fonema, izan ere, ondoko kontsonantearen ahoskunea bereganatzen du. 3.17. taulan corpusean agertzen izan zaizkigun alofonoen kopuruak eta ehunekoak ematen ditugu (3.6. irudiko grafikoa). [m] [ɱ] [n̪] [n̻] [n] [nʲ] [ŋ] Kopurua 52 4 132 23 376 12 32 % 8,24 0,63 20,92 3,65 59,59 1,90 5,07 3.17. taula: /n/ sudurkariaren alofonoen kopuruak eta ehunekoak. 3.6. irudia: /n/ sudurkariaren alofonoen ehunekoak. 3.1.4. Frikariak Fonema frikariak lau dira: /f/, /θ/, /s̺/ eta /x/. Corpusean 411 jaso ditugu (corpus osoaren % 5,96). 3.18. taulan fonema bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak erakusten dira. /f/ /θ/ /s̺/ /x/ kopurua 13 1 384 13 % 0,19 0,01 5,57 0,19 3.18. taula: Frikarien kopuruak eta ehunekoak.

26 /f/, /θ/ eta /x/ oso kopuru gutxirekin agertu direnez gero, ez ditugu beren beregi aztertuko. /s̺/ frikariaren ehunekoen batezbestekoa 5,51 da, desbideratzea 1,45, minimoa 3,35, maximoa 8,27 eta heina 4,92. Datuak generoaren arabera aztertuta, andrazkoen batezbestekoa 5,59 da (S: 1,74) eta gizonezkoena 5,43 (S: 1,2); aldea ez da estatistikoki esanguratsua. Datuak belaunaldien arabera aztertuta, 1b (5,82, S: 1,62), 2b (5,54, S: 2,06), 3b (5,07, S: 0,75) eta 4b (5,62, S: 1,63); agertzen diren aldeak ez dira estatistikoki esanguratsuak. Frikarien alofonoei dagokienez, /s̺/k eta /x/k baino ez dauzkatela esan behar dugu. 3.19. taulan [s̺]ren alofonoen kopuruak eta ehunekoak ematen dira. [z̺] kontsonante ahostunen aurrean gertatzen da (1) arauaren bidez, nahiz beste batzuetan bokalen artean ere ager daitekeen, [ʃ] “i”ren ostean ager daiteke (2) palatalizazio arauaren eraginez. [s̺] [z̺] [ʃ] kopurua 360 23 1 % 93,75 5,99 0,26 3.19. taula: Frikariaren alofonoen kopuruak eta ehunekoak. (1) s̺> z̺/ ___ C [+ahostuna] (2) s̺> ʃ / i, i̯___ /ʃ/ oso gutxitan agertzen da “i”ren ostean ez denean, “gurguxe” (gurbitza) eta “muxerra” (muxarra) adibideetan agertu zaigu. 3.7. irudian “gurguxe” (gurbitza) eta “usenaren” (izena) frikarien FFT espektroak ematen ditugu; bertan ikusten den moduan, aldeak ez dira oso nabarmenak. 3.7. irudia: Frikari bien FFT espektroak. /x/ fonemak alofono bi dauzka [x] bera eta [χ], azken hau atzeko bokalen aurrean gertatzen da; gure corpusean hiru kasutan agertu zaigu (% 23,08). 3.1.5. Afrikatuak Fonema afrikatuak bi dira: /t͡s̻/ eta /t͡ʃ/. Corpusean 123 jaso ditugu (corpus osoaren % 1,78). 3.20. taulan fonema bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak erakusten dira.

27 /t͡s̻/ /t͡ʃ/ kopurua 88 35 % 1,28 0,51 3.20. taula: Afrikatuen kopuruak eta ehunekoak. 3.21. taulan afrikatu guztien datu orokorrak ematen ditugu. 3.22. taulan batezbestekoak eta desbideratzeak ematen dira informatzaileen generoaren arabera eta 3.23. taulan belaunaldien arabera. Tauletan agertzen diren aldeetan estatistikoki esanguratsua da /͡ts̻/ afrikatuaren belaunaldien araberakoa; laugarren belaunaldiaren batezbestekoa txikerragoa da garikoen aldean, alde hau estatistikoki esanguratsua da lehen belaunaldiarekin (z: -2,309; p = 0,021) eta hirugarren belaunaldiarekin (z: -2,021; p = 0,043). x̄ S minimoa maximoa heina /t͡s̻/ 1,29 0,63 0,35 2,5 2,15 /t͡ʃ/ 0,56 0,57 0 2,08 2,08 3.21. taula: Afrikatuen datu orokorrak. andrazkoak gizonezkoak x̄ S x̄ S /t͡s̻/ 1,36 0,71 1,21 0,58 /t͡ʃ/ 0,47 0,45 0,65 0,69 3.22. taula: Afrikatuen batezbestekoak eta desbideratzeak informatzaileen generoaren arabera. 1. bel 2. bel 3. bel 4. bel x̄ S x̄ S x̄ S x̄ S /t͡s̻/ 1,65 0,29 1,03 0,50 1,78 0,70 0,68 0,31 /t͡ʃ/ 0,60 0,47 0,29 0,22 0,28 0,11 1.06 0,90 3.23. taula: Afrikatuen batezbestekoak eta desbideratzeak informatzaileen belaunaldien arabera. 3.1.6. Dardarkariak Fonema dardarkariak bi dira: /r/ eta /ɾ/. Corpusean 431 jaso ditugu (corpus osoaren % 6,25). 3.24. taulan fonema bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak erakusten dira. /r/ /ɾ/ kopurua 204 227 % 2,96 3,29 3.24. taula: Dardarkarien kopuruak eta ehunekoak 3.25. taulan dardarkari guztien datu orokorrak ematen ditugu. 3.26. taulan batezbestekoak eta desbideratzeak ematen dira informatzaileen generoaren arabera eta 3.27. taulan belaunaldien arabera. Tauletan ikus daitezkeen aldeak behin ere ez dira estatistikoki esanguratsuak. x̄ S minimoa maximoa heina /ɾ/ 3,25 0,93 1,25 4,73 3,48 /r/ 2,95 1,12 1,48 5,64 4,16 3.25. taula: Dardarkarien datu orokorrak.

28 andrazkoak gizonezkoak x̄ S x̄ S /ɾ/ 3,03 0,87 3,48 1,01 /r/ 2,49 0,88 3,41 1,20 3.26. taula: Dardarkarien batezbestekoak eta desbideratzeak informatzaileen generoaren arabera. 1. bel 2. bel 3. bel 4. bel x̄ S x̄ S x̄ S x̄ S /ɾ/ 3,71 1,09 3,25 1,00 3,57 0,49 2,47 0,84 /r/ 2,44 0,72 3,54 1,60 3,07 0,68 2,76 1,35 3.27. taula: Dardarkarien batezbestekoak eta desbideratzeak informatzaileen belaunaldien arabera. Fonema dardarkarien aldakiak soinutzat hartu behar dira, izan ere, ez dago agiriko araurik bata edo bestea aukeratzeko; berez dardarkariak oso aldakorrak dira (Ladefoged & Maddieson, 1996; Blecua, 2001, 2008; Bradley & Willis, 2011; Demolin, 2001; Ortiz de Pinedo, 2012; Fernández Planas, 2013; Hambye, 2005; Eguskiza & Gaminde, 2022). Dardarkari bakunarekin bost soinu agertu zaizkigu; 3.28. taulan soinu bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak ematen ditugu (3.8. irudiko grafikoa). Bertan ikusten den moduan [ɹ] hurbilkaria da gehien erabiltzen den soinua. [ɾ] [ɹ] [ɹ̝] [ɾ͡ɹ] [ɾ͡ɹ̝] kopurua 20 185 3 7 12 % 8,81 81,50 1,32 3,08 5,29 3.28. taula: Dardarkari bakunaren soinuen kopuruak eta ehunekoak. 3.8. irudia: Dardarkari bakunaren soinuen ehunekoak. [ɾ] soinuaren kasuan hertsigune bat gertatzen da, [ɹ] hurbilkariaren kasuan hertsigunerik ez da gertatzen eta aldameneko bokalen formakinek kontsonantea zeharkatzen dute alderik alde, [ɹ̝] aurrekoaren antzekoa da baina beronek zarata edukitzen du goiko maiztasunetan, [ɾ͡ɹ] soinuaren kasuan hertsigunearen amaieran formakinak agertzen dira eta, azkenik, [ɾ͡ɹ̝] kasuan formakinekin batera zarata ere agertzen da. Dardarkari anizkunaren alofonoak bokalen arteko egongunean baino ez ditugu aztertu. Egongune horretan bost soinuak agertu zaizkigu; 3.29. taulan bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak ematen dira (3.9. irudiko grafikoa). Soinuak bakoitzak dauzkan hertsigune kopuruaren arabera adierazten dira. Bertan erakusten den bezala, gehien erabiltzen den soinua da hertsigune bi dauzkana [r2].

[r1] [r2] [r3] [r4] [r5] kopurua 4 35 19 7 2 % 5,97 52,24 28,36 10,45 2,99 3.29. taula: Dardarkari anizkunaren alofonoen kopuruak eta ehunekoak. 3.9. irudia: Dardarkari anizkunaren alofonoen ehunekoak. 3.1.7. Albokariak Fonema albokariak bi dira: /l/ eta /ʎ/. Corpusean 165 jaso ditugu (corpus osoaren % 2,39). 3.30. taulan fonema bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak erakusten dira. /l/ /ʎ/ kopurua 156 9 % 2,26 0,13 3.30. taula: Albokarien kopuruak eta ehunekoak. /l/ albokariaren ehunekoen batezbestekoa 2,35 da, desbideratzea 0,88, minimoa 0,65, maximoa 2,35 eta heina 3,25. Datuak generoaren arabera aztertuta, andrazkoen batezbestekoa 2,24 da (S: 1,03) eta gizonezkoena 2,46 (S: 0,76); aldea ez da estatistikoki esanguratsua. Datuak belaunaldien arabera aztertuta, 1b (2,36, S: 0,69), 2b (2,19, S: 1,22), 3b (2,83, S: 0,76) eta 4b (2,02, S: 0,93), agertzen diren batezbestekoen aldeak ez dira estatistikoki esanguratsuak. Erandion /l/ren alofonoak gertatzen dira horzkarien [l̪], laminarren [l̻] eta sabai aurrekoen [lʲ] aurrean. Gure corpusean [lʲ] ez da behin ere agertu eta beste bien ehunekoak oso urriak dira; 3.31. taulan corpuseko alofonoen kopuruak eta ehunekoak ematen ditugu. [l] [l̪] [l̻] kopurua 135 12 9 % 86,54 7,69 5,77 3.31. taula: Albokariaren alofonoen kopuruak eta ehunekoak. /ʎ/ albokarien ehunekoen batezbestekoa 0,11 da, desbideratzea 0,19, minimoa 0, maximoa 0,72 eta heina 0,72. Datuak generoaren arabera aztertuta, andrazkoen batezbestekoa 0,11 da 29

30 (S: 0,12) eta gizonezkoena 0,11 (S: 0,25); aldea ez da estatistikoki esanguratsua. Datuak belaunaldien arabera aztertuta, 1b (0, S: 0), 2b (0,08, S: 0,09), 3b (0,23, S: 0,34) eta 4b (0,13, S: 0,15); bertan ikusten den moduan lehen belaunaldian behin ere ez da gertatzen, agertzen diren batezbestekoen aldeak ez dira estatistikoki esanguratsuak. Corpusean 9 kasu baino ez zaizkigu agertu, horietan bitan (% 22,22) [ʎ] soinuaren ordez [ʝ] erabili dute laugarren belaunaldiko andrazko biek. 3.2. Arau fonologikoak Azpi-atal honen helburua da agertzen izan zaizkigun arau fonologiko nagusiak batera ematea eta bakoitzeko adibide batzuk aurkeztea. Bokaletan artikulua eranstean gertatzen diren egokitzapen arauak 8.1. azpi-atalean aztertuko dira. Gainerakoan topatzen dugun araurik garrantzitsuena da /a/ bokal baxua /e/ bokal ertain bihurrarazten duena /i/ eta /u/ bokal altuen ostean, nahiz tartean kontsonanteak egon daitezkeen (3). (3) a > e / i, u (Co)___ Araua berba barruan gerta daiteke: “bulerra” (“bularra” ere bai), “guresok” (gurasoak), “jikera” (kikara), “iketza” (ikatza). Maileguetan araua ez da betetzen: “tinta” (tintatu), “pinta” (pintatu), “sinta” (zinta). Artikuluarekin eta “bat” zenbatzailearekin beti betetzen da: “mutile” (mutila), “txakurre” (txakurra), “lagune” (laguna), “dendatxu bet” (dendatxo bat), “txakurrandi bet” (txakurrandi bat). “batzuk” zenbatzailearekin askotan betetzen bada ere: “erropatxu betzuk” (arropatxo batzuk), “kamioi betzuk” (kamioi batzuk), “saskeleri betzuk” (txerrikeria batzuk); beti ez da betetzen: “yantzari batzuk” (dantzari batzuk), “baserri batzuk” (baserri batzuk). Berba konposatuetan araua ez da betetzen konposagaien artean: “busterri bakarra” (uztarri bakarra), “urun aske” (irin aska). Deribazio atzizkiekin “ka”rekin baino ez da betetzen: “apurke” (apurka), “geike” (deika), “mosuke” (mosuka), “puske” (puzka). Morfema gramatikal gehienek ez dute araua onartzen (ikusi 8. atalean deklinabidea); adlatiboarekin beti onartzen da araua: “errire” (herrira), “iturrire” (iturrira), “aspire” (azpira), “lekure” (lekura). Soziatiboarekin erabiltzen dira “nias/nies” (nirekin), “idias/idies” (idiarekin), “txorikas/txorikes” (txoriekin) informatzailearen arabera. “ta” morfemarekin beti betetzen da: “batute” (batuta), “iminte” (ipinita), “inte” (eginda), “sartute” (sartuta). Azkenik, “-na” eta “- la” morfemekin, inoiz araua betetzen bada ere “deule” (duela), joera nagusia ez betetzea da: “deula” (duela), “deuna” (duena), “duna” (duguna), “dula” (dugula), “dila” (direla), “sinak” (zirenak). Herskariei eragiten dieten arauak hainbat dira, asimilazioak eta galerak nahastean agertzen zaizkigu ingurune zehatz batzuen arabera. Berba amaierako herskariak, /t/ eta /k/, hurrengo berbaren hasierako kontsonante batekin topo egitean. Bilkura talde klitikoan gertatzen denean “ba”, “baño” eta “be/bere” enklitikoekin batera esate baterako: “aite paño” (aitak baino), “estaipa” (ez dakit ba), “kañonaso pe bai” (kanoikadak

31 ere bai), klitikoaren ahostuna ahoskabetu egiten da eta amaierako ahoskabea galdu egiten da (4) eta (5) arauen arabera. (4) +Ahots > -Ahots/ -Ahots___ (5) C1 > Ø / __C1 (5) araua degeminazio arautzat jo behar dugu eta orokorragoa da, hots, kontsonante berdin bi elkartzen direnean lehena galdu egiten da (estekot tartarik > esteko tartarik). Herskari bilkura sintagmen artean gertatzen denean, amaierako ahoskabea ahostun bihur daiteke (gisonak basoan > gisonag basoan) (6) arauaren arabera. (6) -Ahots > +Ahots/ ____+Ahots Ingurune egokia dagoenean, bokalen artean eta bokalen aurrean eta kontsonante jarraikor batzuen ostean herskariak hurbilkari bihurtzen dira (7). (7) +Herskari > hurbilkari/ V _____V [+jar] “es” aditzondoa hasieran herskaria daukaten aditz jokatuekin elkartzean, herskari ahostuna ahoskabetu egiten da gehienetan: “estau” (ez dago), “esta” (ez da), “espada” (ez bada), “eskos” (ez goaz). “g”rekin salbuespen batzuk gertatzen dira “es gendun” (ez genuen) eta baita “egendun” (ez genuen), azken hau lehen belaunaldiko informatzaile bakar batek erabili du. Erandion ez dago palatalizazio araurik; horrela bada “inor” (inor), “inos” (inoiz) eta “dino” (dio) modukoak ohikoak dira. “n” galdu daiteke aditzetan laguntzailea albokari batekin hasten denean (8): “esalei” (esan liteke). Galera degeminazioz ere gertatzen da partizipioa “n”z amaitua denean eta laguntzailearen lehen kontsonantea “n” denean: “egonas” (egon naiz), “yonas” (joan naiz). Azken hau (9) arauaren bidez adieraz dezakegu. (8) n > Ø / ___l [+laguntzailea] (9) n > Ø /___n [+laguntzailea] /n/ sudurkariak kontsonante baten aurrean dagoenean, berorren ahoskunea hartzen du (10) arauaren arabera, aurreko azpi-atalean ikusi dugun bezala. (10) n [ahoskunea0] > n [ahoskuneaX] /____ C [ahoskuneaX] Azkenik esan “es” aditzondoaren “s” galdu egiten dela aditz jokatua “n”z hasten denean: “eno” (ez noa), “enas” (ez naiz), (11) arauaren bidez. (11) s > Ø /___n [+laguntzailea] Frikarietan hiru arau topatzen dira, /s̺/ ahostuntzeko araua kontsonante ahostunaren aurrean (12), /s̺/ren palatalizazioa ez da izaten automatikoa kasu guztietan (13) arauaren eraginez; baina kasu batzuk gertatzen dira: “leixarra” (leizarra), “bixarra” (bizarra), “gixona” (gizona). e.a. Azkenik /x/ /χ/ bihurtzen da atzeko bokalen aurrean (14).

32 (12) s̺> z̺/ ___ C [+ahostuna] (13) s̺> ʃ / i, i̯___ (14) x > χ / ___o, u Afrikatuen arau fonologikoei dagokienez, esan behar dugu eurak kontsonante baten aurrean frikari bihurtzen direla talde klitikoan gertatzen denean: “sorros bat” (zorrotz bat), “os dau” (hotz dago) (15). (15) Afri > frika /__ C Albokariei dagokienez, palatalizazio araurik ez dagoela esan behar dugu: “mutile” (mutila), “mile” (mila), “bile” (bila). Erandion /l/ren alofonoak gertatzen dira horzkarien [l̪], laminarren [l̻] eta sabai aurrekoen [lʲ] aurrean (16) araua aplikatuta; araua horzkariekin, laminarrekin eta sabaikariekin baino ez da betetzen. (16) l [ahoskunea0] > l [ahoskuneaX] /____ C [ahoskuneaX] Azkenik, “es” aditzondoaren “s” galtzen da ondoko aditz jokatuaren lehen kontsonantea “l” denean (17): “elei” (ez liteke), “eleko” (ez luke). (17) s > Ø /___l [+laguntzailea] 3.3. Informatzaileen sailkapena Testuetan denetara 6900 soinu agertu dira eta 25 fonema. 3.32. taulan fonema bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak ematen dira handienetik txikienera ordenaturik (3.10. irudiko grafikoa). Bertan ikusten den moduan, maiztasunik handiena /a/ fonemak dauka eta txikiena /θ/k. Fonema Kopurua % Fonema Kopurua % /a/ 1029 14,91 /g/ 166 2,41 /e/ 1014 14,70 /l/ 156 2,26 /n/ 631 9,14 /t͡s̻/ 88 1,28 /t/ 557 8,07 /m/ 81 1,17 /i/ 522 7,57 /p/ 79 1,14 /o/ 498 7,22 /ɟ/ 38 0,55 /s̺/ 384 5,57 /t͡ʃ/ 35 0,51 /u/ 322 4,67 /ɲ/ 15 0,22 /b/ 307 4,45 /f/ 13 0,19 /k/ 289 4,19 /x/ 13 0,19 /ɾ/ 227 3,29 /ʎ/ 9 0,13 /d/ 222 3,22 /θ/ 1 0,01 /r/ 204 2,96 3.32. taula: Fonema guztien kopuruak eta ehunekoak.

33 3.10. irudia: Fonemen ehunekoak ordenaturik. Informatzaileen azterketa hierarkikoa eginez gero, 3.11. irudiko dendrograma eta sailkapena lortzen ditugu. Bertan agertzen den bezala, A multzoan 11 informatzaile kokatzen dira (% 68,75) eta B multzoan 5 (% 31,25). Generoari dagokionez bertan ikus dezakegu A multzoan 6 andrazko kokatzen direla eta 5 gizonezko eta B multzoan 2 andrazko eta 3 gizonezko; aldea ez da estatistikoki esanguratsua. Belaunaldien araberako hedapena aztertuta, ikusten dugu lehen belaunaldiko informatzaile guztiak A multzoan kokatzen direla; gainerakoan bigarren eta laugarren belaunaldietako informatzaileak orekatuki banatzen dira multzo bietan eta hirugarren belaunaldiko hiru informatzaile A multzoan kokatzen dira eta bakarra B multzoan; aldeak ez dira estatistikoki esanguratsuak. Multzoa Informatzaileak A 1A1, 1A2, 1G1, 1G2, 2A1, 2G1, 3A1, 3G1, 3G2, 4A1 eta 4A2. B 2A2, 2G2, 3A2, 4G1 eta 4G2. 3.11. irudia: Informatzaileen sailkapena fonemen maiztasunen arabera. 3.33. taulan dibertsitate indize guztien emaitzak ematen ditugu informatzaileko. Bertan ikusten den moduan, indizerik altuenak 2G2 (Menperatzea, Homogeneotasuna eta Doitasuna), 3G2 (Simpson, Shannon eta Menhinick) eta 2A1 (Margalef) informatzaileek dauzkate eta baxuenak 3G2 (Menperatzea), 2G1 (Simpson, Shannon eta Margalef), 2A1(Homogeneotasuna) eta 4G1 (Menhinick eta Doitasuna).

34 Infor Menpera. Simpson Shannon Homoge. Menhinick Margalef Doitasuna 1A1 0,301 0,953 1,619 0,830 0,933 1,741 0,936 1A2 0,292 0,956 1,645 0,845 1,094 1,868 0,943 1G1 0,280 0,960 1,660 0,827 0,927 1,829 0,938 1G2 0,281 0,960 1,647 0,867 1,043 1,806 0,951 2A1 0,296 0,955 1,634 0,760 0,976 1,916 0,911 2A2 0,298 0,955 1,628 0,863 1,059 1,784 0,949 2G1 0,276 0,961 1,657 0,861 0,939 1,776 0,949 2G2 0,304 0,953 1,596 0,894 1,048 1,673 0,959 3A1 0,277 0,961 1,660 0,827 1,008 1,878 0,937 3A2 0,299 0,954 1,630 0,844 1,093 1,836 0,942 3G1 0,292 0,956 1,650 0,814 0,986 1,865 0,932 3G2 0,271 0,963 1,669 0,879 1,150 1,902 0,957 4A1 0,298 0,955 1,618 0,828 0,966 1,760 0,935 4A2 0,298 0,954 1,635 0,811 1,088 1,896 0,930 4G1 0,290 0,957 1,636 0,853 0,920 1,733 0,945 4G2 0,289 0,957 1,636 0,875 1,058 1,783 0,954 3.33. taula: Dibertsitate indizeak informatzaile bakoitzeko. Informatzaileen sailkapena dibertsitate indizeen arabera egiten dugunean, 3.12. irudiko dendrograma lortzen dugu. A multzoan 9 (% 56,25) informatzaile kokatzen dira eta B multzoan 7 (% 43,75). Informatzaileen generoari dagokionez, A multzoan 3 andrazko kokatzen dira eta beste 5 B multzoan eta A multzoan 6 gizonezko eta beste 2 B multzoan; aldea ez da estatistikoki esanguratsua. Belaunaldien araberako hedapena aztertuta, ikusten dugu hirugarren belaunaldiko informatzaile guztiak B multzoan kokatzen direla; gainerako belaunaldietan hiruna informatzaile A multzoan kokatzen dira eta bana B multzoan; alde hauek ez dira estatistikoki esanguratsuak. Multzoa Informatzaileak A 1A1, 1G1, 1G2, 2A2, 2G1, 2G2, 4A1, 4G1 eta 4G2. B 1A2, 2A1, 3A1, 3A2, 3G1, 3G2 eta 4A2. 3.12. irudia: Informatzaileen sailkapena fonemen maiztasunen arabera.

35 4. Silabak Atal honetan, alde batetik, bat-bateko ahozko testuen silaben gaineko azterketak aurkeztu nahi dira. Era bitako azterketak burutu dira; batetik silaba motak eta euron osagaiak aztertu dira eta bestetik silaben iraupena. Beste alde batetik silaba motak eta euron osagaiak aztertu dira lexikoan. Lagintzat hartu ditugun testuak (ikusi eranskina 14. atalean) transkribatu ondoren, testuen silabifikazioa egin da eta silaba motak etiketatu dira C (kontsonantea), W (diptongoa goranzkoa zein beheranzkoa) eta V (bokala) erabiliz. Corpus hau erabilita, silaba moten eta euron osagaien azterketa kuantitatiboa burutu ahal izan da. Iraupenari dagokionez, hiru azterketa burutu dira. Batetik, silaba moten azterketan agertu zaizkigun silaba motarik ugarienak neurtu dira jakiteko silabaren segmentu kopuruak iraupenari eragiten dion ala ez. Beste batetik, CV silaba, silabarik ugariena, aztergaitzat hartu dugu talde prosodikoan agertzen den egonguneak iraupenari eragiten dion jakiteko. Azkenik, CV silabaren iraupena, informatzaileen belaunaldien eta generoaren arabera aztertzekotan, aukeratu dugu talde prosodikoaren erdian agertzen denean eta ondoko silabaren hasieran kontsonante bat dagoenean, hau da, CV.C ingurunean. Lexikoaren silaba motak aztertzeko 3860 berbako lagina hartu dugu. Lagin hau osatzeko lehen liburukiko lexikotik silaba bat eta lau bitarteko berba ez konposatuak baino ez dira erabili, horrenbestez 11233 silaba aztertu ahal izan dira. Atal hau bost azpi-ataletan banatuta aurkezten dugu. Lehen azpi-atalean silaben osagaiez arduratuko gara, bigarrenean silaba moten hedadura hartuko dugu aztergaitzat, hirugarrenean informatzaileen sailkapena egingo da silaba moten arabera, laugarrenean lexikoaren silaba motak aztertuko dira eta bosgarren azpi-atalean testuetako silaben iraupenaz jardungo dugu.

36 4.1. Silaben osagaiak Silaba moten gaineko datuak aurkezteko silabaren egituraren araberako osagaiak hartuko ditugu oinarritzat. Lehen atalean esaneko moduan, silabak hiru oinarrizko osagai dauzka: hasiera, gunea eta koda. 4.1.1. Hasierak Silaba hasierari dagokionez, berau hutsa izan daiteke (467, % 14,7) edo betea; hasiera beteetan bakunak (C) (2671, % 84,2) eta konplexuak (CC) (36, % 1,1) topa ditzakegu (4.1 irudiko grafikoa). 4.1. irudia: Silaba hasiera bakoitzaren ehunekoak. 4.1. taulan hasiera mota bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak ematen dira informatzaileen generoaren arabera, bertan ikus daitekeen bezala, aldeak lar handiak ez diren arren (4.2. irudiko grafikoa) estatistikoki esanguratsuak dira (χ2 = (a.m.: 2) 9, 651; p = 0,008). Andrazkoak Gizonezkoak Kopurua % Kopurua % Ø 242 15,39 225 14,04 C 1321 84,03 1350 84,27 CC 9 0,57 27 1,69 4.1. taula: Silaba hasiera moten kopuruak eta ehunekoak informatzaileen generoaren arabera. 4.2. irudia: Silaba hasiera bakoitzaren ehunekoak informatzaileen generoaren arabera.

37 4.2. taulan hasiera mota bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak ematen dira informatzaileen belaunaldien arabera; aldeak ez dira estatistikoki esanguratsuak. Ø C CC kopurua % kopurua % kopurua % 1. bel 127 14,55 739 84,65 7 0,80 2. bel 109 13,68 677 84,94 11 1,38 3. bel 105 14,32 616 84,04 12 1,64 4. bel 126 16,34 639 82,88 6 0,78 4.2. taula: Silaba hasiera moten kopuruak eta ehunekoak informatzaileen belaunaldien arabera. Corpusean agertu zaizkigun hasiera konplexuak oso gutxi izan dira (36, % 1,1). Lehen kontsonantea beti herskari bat izan da eta bigarrena dardarkaria edo albokaria; 4.3. taulan mota bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak ikus daitezke. r l kopurua % kopurua % b 3 8,33 0 0 d 2 5,56 0 0 g 3 8,33 1 2,78 p 7 19,44 5 13,89 t 11 30,56 0 0 k 3 8,33 1 2,78 4.3. taula: Hasiera konplexuen kopuruak eta ehunekoak. 4.1.2. Guneak Gunea da derrigor agertu behar den osagai bakarra; beraz, corpusean jaso ditugun 3174 silabek suposatzen dute 3174 gune egotea; horietako 2989 (% 94,2) bokal hutsak dira eta 185 (% 5,8) diptongoak. 4.4. taulan gune mota bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak ematen dira informatzaileen generoaren arabera; aldeak ez dira estatistikoki esanguratsuak, Andrazkoak Gizonezkoak kopurua % kopurua % V 1469 93,45 1520 94,88 W 103 6,55 82 5,12 4.4. taula: Silaba gune bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak informatzaileen generoaren arabera. 4.5. taulan gune mota bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak ematen dira informatzaileen belaunaldien arabera; aldeak ez dira estatistikoki esanguratsuak. V W kopurua % kopurua % 1. bel 825 94,50 48 5,50 2. bel 755 94,73 42 5,27 3. bel 687 93,72 46 6,28 4. bel 722 93,64 49 6,36 4.5. taula: Silaba gune bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak informatzaileen belaunaldien arabera.

38 Gune silabikoetako diptongo gehienak beheranzkoak dira (149, % 80,54), goranzkoak urriagoak dira (36, % 19,46). 4.6. taulan corpusean agertu zaizkigun beheranzko diptongoen kopuruak eta ehunekoak ematen dira. Bertan ikusten den moduan, [ai̯] eta [au̯] dira ugarienak besteen aldean (4.3. irudiko grafikoa). [ai̯] [ao̯] [au̯] [ei̯] [eu̯] [oi̯] Kopuruak 59 2 37 13 21 17 % 39,60 1,34 24,83 8,72 14,09 11,41 4.6. taula: Beheranzko diptongoen kopuruak eta ehunekoak. 4.3. irudia: Beheranzko diptongoen ehunekoak. Agertu zaizkigun goranzko diptongoen kopuruak eta ehunekoak dira 4.7. taulan erakusten direnak; ugarienak [we] eta [jo] dira (4.4. irudiko grafikoa). [ja] [je] [jo] [wa] [we] Kopuruak 3 5 15 5 8 % 8,33 13,89 41,67 13,89 22,22 4.7. taula: Goranzko diptongoen kopuruak eta ehunekoak. 4.4. irudia: Goranzko diptongoen ehunekoak. 4.1.3. Kodak Corpusean koda mota bi agertu zaizkigu, hutsak direnak (2376, % 74,9), eta kontsonante bakarra daukatenak (798, % 25,1), 4.5. irudiko grafikoan ehunekoak ematen dira. Corpusean adibiderik jaso ez dugun arren koda konplexudunak ere badaude: “prest”, “bost”, baina era honetakoak oso urriak dira.

39 4.5. irudia: Silaba koda bakoitzaren ehunekoak. 4.8. taulan koda mota bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak ematen dira informatzaileen generoaren arabera; aldeak ez dira estatistikoki esanguratsuak, Andrazkoak Gizonezkoak Kopurua % Kopurua % Ø 1178 74,94 1198 74,78 C 394 25,06 404 25,22 4.8. taula: Silaba koden kopuruak eta ehunekoak informatzaileen generoaren arabera. 4.9. taulan koda mota bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak ematen dira informatzaileen belaunaldien arabera; aldeak ez dira estatistikoki esanguratsuak. Ø C kopurua % kopurua % 1. bel 657 75,26 216 24,74 2. bel 580 72,77 217 27,23 3. bel 549 74,90 184 25,10 4. bel 590 76,52 181 23,48 4.9. taula: Silaba koden kopuruak eta ehunekoak informatzaileen belaunaldien arabera. Silaba kodetan agertu zaizkigun kontsonanteak sudurkariak, albokariak, frikariak, dardarkariak eta herskariak izan dira; herskariak berba amaierako kodetan baino ez zaizkigu agertu. 4.10. taulan mota bakoitzaren kopuruak eta ehunekoak ematen dira (4.6. irudiko grafikoa), hemen fonemak paratu ditugun arren, alofono desberdinak dira erabiltzen direnak. /n/ /l/ /s̺/ /r/ /k/ /t/ Kopuruak 419 36 135 113 64 31 % 52,51 4,51 16,92 14,16 8,02 3,88 4.10. taula: Kodeetako kontsonanteen kopuruak eta ehunekoak.

40 4.6. irudia: Silaba kodetan agertzen diren kontsonanteak. 4.2. Silaba moten hedaduraz Aztertu ditugun testuetan denetara 3174 silaba agertu zaizkigu. 4.11. taulan silaba motak euron kopuruekin eta ehunekoekin erakusten dira ordenaturik (4.7. irudiko grafikoa). Bertan ikusten den bezala, ehunekorik altuenak dauzkaten silaba motak CV, CVC, V, CW eta VC dira, euron artean % 96,91 osatzen dute. Mota Kopurua Ehunekoa CV 1881 59,26 CVC 637 20,07 V 316 9,96 CW 123 3,88 VC 119 3,75 CCV 33 1,04 CWC 30 0,95 W 23 0,72 WC 9 0,28 CCVC 3 0,09 Orotara 3174 100 4.11. taula: Silaba moten kopuruak eta ehunekoak. 4.7. irudia: Silaba moten ehunekoak ordenaturik. 4.12. taulan silaba mota bakoitzaren datu orokorrak ematen dira. Informatzaileen generoaren araberako emaitzak aztertzen ditugunean, agertzen diren aldeak (4.13. taula) ez dira